docPobierz - mikroekonomia.net
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz - mikroekonomia.net
CZĘŚĆ I W KIERUNKU GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY Michał Gabriel Woźniak Katedra Ekonomii Stosowanej Akademia Ekonomiczna w Krakowie MAKROREGULACYJNE WARUNKI ROZWOJU GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY. WNIOSKI DLA GOSPODARKI UKRAINY Wstęp Po II wojnie światowej obserwuje się tendencję do konwergencji (przenikania) wzorców gospodarowania krajów o podobnym poziomie dobrobytu funkcjonujących w warunkach otwartych rynków i różnicowania się tych wzorców w krajach o różnym poziomie zamożności. Przenikanie efektywniejszych wzorców gospodarowania z krajów wyżej rozwiniętych sprawia, że między rozwiniętymi krajami przemysłowymi obserwuje się tendencję do wyrównywania się poziomu rozwoju. Ze względu na niesprawności gospodarki centralnie planowanej Polska, Ukraina i inne kraje socjalistyczne nie mogły doświadczyć procesu skracania dystansu rozwojowego, choć przejściowo i na niektórych odcinkach, związanych zwłaszcza z edukacją i ochroną zdrowia, osiągnięto pewne sukcesy. W analizach makroregulacyjnych warunków rozwoju gospodarki zdolnej do odrabiania dystansu rozwojowego fundamentalnym problemem jest odpowiedź na pytanie jak ma być zbudowany system regulacji i kontroli nierynkowej aby nie umniejszał efektywności ekonomicznej mechanizmów rynkowych. Istnieje też pytanie jaka strategia rozwojowa zadecyduje w ostateczności o sukcesach w odrabianiu dystansu rozwojowego. Odpowiedzi na te pytania poświęcony jest ten artykuł. W artykule przyjmuję hipotezę, że o sukcesach rozwojowych Polski czy Ukrainy zadecyduje mechanizm makroregulacji zdolny do szybszego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy niż w krajach wysoko rozwiniętych. Gospodarkę opartą na wiedzy (GOW) definiuję jako taką, w której wiedza zdolna do działania staje się dobrem powszechnie dostępnym, zaś system ekonomiczny posiada zdolność do usuwania asymetrii informacji, mechanizmy makroregulacji są ukierunkowane na usprawnianie konkurencji i wyposażanie gospodarki w wiedzę zdolną do działania oraz tworzenia instytucji sprzyjających rozwojowi kapitału ludzkiego i społecznego. Uwarunkowania dywergencji w Polsce i na Ukrainie związane z mechanizmami regulacji Główną przeszkodą w procesie odrabiania dystansu rozwojowego przez Ukrainę, podobnie jak w innych krajach Europy środkowej i wschodniej, było oparcie systemu ekonomicznego na wiedzy nie wykazującej zdolności do działania w konkurencyjnym otoczeniu. Marksizm lansował bowiem: antyefektywnościową własność nieprywatną i 8 Michał Gabriel Woźniak kierowanie przez państwo w miejsce regulacji rynkowej, niezgodny z naturą ludzką prymat celów ogólnospołecznych nad korzyścią własną, polityczne kryteria wyboru nad ekonomicznymi, hierarchiczne powiązania nad stosunkami partnerskimi, antyefektywnościowe zasady podziału zmierzające do równego dostępu do dóbr nad kryteriami efektywności ekonomicznej. Zawodność mechanizmów makroregulacji gospodarki centralnie planowanej jest w tym znaczeniu rezultatem prób eksperymentów z wiedzą nie sprawdzoną w działaniu w mikroskali. Proponowane w ramach komunistycznego systemu instytucjonalnego sposoby kojarzenia zasad sprawiedliwości z efektywnością ekonomiczną poniosły całkowite fiasko i powinny być wystarczającym ostrzeżeniem, że państwu nie wolno zastępować rynków w imię celów społecznych w oderwaniu od problemu efektywności ekonomicznej bądź też w wyniku całkowitego jej podporządkowania politycznym czy nawet społecznym kryteriom wyboru. Fiasko systemów kierowanych przez państwo ujawniło się z całą mocą wraz z postępami rewolucji informatyczno-telekomunikacyjnej i liberalizacji w skali globalnej. Z tych względów kraje posocjalistyczne już od 1990 r. realizują proces urynkowienia. W każdym z tych krajów wyłania się jednak