WARTOĀCI DIETETYCZNE I SMAKOWE WYBRANYCH, MA¸O

Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 15: 103–109, 2006
WARTOÂCI DIETETYCZNE I SMAKOWE WYBRANYCH,
MA¸O ZNANYCH GATUNKÓW ROÂLIN WARZYWNYCH
Dietetic and taste value of selected, less known species of vegetable plants
Magdalena ÂWIÑDER1, Jadwiga RADZANOWSKA2
Ogród Botaniczny – CZRB PAN; ul. Prawdziwka 2; 02-973 Warszawa, Powsin1;
Katedra RoÊlin Warzywnych i Leczniczych SGGW2; e-mail: [email protected]
kuje bàdê nie smakuje (Matuszewska, 1992).
Oceniajà cechy sensoryczne produktu takie jak
barwa, zapach, smak i tekstura. To, w jakim
stopniu konsumenci b´dà „po˝àdaç” oceniany
produkt, decyduje czy zostanie on wybrany, zaakceptowany i przez nich spo˝yty (Bary∏ko-Pikielna, 1997; Ko∏czak i Kupiec, 2004) oraz czy
b´dzie na niego zapotrzebowanie na rynku
i w jaki sposób b´dzie mo˝na go reklamowaç
(Solheim, McEwan, 1996).
Do najcz´Êciej stosowanych metod oceny
konsumenckiej nale˝à metody : parzysta, szeregowania i skalowania. W ocenach tych wykorzystywane sà 5-cio, 7-mio lub 9-cio stopniowe
skale hedoniczne (Solheim, McEwan, 1996).
Ka˝dy stopieƒ okreÊla preferencje konsumenta
do produktu, na przyk∏ad:
– ogromnie lubi´; – bardzo lubi´; – Êrednio
lubi´; – ani lubi´, ani nie lubi´; – troch´ nie
lubi´; – Êrednio nie lubi´; – bardzo nie lubi´; –
wybitnie nie lubi´.
Ostatnio coraz cz´Êciej stosuje si´ tzw. 10-cio
centymetrowà liniowà skal´ graficznà, do okreÊlenia ogólnej po˝àdalnoÊci produktu, jak i po˝àdalnoÊci poszczególnych jego cech.
Oceny konsumenckie przeprowadza si´
w laboratoriach sensorycznych, w miejscach
gromadzenia si´ potencjalnych konsumentów
w centrach handlowych (bary, sklepy, szko∏y)
oraz w warunkach domowych (Matuszewska,
1992). Wa˝na jest liczebnoÊç zespo∏u oceniajàcego, w laboratoriach sensorycznych nie powinna byç mniejsza ni˝ 40 osób, a w miejscach publicznych wi´ksza ni˝ 100 (Solheim,
McEwan, 1996).
W ka˝dej z metod konsumenci wype∏niajà
dodatkowo ankiety uzupe∏niajàce, podajàc na
przyk∏ad wiek, p∏eç, miejsce zamieszkania i inne dane.
STRESZCZENIE
Przeprowadzono ocen´ konsumenckà oraz
oznaczono zawartoÊç barwników asymilacyjnych
(chlorofili i karotenoidów) w liÊciach wybranych
odmian 3 gatunków warzyw liÊciowych (Brassica juncea (L.) Czern, B. rapa L., Chrysanthemum coronarium L.) pochodzàcych z Azji.
Badane odmiany okaza∏y si´ Êrednio smaczne, ale wzbudzi∏y zainteresowanie wÊród konsumentów. ZawartoÊç barwników asymilacyjnych, w tym ß-karotenu utrzymywa∏a si´ na poziomie warzyw liÊciowych.
Na podstawie otrzymanych wyników mo˝na
poleciç do uprawy i konsumpcji 2 odmiany
Mizuna i Mizuna Early nale˝àce do gatunku
Brassica rapa L.
WST¢P
Badania dotyczy∏y nieznanych dotàd w Polsce warzyw liÊciowych, pochodzàcych z Azji.
