SzlAchTA n A ŚląSku

na
Ś l ą s k u
Ś R EDNI O W IECZE I CZ A S Y N O W O Ż Y T NE
Adel
in
S c h l e s i e n
M I T T EL A L T E R u n d f r ü h e n e u z e i t
S z l a c h ta
Szlachta
na
Ś l ą s k u
Średniowiecze i czasy nowożytne
Adel
in
S c h l e s i e n
M ITTELALTER u n d f r ü h e NEUZEIT
KATALO G WY S TAWY
RYCERZE WOLNO Ś CI , S TRAŻNICY P RAW
K a t a l o g z u r A u ss t e l l u n g
RITTER DER FREIHEIT , HÜTER DE S RECHT S
Wydawcy | Herausgegeben von
Markus Bauer, Jan Harasimowicz, Andrzej Niedzielenko, Jasper v. Richthofen
S p i s t r e ś c i I n h a l t s v e r z e i c h n i s 8
9
Właściciele depozytów
Leihgeber
10
Słowa wstępne i Przedmowa
Grußworte und Vorwort
Rada naukowa
Wissenschaftlicher Beirat
18
Joachim Bahlcke
„Blask śląskiej szlachty”. Szlacheckie elity Śląska od średniowiecza po schyłek panowania Habsburgów
„Der Glanz des Schlesischen Adels“.
Die adeligen Eliten Schlesiens vom Mittelalter
bis zum Ende der habsburgischen Herrschaft
68
Książęta, hrabiowie, rycerze
Aneks | Anhang
70
Herzöge, Grafen, Ritter
246
Bibliografia | Literaturverzeichnis
Katalog | Katalog
262
Wykaz autorów | Autorenverzeichnis
122
Wiedza, umiejętności, sztuka
263
Źródła ilustracji | Bildnachweis
30
44
Klaus Garber
Kultura szlachecka na Śląsku – świat utracony
Kultur des Adels in Schlesien – eine untergegangene Welt
124
Wissen, Können, Kunst
264
Impressum | Impressum
Klara Kaczmarek-Löw
Śląska szlachta w życiu doczesnym. Zamki, pałace, kościoły patronackie
Der schlesische Adel im Leben.
Burgen, Schlösser, Patronatskirchen
156
Zamki, pałace, kościoły
158
Burgen, Schlösser, Kirchen
56
Jan Harasimowicz
Śląska szlachta w obliczu śmierci. Zgon, pochówek, upamiętnienie
Der schlesische Adel im Sterben.
Tod, Bestattung, Verewigung
202
Świadectwo wiary, chwała rodu, sława imienia
204
Zeugnis des Glaubens,
Lob der Familie, Ruhm des Namens
6

Katalog | Katalog
Katalog | Katalog
Katalog | Katalog

7
K lara K a c z marek - L ö w
1 K
aplica św. Jadwigi przy kościele Cysterek w Trzebnicy
St. Hedwigskapelle bei der Zisterzienserinnenkirche in Trebnitz | 1268 – 1269
Ś l ą s k a s z l a c h t a w ż y c i u d o c z e s n y m .
Z a m k i , P A Ł ACE , k o ś c i o ł y p a t r o n a c k i e
D e r s c h l e s i s c h e A d e l i m L e b e n .
B u r g e n , S c h l ö ss e r , P a t r o n a t s k i r c h e n
„Ty książę Jerzy blaskiem piramid gardzisz/i chętniej w całym
kraju lepsze drogi kładziesz/szkół, zamków i świątyń piękne mury
wznosisz/przez co Twoja książęca chwała jeszcze większą się
staje” 1 – w taki oto sposób kronikarz Friedrich Lucae sparafrazował napis znajdujący się pod przedstawieniem księcia Jerzego II
brzeskiego w legnickim mauzoleum Piastów (1677 – 1678). Nowożytny piewca panów na Legnicy i Brzegu uwypuklił tym samym
w stosunku do przypisywanego Danielowi Casparowi von Lohensteinowi oryginału 2 znakomitą rolę, jaką ten renesansowy władca
odegrał w procesie modernizacji księstwa. W podobnym kontekście – szeroko rozumianej reprezentacji – widzieć należy wszystkie architektoniczne i artystyczne fundacje śląskiej szlachty
w średniowieczu i czasach wczesnej nowożytności 3. Miały one
przede wszystkim „reprezentować” tę grupę społeczną – zarówno wobec poddanych, jak i wobec władzy zwierzchniej 4.
Na takich właśnie przesłankach opierał się mecenat kulturalny Piastów śląskich od początku ich samodzielnej działalności,
a więc od końca XII wieku. Z nim związane były lokacje miast oraz
powstawanie i rozwój centrów władzy książęcej: we Wrocławiu,
Legnicy i Opolu, później także w Głogowie, Oleśnicy, Świdnicy,
Ziębicach, Brzegu, Lubinie i Raciborzu. Stratygrafię mecenatu
książąt i księżnych z rodu Piastów wyznaczyły zarówno fundacje
świeckiej architektury rezydencjonalnej, do której zaliczyć należy
zamki miejskie oraz warownie wyżynne ze stanowiącą manifestację władzy wieżą obronną w centrum założenia (Wleń, Chojnik,
Bolków 5), jak i architektury sakralnej. Funkcja reprezentacyjna
wyrażała się i w modusie przedstawieniowym, i procesie przejmowania prądów artystycznych z głównych dworów zachodnioi środkowoeuropejskich. W tym kontekście widzieć należy wzniesioną przez Henryka I Brodatego curia regale w Legnicy, z pałacem
nawiązującym do reprezentacyjnych budowli cesarskich z epoki
Staufów oraz kaplicą świadczącą o królewskich aspiracjach tego
Piasta6. Analogiczne treści niosły trzy centralne kaplice książęce
we Wrocławiu, czerpiące z tradycji akwizgrańskiej fundacji Karola
Wielkiego 7. Program heraldyczny bramy zamkowej w Brzegu,
ukształtowany około 1379 roku, za księcia Ludwika I, miał być –
„DU Herzog Georg hönst der Pyramyden Pracht/Und läst viel
lieber Weg und Steg im Lande bessern/Bau’st Mauren wieder
auff/samt Kirchen/Schuln und Schlössern/Das hat dein Fürstlich
Lob weit rühmlicher gemacht” 1 – auf diese Art und Weise schrieb
der Chronist Friedrich Lucae die Inschrift unter der Darstellung
Herzog Georgs II. von Brieg im Liegnitzer Piastenmausoleum
1677/78 um. Der neuzeitliche Apologet der Herren auf Liegnitz
und Brieg betonte damit gegenüber dem Daniel Caspar von
Lohenstein zugeschriebenen Original die hervorragende Rolle,
die dieser Regent der Renaissancezeit im Modernisierungsprozess seines Fürstentums spielte. 2 In einem ähnlichen Zusammenhang sind alle architektonischen und bildkünstlerischen Stiftungen des schlesischen Adels im Mittelalter und in der frühen Neuzeit zu verstehen. 3 Sie dienten der Repräsentation dieser Gesellschaftsgruppe im weitesten Sinne – sowohl den Untertanen, als
auch der Obrigkeit gegenüber. 4
Auf diesen Voraussetzungen beruhte das Kulturmäzenatentum schlesischer Piasten seit Anbeginn ihrer politischen Selbständigkeit, also seit dem späten 12. Jahrhundert. Damit waren die
Städtegründungen sowie die Entstehung und Entwicklung von
Zentren herzoglicher Macht in Breslau, Liegnitz, Oppeln, anschließend auch in Glogau, Öls, Schweidnitz, Münsterberg, Brieg,
Lüben und Ratibor verbunden. Die Kunstförderung der Herzöge
und Herzoginnen aus dem Piastengeschlecht umfasste sowohl
die profane Residenzarchitektur – Stadtschlösser und Hochlandburgen mit Bergfried dienten als Manifestierung der Macht (Lähn,
Kynast, Bolkenhain) 5 –, als auch die Stiftungen im kirchlichen
Bereich. Ihre repräsentative Funktion drückt sich gleichermaßen
in der eingesetzten Formensprache und durch die Übernahme
verschiedener Kunstströmungen von den wichtigsten Zentren der
höfischen Kultur in West- und Mitteleuropa aus. In diesem Kontext sollte die von Heinrich I., dem Bärtigen, errichtete curia regale
mit der an repräsentative Kaiserbauten aus der staufischen
Epoche erinnernden Pfalz und der Kapelle, die von königlichen
Ambitionen dieses Piasten zeugt, in Liegnitz betrachtet werden. 6
Ähnliche Ausstattungen besaßen drei zentrale Fürstenkapellen in
44
Śląska szlachta w życiu doczesnym
w świetle najnowszych badań 8 – wyrazem jego obaw wynikających ze stopniowego osłabiania Śląska i rozdrabniania jego terytorium. Powstałe nieco później, przed 1392 rokiem, posągi na
wieży ratuszowej w Jaworze już tylko kodyfikowały nowe położenie polityczne Śląska jako kraju Korony Czeskiej. Unaoczniały
pełne prawo Luksemburgów do spadku po ostatnim samodzielnym księciu śląskim – Bolku II świdnicko-jaworskim 9.