pytanie jaki wzorzec rozwojowy należałoby realizować dla osiągnięcia jakości życia krajów wysoko rozwiniętych w horyzoncie czasowym jednego, a co najwyżej dwóch pokoleń. W grę wchodzą tu jedynie dwa wypraktykowane wzorce rozwojowe. Pierwszym z nich jest rozwój poprzez globalizację oparty na liberalizmie anglosaskim, którego reguły określone zostały w tzw. konsensusie waszyngtońskim1. Drugim zaś jest rozwój trwale zrównoważony. Do tego ostatniego nawiązuje się w Unii Europejskiej na złożonej bazie teoretycznej czerpiącej głównie z teorii dobrobytu, ekonomii ewolucyjno-instytucjonalnej i ordoliberalizmu. Z konfrontacji tych wzorców wyrasta wzorzec rozwojowy zawarty w strategii lizbońskiej. Zwolennicy tego wzorca zakładają, że dla jego realizacji spontaniczny rozwój rynków, a w związku z tym reguły konsensusu waszyngtońskiego są niewystarczające. Odrabianie dystansu rozwojowego przy równoczesnym harmonizowaniu efektywności ekonomicznej i sprawiedliwości wymaga politycznego zaangażowania państwa za pomocą planów rozwoju definiujących wzorcowe wskaźniki spójności społecznoekonomicznej. Warunkiem koniecznym lecz nie wystarczającym realizacji tych planów są spontanicznie rozwijające rynki. W tym znaczeniu mechanizmy rozwoju UE nie są przeciwieństwem konsensusu waszyngtońskiego. Wymaga się tu jednak szerszego zaangażowania państwa na rzecz instytucjonalnego wspomagania i usprawniania rynków w celu zapewnienia przyjaznego środowiska dla stabilnego rozwoju oraz harmonizowania efektywności ekonomicznej z akceptowanymi społecznie zasadami sprawiedliwości. Dla GOW właściwy wzorzec rozwojowy nie może być również wyprowadzony wyłącznie z keynesizmu. Keynesizm i jego odłamy (po jego przejściowych sukcesach do czasów wybuchu pierwszego kryzysu naftowego) nie przynosiły oczekiwanych rezultatów dla olbrzymiej większości krajów świata. Okazało się, że oparcie strategii rozwojowych na teoretycznych podstawach keynesizmu było warunkiem niewystarczającym dla sprostania nasilającej się konkurencji i globalizacji. Nie należy się temu dziwić, gdyż keynesizm kładł nacisk na strategie prowzostowe, poprzez pobudzanie popytu w celu ograniczania bezrobocia. Problem efektywności ekonomicznej w koncepcjach rozwojowych wyprowadzanych z keynesizmu miał znaczenie podrzędne wobec priorytetów dla wzrostu zatrudnienia. Należy również podkreślić, że każda strategia rozwojowa musi respektować uniwersalne i specyficzne jej uwarunkowania. Te pierwsze w GOW są związane z rewolucją informatyczno-informacyjną, globalizacją reguł kapitalizmu i tendencjami do integracji regionalnej. Wśród tych drugich dla Ukrainy najważniejszymi są współcześnie paradoksy 1 Zob. M. Castells, High technology, word development and the structural transformation: The trends and debate, “Alternatives”,1986, nr 11, s. 297- 342. Makroregulacyjne warunki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Wnioski dla ... 9 rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego2. Mając na uwadze te paradoksy, proponuję dla Ukrainy zgodną ze strategią lizbońską koncepcję rozwojową opartą na podnoszeniu produktywności całkowitej poprzez rozwój kapitału intelektualnego i sprawiedliwe nierówności społeczne. Niestety praktyka pokazuje, że konwergencja jest procesem skomplikowanym, należącym do wyjątków i nie musi oznaczać odrabiania dystansu rozwojowego. Między krajami biedniejszymi, mniej rozwiniętymi a krajami bogatymi dystans rozwojowy pogłębia się. Jedynie tylko kilku krajom, prawie wyłącznie Azji Południowo-Wschodniej, udało się pokonać przepaść rozwojową.3 Od kilkunastu lat również Chiny i Indie wkroczyły na ścieżkę niezwykle szybkiego wzrostu gospodarczego, jednakże specyfika kulturowa tych krajów i zasadniczo niższy poziom rozwoju gospodarczego sprawiają, że doświadczenia tych krajów są mało przydatne dla europejskich społeczeństw. Na pytanie, jak to się stało, że niektórym