Wzorzec-przegl d lekarski-XX-2001

PRACE ORYGINALNE
Anna ANDRUSZKIEWICZ1
Ma³gorzata BASIÑSKA2
Zachowania zdrowotne osób uzale¿nionych
od nikotyny
Health behaviors of nicotine addicts
Katedra i Zak³ad Promocji Zdrowia
Collegium Medicum
Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ
Kierownik: Prof. dr hab. Lech Walasek
1
Katedra Psychologii Klinicznej
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz
Kierownik: Prof. dr hab. Ma³gorzata Koœcielska
2
Dodatkowe s³owa kluczowe:
uzale¿nienie od nikotyny
zachowania zdrowotne
Additional key words:
nicotine addiction
health behaviours
Adres do korespondencji:
Dr Anna Andruszkiewicz
Katedra i Zak³ad Promocji Zdrowia
Collegium Medicum
Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu
85-831 Bydgoszcz, ul. Techników 3
Tel. 0-602-44-06-90
e-mail: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
Nikotynizm jest olbrzymim problemem spo³ecznym, a równoczeœnie jednym z najbardziej rozpowszechnionych, znanych czynników ryzyka wielu chorób, który mo¿na wyeliminowaæ.
Celem pracy by³o okreœlenie ró¿nic w
zachowaniach zdrowotnych ze wzglêdu na typ uzale¿nienia od nikotyny.
Przebadano 221 (mê¿czyzn i kobiet)
osób uzale¿nionych od nikotyny. W
pracy zastosowano: Inwentarz Zachowañ Zdrowotnych - IZZ Z. Juczyñskiego oraz Kwestionariusz Tolerancji Nikotyny Fagerstrõma. Otrzymane wyniki wskazuj¹, ¿e zachowania zdrowotne s¹ czêœciej praktykowane przez kobiety i to niezale¿nie, w jaki sposób s¹
uzale¿nione od nikotyny. Natomiast u
mê¿czyzn typ uzale¿nienia od nikotyny ró¿nicuje czêstoœæ stosowania zachowañ zdrowotnych. Uzale¿nieni farmakologicznie s¹ mniej sk³onni zachowywaæ siê w sposób zdrowotny.
Nicotine addiction is a huge social
problem and at the same time it is one
of the most popular and well-known
risk factor in many diseases which can
be eliminated. The aim of the study was
to asses differences in the health behaviours from regard on type the dependence of from nicotine. In the study
participated 221 (males and females)
persons dependent on nicotine. In this
study applied: Inventory of Health Behaviour - IZZ by Juczynski and
Fagerström Test for Nicotine Dependence. Received results show that
health behaviours are practiced more
often by women and it is not dependent on the level of their addiction.
Among men the type of nicotine addiction differentiates the frequency of
applying the healthy behaviours. Pharmacological addicts have fewer tendencies to behave in healthy way.
Wstêp
Zwi¹zek miedzy sposobem ¿ycia a zdrowiem cz³owieka dostrzega siê od dawna.
Prawdziwy rozwój zainteresowania prozdrowotnym stylem ¿ycia przypada na drug¹
po³owê XX w., zwan¹ tak¿e okresem II rewolucji zdrowotnej lub "wiekiem stylu ¿ycia".
Znalaz³o to swoje odzwierciedlenie w wytycznych WHO i Unii Europejskiej. Wœród
wskaŸników zalecanych do monitorowania
zdrowia ludnoœci znalaz³y siê miêdzy innymi zachowania zdrowotne [12]. Wyniki licznych badañ œwiadcz¹ o zwi¹zkach i zale¿noœciach przyczynowo-skutkowych miêdzy
zachowaniem a stanem zdrowia jednostki.