Charakterystyk´ odmian oraz sposobów uprawy i plonowania wybranych 6 odmian trzech
gatunków: Brassica juncea (L.) Czern, Brassica rapa L. i Chrysanthemum coronarium L.
(chryzantema jadalna) przedstawiono w 14 numerze Biuletynu Ogrodów Botanicznych
(Âwiàder, 2005).
Przy wprowadzaniu nowych warzyw do
uprawy bardzo wa˝ne wydaje si´ okreÊlenie
preferencji konsumentów. S∏u˝à temu sensoryczne oceny konsumenckie. Istnieje kilka metod oceny konsumenckiej, które zale˝à od produktu i od jego przeznaczenia. Oceniajàcy
(konsumenci) okreÊlajà (na skalach) swój stosunek do produktu tj. akceptacj´, preferencj´
lub po˝àdalnoÊç, odpowiadajàc w jakim stopniu lubià produkt lub czy dany produkt im sma103
Magdalena Âwiàder, Jadwiga Radzanowska
MATERIA¸ I METODY
Je˝eli ocenianym przez konsumentów produktem sà warzywa liÊciowe, to na ich atrakcyjnoÊç mo˝e wp∏ywaç na przyk∏ad zielone zabarwienie liÊci. Zabarwienie to, zwiàzane jest
przede wszystkim z obecnymi w liÊciach chlorofilami i karotenoidami, zwanymi barwnikami
asymilacyjnymi. Barwniki te wykazujà tak˝e
wielostronne, lecznicze dzia∏anie na organizm
cz∏owieka. Chlorofil mi´dzy innymi zwalcza patogenne bakterie, zapobiega wzrostowi kamieni
nerkowych, ∏agodzi bóle, stabilizuje ciÊnienie
krwi i oddychanie, zwi´ksza odpornoÊç organizmu i zapobiega chorobom nowotworowym
(str.www1). Poznanà bardziej i ju˝ wykorzystywanà cechà chlorofilu jest likwidacja nieprzyjemnych zapachów. Wykorzystuje si´ jà przy
produkcji dezodorantów, myde∏ i gumy do ˝ucia.
Chlorofil jest te˝ wa˝nym barwnikiem stosowanym do barwienia produktów spo˝ywczych
i tkanin. Hendry (2000) uwa˝a chlorofil za jedyny naturalny, zielony barwnik wyst´pujàcy na
ziemi. Ten sam autor wspomina o istnieniu 5 typów chlorofili wyst´pujàcych w roÊlinach zielnych i algach. RoÊliny wy˝sze w chloroplastach
zawierajà chlorofil a i b. Oba typy ró˝nià si´ absorbcjà d∏ugoÊci Êwiat∏a. Wyjàtkowo bogatym
êród∏em chlorofili jest pokrzywa zwyczajna
(Urtica dioica L.). Jak podajà W´glarz i Ros∏on
(2000) ziele pokrzywy wykorzystuje si´ do przemys∏owego otrzymywania chlorofilu. Bogate
w chlorofil sà te˝ niektóre warzywa np. szpinak,
broku∏. Wraz z chlorofilami, w chloroplastach
wyst´pujà tak˝e karotenoidy. Charakteryzujà si´
one cennymi w∏aÊciwoÊciami dietetycznymi,
wÊród których ß-karoten zwany prowitaminà
A lub retinolem jest wyjàtkowo cenny. Jako naturalny przeciwutleniacz, chroni skór´ przed
oparzeniami, pomaga w leczeniu tràdzika, wp∏ywa korzystnie na obni˝enie poziomu cholesterolu we krwi. (Kwiatkowska, 2006).
SpoÊród warzyw liÊciowych najwi´cej ß-karotenu w liÊciach zawiera pietruszka naciowa
(7,2 mg w 100 g Ê.m), szpinak (4,2 mg/100 g Ê.m)
ale sa∏ata tylko 0,79 mg/100 g Ê.m (Michalik,
1992). W 100 g Êwie˝ych liÊci chryzantemy jadalnej wyst´puje 2,6 mg karotenu (str.www2),
liÊcie Brassica juncea sà równie˝ bogate w witamin´ A (Pallada i Crossman, 1999).