krajom udaje się skracać dystans rozwojowy nie ma prostej i jednoznacznej odpowiedzi. Na użytek powszechny sukcesy gospodarcze „tygrysów azjatyckich” wyjaśnia się niekiedy w kategoriach ciężkiej pracy, samodyscypliny czy też kulturowej i narodowej jednolitości. Łatwiej jest natomiast odpowiedzieć na pytanie, dlaczego pewne kraje opóźniają się w rozwoju. W praktyce źródła wysokiego w długim okresie wzrostu PKB per capita są dalece bardziej złożone i różnorodne. Należy zauważyć, że polityka gospodarcza europejskich krajów posocjalistycznych zdaje się pomijać lub w niedostatecznym stopniu uwzględniać wyzwania wynikające z podwójnego dualizmu współczesnego świata ekonomicznego. W celach propagandowych deklaruje się wprawdzie wykorzystanie instrumentów polityki gospodarczej, lecz jej autorzy zwykle odwołują się do tradycyjnych instrumentów wyprowadzonych z paradygmatów ekonomii klasycznej i jej odłamów, bądź ekonomii keynesowskiej. Pomija się natomiast zwykle wnioski płynące z istniejących już elementów nowej ekonomii odnoszącej się do gospodarki opartej na wiedzy. W Polsce w całym 15–leciu transformacji bywało jeszcze gorzej. Dualizm sfery regulacji próbowano ograniczać do działań państwa na rzecz urynkowienia i prywatyzacji oraz kierowania antycypującego jedynie kierowanie globalne i stosowane w UE. Zbyt często zapomniano zaś o uwarunkowaniach polityki państwa wynikających ze specyfiki gospodarki i społeczeństwa posocjalistycznego. Gospodarka poddana szybkiemu procesowi urynkowienia i pozbawiona dostosowanej do jej specyfiki polityki gospodarczej uległa destabilizacji pomimo wdrażania zaleceń Międzynarodowego Funduszu Walutowego, UE i wynikających z konsensusu waszyngtońskiego. W rezultacie w l. 1990 – 2004 obserwuje się duży zakres wahań tempa wzrostu gospodarczego mierzonego za pomocą makroekonomicznych jego charakterystyk, zamykanie się w dalszym ciągu faz wzrostu w dziesięcioletnim okresie, a przede wszystkim tendencję do osiadania dynamiki gospodarczej na niskim poziomie. Niestabilność wzrostu gospodarczego spowolniła znacznie proces odrabiania dystansu rozwojowego, a nawet może go zniweczyć, pomimo że widoczne są wyraźne symptomy przenikania wzorców technologicznych, organizacyjnych, konsumpcyjnych i regulacyjnych z krajów wysoko rozwiniętych. Wynika stąd, że mechanizmy rynku i przesłanki sfery realnej nie są wystarczającymi warunkami trwałości wzrostu gospodarczego we współczesnej gospodarce, tym bardziej jeśli idzie tu o stabilny 2 Zob. M. G. Woźniak, Rozwój kapitału społecznego fundamentalnym warunkiem odrabiania dystansu rozwojowego. Rola Panstwa, w: Instytucjonalnyje prietworienia w suspilstwi: Switowyj doswid i ykrainska realnost, Materiali miżnunarodnoj naukowo – prakticznoj konfierencjii, Melitopol 2006, s. 57 – 66, M. G. Woźniak, Paradoksy rozwoju kapitału ludzkiego w: Nierówności społeczne. Człowiek wobec masowych zjawisk społecznych, Uniwersytet Wrocławski ( materiały z konferencji, 6 – 7 czerwca 2006, w druku) pod red J. Klebaniuka . społecznych, Uniwersytet Wrocławski ( materiały z konferencji, 6 – 7 czerwca 2006, w druku) pod red J. Klebaniuka . 3 W Europie Irlandia po wstąpieniu do UE (1973r.) w ciągu 15 lat zdołała zmniejszyć o ponad 30% dystans rozwojowy mierzony wartością PKB na osobę w stosunku do Wielkiej Brytanii. 