historia jednego obiektu
Transkrypt
historia jednego obiektu
HISTORIA JEDNEGO OBIEKTU Tematem pracy jest przeszłość i teraźniejszość dworku w Raciborowicach w gminie Białopole. Jest to budynek o długiej historii, ponieważ jego powstanie datuje się na II połowę XIX wieku. Mimo to wiadomości o jego przeszłości są bardzo skąpe. Nawet w wydawnictwach poświęconych zabytkom powiatu chełmskiego rzadko można znaleźć informacje na jego temat. Podstawowe wiadomości na temat dworku można uzyskać w Wojewódzkiej Służbie Ochrony Zabytków (delegatura w Chełmie). Dotyczą one jednak głównie samego budynku, a przecież jego historię tworzyli również ludzie, którzy w nim mieszkali. Rodziny Wydżgów i Kastorych były nierozłączną częścią jego historii. Bardzo trudno dziś odtworzyć fakty z przed 60-70 lat. Jedynym źródłem informacji na ten temat są świadkowie tamtych wydarzeń, których jest coraz mniej i których wspomnienia są coraz bardziej zatarte. Dlatego należy chronić przed całkowitym zapomnieniem historię dworku, wydarzeń i ludzi z nim związanych. „(…) Gdy patrzymy w ten dom, który minął a trwa, badamy te wszystkie sprawy człowiecze, które minąwszy trwają, a zniknąwszy –są (…)”. Z. Starowejska – Marstinowa: Dom, Kraków 1959, s. 336 Dworek położony jest w miejscowości Raciborowice w gminie Białopole, przy trasie Chełm-Hrubieszów. Jest to budynek parterowy, murowany z cegły, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta. Pokryty jest dwuspadowym dachem z blachy obok znajdują się inne zabudowania dworskie: budynek mieszkalny (obecnie chlewnia), i tzw. dom czerwony . 1 Dworek otacza w części zachowany zespół parkowy składający się głównie ze świerków i grabów. Tuż obok rośnie najstarsze drzewo- pomnik przyrody, jest to okazały jesion w obwodzie 3,2m. Powstanie dworu datuje się na drugą połowę XIX w. i związany jest ziemiańską która z rodziną Wydżgów, majątek Raciborowice, Kurmanów i Zaniże posiadała już w XVIII w. W 1805 roku majątek ten odziedziczył po ojcu Pawle syn Wincenty. Po nim, na mocy testamentu z 1853 roku całość dóbr przejął Bogusław Wydżga, a następnie jego dzieci: Józef, Kazimiera, Helena i Karol. Józef scalił ponownie majątek przejmując i kupując części należące Kazimiery i do brata siostry Karola, by potem przekazać go synowi Józefowi Marianowi Tomaszowi Wydżga.1 Prawdopodobnie w tym czasie powstał zespół dworsko parkowy w Raciborowicach. Niektórzy najstarsi mieszkańcy zapamiętali Wydżgę jako dobrego gospodarza, który udzielał się społecznie m.in. organizując wiejskie dożynki- święto plonów. Wspominają również, że w jego domu „ za carskich czasów” prowadzona była „nielegalna” szkoła, w której chłopskie dzieci uczyły się ojczystego języka. Przychodziły do dwory pod pretekstem zabawy. Dom ten był więc miejscem tajnego nauczania. Około 1928 roku dwór zakupił Władysław Kastory, który zamieszkał tam z żoną Heleną i gromadką dzieci ( wcześniej był na praktyce u Wydżgi).2 Dla licznej rodziny Dom okazał się za mały. Kastory przebudował go, dodając boczne oficyny połączone z budynkiem dworu w jeden kompleks 2 na planie litery „L”.3 Do wewnątrz prowadził hol, była kuchnia, oddzielna jadalnia i kilka pokoi. Meble były solidne, wykonane z drewna. W saloniku stał duży stół, fortepian, był też kominek z zielonych kafli. Przed budynkiem na dużym klombie rosły kwiaty, zieleń tworzyły również krzewy magnolii, świerki srebrzyste i płacząca morwa. Nieopodal był owocowy sad i ogród warzywny. Główny wjazd do dworu tworzyła grabowa aleja.4 Kastory był dobrym gospodarzem i człowiekiem, pomagał biednym chłopom, którym udzielał pożyczek , zajmował się sprawami wiejskimi ( był prezesem Spółdzielni Spożywców w Raciborowicach).5 Dom towarzyszył rodzinie Kastorych w dobrych chwilach, kiedy zapełniony domownikami tętnił życiem oraz był świadkiem smutnych, tragicznych wydarzeń. W 1934 roku pani domu - Helena została zamordowana przez swojego pracownika - „pisarza dworu”. Do dziś przez mieszkańców wsi opowiadana jest ta historia. Pani Helena przyłapała pisarza na kradzieży mleka. Było to już nie pierwszy raz, więc postanowiła go zwolnić z pracy i kazała mu „wynosić się z pałacu”. Do awantury doszło w pobliżu domu. W jej trakcie pisarz zdjął z szyi szal i udusił swoją panią, a ciało ukrył pogrążył się w zaroślach.6 Dom w żałobie. Mąż postanowił uczcić pamięć żony i