Recenzja 3 - BIOL

Prof. zw. dr hab. Dariusz L. Szlachetko
Gdańsk, 28.11.2014
Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody
Wydział Biologii
Uniwersytet Gdański
OPINIA
o osiągnięciu naukowym, dorobku naukowym, organizacyjnym i dydaktycznym
pani dr Ady Wróblewskiej
z Instytutu Biologii Uniwersytetu w Białymstoku
Z dużą radością przyjąłem decyzję Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów z dnia 6 października
2014 r w sprawie powołania mnie w charakterze recenzenta dorobku pani dr Ady Wróblewskiej w
związku z ubieganiem się przez nią o stopień doktora habilitowanego. Pani dr Wróblewska reprezentuje
szkołę naukową pani prof. Emilii Brzosko, wiodącego badacza w zakresie genetyki roślin w naszym
kraju, i jest jedną z wychowanek Pani Profesor. Dawało to rękojmię bardzo dobrego przygotowania
materiałów do recenzji. I rzeczywiście, sam wniosek został przygotowany od strony formalnej bez
zarzutu, zgodnie ze stosownym rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Dz. U. z
2011 r. Nr 196, poz. 1165). W związku z czym jego opiniowanie było samą przyjemnością.
Opinię o osiągnięciu naukowym, dorobku naukowym, organizacyjnym i dydaktycznym pani dr
Ady Wróblewskiej z Instytutu Biologii Uniwersytetu w Białymstoku sporządziłem w oparciu o materiały
nadesłane przez dziekan Wydziału Biologiczno-Chemicznego panią dr hab., prof. UwB Iwonę
Ciereszko, w tym:
- egzemplarzy publikacji składających się na osiągnięcie naukowe będące podstawą ubiegania się o
stopień doktora habilitowanego o wspólnym tytule ”Wzorce różnorodności genetycznej roślin o
cyrkumborealnym zasięgu geograficznym”;
- autoreferatu;
- wykazu osiągnięć w pracy naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej;
- kopii publikacji Habilitantki.
1. Ocena dorobku naukowego
Pani dr Ada Wróblewska jest zatrudniona na Uniwersytecie w Białymstoku od 15 lat. Jej
dorobek publikacyjny przed doktoratem, tzn, do roku 2006, zamyka się liczbą 6 artykułów naukowych
opublikowanych w renomowanych czasopismach z listy JCR, takich jak, Annales Botanici Fennici,
Botanical Journal of the Linnean Society (3 prace), Molecular Ecology oraz Plant Systematics and
Evolution. Poza nimi, Habilitantka opublikowała jeszcze 4 prace w czasopismach spoza Listy. Po
doktoracie obserwuje się znaczący progres w upowszechnianiu wyników badań. I tak po roku 2006
ukazuje się aż 11 kolejnych publikacji, równie dobrze lokowanych, bo poza wyżej wymienionymi
czasopismami, także w Biochemical Systematics and Ecology oraz Folia Geobotanica. Pani dr
Wróblewska publikuje też kolejne dwa artykuły w czasopismach spoza Listy Filadelfijskiej, rozdziały w
trzech monografiach z których dwie współredaguje. Jest wiec to aktywność naukowa bardzo dobra,
cechująca dojrzałego naukowca.
Nie jestem zwolennikiem oceny osiągnięć badawczych kandydatów do stopni czy tytułu
naukowego przez pryzmat danych bibliometrycznych. Uważam bowiem, że są dyscypliny niezwykle
popularne, uprawiane przez duże rzesze uczonych (biologia molekularna), jak i dyscypliny niszowe
(taksonomia), co nie znaczy, że mniej użyteczne. Porównanie jakichkolwiek danych statystycznych
badaczy parających się nimi jest nieuprawnione z oczywistych względów. Takie dane nie uwzględniają
zresztą wielu czynników wpływających na pozycję uczonego (czas pozostawania publikacji w obiegu
naukowym, cytowalność monografii i w monografiach, nie uwzględniane w powszechnie zalecanych
przez Ministerstwo bazach). Z recenzenckiego obowiązku odnotuję jednak dane statystyczne, których
zawarcia w opinii wymaga rozporządzeni Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września
2011 r. (Dz. U. z 2011 r. Nr 196, poz. 1165, par. 4, pkt. 3-5). Otóż sumaryczny czynnik oddziaływania
publikacji pani dr Ady Wróblewskiej przed doktoratem wynosił 7,7, zaś publikacji podoktorskich 14,122. Liczba cytowań Jej prac bez autocytacji wyniosła 145, zaś indeks Hirscha – 8. Uważam, że
dane te są bardzo przyzwoite dla osoby ubiegającej się o stopień naukowy doktora habilitowanego.