Średniowieczne mauzolea śląskich Piastów – klasztory cys­
tersów w Lubiążu 10 i Krzeszowie 11, a także klasztory franciszkanów
i klarysek we Wrocławiu (1256 – 1260) 12 – interpretować należy
jako rodowe memorie. Szczególne miejsce zajmuje wśród nich
kolegiata Najświętszej Marii Panny w Głogowie, której prezbiterium książę Henryk III głogowski zamienił – na wzór katedry
w Naumburgu – w communio sanctorum swojej rodziny (ok. 1290) 13,
a także kolegiata Świętego Krzyża we Wrocławiu (1288, ok. 1320)
– dobitny wyraz suwerennej polityki księcia Henryka IV 14. Jej koncept architektoniczny nawiązywał do znakomitego wzoru – kościoła św. Elżbiety w Marburgu, a program książęcego nagrobka,
Der schlesische Adel im Leben
Breslau, die aus der Tradition der Stiftung Karls des Großen in
Aachen schöpften. 7 Das heraldische Programm des Schlosstores
in Brieg, um 1379 zur Zeit des Herzogs Ludwig I. ausgestaltet,
sollte – so die neueste Forschung 8 – dessen Befürchtungen ausgedrückt haben, die aus der fortschreitenden Schwächung Schlesiens und Zersplitterung schlesischer Gebiete resultierten. Die
etwas später (aber vor 1392) entstandenen Statuen auf dem Rathausturm in Jauer kodifizierten nur die neue politische Lage
Schlesiens als Land der Böhmischen Krone. Sie verdeutlichten das
uneingeschränkte Recht des Hauses Luxemburg auf den Nachlass
des letzten selbstständigen schlesischen Herzogs – Bolko II. von
Schweidnitz und Jauer. 9
Die mittelalterlichen Mausoleen schlesischer Piasten – die
Zisterzienserklöster in Leubus 10 und Grüssau 11, sowie das Franziskaner- und das Klarissenkloster in Breslau (1256 – 1260)12 – sind
als Familienmemoria auszulegen. Besonderen Platz nehmen darunter die Stiftskirche St. Marien in Glogau ein, deren Chorraum
der Herzog Heinrich III. von Glogau – nach dem Vorbild des
45
2 F reski z Legendą o Królu Arturze we wnętrzu wieży mieszkalnej w Siedlęcinie koło Jeleniej Góry | przed 1346
Fresken mit der König Arthur-Legende im Inneren des Wohnturmes in Boberröhrsdorf bei Hirschberg | vor 1346
przewyższającego poziomem wykonania inne współczesne realizacje tego typu w środkowej Europie, ukazywał aspiracje śląskiego władcy do zjednoczenia rozdrobnionych ziem polskich, podtrzymane przez jego spadkobiercę, wspomnianego księcia Henryka III głogowskiego, którego uważa się także za fundatora wrocławskiego nagrobka 15. Widoczne już w kolegiacie świętokrzyskiej
nawiązania do patronki Piastów, księżnej Jadwigi z rodu Andechs-Meranien 16, kanonizowanej w 1267 roku, doszły w pełni do głosu
w dwóch innych realizacjach – kaplicy tejże świętej przy kościele
Cysterek w Trzebnicy, wzorowanej na Sainte-Chapelle w Paryżu 17,
a także w noszącej jej imię kolegiacie w Brzegu 18.
Nieco inny charakter miały związane z Piastami dzieła architektury i sztuki odwołujące się do kultury dworskiej – ich forpocztą
na Śląsku była niewątpliwie związana prawdopodobnie z księciem
Henrykiem I jaworskim dekoracja wieży mieszkalnej w Siedlęcinie, której freski, powstałe przed 1346 rokiem, obrazują legendę
arturiańską 19, a także łączony niekiedy z tym samym księciem
i jego żoną, Agnieszką z Przemyślidów, nagrobek pary rycerskiej
w typie dextrarum iunctio (ok. 1350), znajdujący się pierwotnie
w kościele Franciszkanów we Lwówku Śląskim, a obecnie w tamtejszym ratuszu 20. Ponad 150 lat później w kontekst europejskiej
tradycji rycerskiej wpisywać się będzie dekoracja ścian tzw. zielonej komnaty w wieży św. Jadwigi na zamku legnickim (po 1508),
obrazująca temat Dziewięciu Dobrych Bohaterów w jego jerozolimskim wymiarze. Była ona prawdopodobnie wzorowana na zbliżonych tematycznie dekoracjach powstałych w tym samym mniej
więcej czasie na zlecenie możnowładców czeskich 21.
Znacznie skromniej prezentowały się w późnym średniowieczu architektura i wystrój wież mieszkalnych, rozpowszechnionych na terenie Przedgórza Sudeckiego (Świny) 22 i Ziemi Kłodzkiej
(Stara Łomnica, pocz. XV w.) 23. Monumentalny charakter wież,
Naumburger Doms – in ein communio sanctorum seiner Familie
verwandeln ließ (um 1290), 13 sowie die Stiftskirche zum Heiligen
Kreuz in Breslau (1288 – 1320), die man als ausdrückliche Bekundung der souveränen Politik Herzogs Heinrich IV. von Breslau
betrachten darf. 14 Ihr architektonisches Konzept knüpft an ein
erstklassiges Vorbild an – die Elisabethkirche in Marburg an der
Lahn. Das Programm des herzoglichen Grabmals, das mit seiner
Kunstfertigkeit andere zeitgleiche Objekte dieser Art in Mitteleuropa übertraf, zeigte die Ambitionen des schlesischen Herrschers,
die zersplitterten polnischen Gebiete zu vereinigen, die von
seinem Erben, dem erwähnten Herzog Heinrich III. von Glogau,
der auch als Stifter des Breslauer Grabmals gilt, aufrechterhalten
wurden. 15 Die bereits in der Stiftskirche zum Heiligen Kreuz sichtbaren Hinweise auf die 1267 heiliggesprochene Patronin der Piasten, Herzogin Hedwig aus der Familie Andechs-Meranien, 16 entfalteten sich voll in zwei anderen Bauten: in der dieser Heiligen
gewidmeten Kapelle an der Zisterzienserinnenkirche in Trebnitz,
erbaut nach dem Vorbild der Sainte-Chapelle in Paris, 17 sowie in
der nach ihr benannten Stifts- und Schlosskirche in Brieg. 18
Etwas anders geprägt waren die mit den Piasten zusammenhängenden Bau- und Kunstwerke, die an höfische Kultur anknüpften: Ihre schlesischen Vorreiter waren zweifelsohne die wahrscheinlich mit Herzog Heinrich I. von Jauer verbundene Ausstattung des Wohnturmes in Boberröhrsdorf, dessen Fresken (vor
1346 entstanden) die Legende König Arthurs schildern, 19 sowie
das manchmal mit dem Herzog selbst und seiner Ehefrau Agnes
von Premysliden in Verbindung gebrachte Grabmal mit der Darstellung der dextrarum iunctio (um 1350), das sich ursprünglich in
der Franziskanerkirche in Löwenberg befand und heute im dortigen Rathaus zu sehen ist. 20 Über 150 Jahre später wird sich die
Wandbemalung des sogenannten Grünen Gemachs im Hedwig-
46
Śląska szlachta w życiu doczesnym
3 B
udynek bramny zamku Piastów w Brzegu
Torhaus des Piastenschlosses in Brieg | 1550 – 1553
Turm des Liegnitzer Schlosses (nach 1508) in den Kontext der
europäischen Rittertradition eintragen, die das Thema der Neun
Guten Helden in seiner Jerusalemer Fassung darstellt. Ihr Vorbild
waren wahrscheinlich die thematisch nahestehenden, ungefähr
zur gleichen Zeit im Auftrag böhmischer Magnaten entstandenen
Dekorationen. 21
Wesentlich bescheidener präsentierten sich im Spätmittelalter die Architektur und die Ausstattung von Wohntürmen, die im
Sudetenvorland (Schweinhaus) 22 und im Glatzer Bergland (Alt
Lomnitz, Anfang 15. Jh.) 23 verbreitet waren. Der monumentale Charakter der Türme, auch wenn sie ihre Wehrfähigkeit nur – wie es
im ausgehenden 15. Jahrhundert der Fall war – auf symbolischer
Ebene darlegten, bildete ein erkennbares Manifest der Zugehörigkeit zum Ritterstand.24 Ähnliche Funktion erfüllten die Fresken im
Erker des Wohnturms in Wittgendorf (Mitte 15. Jh.): Die Darstellung
des Heiligen Georg als Drachentöter sollte die ritterlichen Wurzeln
der dort ansässigen Familie von Warnsdorf bezeugen. 25
Zu Beginn der Neuzeit legten die Piasten von Liegnitz und
Brieg, insbesondere Friedrich II. und Georg II., sowie die Podiebrads von Münsterberg-Öls, insbesondere Karl I., Johann I. und
Karl II., neue Richtungen in der Architektur und Kunst fest. Im
Auftrag des Herzogs Friedrich II. wurden die Schlösser und Stadtbefestigungen in Brieg und Liegnitz (Schlosstor im Stil der Renaissance, 1533) 26 sowie das Turnierschloss in Gröditzberg (1473 –
1533) 27 modernisiert. Die eingangs erwähnten Bauinvestitionen
des Herzogs Georg II. sollten einerseits die straffe Verwaltung
seines Fürstentums unterstützen 28 und andererseits – dies betrifft
hauptsächlich das Schloss in Brieg (Mitte 16. Jh.) und die dortige
Schlosskapelle (1567 – 1573) – die Emanzipationspolitik der Piasten von Liegnitz-Brieg manifestieren, mit der historisch-genealogischen Begründung der „alten Rechte”, in modernen Formen der
italienischen Renaissance ausgedrückt.29 Andere Voraussetzungen bildeten die Basis der Stiftungen des Herzogs Karl I. und
seiner mit dem Jagiellonen-Hof in Prag verbundenen Nachfolger,
die ihre Einflüsse in der böhmischen Hauptstadt auch nach dem
Ableben des Königs Ludwig von Jagiellonen im Jahre 1526 zu
bewahren versuchten. Die Stiftungsinschriften der Schlösser in
Frankenstein und Öls betonen ausdrücklich die Beziehungen der
Familie Podiebrad zu den neuen schlesischen Oberhäuptern –
den Habsburgern. Eine ähnliche Botschaft vermittelt das Portal
des von Herzog Friedrich III. errichteten Schlosses in Haynau
(1546 – 1547). 30 Das schon in Brieg und Liegnitz sichtbare Bedürfnis, ein richtiges Residenzzentrum zu gründen, kam in Frankenstein voll zum Ausdruck. Hier wurden auf Veranlassung Karls I.
nicht nur das Schloss, sondern auch die Stadtmauern und –tore
modernisiert, der Baukomplex am Markt umgewandelt und im
Chor der Pfarrkirche St. Anna eine stattliche Grabtumba für das
herzogliche Paar aufgestellt. Daran knüpften anschließend die
Grabmäler der Podiebrads in der Schloss- und Pfarrkirche St.
Johannes in Öls an. 31 Von dem Potential, das in den Modernisierungsmaßnahmen des Markgrafen Georg von Brandenburg-Ans-
eksponujących swoje walory obronne choćby tylko – jak u schyłku XV wieku – w warstwie symbolicznej, stanowił widomą deklarację przynależności do stanu rycerskiego 24. Podobną funkcję
pełniły freski wykusza wieży mieszkalnej w Witkowie (ok. poł. XV w.)
– przedstawienie św. Jerzego zwyciężającego smoka poświadczać
miało rycerskie korzenie rodu von Warnsdorf 25.