10 Michał Gabriel Woźniak wzrost umożliwiający skracanie dystansu rozwojowego. Doświadczenia światowe pokazują również, że uzupełnianie mechanizmów rynku priorytetami i instrumentami strategii prowzrostowych zwykle nie prowadziło do oczekiwanych rezultatów. Strategie prowzrostowe ukierunkowane na czynniki popytowe lub podażowe z czasem prowadziły do niestabilności lub okazywały się niezdolne do tworzenia miejsc pracy w skali mającej społeczne i ekonomiczne znaczenie dla redukcji bezrobocia. Dzieje się tak wówczas jeśli sprzężenia między popytem i podażą nie są należycie uwzględniane. Należy podkreślić, że jedynie polityka gospodarcza ukierunkowana na wzrost produktywności jest gwarancją trwałego wzrostu popytu i redukcji bezrobocia gdyż umożliwia wzrost konkurencyjności. Ale równocześnie jeśli oczekiwania wzrostu popytu są pesymistyczne nie można liczyć nawet na utrzymanie istniejącej skłonności do inwestowania co jest równoznaczne z brakiem zdolności gospodarki do tworzenia nowych miejsc pracy. Makroregulacyjne warunki konwergencji społeczno-ekonomicznej W integrującej się i globalizującej się gospodarce skracaniu dystansu rozwojowego i trwałości wzrostu gospodarczego może sprzyjać jedynie strategia ukierunkowana na produktywność (E) sprawiedliwe, tj. uzasadnione ekonomicznie i akceptowalne społecznie nierówności (SN) oraz rozwój kapitału intelektualnego (RKI). Taka strategia wynika z wymogów spójności polityki i gospodarki, potrzeby partycypacji w efektach szybkiego wzrostu gospodarczego wszystkich grup społecznych, zróżnicowanej według produktywności kapitału ludzkiego i intelektualnego, włączenia Ukrainy w ogólnoświatową tendencję rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i należytej partycypacji w korzyściach wynikających z rewolucji informacyjno-telekomunikacyjnej, globalizacji, oraz odrabiania dystansu rozwojowego w wyraźnie odczuwalnym stopniu w skali pokolenia i potrzeby oszczędnego gospodarowania coraz rzadszymi zasobami. Strategia (E + SN + RKI) musi uwzględniać dualny charakter współczesnej gospodarki, tj. w odniesieniu do sfery realnej jak również sfery regulacji4. Dotychczasowa polityka gospodarcza zdaje się pomijać lub w niedostatecznym stopniu uwzględniać wyzwania wynikające z podwójnego dualizmu współczesnego świata. Obecnie deklaruje się wprawdzie wykorzystanie instrumentów polityki gospodarczej, lecz polityka ta odwołuje się w zależności od wyznawanych przez polityków teorii do tradycyjnych instrumentów wyprowadzonych z paradygmatów ekonomii klasycznej i jej odłamów, bądź ekonomii keynesowskiej. Pomija się natomiast zwykle wnioski płynące z analizy gospodarki opartej na wiedzy. Redukowanie polityki gospodarczej do urynkowienia i wzrostu oznacza tolerowanie a nawet wspieranie narastania nierówności nie tylko majątkowych i dochodowych, zwłaszcza zaś szybkiego różnicowania zarobków i przemieszczania korzyści wzrostu gospodarczego jedynie do najbogatszej części społeczeństwa. Fakt, że godzenie wzrostu gospodarczego i sprawiedliwych nierówności dochodowo – majątkowych jest trudne i wymaga spełnienia nieopisanych do końca przez teorię ekonomii warunków nie może być przesłanką do zaniechania poszukiwań takiego wariantu strategii gospodarczej. W sensie teoretycznym długookresowy wzrost gospodarczy jest funkcją produktywności, rozwoju kapitału intelektualnego i sprawiedliwych nierówności5. Natomiast 4 Dualizm sfery realnej wyraża się we współdziałaniu: gospodarki opartej na tradycyjnych technologiach i zarządzaniu oraz nowej gospodarki opartej na technologiach informatycznych, internecie i kapitale intelektualnym. Dualizm sfery regulacji wiąże się ze współistnieniem liberalnej gospodarki rynkowej i kierowania (z poziomu ogólnonarodowego, globalnego czy nawet unijnego dla jej członków). 5 Wokół wpływu nierówności społecznych na wzrost gospodarczy istnieją kontrowersje teoretyczne i empiryczne. Rozwikłanie tych kontrowersji wymaga dezagregacji nierówności i wyodrębnienia efektów Makroregulacyjne warunki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Wnioski dla ... 