Pani Wróblewska prezentowała 27-krotnie wyniki swoich badań na konferencjach krajowych
oraz międzynarodowych, najczęściej wespół ze swoim mentorem naukowym, panią prof. Emilią
Brzosko. Najczęściej były to zagadnienia z zakresu geografii roślin, genetyki populacyjnej roślin
zagrożonych wymarciem, filogeografii, zagrożeń i ochrony konserwatorskiej roślin. Wystąpienia były
prezentowane podczas zjazdów Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Polskiego Towarzystwa
Genetycznego, International Orchid Workshop, kongresów European Society for Evolutionary Biology,
czy bardziej lokalnych sympozjów naukowych.
Za swoje osiągnięcia naukowe dr Wróblewska była nagradzana m.in. Nagrodą Ministra
Środowiska, wyróżnieniem Ministra Środowiska, kilkukrotnie nagrodami Rektora Uniwersytetu w
Białymstoku oraz stypendium dla młodych naukowców przyznawanym przez Fundację na Rzecz Nauki
Polskiej.
Pod względem merytorycznym zainteresowania naukowe pani dr Ady Wróblewskiej wpisują się
w nurt szeroko pojętej biologii ewolucyjnej, z nawiązaniami do innych obszarów nauk biologicznych, w
tym także mających aspekt praktyczny. Ponieważ prace pani dr Wróblewskiej – jak wspomniałem już
wcześniej – ukazały się w renomowanych czasopismach botanicznych, przeszły więc przez gęste sito
recenzenckiej oceny. W tym miejscu pozwolę więc sobie jedynie na pobieżne omówienie niektórych z
nich.
Zacznę od
badań, które i mnie najbardziej w dotychczasowej działalności Habilitantki
zainteresowały, a mianowicie dotyczących rodzimych storczykowatych. Badania prowadzone przez
zespół pani prof. Brzosko, w którym pracuje pani dr Wróblewska, początkowo dotyczyły kilku gatunków
tych roślin z Doliny Biebrzy. Z czasem rozciągnięte zostały na inne obszary kraju, w efekcie
doprowadzając do realizacji międzynarodowego projektu we współpracy z uczonymi francuskimi.
Obejmowały one szereg zagadnień z zakresu demografii i genetyki populacyjnej roślin na stanowiskach
wyspowych i pozwoliły wskazać czynniki odpowiedzialne za kształtowanie różnorodności
wewnątrzpopulacyjnej. Co istotne wyniki tych prac zostały wykorzystane w praktyce, w działaniach
ochroniarskich w przypadku dwóch gatunków, Cypripedium calceolus oraz Cephalanthera rubra. O ile
wiem, to pierwsze tego typu przedsięwzięcia w Polsce mające tak mocne podstawy naukowe i jedne z
nielicznych w Europie.
Swoje doświadczenia w pracach demograficzno-genetycznych Habilitantka wykorzystała także
w badaniach nad Iris aphylla oraz I. sibirica. I znowu jak w przypadku badań nad storczykami,
sformułowała postulaty ochronne.
Naturalnym przedłużeniem zainteresowań dr Wróblewskiej genetyką populacyjną było
stopniowe przesuwanie ciężaru zainteresowań na badania filogeograficzne. I tu znowu zacznę od
ciekawej pozycji dotyczącej rzadkiego w Polsce storczyka, Malaxis monophyllos. Otóż badania
prowadzone przez Habilitantkę wykazały bardzo ciekawą i zagmatwaną historię tego taksonu w
Europie, bardzo pokrętne drogi kolonizacji różnych obszarów, a przede wszystkim wysoką
różnorodność genetyczną, która może stać za dalszą ekspansją tego gatunku w tym – co obserwuje się
rzadko w przypadku tej grupy roślin – na tereny przekształcone działalnością człowieka, czasem nawet
znacznie.