Celem pracy by∏a charakterystyka 6 odmian
trzech gatunków warzyw liÊciowych pod kàtem
oceny konsumenckiej oraz zawartoÊci barwników asymilacyjnych.
Do badaƒ wybrano nast´pujàce gatunki i odmiany:
1. Brassica juncea (L.) Czern – grupa integlifolia ‘Miike Giant’
2. Brassica juncea (L.) Czern – grupa integlifolia ‘Red Giant’ (o fioletowych liÊciach)
3. Brassica rapa L. – grupa japonica ‘Mibuna
Early’
4. Brassica rapa L. – grupa japonica ‘Mizuna
Early’
5. Brassica rapa L. – grupa narinosa ‘Tatsoi’
6. Chrysanthemum coronarium L. ‘Serrated
Leaved’
Próbki Êwie˝ych liÊci do oceny konsumenckiej i próbki zamro˝onych liÊci (w –70°C) do
analizy chemicznej (zawartoÊç barwników asymilacyjnych) pochodzi∏y z Kolekcji RoÊlin Warzywnych Ogrodu Botanicznego – Centrum Zachowania Ró˝norodnoÊci Biologicznej PAN.
Wszystkie badania przeprowadzono w Katedrze RoÊlin Warzywnych i Leczniczych
SGGW. Ocen´ konsumenckà w specjalistycznym laboratorium sensorycznym Katedry.
a)
Ocen´ konsumenckà wykonywano 27 paêdziernika 2005 r. w godz. 11–14.
Przygotowanie i podanie próbek do oceny:
Umyte liÊcie, odsàczano na bibule i wk∏adano w iloÊci 2–3 listki do wczeÊniej przygotowanych, zakodowanych jednorazowych pojemników plastikowych o poj. 200 ml i podawano do
oceny. Jako czynnik neutralizujàcy pomi´dzy
próbkami, podawano ciep∏à, nies∏odzonà herbat´ oraz pokrojonà bu∏k´. Konsumentów proszono o robienie przerw mi´dzy ocenami kolejnych próbek.
Ocen´ sensorycznà badanych odmian przeprowadzono metodà skalowania, na skali graficznej. Konsumenci zaznaczali po˝àdalnoÊç
smaku („stopieƒ lubienia”) na skali liniowej
10 cm (okreÊlanej jako 10 jednostek umownych, 10 j.u.), z oznaczeniami brzegowymi:
„bardzo nie smakuje – bardzo smakuje” na kartach ocen.
Przyk∏ad oceny podanej przez konsumenta
bardzo nie smakuje
104
bardzo smakuje
WartoÊci dietetyczne i smakowe wybranych, ma∏o znanych gatunków roÊlin warzywnych
Tabela 1. Charakterystyka konsumentów bioràcych udzia∏ w ocenie.
Table 1. Characterization of consumers, who take part in test.
Lp.
Charakterystyka
Characteristic
1
2
3
4
n=62
% udzia∏
% Participation
P∏eç (sex)
Kobiety (women)
M´˝czyêni (men)
44
18
71
29
Wiek (age)
20-29 lat
30-39 lat
40-49 lat
50-59 lat
53
1
3
5
85,5
1,6
4,8
8,1
Jak cz´sto spo˝ywa Pani/Pan surówki:
How often are you eat raw vegetables:
wi´cej ni˝ raz dziennie
raz dziennie
wi´cej ni˝ raz na tydzieƒ
mniej wi´cej raz na tydzieƒ
mniej wi´cej raz na dwa tygodnie
mniej wi´cej raz na miesiàc
mniej ni˝ raz na miesiàc
9
10
30
10
–
2
1
14,5
16,1
48,4
16,1
–
3,2
1,7
9
8
45
1
14,3
12,7
71,4
1,6
Czy kupuje / spo˝ywa Pani/Pan warzywa
Do you buy/eat/vegetables
ma∏o znane:
Tak
Nie
Czasem kupuj´
Nigdy nie kupuj´
Êleniu absorbcji przy kilku d∏ugoÊciach fali,
w których maksimum absorbcji wykazujà chlorofil a i b oraz ß-karoten. Na podstawie wzorów
opracowanych przez autorów metody obliczano
zawartoÊç barwników w badanych liÊciach.