w miejscu, gdzie zginęła postawił w 1939 roku kapliczkę. Widnieje na niej napis: „Dla uczczenia pamięci najlepszej żony i matki świętej pamięci Heleny z Krzyszkowskich Kastory’owej. Kapliczkę tę postawiono w 5 rocznicę śmierci w 1939 roku”. Następną panią domu została druga żona Władysława- cioteczna siostra zmarłej żony, z którą Kastory miał 3 dzieci.7 Wkrótce wybuchła wojna. Kastory, oficer rezerwy został zmobilizowany do wojska. Po kampanii wrześniowej wrócił do domu, lecz nie zaprzestał swojej niepodległościowej działalności. Właśnie rozwijała się na terenie gminy Białopole konspiracyjna siatka ZWZ. Do działalności konspiracyjnej włączył się 3 Władysław Kastory. Był bliskim współpracownikiem Stanisława Jastalskiego „Orszy”- nauczyciela z Teratyna, który w 1940 roku próbował scalić placówki ZWZ w gminach Uchanie, Białopole i Dubienka.8 Jego Dom mógł więc być niejednokrotnie miejscem tajnych spotkań polskich konspiratorów. Jednak złe fatum nie opuściło tej rodziny. W 1942 roku wydarzyła się kolejna tragedia - Władysław Kastory zginął kilkaset metrów od domu, zamordowany przez ukraińskich nacjonalistów. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Buśnie. Dom wkrótce opustoszał, rodzina Kastorych wyjechała do Warszawy.9 W 1944 roku w wyniku reformy rolnej zespół dworski przeszedł na własność Skarbu Państwa. Następnie przekazany został Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Raciborowicach na stałe użytkowanie na mocy decyzji Powiatowej Rady Narodowej w Hrubieszowie z dnia 20 września 1965 roku.10 Dwór i budynki dworskie zostały przeznaczone na biura i mieszkania pracowników RSP. Dokonano wielu zmian. Adaptowano na biura i mieszkania wnętrze dworku (zmienił się układ pomieszczeń). Zniszczono i rozebrano również łącznik między dworem a „domem czerwonym”, wycięto krzewy i drzewa rosnące koło budynku. Likwidacji uległa znaczna część zabudowań gospodarczych. Na ich miejscu wystawiono budynki RSP.11 Zachowały się obiekty z XIX wieku: dwór, „dom czerwony”, spichlerz, dwa budynki dworskie mieszkalne, budynek gospodarczy.12 Obecnie dworek nie znajduje się w najlepszym stanie. Jak stwierdza protokół Państwowej Służby Ochrony Zabytków z kontroli obiektu (1991), budynek wymaga remontu. Jest zawilgocony i zagrzybiony. Elewacja i schody zewnętrzne wymagają bezwzględnego odnowienia.13 W związku z trudną sytuacją finansową spółdzielni, mało prawdopodobne jest to, iż dworek wróci do swej świetności. W tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem byłoby przeznaczenie tego zabytkowego obiektu na potrzeby całej społeczności wiejskiej, urządzenie w nim wiejskiego domu kultury lub biblioteki, tak, żeby jego gospodarzami poczuli się wszyscy mieszkańcy oraz władze gminy. Tymczasem powracają tu dawni jego gospodarze - synowie Kastorego. Odwiedzają czasami dom, w którym się wychowali i z którym wiążą się ich wspomnienia.14 „ Dziś w tych dworach światła zgasły, a pozostaną tylko rany. Gospodarze odeszli od dworów w dal nieznaną(…) Chcieliby choć na chwilę wrócić do swej ziemi, wniknąć w nią, pić jej woń. 4 Wszak mają na to prawo, wszak to ich ziemia Ojcowa (…) Niech pajęczyna niepamięci nie zasnuwa tych ziem, tęskniących a mocnych”.15 Mateusz Bodziacki 1 Szpona J., Łojek J.: Raciborowice gmina Białopole województwo chełmskie, ewidencja parku, maszynopis w WOSOZLDCh, Zamość 1988r. 2 Relacja ustna pana Kazimierza Miącza (zamieszkały w Raciborowicach) 3 Szponar J., Łojek J., op. cit. 4 Relacja ustna pana Kazimierza Miącza 5 Relacja ustna pana Bolesława Bodziackiego (zamieszkały w Raciborowicach) 6 Relacja ustna pana Antoniego Kołodziejczyka (zamieszkały w Raciborowicach) 7 Relacja ustna pana Kazimierza Miącza 8 Jaroszyński W., Kłębukowski B., Tokarczuk E.: Łuny nad Huczwą i Bugiem. Walki oddziałów AK i BCh w obwodzie Hrubieszowskim w latach 1939-1944. Zamość 1992, s. 51 9 Relacja ustna pana Bolesława Bodziackiego 10 PSOZ w Chełmie: Protokół z kontroli obiektów zabytkowych zabytkowych gminie Białopole z dnia 3.04.1991r. (akta gminy Białopole) 11 Szponar J., Łojek J., op. cit. 12 PSOZ w Chełmie: Gina Białopole. Wykaz obiektów zabytkowych znajdujących się w ewidencji województwa chełmskiego. 13 PSOZ w Chełmie: Protokół 14 Relacja ustna pana Kazimierza Miącza 15 Ziemianie. Pomiędzy rzeczywistością a wspomnieniem. Kraków 1998r., s. 169 5