11 wkład zasobów kapitału rzeczowego i pracy ma granice określone ostatecznie możliwą stopą akumulacji i stopą przyrostu zasobów pracy. Wyczerpywalność tych zasobów sprawia, że przejście na wyżej położoną ścieżkę wzrostu zrównoważonego może się dokonać jedynie w wyniku wzrostu gospodarczego. Można go osiągnąć dzięki rozwojowi wiedzy i zdolności gospodarki do przekształcania istniejących jej zasobów w kapitał, jeśli pominąć czynniki krótkookresowe. Sprawiedliwe nierówności czynią zaś ten wzrost celem i sensem wysiłków jednostek gospodarujących, gdyż przekładają go na wzrost dobrobytu jednostkowego. Zasilają również kapitał społeczny i kapitał ludzki a tym samym kapitał intelektualny, ograniczają nieproduktywne wysiłki populistyczne i marnotrawstwo kapitału intelektualnego. Dualny charakter współczesnej gospodarki musi znaleźć odzwierciedlenie w strategii rozwoju gospodarczego. Oznacza to, że priorytety strategiczne muszą być zakotwiczone w dwóch składowych tej gospodarki: sektorze nowej gospodarki opartej na wykorzystaniu nowej wiedzy i technologii informacyjno-telekomunikacyjnych oraz sektorów gospodarki tradycyjnej wykorzystującej dostępne zasoby istniejącej i już eksploatowanej wiedzy. W odniesieniu do sektora tradycyjnego postulowana strategia wymaga pobudzenia rozwoju: sektora małych i średnich przedsiębiorstw, obszarów wiejskich, budownictwa mieszkaniowego, infrastruktury technicznej. Pobudzanie rozwoju wymienionych składników sektora tradycyjnego ma na celu podniesienie zdolności gospodarki do absorbowania zasobów siły roboczej i redukcję zbyt wysokiego bezrobocia. Priorytety te zmierzają również do eliminowania ubóstwa, ograniczania nierówności dochodowych w układzie podmiotowym, regionalnym, między gospodarstwami rolnymi i pracowniczymi, ludnością miejską i wiejską oraz lepszego wykorzystania lokalnych zasobów rzeczowych i ludzkich. Zaś w odniesieniu do nowej gospodarki chodzi o ekspansję gałęzi przynoszących jak największe korzyści zewnętrzne i wzrost produktywności globalnej. Idzie tu więc o możliwie szybkie zwiększanie udziału w PKB sektora ICT, doinwestowanie nauki, oświaty i innych ważnych dla rozwoju kapitału ludzkiego i intelektualnego elementów infrastruktury społecznej oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) podejmowane głównie przez korporacje transnarodowe (KTN). Realizacja wskazanych priorytetów wymaga wysokich zdolności akumulacyjnych gospodarki i społeczeństwa. Neoklasyczna teoria wzrostu gospodarczego dowodzi, że optymalną stopą akumulacji w kapitał rzeczowy z punktu widzenia maksymalizacji dobrobytu społecznego jest tzw. złota stopa absorbujaca ok. 1/3 PKB6, zaś po uwzględnieniu inwestycji w oświatę, naukę i zdrowie należałoby ją szacować na poziomie nie mniejszym niż 60% PKB7. Wzrost skłonności do oszczędzania nie oznacza jeszcze, że muszą wzrosnąć wydatki inwestycyjne na majątek trwały oraz, że ich rezultatem muszą być przedsięwzięcia rokujące wzrost konkurencyjności i opłacalności produkcji. Nie wystarczy bowiem tworzyć warunki do wzrostu oszczędności krajowych, a tym samym do inwestowania w cokolwiek. Chodzi tu o oszczędności inwestowane w zwiększenie produktywności i lepsze wykorzystanie istniejącego kapitału intelektualnego, czyli dziedziny przynoszące jak największe efekty zewnętrzne. Bardzo istotnym składnikiem strategii państwa ukierunkowanej na zwiększanie skłonności do oszczędności jest wyeliminowanie ujemnych oszczędności sektora publicznego wynikających z wysokiego i ciągle rosnącego bezrobocia oraz innych nieproduktywnych wydatków rządowych. Oszczędności krajowe mogą być do pewnych granic, określonych skalą dopuszczalnego deficytu dochodowych i kosztowych. Zob. Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych, Badania statutowe realizowane pod kierunkiem naukowym M. G. Woźniaka, AE Kraków, 2004 – 2006 (niepublikowane), 6 E. S. Phelps, The Golden Rule of Accumulation: A Fable for Growth Men, „American Economic Review”, 1961, September. 7 Teoretyczne uzasadnienie optymalnego poziomu akumulacji uwzględniającej również inwestowanie w kapitał ludzki można znaleźć w: N. G. Mankiw, D. Romer, D.N. Weil, A Contribution to the Empirics of Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics” 1992, May, pp. 407 – 437. 