Przed ocenà konsumenci byli proszeni
o wype∏nienie ankiety wst´pnej. Dane z ankiety umieszczono w Tabeli 1, jako charakterystyk´ konsumentów bioràcych udzia∏ w ocenie. Konsumentami byli studenci i pracownicy
SGGW.
Podczas oceny konsumenci zg∏aszali swoje
uwagi o ocenianych odmianach w formie odpowiedzi na pytanie: dlaczego próbka smakuje im
lub nie smakuje?
Próbki do oceny podawano konsumentom
w losowej kolejnoÊci, innej dla ka˝dego oceniajàcego.
b)
Zimà 2006 r. przeprowadzono analizy na zawartoÊç barwników asymilacyjnych tj. chlorofilu i karotenoidów ze szczególnym uwzgl´dnieniem ß-karotenu.
Analizy wykonano wed∏ug metody Lichenthalera i Wellbyrna (1983). Polega ona na przeprowadzeniu ekstrakcji 80% acetonem i okre-
WYNIKI I DYSKUSJA
a)
W ocenie sensorycznej bra∏y udzia∏ 62
osoby. Najliczniejszà grup´ stanowili konsumenci w wieku 20–29 lat (53 osoby, co stanowi∏o 85,5%), w wi´kszoÊci kobiety (44 osoby
– stanowiàce 71%). SpoÊród wszystkich oceniajàcych, 30 osób tj. 48,4% spo˝ywa∏o surówki „kilka razy w tygodniu”, liczna grupa
osób spo˝ywa∏a surówki „raz dziennie” (10
osób) i „wi´cej ni˝ raz dziennie” (9 osób)
oraz 10 osób spo˝ywa∏o surówki „mniej wi´cej raz na tydzieƒ”. Liczna grupa ponad 71%
konsumentów (tj. 45 osób) na pytanie: Czy
105
Magdalena Âwiàder, Jadwiga Radzanowska
Tabela 2. Zestawienie wyników oceny po˝àdalnoÊci smaku liÊci badanych taksonów.
Table 2. Specification of general results of taste desirability tests of the cultivars studied.
Oceniane cechy
Tested attributes
Po˝àdalnoÊç
smaku w j.u.
Hedonic score
Odmiana 1
Mibuna Early
Odmiana 2
Mizuna Early
Odmiana 3
Tatsoi
Odmiana 4
Miike i Red Giant
Odmiana 5
Serrate Leaved
5,12
5,20
4,70
4,59
3,56
ko gorzka (4 osoby) i gorzka w smaku (13
osób) i prawdopodobnie, dlatego uzyska∏a niewielkie uznanie wÊród konsumentów.
Podane do oceny roÊliny by∏y w Polsce dotychczas nieznanymi warzywami, dlatego konsumenci porównywali ich smak do znanych im
warzyw takich jak chrzan, naç pietruszki, rzodkiewka, seler, rze˝ucha, szczaw, kapusta bia∏a,
co znalaz∏o odzwierciedlenie w uwagach (Tabela 3).
Smak liÊci odmian Miike Giant i Red Giant
18 osób porównywa∏o do smaku chrzanu. Inni
uznali liÊcie za gorzkie(6 osób), lekko ostre
(5 osób), ostre, pikantne (32 osoby). Oceny te
wyraênie wskazujà na niskà akceptacj´ wy˝ej
wymienionych odmian przez konsumentów.
Najbardziej oryginalna w wyglàdzie zewn´trznym (omsza∏a powierzchnia liÊci),
o „nagietkowo-chryzantemowym” zapachu
i smaku podobnym do ∏odyg chryzantem
ozdobnych by∏a odmiana chryzantemy jadalnej
Serrated Leaved. Dosta∏a ona najwi´cej negatywnych not dotyczàcych wyglàdu, zapachu
oraz smaku. Respondenci uznali jej smak jako
„trudny do okreÊlenia” (2 osoby), nieprzyjemny
(3 osoby), gorzki (6 osób), o dziwnym posmaku (2 osoby), lekko ostry (1 osoba), ostry, pikantny (2 osoby). Jedynie 8 osób uzna∏o, ˝e ma
„ciekawy” smak.
kupowa∏a/spo˝ywa∏a warzywa ma∏o znane,
udzieli∏a odpowiedzi – czasem kupuj´.