Na podstawie przeprowadzonych analiz wybranych markerów molekularnych dr Wróblewska
sformułowała hipotezę o kierunku kolonizacji Iris aphylla w Europie wskazując, że odbywała się ona z
jednego refugium w różnych kierunkach, z możliwością zasilenia populacji potomnych imigrantami z
innych kierunków. W ten nurt badań wpisują się też prace prowadzone wspólnie z panem prof. Józefem
Mitką z Uniwersytetu Jagiellońskiego, a poświęcone trzem gatunkom zbiorowisk grądowych w
Karpatach.
W mojej ocenie dorobek naukowy Habilitantki spełnia wymogi stawiane kandydatom
aspirującym do samodzielnej pracy naukowej (por. par. 4 oraz 5, pkt. 2 i 3, rozporządzenia Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011 r., Dz. U. z 2011 r. Nr 196, poz. 1165). Jej prace
wskazują, że potrafi samodzielnie zdefiniować problem naukowy, zaprojektować metody jego
rozwiązania, przeanalizować uzyskane wyniki oraz wyciągnąć wnioski.
2. Ocena osiągnięcia naukowego
Osiągnięcie naukowe na podstawie którego pani dr Ada Wróblewska ubiega się o uzyskanie
stopnia doktora habilitowanego zatytułowane jest „Wzorce różnorodności genetycznej roślin o
cyrkumborealnym zasięgu geograficznym” i składa się z cyklu 4 publikacji, które ukazały się w latach
2012-2014 w dobrych czasopismach recenzowanych, tj. Folia Geobotanica (IF=1,565); Botanical Jurnal
of the Linnean Society (IF=2,589); Annales Botanici Fennici (IF=0.657) oraz Biological Journal of the
Linnean Society (IF=2,193). Wszystkie publikacje wchodzące w skład osiągnięcia naukowego są
wyłącznego autorstwa Habilitantki.
Badania prowadzone były na próbach reprezentujących 3 gatunki o wokółbiegunowym
rozmieszczeniu, tj. Chamaedaphne calyculata (Ericales), Linnea borealis (Dipsacales) oraz Pedicularis
sceptrum-carolinum (Lamiales). Rośliny te wykazują nie tylko istotne różnice w budowie morfologicznej i
anatomicznej, co znajduje wyraz w ich różnej przynależności taksonomicznej, ale także w adaptacji do
odmiennych warunków siedliskowo-ekologicznych (torfowiska wysokie, bory, torfowiska niskie), różnej
strategii rozmnażania (przewaga pomnażania wegetatywnego, rozmnażania płciowego lub strategia
mieszana) czy eksploatacji odmiennych grup owadów jako wektorów przenoszących pyłek (trzmiele,
motyle, dwuskrzydłe, pszczolinki, etc). Także cyrkumborealny zasięg jest tylko pewnym umownym
wspólnym mianownikiem, bowiem w każdym z przypadków wygląda on odmiennie. To co łączy
wymienione taksony to dominujący wpływ na ich historię naturalną zjawisk geologicznych, które zaszły
w tej części świata na przestrzeni ostatnich tysięcy lat. Materiał do badań pobierano z części zasięgu
zwartego oraz z populacji peryferyjnych. W pracach obficie korzystano z metod molekularnych. Tak
zakrojone badania udzieliły kilku interesujących odpowiedzi na postawiony powyżej problem.
Zdaniem Habilitantki, populacje chamedafne należą do dwóch odrębnych linii genetycznych na
co wskazuje analiza wybranych markerów plastydowych, ITS oraz markerów AFLP, zaś historia
gatunku jest złożona i wielowątkowa. W oparciu o analizę haplotypów dr Wróblewska dowiodła, że
jedna z linii wywodzi się z refugium w SE Ameryce Północnej, zaś druga z obszaru hipotetycznej
Beringii. Wraz z ustępowaniem lądolodu dochodziło stopniowo do kolonizacji kolejnych terenów. I tak z
Beringii gatunek rozprzestrzenił się na Eurazję oraz NW część Ameryki Północnej, zaś z SE Ameryki
Północnej na północ kontynentu. Co ciekawe, badania wykazały też istnienie wąskiej strefy kontaktu
między izolowanymi wcześniej populacjami. Populacje środkowoeuropejskie traktowane jako reliktowe
w gruncie rzeczy powstały w okresie postglacjalnym, na co wskazują zarówno dane molekularne, jak i
datowania makroszczątków. Interesującym wynikiem badań pani dr Wróblewskiej było stwierdzenie
stosunkowo niskiego poziomu wewnątrzgatunkowej zmienności genetycznej w obrębie całego zasięgu
chamedafne, co zdaniem Autorki wynika m.in. z niskiej pierwotnej zmienności gatunku w ostojach
refugialnych.