U progu czasów nowożytnych nowe kierunki w architekturze
i sztuce wyznaczyli Piastowie legnicko-brzescy, zwłaszcza Fryderyk II i Jerzy II, oraz Podiebradowie ziębicko-oleśniccy – Karol I,
Jan I i Karol II. Na zlecenie księcia Fryderyka II modernizowane
były zamki i umocnienia miejskie w Brzegu i Legnicy (wczesnorenesansowa brama główna zamku, 1533) 26 oraz zamek turniejowy
w Grodźcu (1473 – 1533) 27. Wspomniane na wstępie inwestycje
budowlane księcia Jerzego II miały z jednej strony wspomagać
sprawny zarząd księstwem 28, z drugiej zaś – dotyczy to głównie
zamku brzeskiego (ok. poł. XVI w.) wraz z kaplicą rodową (1567 – 1573)
– manifestować słowno-obrazowymi wywodami genealogicznymi, wyrażonymi „nowoczesnymi” formami włoskiego renesansu,
emancypacyjną politykę legnicko-brzeskiej linii Piastów 29. Inne
przesłanki legły u podstaw fundacji księcia Karola I oraz jego następców, związanych z dworem jagiellońskim w Pradze, którzy
starali się zachować wpływy w stolicy Czech także po śmierci króla
Der schlesische Adel im Leben
47
4 R
enesansowy portal zamku Piastów w Chojnowie
Renaissance-Portal des Piastenschlosses in Haynau
1546 – 1547
6 Dziedziniec arkadowy zamku rodu von Talckenberg w Płakowicach koło Lwówka Śląskiego
Arkadenhof des Schlosses der Familie von Talckenberg in Plagwitz bei Löwenberg | 1550 – 1563
bach steckte, der dank guter Beziehungen zu den böhmischungarischen Jagiellonen Macht über einen großen Teil Oberschlesiens gewann, zeugen der von ihm eingeleitete Prozess der
Umwandlung des provinziellen Jägerndorfs in eine richtige fürstliche Residenzstadt sowie die Gründung des wichtigen Bergbauzentrums – der Stadt Tarnowitz (1536). 32
Um die Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert versuchten sich
neue Besitzer der entlang der polnisch-schlesischen Grenze
gegründeten freien Standesherrschaften, vor allem die von Kurzbach auf Militsch und Trachenberg, an den herzoglichen gleichgestellten Stiftungen. Die Architektur und die plastische Verzierung ihrer Sitze 33 unterschieden sich jedoch nicht so stark von
den üblichen Herrenhäusern des mittelreichen Adels. Um den
Übergang des Mittelalters in die Neuzeit wurden in den oft noch
auf regelmäßigem viereckigen Grundriss mit Innenhof angelegten
Adelshöfen die alten Wohntürme – die Symbole ritterlicher
Abstammung der Auftraggeber – umgebaut (Röversdorf, Fischbach). 34 Im gesamten 16. Jahrhundert bekamen die adeligen
Schlösser und Herrenhäuser sehr repräsentative Fassaden mit
umfangreichen heraldischen, inschriftlichen und figürlichen Programmen, die sich auf die Umrahmung des Hauptportals konzentrierten und die „altertümliche” Herkunft und Würde der Besitzer
bezeugten. 35 Unter unzähligen Beispielen aus dem gesamten
schlesischen Gebiet, besonders im Sudetenvorland und im mittleren Oderlauf, 36 sind Schlossportale der Familie von Schaffgotsch in Schwarzbach (1559) 37 und Kreppelhof (nach 1560) 38
sowie der Familien von Glaubitz in Tschirne (1558), 39 von Zedlitz
in Peterwitz bei Schweidnitz (1599), 40 von Warnsdorf in Giessmanns­
dorf (1603) 41 und von Oppersdorf in Oberglogau (1645 – 1647) 42
zu nennen. Der ständischen Repräsentation dienten auch die
Sgraffito-Verzierungen, 43 reichlich artikulierte Giebel, 44 Innenportale (Herrenhaus in Adelsdorf, 1567 45; Schloss Kynsburg, Mitte
16. Jh. 46), Gewölbe mit Stuckverzierung, 47 bemalte Decken, 48
Kamine, 49 und sogar Kachelöfen. 50
Die bekanntesten Objekte, wie die Schlösser der Familie von
Talckenberg in Plagwitz (1550 – 1563), 51 der Familie von Pückler in
Falkenberg (1589 – 1610) 52 und der Familie von Proskowski in
Proskau (nach 1563), zeichneten sich durch eine monumentale
Gestaltung der Hofpartie aus, die durch dekorativ ausgeführte
Laubengänge erfasst wurde. Im letztgenannten Bau fällt die sehr
frühe Verwendung von Bastionbefestigungen auf, die diese
Anlage als einen palazzo in fortezza 55 kennzeichnet, ähnlich wie
das monumentale Schloss der Familie von Schönaich in Carolath
an der Oder (1597 – 1611). Dieses gilt als bedeutendster Bau der
schlesischen Residenzarchitektur der Spätrenaissance, die aus
historisierenden spätgotischen Formen schöpfte. Die Herausstellung der Bedeutung dieser Familie wurde hier mit ihrer evangelisch-reformierten Identität gekoppelt: Das Innere der Schlosskapelle, durch Säulengalerien auf den Emporen umfasst, entbehrt
jeglicher figürlicher, narrativer Dekoration. 54 Den konfessionellen
Gegenpol bildet das Kunstmäzenatentum der katholischen Fami-
5 W
ieża mieszkalna rodu von Kurzbach w Żmigrodzie
Wohnturm der Familie von Kurzbach in Trachenberg
1560
48
Śląska szlachta w życiu doczesnym
Ludwika Jagiellończyka w 1526 roku. Inskrypcje fundacyjne zam­
ków w Ząbkowicach i Oleśnicy wyraźnie podkreślają związki Podiebradów z nowymi władcami Śląska – Habsburgami. Podobną
wymowę ma także portal wzniesionego przez księcia Fryderyka
do wersu wyżej zamku w Chojnowie (1546 – 1547) 30. Widoczna
w Brzegu czy Legnicy potrzeba wykształcenia ośrodka rezydencjonalnego doszła w pełni do głosu w Ząbkowicach Śląskich. Tu
z inicjatywy Karola I zmodernizowano nie tylko zamek, lecz także
mury i bramy miejskie, przekształcono zabudowę rynkową, a w prezbiterium miejscowej fary wystawiono okazały nagrobek tumbowy pary książęcej – nawiązały doń później pomniki nagrobn­e
Podiebradów w kościele zamkowym w Oleśnicy 31. O tym, jaki potencjał tkwił w reformatorskich działaniach margrabiego Jerzego von
Bran­denburg-Ansbach, który dzięki dobrym stosunkom z czeskowęgierskimi Jagiellonami uzyskał władzę nad znaczną częścią
Górnego Śląska, świadczy zainicjowany przez niego proces prze
-kształcania prowincjonalnego Karniowa w książęcą rezydencję
oraz lokacja ważnego centrum górniczego – miasta Tarnowskie
Góry (1536) 32.
Na przełomie XV i XVI wieku na fundacje równe książęcym
próbowali się porywać nowi właściciele wolnych państw stanowych, utworzonych wzdłuż granicy śląsko-polskiej, przede wszystkim Kurzbachowie na Miliczu i Żmigrodzie. Architektura i dekoracja rzeźbiarska ich siedzib 33 nie różniły się jednak bardzo od typowych realizacji średniozamożnej szlachty. Dla dworów szlacheckich przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych, założonych
często na regularnym czworobocznym rzucie poziomym z wewnętrznym dziedzińcem, charakterystyczna była adaptacja starych wież mieszkalnych, stanowiących symbol rycerskiego pochodzenia zleceniodawców (Sędziszowa, Karpniki) 34. Przez cały wiek
XVI dwory otrzymywały bardzo reprezentacyjne fasady z rozbudowanymi programami heraldyczno-inskrypcyjnymi i figuralnymi,
służącymi poświadczeniu starożytności i dostojeństwa rodu 35,
a skoncentrowanymi na oprawie głównego portalu. Wśród niezliczonych przykładów z terenu całego Śląska, szczególnie częstych
na Przedgórzu Sudeckim i w środkowym biegu Odry 36, wspom­nieć
należy portale dworów Schaffgotschów w Czarnem (1559) 37
i Grodźctwie (lata 60. XVI w.) 38, Glaubitzów w Czernej (1558) 39, Zedlitzów w Piotrowicach Świdnickich (1599)40, Warnsdorfów w Gościszowie (1603) 41 i Oppersdorfów w Głogówku (1645 – 1647) 42. Reprezentacji stanowej służyły też dekoracje sgraffitowe 43, bogato
artykułowane szczyty 44, portale wewnętrzne (dwór w Zagrodnie,
1567 45; zamek w Zagórzu Śląskim, 2. tercja XVI w. 46), skle­pienia
z dekoracją stiukową 47, malowane stropy 48, kominki 49, a nawet
piece kaflowe 50.
Najbardziej prestiżowe realizacje, jak zamki von Talkenbergów w Płakowicach (1550 – 1563) 51, Pücklerów w Niemodlinie
(1589 – 1610) 52 i Prószkowskich w Prószkowie (po 1563), charakteryzowały się monumentalnym rozwiązaniem partii dziedzińca,
ujmowanego dekoracyjnie potraktowanymi krużgankami. W ostatniej z tych budowli zwraca uwagę bardzo wczesne zastosowanie
Der schlesische Adel im Leben
7 W
nętrze dawnej kalwińskiej kaplicy zamkowej w Siedlisku nad Odrą
Das Innere der ehemaligen reformierten Schloss­
kapelle in Carolath an der Oder | 1616 – 1618
49
Ks i ą ż ę t a , h r a b i o w i e , r y c e r z e
H e r z ö g e , G r a f e n , R i t t e r
Piastowie –
odwieczni
władcy
Śląska
S c h l e s i s c h e s F ü r s t e n h a u s – die Piasten
W procesie kształtowania się tożsamo­
ści kulturowej Śląska podstawowe zna­
czenie miały długotrwałe rządy książę­
cej dynastii Piastów. Jej panowanie nie
pochodziło z niczyjego nadania, było
„odwieczne”. Im bardziej narastała
centralizacyjna presja władz zwierzch­
nich w Pradze i Wiedniu, tym mocniej
eksponowane były historyczne zasługi
Piastów dla Polski i Śląska. W XVI i XVII wieku powstały liczne drzewa genea­
logiczne rodu, wyrastające – niczym
biblijne Drzewo Jessego – z leżącej po­
staci legendarnego protoplasty. Szcze­
gólnie chętnie sięgano po nie w Brze­
gu, w którym wielkie drzewo genealo­
giczne Piastów ozdobiło chór kościoła
zamkowego św. Jadwigi, a na fasadzie
bramy zamkowej pojawiła się rzeźbio­
na galeria antenatów. Do piastowskiej
tradycji odwoływano się jednak także
w innych miastach, na przykład w Świd­
nicy i Opolu, choć tamtejsze linie rodu
wygasły znacznie wcześniej niż brzeska.