Wyniki oceny po˝àdalnoÊci smaku wszystkich badanych odmian zamieszczono w Tabeli 2. Sà to Êrednie ze wszystkich ocen. WÊród
ocenianych odmian najwy˝sze oceny (noty po˝àdalnoÊci) w opinii konsumentów uzyska∏y
dwie odmiany nale˝àce do gatunku Brassica
rapa: Mibuna Early i Mizuna Early (odpowiednio 5,2 j.u. i 5,1 j.u.), nieco ni˝sze odmiana Tatsoi (B. rapa) i Miike Giant oraz Red
Giant nale˝àce do Brassica juncea (odpowiednio 4,7 j.u. i 4,6 j.u.) a najni˝szà (3,6 j.u.) odmiana chryzantemy jadalnej Serrated Leaved.
Analizujàc szczegó∏owo wyniki otrzymane dla
odmiany Mibuna Early, stwierdza si´, ˝e oceny
po˝àdalnoÊci smaku liÊci, u 31 konsumentów
czyli 50% osób, znajdowa∏y si´ w granicach od
5,2–9,6 j.u, a odmiana Mizuna Early otrzyma∏a od 35 konsumentów oceny w granicach
5,2–10 j.u.
Poza okreÊleniem po˝àdalnoÊci smaku liÊci
badanych odmian konsumenci dodatkowo odpowiadali na pytanie dlaczego im smakowa∏a
lub nie smakowa∏a ka˝da odmiana. Zestawienie
odpowiedzi i uwag konsumentów po wykonaniu oceny zamieszczono w Tabeli 3. Z zestawienia jasno wynika, czym kierowali si´ konsumenci w swoich preferencjach. By∏y to przede
wszystkim wyglàd ocenianych warzyw, ich zapach i smak.
Odmiany Mizuna Early i Mibuna Early by∏y wskazywane jako smaczne (9 i 3), ∏agodne
i delikatne w smaku (3 i 4), ma∏o wyraziste
w smaku – „trawiaste” (10 i 10), ale mogàce
znaleêç zastosowanie jako sk∏adniki sa∏atek,
dodatek do kanapek czy dekoracji daƒ (6 i 4).
Otrzymane wyniki nie potwierdzajà charakterystyki odmian Mibuna i Mizuna Early podanej w literaturze (str. www3) jako ostrzejszych
w smaku. Odmiana Tatsoi oceniona zosta∏a
przez 10 osób jako „trawiasta” w smaku, lek-
b)
ZawartoÊç chlorofilu a i b w liÊciach badanych odmian zamieszczono w Tabeli 4, a wyniki zawartoÊci karotenoidów w przeliczeniu na
ß-karoten w Tabeli 5.
Najwi´kszà zawartoÊcià chlorofilu charakteryzowa∏a si´ chryzantema jadalna (2,6 mg%).
Odmiana Mibuna Early i Tatsoi mia∏y odpowiednio 2,4 mg% oraz 1,9 mg% chlorofilu w liÊciach. Odmiany Miike Giant i Red Giant nale˝àce do gatunku Brassica juncea (L.) Czern
charakteryzowa∏y si´ najmniejszà zawartoÊcià
106
WartoÊci dietetyczne i smakowe wybranych, ma∏o znanych gatunków roÊlin warzywnych
Tabela 3. Odpowiedzi konsumentów na pytanie „Dlaczego odmiana smakowa∏a im lub nie smakowa∏a?”
Table 3. The castomer’s answers to the question: ”Why the variety tasted or did not taste?”