Równie interesująco, przedstawia się historia naturalna zimoziołu północnego. Otóż dr
Wróblewska badając populacje europejskie i azjatyckie stwierdziła obecność tylko jednej linii
genetycznej. Uznała takson za spójny ewolucyjnie, którego prawdopodobne refugia znajdowały się w
Centralnej Azji, na co wskazuje m.in. analiza markerów AFLP. Podobnie jak poprzedni gatunek,
zimoziół skolonizował Europę Środkowa w postglacjale (analiza markerów AFLP oraz cpDNA). Tak więc
i populacje tego gatunku nie są reliktowe. .
Odmiennie prezentują się wyniki badań gnidosza, przynajmniej w odniesieniu do populacji
skrajnych, peryferyjnych. Otóż u tego gatunku utrzymywany jest wysoki wewnątrzpopulacyjny poziom
różnorodności genetycznej, który wynika z poliploidalnego charakteru gatunku oraz przewagi
rozmnażania płciowego nad bezpłciowym. Niskie zróżnicowanie między populacjami wskazywać może
na stosunkowo niedawną kolonizację Europy Środkowej i Zachodniej. Tak więc i w tym przypadku nie
można mówić o reliktowym charakterze populacji Pedicularis sceptrum-carolinum.
Habilitantka wykazała, że metody genetyczne mogą być niezwykle pomocne w badaniach
historii naturalnej gatunków, a otrzymane wyniki bardzo inspirujące. Mimo zajmowania się grupą
gatunków reprezentujących zbliżony typ zasięgu, a więc zapewne kształtowany pod wpływem
podobnych czynników, otrzymane rezultaty są zaskakujące. Po raz kolejny wskazują, że bogactwo form
i strategii życiowych organizmów jest przeogromne. Warto wspomnieć też i o praktycznej stronie badań
pani dr Wróblewskiej i ich zastosowaniu przy opracowaniach nowoczesnej strategii ochrony
różnorodności biologicznej.
Uważam, że przedstawione mi do oceny osiągnięcie naukowe pani dr Ady Wróblewskiej
zatytułowane „Wzorce różnorodności genetycznej roślin o cyrkumborealnym zasięgu geograficznym”
jest ważnym przyczynkiem do poznania filogeografii interesującej grupy roślin i spełnia wymogi
stawiane pracom na stopień doktora habilitowanego. Wskazuje, że Habilitantka potrafi samodzielnie
zdefiniować problem naukowy, zaprojektować metody jego rozwiązania, przeanalizować uzyskane
wyniki oraz wyciągnąć wnioski.
3. Ocena osiągnięć dydaktycznych
Zgodnie z nadesłaną dokumentacją pani dr Ada Wróblewska prowadziła i prowadzi zajęcia
terenowe oraz laboratoryjne dla słuchaczy I i II stopnia studiów na kierunku Biologia i ochrona
środowiska z różnych przedmiotów, m.in. Botanika ogólna i systematyczna, Botanika, Fitosocjologia i
ekologia roślin, Genetyka, Ekosystemy lądowe. Ponadto, uczestniczyła w prowadzeniu zajęć w ramach
Pracowni specjalizacyjnej oraz Pracowni dyplomowej. Jest więc to raczej standardowy zestaw zajęć
wykonywanych prze adiunkta na uczelniach o profilu uniwersyteckim o specjalności botanika.
Zastanawia brak w wykazie obciążeń dydaktycznych wykładów kursowych lub wykładów do wyboru dla
studentów Wydziału Biologiczno-Chemicznego.
Habilitantka angażowała się w opiekę nad dyplomantami oraz magistrantami Wydziału. Była
opiekunem 15 prac licencjackich oraz 2 magisterskich. Prowadziła staże i szkolenia z zakresu metod
taksonomii molekularnej dla 5 osób z różnych ośrodków akademickich w Polsce, co bardzo pozytywnie
świadczy o docenianiu jej umiejętności i wiedzy z tego zakresu.
Pani dr Wróblewska pełni funkcję promotora pomocniczego w dwóch przewodach doktorskich
prowadzonych na macierzystej uczelni. Przewidywany termin obrony – rok 2015.