12 Michał Gabriel Woźniak obrotów bieżących, uzupełnione oszczędnościami zagranicznymi. Chodzi o to, aby przedsiębiorstwa zarówno krajowe, jak i zagraniczne mogły i chciały podejmować inwestycje w ICT oraz innych dziedzinach sprzyjających wzrostowi zasobów wiedzy i wykorzystania istniejącego kapitału ludzkiego i intelektualnego. Liberalizacja rynków finansowych, integracja z UE oraz tendencje globalizacyjne otwierają perspektywę ograniczenia bariery niskich oszczędności krajowych dzięki dynamicznemu napływowi BIZ. Między skalą BIZ a dyfuzją wiedzy zachodzą istotne współzależności. Jak dowodzi teoria i potwierdza doświadczenie wykazują one szczególną aktywność w sektorach wysokiej techniki i tam, gdzie jest wysoki stopień nasycenia gospodarek wiedzą. Koszt siły roboczej traci dla BIZ na znaczeniu. Wzrasta natomiast znaczenie takich czynników jak: kwalifikacje, produktywność pracy, sprawność administracji i przejrzystość prawa. Głównym wyznacznikiem zdolności do imitacji i absorpcji zaawansowanych technologii pozostaje jednak poziom kapitału ludzkiego. Jeśli napływ BIZ dokonuje się poprzez korporacje transnarodowe może dochodzić do dyfuzji, kwalifikacji, technologii, organizacji a w rezultacie dyfuzji wydajności pracy do przedsiębiorstw lokalnych i dyfuzji dostępu do rynków zagranicznych w wyniku naśladowania wzorców zachowań zagranicznych przedsiębiorstw. Większe nadzieje na wzrost napływu BIZ i za ich pośrednictwem nowych technologii należy wiązać z akcesją Ukrainy do UE i NATO. Nie będzie to jednak proces automatyczny. Na przeszkodzie stoją tu współzależności interesów energetycznyh i politycznych Największych krajów UE. Dlatego przejściowo Ukraina musi korzystać z doświadczeń nowych państw członkowskich UE, zwłaszcza zaś Polski, realizując własną strategię E + RKI + SN zmierzającą do eliminacji specyficznych paradoksów rozwoju kapitału ludzkiego i opartą na wykorzystaniu istniejących zasobów kapitału społecznego dla przeprowadzenia niezbędnych reform instytucjonalnych usprawniających rynki i ograniczających pogoń za rent seeking, oportunizm i praktyki korupcyjne8. Statystyki światowe dowodzą, że tam gdzie istnieje łatwo dostępna kwalifikowana siła robocza, rozwinięte instytucje rynku, infrastruktura techniczna i społeczna, sprzyjająca inwestowaniu stabilna i konkurencyjna wobec krajów sąsiedzkich polityka fiskalna można się spodziewać sukcesów w tym względzie. Istotnym warunkiem napływu BIZ i jest stabilna polityka gospodarcza państwa osadzona w długoterminowej wizji restrukturyzacji aparatu wytwórczego, malejących podatkach i dezinflacji gwarantujących szybki wzrost gospodarczy, zapewniający poprawę konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw. Nowa teoria wzrostu gospodarczego dowodzi, że w perspektywie długookresowej najbardziej opłacalne jest inwestowanie w kapitał ludzki9. Inwestycje w kapitał ludzki podnoszą produktywność, generują wyższe dochody pracowników, przedsiębiorstw a nawet państwa, w mniejszym stopniu narażają ludzi na utratę pracy niż inne inwestycje, wzmacniają fundamenty demokracji i ograniczają wpływy populistycznych ideologii, sprzyjają włączeniu się gospodarki krajowej w ogólnoświatowy trend rozwoju nowej gospodarki opartej na technologiach informatyczno-telekomunikacyjnych (ICT). 8 Moje propozycje w tych kwestiach przedstawiłem w: Ups and downs of the EU Socio - EeconomicCohesion . Recommendation for the Ukraine, Referat wygłoszony na konferencji pod hasłem: To the East and South from EU: Problems of Formation Common European Economic Area, 5 – 6 października 2006, opranizowanej przez, KNEU (Kijowski Państwowy Uniwersytet Ekonomiczny) i Fundację Sprzyjania Europejskiej Integracji, Kijów. 