TreÊç uwag dotyczàcych barwy
i wyglàdu zewn´trznego:
Remarks on colouration and external look
∏adny wyglàd
∏adny zielony kolor
drobne listki (wada)
nieatrakcyjny wyglàd, omszona powierzchnia
TreÊç uwag dotyczàcych zapachu:
za ma∏o aromatyczny
aromatyczny
zbyt aromatyczny
przyjemny
chrzanowy
„dentystyczny”
nieprzyjemny
nagietkowo-chryzantemowy
TreÊç uwag dotyczàcych tekstury:
krucha
chrupiàca
twarda
w∏óknista ∏ody˝ka
TreÊç uwag dotyczàcych smaku:
Êwie˝y
ciekawy
neutralny
wyraêny
mo˝na zastosowaç do sa∏atek,
kanapek, do dekoracji daƒ
smak chrzanowy
smak naci pietruszki
smak podobny do rze˝uchy
smak podobny do marchwi
smak podobny do szczawiu
smak selera
smak bia∏ej kapusty
smak rzodkiewki
smak liÊci chryzantemy
ma∏o wyrazisty smak – „trawiasty”
s∏odki
s∏ony
kwaskowaty
lekko gorzki
gorzki
lekko piekàca
lekko ostry
ostry, pikantny
cierpki
∏agodny, delikatny
smaczna
smak trudny do okreÊlenia
nie do zjedzenia
dziwny posmak
nieprzyjemny smak
Badane odmiany
Variety
1
Liczba konsumentów zg∏aszajàcych uwagi
Number of customers who submit ramarks
1
2
1
1
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
2
1
8
2
4
3
6
2
4
18
1
1
3
3
1
3
2
3
2
1
1
2
2
10
10
10
2
1
2
1
3
1
2
2
1
4
3
1
1
4
1
4
13
1
3
9
1
4
8
4
2
1
1
2
2
107
1
1
2
2
6
2
5
32
3
2
6
2
2
6
1
2
1
2
2
1
2
3
Magdalena Âwiàder, Jadwiga Radzanowska
Tabela 4. ZawartoÊç chlorofilu a, chlorofilu b i sumy chlorofili w liÊciach badanych 5 odmian orientalnych
warzyw kapustnych i jednej odmiany chryzantemy jadalnej (mg chl/1g Êw.m).
Table 4. Content of chlorophyll a and b and the sum of total chlorophyll in leaves of 5 varieties of oriental cabbage vegetables and garland chrysanthemum (mg chl.in 1g f.w).
Odmiana
Variety
Miike Giant
Red Giant
Tatsoi
Mibuna
Early
Mizuna
Early
Serrated
Leaved
chlorofil a
chlorophyll a
13,38
11,56
13,36
18,22
10,50
21,26
chlorofil b
chlorophyll b
4,82
5,95
5,6
5,86
4,82
5,33
∑ chlorofilu
∑ of chlorophyll
18,20
17,46
18,96
24,08
15,32
26,59
Tabela 5. ZawartoÊç karotenoidów (suma) w przeliczeniu na ß-karoten w liÊciach 5 odmian orientalnych
warzyw kapustnych i jednej odmiany chryzantemy jadalnej (mg chl./1g Êw.m).
Table 5. The contents of carotenoids (sum) in count to ß-caroten in the leaves of 5 varieties of oriental cabbage
vegetables and garland chrysanthemum (mg chl.in 1g f.w).
Odmiana
Variety
∑ karotenoidów
∑ of carotenoids
Miike Giant
Red Giant
Tatsoi
Mibuna
Early
Mizuna
Early
Serrated
Leaved
2,46
0,93
2,02
3,14
1,15
4,03
chlorofilu odpowiednio 1,8 mg% i 1,75 mg%
i nie ró˝ni∏y si´ znaczàco mi´dzy sobà pod
wzgl´dem tej cechy.
Najwy˝szà zawartoÊcià karotenoidów charakteryzowa∏a si´ chryzantema jadalna (0,4 mg%),
a najni˝szà odmiana Red Giant (0,093 mg%),
która posiada∏a wyraêne antocyjanowe zabarwienie. Otrzymane wyniki nie wskazujà
na zbyt wysokà zawartoÊç ß-karotenu w liÊciach, ale mieszczà si´ w granicach charakterystycznych dla warzyw liÊciowych (np. szpinak, seler, sa∏ata) tzn. 0,004-0,94 mg% (Yang
i inni, 1996).