W literaturze zajmuj¹cej siê problematyk¹
zachowañ zdrowotnych nie jest stosowana
jednolita terminologia. Przy istniej¹cych ró¿nicach definicyjnych badacze zgodnie podkreœlaj¹ jeden wspólny komponent zachowañ zdrowotnych, jest to dokonywanie przez
cz³owieka œwiadomego wyboru zachowania
spoœród alternatywnych, maj¹cych korzystny lub niekorzystny wp³yw na zdrowie [3].
Palenie tytoniu jest obecnie uznawane
za najwiêkszy problem zdrowia publicznego w Europie. W Polsce pali regularnie od
15 do 20 sztuk papierosów 10 mln Polaków,
z czego 5 mln d³u¿ej ni¿ 20 lat. Pali 47 %
mê¿czyzn i 23% kobiet [6]. Na³óg palenia
tytoniu jest z³o¿onym procesem biologicznym, psychosocjologicznymi i klinicznym [1].
Jest wywo³ywany przez dwa podstawowe,
wzajemnie oddzia³uj¹ce na siebie, typy uza-
le¿nienia: farmakologiczne uzale¿nienie od
nikotyny oraz uzale¿nienie behawioralne.
Œrednie stê¿enie kotyniny w surowicy uzale¿nionych palaczy wynosi ok. 300 ng/ml,
natomiast u osób nieuzale¿nionych (pal¹cych do 5 papierosów dziennie i mog¹cych
rzuciæ palenie bez objawów abstynencji) stê¿enie to wynosi ok. 50-70 ng/ml. Z tego powodu tê wartoœæ stê¿enia kotyniny uznano
za granicê wyznaczaj¹c¹ próg fizycznego
(farmakologicznego) uzale¿nienia [11]. Palenie tytoniu nale¿y do najwa¿niejszych pojedynczych, a jednoczeœnie mo¿liwych do
prewencji czynników zagro¿enia zdrowia
spo³eczeñstwa [9]. Przyczynia siê ono do
powstawania wielu chorób, z których najpowa¿niejszymi s¹: nowotwory p³uc, krtani i
pêcherza moczowego, zawa³y serca i zatory mózgowe, ostre choroby uk³adu oddechowego, takie jak: astma oskrzelowa zapalenie p³uc, zapalenie oskrzeli, przewlek³a obturacyjna choroba p³uc, alergie, niep³odnoœæ,
impotencja [10]. W bardzo wielu przypadkach o powodzeniu terapii w tych schorzeniach decyduje w du¿ej mierze obok zastosowanego leczenia modyfikacja stylu ¿ycia
pacjentów i przestrzeganie zaleceñ dotycz¹cych zakazu palenia oraz zmiana zachowañ
zdrowotnych. Bior¹c pod uwagê powy¿sze
przes³anki zasadnym wydaje siê podjêcie
badañ, które bêd¹ mia³y na celu ocenê zachowañ zdrowotnych i ich zró¿nicowanie w
zale¿noœci od typu uzale¿nienia od nikotyny w grupie osób pal¹cych.
783
Tabela I
Œrednie, odchylenie standardowe i wyniki testu tStudenta w zakresie zachowañ zdrowotnych w ca³ej
grupie osób uzale¿nionych od nikotyny (N=221) oraz
w grupie kobiet (N=117) i mê¿czyzn (N=104)
uzale¿nionymi od nikotyny.
Means, standard deviations and results of t-Student test
in health behavior of nicotine addicts whole studied group
(N=221), also in the group of women (N=117) and men
(N=104) nicotine addicted.