Pewną aktywność przejawia pani dr Wróblewska w popularyzacji nauki angażując się w
przygotowywanie oraz prowadzenie wydarzeń o charakterze edukacyjnym w ramach Podlaskiego
Festiwalu Nauk i Sztuki oraz Festiwalu Fascynujący Świat Roślin w Białymstoku.
Uważam, że osiągnięcia dydaktyczne pani dr Ady Wróblewskiej wyczerpują kryteria oceny
zawarte w par. 5, pkt. 8-10 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września
2011 r. (Dz. U. z 2011 r. Nr 196, poz. 1165).
4. Ocena osiągnięć organizacyjnych
Habilitantka angażowała się w różnym zakresie w działalność organizacyjną na swojej uczelni.
Była i jest także zapraszana do różnych gremiów eksperckich.
Dr Ada Wróblewska była zapraszana do recenzowania manuskryptów publikacji przez redakcje
5 czasopism z tzw. Listy Filadelfijskiej. Ponadto uczestniczyła w ocenie merytorycznej projektów
badawczych nadsyłanych do Narodowego Centrum Nauki w ramach konkursów Opus, Preludium oraz
Sonata.
Pani dr Wróblewska uczestniczyła w organizowaniu dwóch Ogólnopolskich Konferencji
Storczykowych poświęconych głównie zagadnieniom genetyki populacyjnej, ochrony i zagrożeń tych
niezwykłych roślin oraz dwóch konferencji ogólnobiologicznych:
- W sieci zależności – rośliny, zwierzęta i grzyby jako obiekty badań ko ewolucji
- Układy izolowane jako obiekt badań ekologicznych.
Współpracowała w przygotowaniu 3 ekspertyz z zakresu ochrony roślin i zwierząt:
- Inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin – dla Urzędu Miejskiego w Białymstoku
-
Ochrona zagrożonych gatunków roślin na wyspach mineralnych – dla Biebrzańskiego Parku
Narodowego
- Ochrona populacji orlika grubodziobego – w ramach Krajowej Strategii Ochrony Gatunku.
Habilitantka uczestniczyła w 3 kursach krajowych oraz 1 zagranicznym podnoszących jej
kwalifikacje zawodowe (poznanie technik elektroforetycznych oraz metod stosowanych w biologii
molekularnej). Niestety, w wykazie aktywności pani dr Wróblewskiej nie znalazłem informacji o stażach
w zagranicznych ośrodkach badawczych. Rozumiem przeto, że ich nie było. A szkoda, gdyż każdy
wyjazd do dobrego centrum badawczego wzbogaca warsztat i doświadczenie zawodowe pracownika
aspirującego do prowadzenia własnego zespołu badawczego.
Czterokrotnie była pani dr Wróblewska kierownikiem projektu badawczego finansowanego
przez Narodowe Centrum Nauki, a przedtem Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Komitet
Badań Naukowych. Ponadto 8 razy była wykonawcą w innych projektach finansowanych przez ww
organy, z tego trzykrotnie kierownik grantu reprezentował inny niż Białostocki ośrodek badawczy, co
bardzo dobrze świadczy o uznaniu jakim cieszy się pani dr Wróblewska w środowisku botaników.
Aktywność na polu zdobywania funduszy na badania naukowe przez Habilitantkę jest więc
ponadprzeciętna.
W związku z powyższym uważam, że osiągnięcia organizacyjne pani dr Ady Wróblewskiej
wyczerpują kryteria oceny zawarte w par. 5, pkt. 1, 3, 11-14 rozporządzenia Ministra Nauki i
Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011 r. (Dz. U. z 2011 r. Nr 196, poz. 1165).
Wniosek końcowy
Stwierdzam, że przedstawione mi do oceny osiągnięcie naukowe oraz pozostały dorobek
naukowy, dydaktyczny i organizacyjny dr Ady Wróblewskiej z Uniwersytetu w Białymstoku spełnia
wymogi stawiane w ustawie z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o
stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. z 2003 r. Nr 65, poz. 595 z późn. zm.) oraz w rozporządzeniu
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011 r. w sprawie kryteriów oceny osiągnięć
osoby ubiegającej się o nadanie stopnia doktora habilitowanego (Dz. U. z 2011 r. Nr 196, poz. 1165). W
związku z tym pozytywnie opiniuję wniosek o nadanie dr Adzie Wróblewskiej stopnia naukowego
doktora habilitowanego w dziedzinie nauk biologicznych w dyscyplinie biologia.
Prof. zw. dr hab. Dariusz L. Szlachetko