Szacunek dla historycznego dorobku
rodzimej dynastii nie ustał nawet po
śmierci ostatniego jej przedstawiciela,
księcia legnickiego, brzeskiego i wo­
łowskiego Jerzego Wilhelma († 1675).
Symbolicznym sukcesorem śląskich
Piastów stał się na początku XVIII wieku
spokrewniony z nimi możny ród Schaff­
gotschów, „nowym Piastem” obwołał
się także pruski król Fryderyk II Wielki,
próbując w ten sposób legitymować
dokonaną w latach 1740 – 1763 aneksję
większej części Śląska. ❱ JH
Für die Gestaltung der kulturellen
Identität Schlesiens war die langjähri­
ge Herrschaft des schlesischen Für­
stenhauses von grundlegender Bedeu­
tung. Die Macht wurde ihnen von nie­
mandem verliehen, sie war „uralt”. Je
mehr in Prag und Wien der Drang der
Obrigkeit nach Zentralisierung zu­
nahm, desto stärker wurden die histo­
rischen Verdienste der Piasten für Polen
und Schlesien hervorgehoben. Im 16.
und 17. Jahrhundert entstanden zahl­
reiche Stammbäume, die – ähnlich wie
die biblische Wurzel Jesse – der liegen­
den Gestalt des legendären Stammva­
ters entsprangen. Besonders gerne
wurden sie in Brieg aufgegriffen, wo
eine große Ahnentafel der Piasten den
Chorraum der Schlosskirche St. Hed­
wig zierte und an die Fassade des Tor­
hauses am Schloss eine figürliche Ah­
nengalerie angebracht wurde. Auf die
Piastentradition wurde aber auch in
anderen Städten zurückgegriffen, zum
Beispiel in Schweidnitz und Oppeln,
auch wenn dortige Familienlinien we­
sentlich früher als die Brieger Linie
erloschen waren. Der Respekt vor dem
historischen Erbe der einheimischen
Dynastie blieb selbst nach dem Able­
ben ihres letzten Vertreters Georg Wil­
helm, Herzog von Liegnitz, Brieg und
Wohlau († 1675), erhalten. Zum sym­
bolischen Nachfolger der schlesischen
Piasten wurde Anfang des 18. Jahrhun­
derts die mit ihnen verwandte mächtige
Familie von Schaffgotsch, zum „neuen
Piasten” ernannte sich Friedrich der
Große, König von Preußen, der auf
diese Art den 1740 – 1763 stattgefunde­
nen Anschluss eines Großteils Schle­
siens zu legitimieren versuchte. ❱ JH
70
A|1
A|2
Mapa prowincji Korony Czeskiej –
Śląska, Moraw i Łużyc
Nicolas Sanson d’ Abbeville (1600 – 1667)
Paryż, 1654 [1658] r.
Miedzioryt, kolorowany liniowo, papier
41,7 × 54,5 cm
Napis w kartuszu w prawym górnym rogu:
PROVINCES UNIES, et INCORPORÉES/a la Couronne
de BOHEME; qui sont les DUCHÉ de SILESIAE,/
MARQ[UI]SATS de MORAVIE, et LUSACE./Par le
S[eigneu]r. SANSON d’ Abbeville, Geogr[aphe].
ord[inai]re du Roy./A PARIS/Chez l’ Auteur. Aveq
Privilege pour Vingt Ans/1654
Muzeum Miedzi w Legnicy, nr inw. ML/H/1357
Mapa generalna Śląska
Martin Helwig (1516 – 1574), wydawca Abraham
Ortelius (1527 – 1598), Antwerpia, 1573 r.
Miedzioryt kolorowany, papier, 28 × 38,7 cm
Napis w kartuszu w lewym dolnym rogu: SILESIAE
TYPUS/Descriptus et editus a Martino Heil=/wig
Neisense, et Nobili viro Nicolao/Rhedinger dedicatus. Anno 1561, herb Śląska w prawym górnym rogu
Muzeum Miedzi w Legnicy, nr inw. ML/H/1863
Karte der Provinzen der Böhmischen Krone: Schlesien, Mähren und Lausitz
Nicolas Sanson d’ Abbeville (1600 – 1667), Paris,
1654 [1658]
Linear kolorierter Kupferstich, Papier, 41,7 × 54,5 cm
Inschrift in der Kartusche in der oberen rechten
Ecke: PROVINCES UNIES, et INCORPORÉES/a la
Couronne de BOHEME; qui sont les DUCHÉ de
SILESIAE,/MARQ[UI]SATS de MORAVIE, et LUSACE./
Par le S[eigneu]r. SANSON d’ Abbeville,
Geogr[aphe]. ord[inai]re du Roy./A PARIS/Chez
l’ Auteur. Aveq Privilege pour Vingt Ans/1654
Kupfermuseum Liegnitz, Inv.-Nr. ML/H/1357
Generalkarte von Schlesien
Martin Helwig (1516 – 1574); Verleger: Abraham
Ortelius (1527 – 1598), Antwerpen, 1573
Kolorierter Kupferstich, Papier, 28 × 38,7 cm
Inschrift in der Kartusche in der unteren linken
Ecke: SILESIAE TYPUS/Descriptus et editus a
Martino Heil=/wig Neisense, et Nobili viro Nicolao/
Rhedinger dedicatus. Anno 1561; das Wappen
Schlesiens in der oberen rechten Ecke
Kupfermuseum Liegnitz, Inv.-Nr. ML/H/1863
Wytyczak 1998, 23 – 24, 43 – 44; Dworsatschek 2002,
12 – 14, 29; Czechowicz 2004 A, 25 – 29.
Jest to jedna z najwcześniejszych adaptacji słynnej
mapy Śląska autorstwa Martina Helwiga, wykonanej
w 1561 r. Przygotowana została na potrzeby łacińskiej edycji atlasu Abrahama Orteliusa „Theatrum
Orbis Terrarum” z 1573 r. ❱ GH
A|1
Dies ist eine der frühesten Bearbeitungen der berühmten, 1561 entstandenen Karte Schlesiens von
Martin Helwig. Sie wurde für die lateinische Ausgabe des Atlasses „Theatrum Orbis Terrarum” von
Abraham Ortelius aus dem Jahr 1573 erstellt. ❱ GH
Katalog Map 1992, 106 – 109; Wytyczak 1998, 53;
Katalog Königswinter 2004, 29 – 30.
Mapa przedstawia prowincje zjednoczone i przyłączone do Korony Czeskiej, czyli Księstwo Śląska oraz
Margrabstwa Moraw i Łużyc. Została sporządzona
przez królewskiego geografa, twórcę francuskiej
szkoły kartograficznej XVII w. ❱ GH
Die Karte stellt die vereinigten und der Böhmischen
Krone einverleibten Provinzen dar: das Herzogtum
Schlesien und die Markgrafschaften Mähren und
Lausitz. Sie wurde vom königlichen Hofgeographen
angefertigt, dem Begründer der französischen kartographischen Schule des 17. Jh. ❱ GH
Piastowie – odwieczni władcy Śląska
A|2
Schlesisches Fürstenhaus – die Piasten
71
A|3
A|4
Drzewo genealogiczne Piastów śląskich Nieznany malarz śląski, 1722 r.
Olej, płótno, 250 × 195 cm
W lewym dolnym rogu, w ornamentalnym kartuszu,
inskrypcja fundacyjna; liczne inskrypcje określające
poszczególnych członków rodu
Klasztor Pijarów w Jeleniej Górze-Cieplicach
(pierwotnie w prepozyturze cysterskiej
w Cieplicach-Zdroju)
Drzewo genealogiczne Piastów śląskich
Nieznany malarz śląski według miedziorytu
Davida Tscherninga, po 1707 r.
Olej, płótno, 108 × 83 cm
Napisy w języku łacińskim identyfikujące ostatnich
Piastów śląskich z linii wrocławskiej: Jerzego
Wilhelma i Karolinę (na białym łuku u góry,
na klepsydrach), cytaty z „Eneidy” Wergiliusza
(pod łukiem)
Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. 190783
(pierwotne miejsce przechowywania obrazu
nieznane)
Stammbaum der schlesischen Piasten
Unbekannter schlesischer Maler, 1722
Öl, Leinwand, 250 × 195 cm
Eine Stiftungsinschrift befindet sich in einer ornamentalen Kartusche in der unteren linken Ecke; auf
dem Bild sind auch zahlreiche Inschriften vorhanden, die einzelne Geschlechtsmitglieder bezeichnen
Kloster der Piaristen in Hirschberg-Warmbrunn
(ursprünglich in der Zisterzienserpropstei in Bad
Warmbrunn)
Stammbaum der schlesischen Piasten
Unbekannter schlesischer Maler nach dem Kupferstich von David Tscherning, nach 1707
Öl, Leinwand, 108 × 83 cm
Inschriften in lateinischer Sprache, welche die
letzten schlesischen Piasten aus der Breslauer Linie
identifizieren: Georg Wilhelm und Charlotte (oben
auf dem weißen Bogen und auf den Todesanzeigen); Zitate aus Vergils „Aeneis” (unter dem Bogen)
Nationalmuseum Warschau, Inv.-Nr. 190783
(ursprünglicher Aufbewahrungsort unbekannt)
Conrads 2004, 122 – 123; Kuzio-Podrucki 2007,
26 – 27, 42 – 45, 61 – 62.