Ogó³
Zachow ania zdrow otne
M - œrednia
SD - odchylenie standardowe
Kobiety
M ê¿czy Ÿni
t
p
13,86
3,24
0,001
4,20
1,89
1,06
0,289
0,71
2,70
0,81
4,47
0,000
0,001
M
SD
M
SD
M
SD
WskaŸnik zachow añ zdrow otny ch
- w y nik otrzy m any
72,53
13,83
75,30
13,26
69,40
WskaŸnik zachow añ zdrow otny ch
- w y nik przeliczony
4,29
1,79
4,40
1,70
Praw id³ow e naw y ki ¿y w ieniow e
2,93
0,79
3,10
Zachow ania profilakty czne
3,03
0,87
3,20
0,84
2,80
0,87
3,34
Pozy ty w ne nastaw ienie psy chiczne
3,34
0,74
3,30
0,72
3,40
0,76
-0,41 0,682
Prakty ki zdrow otne
2,74
0,76
2,80
0,70
2,70
0,83
0,39
0,695
Tabela II
Œrednie, odchylenie standardowe i wyniki testu t-Studenta w zakresie zachowañ zdrowotnych w grupie mê¿czyzn i kobiet ze wzglêdu na typ uzale¿nienia mierzony
testem Fageströma.
Means, standard deviations and results of t-Student test in health behavior in the group of men and women from regards on type an addict measured by Fagestrom`s test.
M ê¿czy Ÿni
Zachow ania zdrow otne
Uzale¿nienie
behaw ioralne
Kobiety
Uzale¿nienie
farm akologiczne
t
M
SD
M
SD
WskaŸnik zachow añ zdrow otny ch
- w y nik otrzy m any
75,30
13,26
69,40
13,86
3,24
WskaŸnik zachow añ zdrow otny ch
- w y nik przeliczony
4,40
1,70
4,20
1,89
Praw id³ow e naw y ki ¿y w ieniow e
3,10
0,71
2,70
0,81
p
Uzale¿nienie
behaw ioralne
Uzale¿nienie
farm akologiczne
t
p
10,45
0,21
0,835
4,15
1,42
0,75
0,454
3,12
0,52
0,16
0,875
M
SD
M
SD
0,001
75,43
13,81
74,75
1,06
0,289
4,46
1,75
4,47
0,000
3,15
0,74
Zachow ania profilakty czne
3,20
0,84
2,80
0,87
3,34
0,001
3,21
0,84
3,19
0,85
0,12
0,909
Pozy ty w ne nastaw ienie psy chiczne
3,30
0,72
3,40
0,76
-0,41
0,682
3,36
0,69
3,09
0,81
1,53
0,128
Prakty ki zdrow otne
2,80
0,70
2,70
0,83
0,39
0,695
2,75
0,67
2,82
0,82
-0,39
0,696
M - œredni; SD - odchylenie standardowe
Tabela III
Œrednie, odchylenie standardowe i wyniki testu t-Studenta w zakresie zachowañ zdrowotnych w grupie kobiet i mê¿czyzn uzale¿nionych farmakologicznie i
behawioralnie od nikotyny.
Means, standard deviations and results of t-Student test in health behavior in the group of women and men nicotine addicted in pharmacological way and in behavioral way.
Uzale¿nienie farm akologiczne
Zachow ania zdrow otne
Kobiety
M ê¿czy Ÿni
Uzale¿nienie behaw ioralne
t
p
M
SD
M
SD
WskaŸnik zachow añ zdrow otny ch
- w y nik otrzy m any
74,75
74,75
66,79
12,26
2,47
WskaŸnik zachow añ zdrow otny ch
- w y nik przeliczony
4,15
4,15
3,79
1,66
Praw id³ow e naw y ki ¿y w ieniow e
3,12
3,12
2,48
0,68
Kobiety
M ê¿czy Ÿni
t
p
14,58
2,01
0,046
4,36
1,99
0,34
0,735
2,81
0,85
2,69
0,008
M
SD
M
SD
0,017
75,43
13,81
70,89
0,82
0,414
4,46
1,75
3,69
0,001
3,15
0,74
Zachow ania profilakty czne
3,19
3,19
2,69
0,82
2,18
0,033
3,21
0,84
2,90
0,90
2,25
0,026
Pozy ty w ne nastaw ienie psy chiczne
3,09
3,09
3,31
0,77
-0,99
0,323