9 Pionierski wkład w teorię wzrostu endogenicznego eksponującą kapitał ludzki wnieśli: P. Romer, Increasing Returns and Long-Run Growth, “ Journal of Political Economy”, 1986, no. 94, pp. 1002 – 1037: R. E. Lucas, On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics” 1988, Julay, ss. 3 – 42, G. S. Becker, K. M. Murphy, R. Tamura, Human capital, fertility, and economic growth, “Journal of Political Economy, 1990, vol. 98, no. 5, part 2; C. Azariadas, A. Drazen, Threshold externalities in economic development, “The Quarterly Journal of Economics”, 1990,vol. cv, Issue 2; N. G. Mankiw, D. Romer, D.N. Weil,…, jw, R. J.Barro, X. Sala-i-Martin, Economic growth, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2004. Makroregulacyjne warunki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Wnioski dla ... 13 Edukacja ma ogromną wartość dla człowieka nie tylko w wymiarze kapitału intelektualnego, który zwiększa wydajność pracy jego posiadacza, także jego współpracowników, lecz również dla osobistego rozwoju nie związanego z ekonomicznymi perspektywami a tym samym sprzyja ograniczaniu nierówności. Dotychczasowy rozwój kapitału ludzkiego i intelektualnego na Ukrainie nie mógł być właściwie dostosowany do jego funkcji wymaganych w gospodarce opartej na wiedzy. Ukraina pozostaje nadal na etapie ekstensywnego rozwoju kapitału ludzkiego. Pokaźny jego potencjał w znacznym stopniu jest marnotrawiony o czym świadczą wskaźniki dynamiki bezrobocia i migracji kwalifikowanej siły roboczej. Niski udział wydatków na B + R w PKB sprawia, że Ukraina nie może się liczyć jako „producent” nowej wiedzy i nowych technologii. Innym problemem jest niższa jakość kapitału intelektualnego niż w krajach rozwiniętych jako następstwo dziedzictwa posocjalistycznego. Problemy rozwoju kapitału ludzkiego wiążą się z narastaniem nierówności społecznych, zwłaszcza zaś rozległą i rosnącą sferą ubóstwa i wykluczenia. Produktami tych procesów jest kultura życia ludności objętej sferą ubóstwa, trwałego bezrobocia i znacznej części ludności rolniczej zdominowana przez syndrom wyuczonej bezradności, słaby dostęp do nowej wiedzy i brak zdolności do kapitalizowania dostępnej wiedzy. We współczesnej gospodarce skuteczne przeciwdziałanie tym procesom dokonuje się poprzez rozwój kapitału intelektualnego. Wynika stąd potrzeba nowej polityki społecznej. Nie można jej ograniczyć do polityki socjalnej. Nowa polityka społeczna musi poprzez swe funkcje socjalne przyczyniać się do kreowania jakościowych cech zasobów ludzkich. Rozwiązywanie problemów ubóstwa i bezrobocia poprzez motywowanie i wspieranie producentów do utrzymywania i tworzenia miejsc pracy jest ukierunkowane na pobudzanie wzrostu gospodarczego. Strategia proefektywnościowa wymaga interwencji nastawionych na tworzenie warunków do rozwiązywania własnych problemów przez poszczególnych ludzi i grupy społeczne. Pobudzanie rozwoju kapitału ludzkiego ma w tym względzie fundamentalne znaczenie. Innym ważnym wyznacznikiem kapitału ludzkiego jest kondycja i zdrowie społeczeństwa. Ich stan i poprawa zależą nie tylko od zakresu i skali ubóstwa oraz wydatków budżetowych i podatków ściąganych na opiekę zdrowotną. Powszechnie nie doceniana jest profilaktyka zdrowia, popularyzowanie kultury i etyki zdrowego stylu życia. Zmiana postaw w tym względzie nie może się dokonać bez inicjowania i pobudzania systemu oświaty i wychowania przez politykę społeczną popularyzowania kultury i etyki zdrowego stylu życia, wiedzy o standardach ekologicznych, normach fitosanitarnych i innych. Zakończenie Wobec tych problemów wyłania się potrzeba rekompensowania ubytków inwestycji w człowieka wynikających z ograniczeń budżetowych państwa poprzez pobudzanie zaangażowania biznesu, pracowników, związków zawodowych i organów samorządowych. Zaangażowanie tych podmiotów nie może być wystarczające bez uruchomienia nowych instrumentów wyrównujących szanse dostępu do edukacji, szkoleń zawodowych, lepszego dostosowania programów i systemu edukacji do rozwijania praktycznych umiejętności, zdobywania nowych kompetencji, permanentnego dokształcania – także poprzez ułatwienia w dostępie do internetu. Lepsze wykorzystanie istniejących zasobów kapitału ludzkiego wymaga obok redukcji bezrobocia bodźców wyzwalających proinnowacyjne postawy ludzi, tworzenia klimatu sprzyjającego rozwojowi pomysłów oraz instytucjonalnych i infrastrukturalnych warunków, które wyzwalają zapotrzebowanie podmiotów gospodarczych, instytucji państwa i organizacji samorządowych na innowacje. 