Dzieło, wraz z bliźniaczym, ukazującym genealogię
rodu von Schaffgotsch, ufundował Ferdinand
Lud­wig von Bressler und Aschenburg, tajny radca
cesarski i członek wrocławskiej rady miejskiej, jako
dar dla starosty generalnego Śląska, hrabiego
Johanna Antona von Schaffgotscha. Zestawienie
genealogii obu rodów podkreślało ich bliskie
związki, zapoczątkowane w 1620 r. małżeństwem
dziadka Johanna Antona, Hansa Ulricha, z księżniczką legnicko-brzeską Barbarą Agnieszką,
i przedstawiało Schaff­gotschów jako kontynuatorów
wymarłego w 1707 r., wraz ze śmiercią księżniczki
Karoliny, rodu Piastów. Wpisywało się tym samym
w kontekst działań propagandowych Johanna
Antona, który już w 1708 r. uzyskał od cesarza
przywilej nałożenia herbu Schaffgotschów na tarczę
herbową Piastów legnicko-brzeskich. ❱ WG
Obraz powstał dla upamiętnienia śmierci księżniczki
Karoliny (1652 – 1707), siostry księcia Jerzego Wilhelma (1660 – 1675), ostatniej przedstawicielki rodu
Piastów. Wychowana w religii kalwińskiej, w 1672 r.,
przed ślubem z księciem Fryderykiem von Schleswig-Holstein-Sonderburg-Wiesenburg (1651 – 1724),
przeszła na katolicyzm. Od 1680 r. małżonkowie
pozostawali w separacji. Karolina mieszkała samotnie we Wrocławiu, oddając się działalności charytatywnej. Zmarła 24 XII 1707 r. i została pochowana
w klasztorze Cysterek w Trzebnicy, u stóp konfesji
grobowej św. Jadwigi. Obraz musiał powstać w tym
właśnie czasie, z wykorzystaniem miedziorytu
z 1676 r., przedstawiającego castrum doloris Jerzego
Wilhelma. W stosunku do pierwowzoru kompozycja
została wzbogacona o klepsydrę Karoliny i drugą
dłoń wychylającą się z niebios, trzymającą ułamaną
gałąź, a także o cytat z „Eneidy” Wergiliusza,
umieszczony na dwóch łukowato wygiętych wstęgach. Protoplasta rodu wyobrażony został jako leżący na katafalku rycerz, w zbroi, mitrze książęcej
i z berłem. Od jego postaci wznosi się główna oś
drzewa genealogicznego, złożona z 27 owalnych
klepsydr. U góry ma ona kształt ułamanego pnia.
Dwie dłonie wychylające się z obłoków trzymają
ułamane gałęzie nad dwiema klepsydrami – Jerzego
Wilhelma i Karoliny. ❱ MO
Das Gemälde entstand zum Andenken an die Prinzessin Charlotte (1652 – 1707), Schwester des Herzogs Georg Wilhelm (1660 – 1675), der Letzten aus
dem Geschlecht der Piasten. Im calvinistischen
Glauben aufgezogen, trat sie 1672 vor der Trauung
mit Herzog Friedrich von Schleswig-HolsteinSonderburg-Wiesenburg (1651 – 1724) zum Katholizismus über. Das Ehepaar lebte ab 1680 getrennt.
Charlotte wohnte in Breslau und widmete sich karitativen Werken. Sie starb am 24. Dezember 1707
und wurde am Fuß des Grabmals der hl. Hedwig im
Zisterzienserinnenkloster in Trebnitz beigesetzt. Das
Gemälde muss gerade zu jener Zeit entstanden
sein; als Vorbild dafür diente ein Kupferstich von
1676, der das castrum doloris des Georg Wilhelm
darstellt. Bereichert wurde die Komposition im
Vergleich zum Original um die Todesanzeige der
Charlotte, die zweite Hand, die aus dem Himmel erscheint und einen abgebrochenen Zweig hält, sowie
ein auf zwei gebogenen Bändern geschriebenes
Zitat aus Vergils „Aeneis”. Der Stammvater des Geschlechts wird als ein auf einem Katafalk liegender
Ritter, in Rüstung, mit Fürstenmitra und Zepter dargestellt. Über ihm erhebt sich die Hauptachse des
Stammbaumes, der aus 27 ovalen Todesanzeigen
besteht. Seine Spitze ist abgebrochen. Zwei Hände,
die aus dem Himmel erscheinen, halten abgebrochene Zweige über zwei Todesanzeigen – denen
des Georg Wilhelm und der Charlotte. ❱ MO
A|3
A|5
Drzewo genealogiczne księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II
Nieznany malarz śląski, 1618 r.
Tempera, papier naklejony na płótno, 92 × 100 cm
Herby księstw świdnickiego i jaworskiego
(przy wizerunkach Bolka i Agnieszki)
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, nr inw. VIII-2054
Stammbaum des Herzogs Bolko II.
von Schweidnitz-Jauer Unbekannter schlesischer Maler, 1618
Tempera, auf Leinwand geklebtes Papier, 92 × 100 cm
Wappen des Fürstentums Schweidnitz-Jauer
(an den Bildnissen von Bolko und Agnes)
Nationalmuseum Breslau, Inv.-Nr. VIII-2054
Dieses Werk wie auch das gleiche Bild, das den
Stammbaum des Geschlechts v. Schaffgotsch darstellt, wurde von Ferdinand Ludwig v. Bressler und
Aschenburg, dem kaiserlichen Geheimrat und Mitglied des Stadtrates von Breslau, als Geschenk für
Johann Anton Graf v. Schaffgotsch, Oberlandeshauptmann von Schlesien, gestiftet. Die Zusammenstellung der Stammbäume der beiden Geschlechter hob deren enge Verbindungen hervor,
die ihren Ursprung in der 1620 geschlossenen Ehe
zwischen Hans Ulrich, dem Großvater des Johann
Anton, und Prinzessin Barbara Agnes v. Liegnitz und
Brieg hatten. Sie zeigte auch die Familie v. Schaffgotsch in der Fortsetzung des schlesischen Piastengeschlechts, das mit dem Tod der Herzogin Charlotte 1707 erloschen war, und passte dadurch zur von
Johann Anton beabsichtigten Außenwirkung. Bereits
1708 erhielt er vom Kaiser das Privileg, das Wappen
derer v. Schaffgotsch auf den Wappenschild der Piasten von Liegnitz und Brieg aufzusetzen. ❱ WG
Katalog Wrocław 2009, Nr. 75; Katalog Berlin 2011,
Nr. 2. 1.
Drzewo genealogiczne, po części fantastyczne,
dodaje księciu Bolkowi II przodków wśród królów
duńskich i bizantyńskich cesarzy. Data 1618
z inskrypcji odpowiada początkom wojny trzydziestoletniej i pozwala uznać fundację obrazu za wyraz
śląskiego separatyzmu i obrony tradycji stanowej.
Niemieckie napisy głoszą pochodzenie ostatniego
księcia na Świdnicy i Jaworze od królów polskich
oraz jego związki z cesarskimi rodami Luksemburgów i Habsburgów. Przypominają, że żona Bolka II,
austriacka księżniczka Agnieszka, została pochowana
w Świdnicy. Obraz znajdował się pierwotnie w koś­ciele
św. św. Stanisława i Wacława w Świdnicy. ❱ MP
A|5
A|4
72
Piastowie – odwieczni władcy Śląska
Schlesisches Fürstenhaus – die Piasten
73
Z a s t a w y,
n a d a n i a i p o d z i a ł y
włości
Wygaśnięcie którejś z książęcych linii
śląskich Piastów oznaczało przejście
danego terytorium pod bezpośredni
zarząd administracji królewskiej. Wład­
ca mógł takie „wygasłe lenno” komuś
zastawić, oddać w tymczasowy zarząd
lub nadać w posiadanie dziedziczne.
Decyzje te były zawsze funkcją bieżą­
cej polityki praskiego lub wiedeńskie­
go dworu, jednak najwięcej z nich za­
padło podczas wojny trzydziestolet­
niej lub wkrótce po jej zakończeniu.
Różne śląskie włości otrzymały wów­
czas wierne Habsburgom rody wyzna­
nia katolickiego, m. in. Lobkowicze
i Hatz­feldtowie. W późniejszych cza­
sach niektóre śląskie terytoria dostały
się także, na dłuższy lub krótszy okres,
w ręce przedstawicieli magnaterii pol­
skiej – Sobieskich (Oława) i Sułkow­
skich (Bielsko). O prawo do wielu ślą­
skich posiadłości ziemskich toczyły się
w czasach nowożytnych zaciekłe spory,
a wyroki sądowe, jakie w tych spra­
wach zapadały, często były kwestiono­
wane. Dlatego do rangi szczególnej
cnoty urastała „braterska zgoda” to­
warzysząca działom rodzinnym wśród
śląskich Piastów. Za godne pochwały
uznano zwłaszcza podziały ojcowizny
przeprowadzone między synami księ­
cia legnickiego i brzeskiego Joachima
Fryderyka – Janem Chrystianem i Je­
rzym Rudolfem (1613) oraz między sy­
nami księcia brzeskiego Jana Chrystia­
na – Jerzym III, Ludwikiem IV i Chry­
stianem (1654). O warunkach drugiego
z tych podziałów zadecydował ślepy
los. ❱ JH
P fa n d s c h a f t,
Belehnung,
Besitz­
teilungen
Das Erlöschen einer herzoglichen Pia­
stenlinie in Schlesien war mit dem
Übergang des jeweiligen Landes unter
die direkte Verwaltung königlicher
Macht verbunden. Der Herrscher
konnte jenes „erloschene Lehen” an
jemanden verpfänden, in temporäre
Verwaltung übergeben bzw. als Erb­
besitz verleihen. Diese Entscheidun­
gen wurden immer vor dem Hinter­
grund der zeitgenössischen Politik der
Höfe in Prag und Wien getroffen, die
meisten davon während des Dreißi­
gjährigen Krieges bzw. kurz nach sei­
nem Abschluss. Verschiedene schlesis­
che Landgüter gingen damals an die
habsburgtreuen Familien katholischen
Bekenntnisses, u. a. von Lobkowitz und
von Hatzfeldt. Später gelangen auch
manche schlesische Territorien für
eine kürzere oder längere Periode an
polnische Großadelsfamilien, wie etwa
Sobieski (Ohlau) und Sułkowski (Bie­
litz). Um Rechte auf zahlreiche schle­
sische Landgüter wurde in der Frühen
Neuzeit hartnäckig gekämpft, und die
in diesen Angelegenheiten gefällten
Gerichtsurteile wurden oft beanstan­
det. Daher nahm die den Besitzteilun­
gen unter schlesischen Piasten eigene
„brüderliche Eintracht” Ausmaße be­
sonderer Tugend an. Als lobenswert
betrachtete man vor allem die Teilun­
gen des väterlichen Erbes zwischen
Johann Christian und Georg Rudolf,
den Söhnen von Joachim Friedrich,
Herzog von Liegnitz und Brieg (1613),
sowie zwischen Georg III., Ludwig IV.
und Christian, den Söhnen von Johann
Christian, Herzog von Brieg (1654).