Reasumujàc, przedstawione do oceny odmiany 3 gatunków warzyw liÊciowych,
w szczególnoÊci odmiany Mizuna Early i Mibuna Early zas∏ugujà na promocj´ oraz mogà
stanowiç nowà, interesujàcà i oryginalnà
ofert´, wzbogacajàcà asortyment obecnych
na naszym rynku warzyw (Âwiàder, 2005).
Mo˝na tak˝e poleciç te odmiany do uprawy
ogrodniczej, poniewa˝ charakteryzujà si´
krótkim okresem wegetacji i dzi´ki temu
mo˝na dostarczaç je konsumentom kilkakrotnie w ciàgu sezonu wegetacyjnego (Âwiàder,
2005).
SUMMARY
A sensory evaluation and the content of
assimilation pigments in the 6 cultivars of 3
species of oriental leaf vegetables were done.
Taking into consideration consumer note of
taste – two cultivars (Mibuna and Mizuna
Early) of Brassica rapa were chosen as a promissing for cultivation and consumption.
LITERATURA
Bary∏ko-Pikielna N. 1997. Zastosowanie analizy
sensorycznej w technologii gastronomicznej.
Podstawy technologii gastronomicznej. Praca
zbiorowa pod red. S.Zalewskiego. Wyd. Nauk
Tech. Wyd. III Warszawa: 17-37.
Hendry G.A.F. 2000. Chapter 10. (227-237) In
Natural food colorants. Science and
Technology, edited by Lauro G.J., Francis
F.J. Marcel Dekker, Inc New York, Basel:
336.
Ko∏czak T., Kupiec B.E. 2004. Analiza sensoryczna w opracowaniu nowych produktów spo˝ywczych I cz. Przemys∏ Spo˝ywczy. :
1,32-37.
108
WartoÊci dietetyczne i smakowe wybranych, ma∏o znanych gatunków roÊlin warzywnych
Kwiatkowska B. 2006. Witamina A – stra˝nik
naszego organizmu. http://wizaz.pl/witaminy_
i_kosmetyki_witamina_a_cz1.php
Lichtenthaler H.K., Wellbyrn A.R. 1983.
Determination of total carotenoids and chlorophyls a and b of leaf extracts in different solvents. Biochemical Society Transaction. 603,
591-592.
Matuszewska I. 1992. Sensoryczne metody ocen
konsumenckich – charakterystyka i zastosowanie. Przemys∏ Spo˝ywczy.: 77,166-169.
Michalik H. 1992. Aby warzywa liÊciowe s∏u˝y∏y
naszemu zdrowiu. OWK: 13,9-10.
Pallada M.C., Crossman S.M.A. 1999. Evaluation
of tropical leaf vegetables in the Virigin Islands
in Janik J. Perspectives on new crops and new
uses. ASHS Press, Alexandria, VA: 388-393.
Solheim R., McEwan J. 1996. Badania konsumenckie – metody i zastosowania. Przemys∏
Spo˝ywczy.:12, 6-9.
109
Âwiàder M. 2005. Biuletyn Ogrodów Botanicznych: 14,75-84.
W´glarz Z., Ros∏on W. 2000. Herba Polonica.
Rozwojowe i chemiczne zró˝nicowanie
organów podziemnych m´skiej i ˝eƒskiej
formy pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.)
46: 4, 324-331.
Yang Y., Huang C.Y.,Peng S.S., Li J. 1996.
Carotenoid analysis of several dark-green leafy
vegetables associated with a lower risk of cancer. Biomedical and Enviromental Sciences.:
4, 386-392.
strony www:
1. www.median.az.pl/index.php?dzial=wlasciwosci
2. www.dpi.vic.gov.au/dpi.nreninf.nsf/childdocs/
3. www. nre.vic.gov.au/trade/asiaveg