14 Michał Gabriel Woźniak Strategia przekształcania wiedzy w kapitał wymaga przede wszystkim nowej strategii nauczania. Nie wystarcza dla niej koncentrowanie się systemu edukacji na przekazywaniu istniejącej już wiedzy a nauki na wzbogacaniu całości wiedzy. Konieczne jest również nauczanie tego jakie jest praktyczne znaczenie wiedzy, co można przy jej pomocy osiągnąć. Stąd wyłania się potrzeba szerokiej współpracy systemu oświaty z praktyką i wypracowania mechanizmów wymuszających tę współpracę. Potrzebne są również mechanizmy demonopolizacji kształcenia przez szkoły, także mechanizmy uruchamiające rywalizację między szkołami i współdziałanie w procesie edukacji całego społeczeństwa, wszystkich organizacji rządowych, nie nastawionych na zysk i biznesowych. Największą zmianą społeczeństwa i gospodarki opartych na kapitale intelektualnym będzie zmiana samej wiedzy w jej formie, treściach, rozumieniu jej funkcji i odpowiedzialności oraz roli w produktywności i tym co oznacza być osobą wykształconą – nosicielem kapitału ludzkiego. Dopóki niewielki procent ludności nie jest świadomy roli wiedzy w pracy, tworzeniu rozwiniętej gospodarki, uruchomieniu i eksplozji produktywności, dopóty Ukraina pozostanie na peryferiach nowej gospodarki, zaś konwergencja pozostanie fatamorganą. LITERATURA: 1. Azariadas C., Drazen A., Threshold externalities in economic development, “The Quarterly Journal of Economics”, 1990,vol. cv, Issue 2. 2. Becker G. S., Murphy K. M., Tamura R., Human capital, fertility, and economic growth, “Journal of Political Economy, 1990, vol. 98, no. 5, part 2. 3. Barro R. J., Sala-i-Martin X., Economic growth, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2004. 4. Castells M., High technology, word development and the structural transformation: The trends and debate, “Alternatives”,1986, nr 11, s. 297- 342. 5. Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych, Badania statutowe realizowane pod kierunkiem naukowym M. G. Woźniaka, AE Kraków, 2004 – 2006 (niepublikowane). 6. Lucas R. E., On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics” 1988, Julay, ss. 3 – 42. 7. Mankiw N. G., Romer D., Weil D.N., A Contribution to the Empirics of Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics” 1992, May, ss. 407 – 437. 8. Romer P., Increasing Returns and Long-Run Growth, “ Journal of Political Economy”, 1986, no. 94, pp. 1002 – 1037. 9. E. S. Phelps, The Golden Rule of Accumulation: A Fable for Growth Men, „American Economic Review”, 1961, September. 10. Woźniak M. G. Rozwój kapitału społecznego fundamentalnym warunkiem odrabiania dystansu rozwojowego. Rola panńtwa, w: Instytucjonalnyje prietworienia w suspilstwi: Switowyj doswid i ykrainska realnost, Materiali miżnunarodnoj naukowo – prakticznoj konfierencjii, Melitopol 2006, s. 57 – 66. 11. Woźniak M. G., Paradoksy rozwoju kapitału ludzkiego w: Nierówności społeczne. Człowiek wobec masowych zjawisk społecznych, Uniwersytet Wrocławski (materiały z konferencji, 6 – 7 czerwca 2006, w druku) pod red. J. Klebaniuka . 12. Woźniak M. G. Ups and downs of the EU Socio-Economic Cohesion . Recommendation for the Ukraine, Referat wygłoszony na konferencji pod hasłem: To the East and South from EU: Problems of Formation Common European Economic Area, 5 – 6 października 2006, opranizowanej przez, KNEU (Kijowski Państwowy Uniwersytet Ekonomiczny) i Fundację Sprzyjania Europejskiej Integracji, Kijów, 2006.