Über die Bedingungen der letztge­
nannten Teilung entschied blinder Zu­
fall. ❱ JH
A | 37
A | 38
A | 39
Portret królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego
Nieznany malarz śląski, 1. ćw. XVIII w.
Olej, płótno dublowane, 97 × 79 cm
Napis na odwrocie (zakryty): Jacob Ludwig Sobesky
Prinz von Polen Pfandherr von Ohlau 1696
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, nr inw. VIII-1519
Portret hrabiego Aleksandra Józefa Sułkowskiego
Malarz z kręgu nadwornych artystów saskich
po 1734 r.
Olej, płótno, 83 × 64 cm
Muzeum Okręgowe w Lesznie, nr inw. ML 60
Portret księcia Albrechta Eusebiusa Wenzeslausa von Wallensteina
Egid Verhelst Mł. (1733 – 1818), przed 1800 r.
Miedzioryt, papier, 14,7 × 11 cm
Pod wizerunkiem napis: Albert Herzog von
Friedland i sign. AE. Verhelst. fec. (po prawej)
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
nr inw. OZG 1951
Porträt des Grafen Aleksander Józef Sułkowski
Maler aus dem Kreis der sächsischen Hofkünstler
nach 1734
Öl, Leinwand, 83 × 64 cm
Bezirksmuseum Lissa, Inv.-Nr. ML 60
Porträt des Prinzen Jakob Ludwig Sobieski
Unbekannter schlesischer Maler, 1. Viertel 18. Jh.
Öl, doublierte Leinwand, 97 × 79 cm
Inschrift auf der Rückseite (bedeckt): „Jacob Ludwig
Sobesky Prinz von Polen Pfandherr von Ohlau 1696”
Nationalmuseum Breslau, Inv.-Nr. VIII-1519
Katalog Wrocław 1984, 16 (Nr. 24); Katalog Wrocław
2009, Nr. 294.
Kulińska 1995; Katalog Leszno 1998, 32.
A | 37
Jakub Ludwik Sobieski (1667 – 1737), syn Jana III,
był żonaty z księżniczką Hedwig Elisabeth von
Pfalz-Neuburg, siostrą biskupa wrocławskiego i żony
cesarza Leopolda I. Jego zabiegi o objęcie księstw
legnickiego i brzeskiego po ostatnim Piaście nie
powiodły się. Po przegranej elekcji w 1697 r.
i zatargu z Augustem II osiadł w Oławie, która była
zabezpieczeniem posagu żony. Dobra oławskie
utracił z woli cesarza w 1719 r. Identyfikację osoby
potwierdzają charakterystyczne brwi (proste
i szerokie), wydatny podbródek i pełne wargi. ❱ MP
Prinz Jakob Ludwik Sobieski (1667 – 1737), Sohn des
polnischen Königs Johann III., war mit der Prinzessin Hedwig Elisabeth v. Pfalz-Neuburg, der Schwester von Franz Ludwig, Bischof von Breslau, und
Eleonore Magdalene, der dritten Ehefrau von Kaiser
Leopold I., verheiratet. Seine Bemühungen um die
Übernahme der Fürstentümer Liegnitz und Brieg in
Nachfolge des letzten Piasten schlugen fehl. Nach
der verlorenen Königswahl im Jahr 1697 und dem
Streit mit August II. von Sachsen, genannt der Starke,
ließ er sich in Ohlau nieder. Nach dem Willen des
Kaisers verlor er aber 1719 auch die Ohlauer Güter.
Die charakteristischen geraden und breiten Augenbrauen, das hervorstehende Kinn und die vollen
Lippen bestätigen, dass es sich bei der porträtierten
Person sicher um Sobieski handelt. ❱ MP
A | 38
Aleksander Józef Sułkowski (1695 – 1762) był ściśle
związany z dworem Augusta III, króla Polski i elektora Saksonii. W latach 1733 – 1738 pełnił w gabinecie
saskim funkcję pierwszego ministra. Zdymisjonowany wskutek intryg hrabiego Heinricha von Brühla,
powrócił do Polski i osiadł w Rydzynie, którą kupił
w 1738 r. – wraz z Lesznem – od ekskróla Stanisława
Leszczyńskiego. W 1752 r. nabył od hrabiego Friedricha Wilhelma von Haugwitza wolne państwo stanowe Bielsko na Śląsku Austriackim, uzyskując od
cesarza Franciszka I tytuł książęcy. Dwa lata później
Maria Teresa nadała jego śląskim posiadłościom status księstwa dziedzicznego. Portret przedstawia go
w ujęciu do pasa (3/4), zwróconego w prawo, z peruką en catogan. Ubrany w kirys, na lewe ramię ma
narzucony czerwony płaszcz ze złocistym podszyciem.
Przepasany jest polską szarfą oficerską, u boku ma
zawieszony na wstędze Order Orła Białego. ❱ GM
Aleksander Józef Sułkowski (1695 – 1762) war mit
dem Hof von August III., König von Polen und Kurfürst von Sachsen, eng verbunden. In den Jahren
1733 – 1738 bekleidete er das Amt des ersten Ministers der sächsischen Regierung. Infolge der Intrigen
des Grafen Heinrich v. Brühl seines Amtes enthoben, kehrte er nach Polen zurück und siedelte sich
in Reisen an, das er 1738 – zusammen mit Lissa –
vom exilierten König Stanislaus Leszczyński kaufte.
Er erwarb 1752 die schlesische Standesherrschaft
Bielitz in Österreichisch Schlesien vom Grafen
Friedrich Wilhelm v. Haugwitz und wurde von Kaiser
Franz I. in den Fürstenstand erhoben. Seine schlesischen Besitzungen wurden zwei Jahre später von
Kaiserin Maria Theresia in ein erbliches Fürstentum
verwandelt. Auf dem Porträt wird er im Brustbild
(3/4), nach rechts gewendet, mit Cadogan-Perücke
dargestellt. Er ist im Kürass gekleidet, über seine
linke Schulter ist ein roter Mantel mit goldenem
Futter geworfen. Der Graf trägt um den Leib die polnische Offiziersschärpe und an seiner Seite den
Orden vom Weißen Adler am Band. ❱ GM
A | 39
90
Zastawy, nadania i podziały włości
Pfandschaft, Belehnung, Besitz­teilungen
91
Porträt des Herzogs Albrecht Eusebius Wenzeslaus von Wallenstein
Egid Verhelst der Jüngere (1733 – 1818), vor 1800
Kupferstich, geripptes Papier, 14,7 × 11 cm
Inschrift unter dem Bildnis: Albert Herzog von
Friedland, Sign. AE. Verhelst. fec. (rechts)
Universitätsbibliothek in Breslau, Inv.-Nr. OZG 1951
Singer 1930 – 1936, IV (nr 27169); Bein, Szczegóła
1997, 28, 43 – 44, 48, 53, 62.
Albrecht Eusebius Wenzeslaus von Wallenstein
(1583 – 1634), książę Frydlandu, Meklemburgii
i Żagania, był naczelnym dowódcą wojsk cesarskich
podczas wojny trzydziestoletniej. Za zasługi
w walkach z wojskami protestanckiej Unii Ferdynand II nadał mu w 1627 r. księstwo żagańskie.
Wkrótce po objęciu rządów rozpoczął budowę
okazałej rezydencji, sprowadził jezuitów, aby
wznieśli klasztor, kolegium, teatr i szkołę, założył
drukarnię. Zainicjował rozbudowę Żagania jako
przyszłego centrum rzemiosła i handlu. Podejrzany
o samowolne pertraktacje z protestantami, został
na polecenie cesarza zamordowany na zamku
w Chebie. Portretowe popiersie sławnego wodza,
z krótkimi włosami i szpicbródką, zwrócone jest
w prawo. Strój to kirys przepasany szarfą, lewa ręka
wsparta jest na hełmie z przyłbicą i pióropuszem. ❱ RL
Albrecht Eusebius Wenzeslaus v. Wallenstein
(1583 – 1634), Herzog von Friedland, Mecklenburg
und Sagan, war Oberbefehlshaber der kaiserlichen
Armee im Dreißigjährigen Krieg. Für seine Verdienste in den Kämpfen mit Armeen der protestantischen
Allianz wurde er 1627 von Kaiser Ferdinand II. zum
Herzog von Sagan erhoben. Kurz nachdem er die
Herrschaft übernommen hatte, begann er mit dem
Bau einer prachtvollen Residenz, holte die Jesuiten
in die Stadt, damit sie ein Kloster, ein Kollegium,
ein Theater sowie eine Schule errichteten, und
gründete eine Druckerei. Er initiierte den Ausbau
von Sagan als künftiges Gewerbe- und Handelszentrum. Des Hochverrats (eigenmächtiger Verhandlungen mit Protestanten) verdächtigt, wurde er auf
Anweisung des Kaisers auf der Burg Eger ermordet.
Das als Brustbild ausgeführte Porträt, nach rechts
gedreht, stellt den berühmten Befehlshaber mit
kurzem Haar und einem Spitzbart dar. Er trägt einen
Kürass mit Schärpe, seine linke Hand ist auf den
Helm mit Visier und Feder gestützt. ❱ RL
A | 40
A | 42
Portret księcia Wenzla Eusebiusa von Lobkowitza Cornelis Meyssens (ok. 1640–po 1673)
Wiedeń, 1670 r.
Miedzioryt według Adriaena van Bloemena,
25 × 16,7 cm
Napis identyfikujący osobę portretowaną
sign. A. Bloem. deli., Cor. Meÿssens, Fe. Viennae
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, nr inw. VII-2054
Medal margrabiego brandenburskiego Jana Jerzego, księcia śląskiego na Karniowie
1609 r. | Bity, złoto, 31,8 × 38,2 mm
Napis w jęz. łacińskim (awers), napis w jęz.
niemieckim (rewers); tarcza z orłem brandenburskim z herbem Zollern na piersi (rewers)
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, nr inw. X-3344
Medaille des Markgrafen Johann Georg von Brandenburg-Ansbach,
Herzog von Schlesien auf Jägerndorf 1609 | Gold, geschlagen, 31,8 × 38,2 mm
Inschrift in lateinischer Sprache (avers); Inschrift
in deutscher Sprache (revers); Schild mit dem
brandenburgischen Adler mit dem Wappen derer
von Zollern auf der Brust (revers)
Nationalmuseum Breslau, Inv.-Nr. X-3344
Porträt des Herzogs Wenzel Eusebius von Lobkowitz
Cornelis Meyssens (um 1640–nach 1673), 1670
Kupferstich nach Adriaen van Bloemen, 25 × 16,7 cm
Inschrift, welche die porträtierte Person
identifiziert, Sign. A. Bloem. deli., Cor. Meÿssens,
Fe. Viennae
Nationalmuseum Breslau, Inv.-Nr. VII-2054
Wolf 1884; Schmidt 1985.
Wenzel Eusebius von Lobkowitz (1606 – 1677),
polityk, dyplomata, wysoki urzędnik dworu wiedeńskiego i dowódca wojsk cesarskich, kawaler Orderu
Złotego Runa (1644 r.), otrzymał w 1646 r. księstwo
żagańskie wraz z tytułem książęcym. Wcześniej
w po­siadaniu tego terytorium był generalissimus
Albrecht Wenzel Eusebius von Wallenstein, skry­
tobójczo zamordowany w 1634 r. w Chebie. Ród
Lob­kowitzów władał księstwem żagańskim do
1786 r. ❱ EH
Wenzel Eusebius v. Lobkowitz (1606 – 1677), Politiker, Diplomat, hoher Beamter am Wiener Hof, Kommandant der kaiserlichen Armee und Ritter des Ordens vom Goldenen Vlies (1644), erhielt 1646 das
Fürstentum Sagan zusammen mit dem Herzogstitel.
Dieses Territorium gehörte zuvor dem Generalissimus
Albrecht Eusebius Wenzeslaus v. Wallenstein, der
1634 in Eger heimtückisch ermordet wurde. Das Geschlecht v. Lobkowitz herrschte über das Fürstentum Sagan bis 1786. ❱ EH
A | 41
Talar guldenowy margrabiego
brandenburskiego Jerzego Fryderyka, księcia śląskiego na Karniowie
Mennica w Karniowie, 1569 r.
Srebro, bity, ø 37,5 mm
Napis w jęz. łacińskim (awers i rewers); znak
zarządców mennicy Gregora i Leonharda Emichów
(awers); herby: orzeł cesarski z cyfrą 60 w jabłku
i orzeł śląski w tarczy (rewers)
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, nr inw. X-8751
Friedensburg 1899, 213; Friedensburg, Seger 1901,
59 (Nr. 3324); Karnicka 2003.
A | 40
Guldentaler des Markgrafen Georg Friedrich von BrandenburgAnsbach, Herzog von Schlesien auf Jägerndorf Münzstätte in Jägerndorf, 1569
Silber, geschlagen, Dm. 37,5 mm
Inschrift in lateinischer Sprache (avers und revers);
Zeichen der Verwalter der Münzstätte Gregor und
Leonhard Emich (avers); Wappen: der kaiserliche
Adler mit der Ziffer 60 auf dem Apfel und der
schlesische Adler im Schild (revers)
Nationalmuseum Breslau, Inv.-Nr. X-8751
Friedensburg 1899, 211 – 212; Friedensburg, Seger
1901, 58 (Nr. 3238).
Awers: popiersie Jerzego Fryderyka w czapce
z piórem, w zbroi, z buzdyganem (symbolem
władzy) w ręku. Napis określający go jako margrabiego brandenburskiego i księcia na Śląsku. Rewers:
orzeł cesarski i napis określający pozwolenie
cesarza Maksymiliana II na wybicie monety oraz
data. Orzeł śląski informujący, że jest to moneta
księcia śląskiego. ❱ MK
Avers: Brustbild von Georg Friedrich in Rüstung, mit
einer Mütze mit Feder und mit einem Streitkolben
(Machtsymbol) in der Hand. Inschrift, die ihn als
Markgrafen von Brandenburg und Herzog von
Schlesien bezeichnet. Revers: der kaiserliche Adler
und eine Inschrift, welche die Erlaubnis Kaisers
Maximilian II. zur Prägung der Münze kundtut, mit
Datumsangabe. Der schlesische Adler als Zeichen
dafür, dass dies eine Münze des schlesischen Herzogs ist. ❱ MK
Awers: popiersie Jana Jerzego w stroju paradnym.
Tytulatura określająca go jako margrabiego brandenburskiego, a przez dodanie „et cetera” sugerująca także inne tytuły, oraz data. Rewers: herb
identyfikujący księcia jako margrabiego brandenburskiego z rodu Hohenzollernów, ujęty w gałązki
laurową i palmową (symbole chwały), nakryty
koroną. Napis będący dewizą księcia. ❱ MK
Avers: Brustbild von Johann Georg in Paradekleidung.
Titulatur, die ihn als Markgrafen von Brandenburg
bezeichnet und durch den Zusatz „et cetera” noch
andere Titel andeutet, sowie Datumsangabe. Revers:
Wappen, das den Herzog als Markgrafen von Brandenburg aus dem Geschlecht der Hohenzollern
identifiziert, mit Lorbeer- und Palmenzweigen
(Ehrensymbolen) umrahmt, mit der Krone bedeckt.
Inschrift, welche die Devise des Herzogs ist. ❱ MK
A | 43
Dukat książąt legnickich, brzeskich i wołowskich Jerzego III, Ludwika IV i Chrystiana
Mennica w Brzegu, 1659 r.
Złoto, bicie, ø 21 mm
Napis w języku łacińskim (awers i rewers)
herb księstw legnickiego, brzeskiego i wołowskiego
sygn. E-W (rewers)
Muzeum Miedzi w Legnicy, nr inw. ML/N 1486
Dukaten der Herzöge Georg III.,
Ludwig IV. und Christian von Liegnitz, Brieg und Wohlau
Münzstätte in Brieg, 1659
Gold, geschlagen, Dm. 21 mm
Inschrift in lateinischer Sprache (avers und revers);
Wappen der Fürstentümer Liegnitz, Brieg und
Wohlau, Sign. E-W (revers)
Kupfermuseum Liegnitz, Inv.-Nr. ML/N 1486
Awers: popiersia trzech braci na wprost, w zbrojach
płytowych. Napis identyfikujący ich osoby.
Rewers: okrągła czteropolowa tarcza herbowa
księstw z lab­rami. Napis z tytulaturą określającą
braci jako książąt śląskich na Legnicy, Brzegu
i Wołowie, data, znak zarządcy mennicy Eliasa
Weissa (1657 – 1673). ❱ ŁWS
Avers: Brustbilder der drei Brüder in Frontalansicht,
in Plattenrüstungen. Eine Inschrift, die sie identifiziert.
Revers: ein runder, vierfeldiger Wappenschild mit
Helmdecke. Eine Inschrift mit Titulatur, welche die
Brüder als schlesische Herzöge von Liegnitz, Brieg
und Wohlau bezeichnet, Datum, Zeichen des Ver­
walters der Münzstätte Elias Weiss (1657 – 1673). ❱ ŁWS
A | 41
A | 44
Medal z portretem hrabiego Melchiora von Hatzfeldta
Jakob van Dishoeke († 1710), Amsterdam, 1678 r.
Srebro, bity, ø 49,5 mm
Napisy w języku łacińskim identyfikujące osobę
upamiętnianą (awers) i fundatora (rewers), herb von
Nesselrode (rewers), sygn. I. V. DISHOEKE. F. (awers)
Muzeum Sztuki Medalierskiej, oddział Muzeum
Miejskiego Wrocławia, nr inw. MSM MP 3274
Medaille mit dem Porträt des Melchior von Hatzfeldt
Jakob van Dishoeke († 1710), Amsterdam, 1678
Silber, geschlagen, Dm. 49,5 mm
Inschriften in lateinischer Sprache, welche die
verewigte Person (avers) und den Stifter (Rückseite)
identifizieren, das Wappen derer v. Nesselrode
(revers), Sign. I. V. DISHOEKE. F. (avers)
Museum für Medailleurskunst (Zweigstelle des
Stadtmuseums Breslau), Inv.-Nr. MSM MP 3274
A | 42
Kundmann 1738, 31; Friedensburg, Seger 1901,
Nr. 3763; Katalog Wrocław 1999, 129.
Awers: popiersie (3/4) Melchiora von Hatzfeldta
(1593 – 1658), zwrócone w prawo; napis identyfikujący go jako marszałka polnego armii cesarskiej,
oswobodziciela Polski spod okupacji szwedzkiej.
Rewers: tarcza herbowa ozdobiona koroną i girlandą; napis identyfikujący fundatora medalu,
barona Franza von Nesselrode, jako siostrzeńca
marszałka i spadkobiercę dóbr żmigrodzkich,
szambelana na dworze cesarza Leopolda I. ❱ BKO
A | 43
Avers: Büste (3/4) des Grafen Melchior v. Hatzfeldt
(1593 – 1658), nach rechts gewendet; eine Inschrift,
die ihn als Feldmarschall der kaiserlichen Armee
und als den Befreier Polens von der schwedischen
Besetzung identifiziert. Revers: Wappenschild mit
Krone und Girlande; eine Inschrift, die den Stifter
der Medaille – den Freiherrn Franz v. Nesselrode –
als Neffen des Feldmarschalls und Erben der Güter
Trachenberg sowie als Kammerherrn am Hof Kaisers
Leopold I. identifiziert. ❱ BKO
A | 44
Friedensburg, Seger 1901, 29 (Nr. 1776).
92
Zastawy, nadania i podziały włości
93
C z y s t o ś ć i g o d n o ś ć
s t a n u s z l a ­
checkiego
Stan szlachecki na Śląsku długo nie był
ostatecznie zamknięty, nie był także –
jak w Czechach i Brandenburgii – po­
d­zielony na szlachtę „niższą” i „wyż­
szą”. Jednak i tu stopniowo upowsze­
chniały się „wywody szlachectwa”, co
pociągnęło za sobą wzrost znaczenia
heraldyki. Zaczęto kolekcjonować ry­
sunki herbów, a w XVI wieku ukazały
się drukiem pierwsze herbarze. Na
szlacheckich nagrobkach pojawiły się
pełne zestawy herbów „ojczystych”
i „macierzystych”. Wyodrębniona już
w średniowieczu z rzeszy rycerstwa
wąska warstwa „szlachetnych panów”,
w XVII wieku – dzięki polityce nobili­
tacyjnej Habsburgów – zaczęła się sy­
stematycznie rozrastać. Wśród śląskiej
szlachty było teraz coraz więcej wykre­
owanych przez zwierzchność baronów
i hrabiów. Nie oznaczało to jednak
wzmożenia szlacheckiego etosu, pro­
mieniowania blaskiem cnót i umiejęt­
ności. To właśnie wtedy podniosły się
głosy ostrej krytyki szlacheckiego
stylu życia: trawienia czasu na biesia­
dach i polowaniach, skłon­ności do
zwady, nadmiernej miłości własnej
i pogardy dla bliźnich, zwłaszcza niż­
szego stanu. Oskarżenia takie padały
głównie z ust kaznodziejów luterań­
skich, sprawujących swoją posługę –
jak kluczborski fararz Adam Gdacjusz
– w miastach. Proboszczowie kościo­
łów wiejskich, całkowicie zależni od
szlacheckich patronów, nigdy by sobie
na tak ostrą krytykę „stanu rycerskie­
go” nie pozwolili. ❱ JH
R e i n h e i t u n d W ü r d e d e s A d e l s ­
standes
Der Adelsstand in Schlesien war lange
Zeit nicht endgültig geschlossen, er
war jedoch auch nicht – wie in Böhmen
und Brandenburg – in „niedrigen” und
„höheren” Adel aufgeteilt. Auch hier
etablierten sich aber allmählich Adel­
sproben, und dementsprechend stieg
die Bedeutung der Wappenkunde.
Man begann, Wappenzeichnungen zu
sammeln, und im 16. Jahrhundert wur­
den erste Wappenbücher im Druck
veröffentlicht. An adligen Grabmälern
tauchten vollständige Wappensätze
„väterlicher”- und „mütterlicherseits”
auf. Die bereits im Mittelalter aus dem
Rittertum ausgegliederte enge Schicht
der „edlen Herren” begann im 17. Jah­
rhundert – dank der Nobilitierungspo­
litik der Habsburger –, systematisch
zu wachsen. Unter dem schlesischen
Adel gab es jetzt mehrere durch die
Obrigkeit kreierte Freiherren und Gra­
fen. Dies war jedoch nicht gleichbe­
deutend mit der Verstärkung des adli­
gen Ethos im Sinne bestimmter Tugen­
den und Fähigkeiten. Eben damals
wurde die Kritik an der Lebensweise
der Adligen lauter: an ihren versch­
wenderischen Festschmausen und Jag­
den, ihrer Streitsüchtigkeit, übermäßi­
gen Eigenliebe und Verachtung der
Nächsten, vor allem wenn diese aus
dem niederen Stand stammten. Solche
Beschuldigungen formulierten haup­
tsächlich lutherische Prediger, die ihr
geistliches Amt – wie Adam Gdacius,
Pfarrer in Kreuzburg – in den Städten
ausübten. Dorfpfarrer, die von ihren
adligen Patronen völlig abhängig
waren, hätten sich eine dermaßen
„scharfe Kritik” des „Ritterstandes”
nie leisten können. ❱ JH
A | 48
A | 50
Akt nadania przez cesarza Ferdy­nanda III tytułów baronowskich braciom Kapaun von Swoykow
Wiedeń, 27 VI 1644 r.
Rękopis, pergamin, 14 kart z okładką, 26,8 × 31,5 cm
Muzeum Dawnego Kupiectwa Śląskiego w Świdnicy
sygn. R-12/880
Rycerz z herbem von Geiger
Mistrz Sztambucha Petzkego (czynny 1613 – 1623)
ok. 1620 r.
Farby kryjące, złota farba, ok. 11 × 9,5 cm
Herb von Geiger, obok dopisek „v. Geiger”
„Sammlung gemahlter Wappen”,
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
Oddział Rękopisów, sygn. R 2937, fol. 40 recto
Freiherrnbrief des Kaisers Ferdinand III. an die Brüder Kapaun von Swoykow
Wien, 27. Juni 1644
Manuskript, Pergament, 14 Blätter mit Einband
26,8 × 31,5 cm
Museum der alten Kaufmannschaft in Schweidnitz
Sign. R-12/880
Ritter mit dem Wappen von Geiger
Meister des Stammbuchs von Petzky
(1613 – 1623 tätig), um 1620
Deckfarben, Goldfarbe, ca. 11 × 9,5 cm
Wappen der Familie von Geiger, daneben eine
Randbemerkung „v. Geiger”
„Sammlung gemahlter Wappen”,
Universitäts­bibliothek in Breslau,
Abteilung Manuskripte, Sign. R 2937, fol. 40 recto
Doerr 1800, 125; Pilnaček 1972, 694.
Bracia Albrecht Weickard, Heinrich i Jaroslaw,
ze starego czeskiego rodu Kapaun von Swoykow,
otrzymali tytuły baronowskie za zasługi dla domu
Habsburgów podczas wojny trzydziestoletniej.
W akcie podkreślono ich męstwo w bitwie pod
Breitenfeld (1642) i w trakcie oblężenia Świdnicy
(1643 – 1644). Najwybitniejszy z braci, Albrecht
Weickard (1609 – 1664), pułkownik kirasjerów, dał
początek śląskiej linii rodu, posiadającej dobra
w okolicach Ząbkowic i Kłodzka. ❱ WG
Pusch 1987, 11 – 12; Katalog Wrocław 1995, 94
(Nr. 320).
A | 48
Rysunek ukazuje rycerza w pełnej zbroi turniejowej,
z kopią, tarczą ozdobioną herbem i w hełmie
zwień­czonym klejnotem. Pierwotnie stanowił
zapewne część wpisu do sztambucha, później,
wycięty po konturze i miejscami uzupełniony,
włączony został (przez Christiana Friedricha Paritiusa?) do „Sammlung gemahlter Wappen”, kolekcji
herbów – przeważnie śląskich. Jest to jedyne znane
przedstawienie herbu rodziny von Geiger, przybyłej
do Wrocławia pół wieku wcześniej. ❱ AMM
Die Brüder aus dem alten böhmischen Geschlecht
Kapaun v. Swoykow, Albrecht Weickard, Heinrich
und Jaroslav, wurden für ihre Verdienste um das
Haus Habsburg im Dreißigjährigen Krieg in den
Freiherrnstand erhoben. In der Urkunde hob man
ihre Tapferkeit in der Schlacht bei Breitenfeld (1642)
und während der Belagerung von Schweidnitz
(1643 – 1644) hervor. Der prominenteste der Brüder,
Albrecht Weickard (1609 – 1664), Oberst der Kürassiere, begründete die schlesische Linie des Geschlechts, die ihre Güter in der Nähe von Frankenstein und Glatz besaß. ❱ WG
Die Zeichnung zeigt einen Ritter in voller Turnierrüstung, mit Lanze, einem mit dem Wappen geschmückten Schild und einem Helm mit der Helmzier. Ursprünglich dürfte sie ein Teil des Eintrags im
Stammbuch gewesen sein, später wurde sie (von
Christian Friedrich Paritius?) entlang der Kontur herausgeschnitten, ergänzt und in die „Sammlung gemahlter Wappen” – einer Sammlung meist schlesischer Wappen – eingefügt. Es handelt sich hier um
einzige bekannte Darstellung des Wappens der
Familie v. Geiger, welche ein halbes Jahrhundert
zuvor in Breslau ansässig geworden war. ❱ AMM
A | 49
Świadectwo arystokratycznego
pochodzenia Antonii von Strachwitz
Wiedeń, 24 III 1815 r.
Rękopis, pergamin, 59,1 × 76,1 cm
(ubytek w lewym górnym rogu)
Drzewo genealogiczne rodu von Rotschütz,
podpisy świadków, pieczęcie
Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze
nr inw. MZL-H-R-158
Bestätigung der aristokratischen Herkunft der Antonia von Strachwitz
Wien, 24. März 1815
Manuskript, Pergament, 59,1 × 76,1 cm
(an der oberen linken Ecke defekt)
Stammbaum des Geschlechts v. Rotschütz,
Unterschriften von Zeugen, Siegelabdrücke
Museum des Lebuser Landes in Grünberg
Inv.-Nr. MZL-H-R-158
A | 49
Akt poświadcza arystokratyczne pochodzenia hrabiny Antonii von Strachwitz, z domu von Rotschütz,
pani na Suchej Wielkiej i Kamieńcu. Jak większość
takich dokumentów, składa się z ilustrowanego herbami przodków drzewa genealogicznego probantki,
doprowadzonego do czwartego pokolenia wstecz,
oraz pisemnego oświadczenia potwierdzającego jej
rodowód, złożonego pod przysięgą przez czterech
należących do arystokracji świadków i opatrzonego
ich pieczęciami. Czytelna jest tylko jedna – przedstawiciela rodu von Hardegg. ❱ WG
Die Urkunde bestätigt die aristokratische Herkunft
der Gräfin Antonia v. Strachwitz geborene v. Rotschütz, Frau auf Groß Zauche und Camminetz. Wie
die meisten derartigen Dokumente besteht auch
dieses aus dem mit Wappen der Vorfahren illustrierten Stammbaum der Probandin, vier Generationen
rückwärts nachgewiesen, und der schriftlichen Erklärung, welche ihre Herkunft bestätigt und von vier
der Aristokratie entstammenden Zeugen unter Eid
abgelegt wie auch mit ihren Siegeln versehen
wurde. Nur ein Siegel ist lesbar – das des Vertreters
des Geschlechts v. Hardegg. ❱ WG
A | 50
96
Czystość i godność stanu szla­checkiego
Reinheit und Würde des Adelsstandes
97
Publikacja ta przedstawia szczególny wkład szlachty w rozwój kultury materialnej i duchowej
Śląska od XII do połowy XVIII wieku. W czterech rozdziałach: „Książęta, hrabiowie, rycerze”,
„Zamki, pałace, kościoły”, „Wiedza, umiejętności, sztuka”, „Kultura funeralna jako świadectwo
wiary”, pokazane jest jej życie i panowanie. Przedstawiony został ponadto barwny obraz
szlacheckich siedzib i ich otoczenia, a także historia najważniejszych śląskich rodów
książęcych i szlacheckich.
Der Band veranschaulicht die herausragende Position des Adels in der Entwicklung der materiellen und geistigen Kultur Schlesiens bis zum Beginn des bürgerlichen Zeitalters. In vier
Kapiteln – „Herzöge, Grafen, Ritter”, „Burgen, Schlösser, Kirchen”, „Wissen, Können, Kunst”
und „Bestattungskultur: Zeugnis des Glaubens” – entsteht ein Panorama seiner Herrschaft
und Lebenswelt. Dabei wird über ehemalige Adelssitze und die Geschichte der wichtigsten
schlesischen Adels­familien informiert.
ISBN 978-3-95498-096-3