3,36
0,69
3,39
0,76
-0,19
0,845
Prakty ki zdrow otne
2,82
2,82
2,70
0,72
0,56
0,577
2,75
0,67
2,73
0,89
0,14
0,892
Materia³ i metody
Przebadano 221 osób pal¹cych papierosy. W tym
117 kobiet (53%) i 104 mê¿czyzn (47%). Wœród nich
wiêkszoœæ mia³a wykszta³cenie œrednie (139 osób, 63%)
lub wy¿sze (40 osób, 18%), pozostali mieli wykszta³cenie zawodowe (35 osób, 16%) i podstawowe (7 osób,
3%). Badane osoby na ogó³ pozostawa³y w zwi¹zku
ma³¿eñskim (170 osób, 77%), pozosta³e by³y samotne
z ró¿nych przyczyn (30 osób w stanie panieñskim lub
kawalerskim, 14%; 14 osób w tzw. stanie wolnym, 6%,
6 osób prze¿y³o œmieræ wspó³ma³¿onka, 3%). Œredni wiek
badanych osób wynosi³ 41,7 lat, przy odchyleniu standardowym 9,7 lat. Najm³odszy mia³ 21 lat a najstarszy
66. Badani maj¹ za sob¹ liczne próby rzucenia palenia
184 osoby (84,4%) do 10 razy, tylko 31 osób (14,2%)
nigdy nie próbowa³o wyjœæ z na³ogu.
Badania przeprowadzono za pomoc¹ dwóch metod:
1. Kwestionariusza Tolerancji Nikotyny Fagerströma, który jest standardowym narzêdziem do oce784
ny stopnia uzale¿nienia od nikotyny. Wykazuje on œcis³¹
korelacjê z wielkoœci¹ uzale¿nienia okreœlan¹ za pomoc¹ pomiaru poziomu nikotyny lub jej metabolitów w surowicy krwi [4].
2. Inwentarza Zachowañ Zdrowotnych IZZ - Juczyñskiego, który zawiera 24 stwierdzenia opisuj¹ce zachowania zwi¹zane ze zdrowiem. Bior¹c pod uwagê wskazan¹ przez badanych czêstotliwoœæ poszczególnych zachowañ ustala siê ogólne nasilenie zachowañ sprzyjaj¹cych zdrowiu oraz stopieñ nasilenia czterech kategorii
zachowañ zdrowotnych: prawid³owych nawyków ¿ywieniowych, uwzglêdniaj¹cych rodzaj spo¿ywanej ¿ywnoœci, zachowañ profilaktycznych dotycz¹cych przestrzegania zaleceñ zdrowotnych, praktyk zdrowotnych obejmuj¹cych codzienne nawyki dotycz¹ce snu, rekreacji i
aktywnoœci fizycznej oraz pozytywne nastawienie psychiczne wyra¿aj¹ce siê w unikaniu zbyt silnych emocji,
stresów i napiêæ czy sytuacji wp³ywaj¹cych przygnêbiaj¹co. Inwentarz przeznaczony jest do badania osób doros³ych, zarówno zdrowych jak i chorych. Kwestionariusz
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
IZZ posiada dobre parametry statystyczne (alfa Cronbacha wnosi 0,85 dla ca³ego Inwentarza, zaœ dla jego czterech podskal mieœci siê w granicach od 0,60 do 0,65) [10].
W analizie statystycznej otrzymanych danych zastosowano: statystyki opisowe oraz test t-Studenta. Obliczenia wykonano przy u¿yciu pakietu Statistica 6.0. Uzyskano zgodê Komisji Bioetycznej UMK w Toruniu przy
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy na prowadzenie badañ.
Wyniki
Œrednie wyniki w zakresie zachowañ
zdrowotnych prezentuje tabela I.
Ich poziom na skali standaryzowanej (4
sten) wskazuje na lekkie obni¿enie tendencji do zachowañ zdrowotnych w badanej
grupie osób uzale¿nionych od nikotyny. Porównuj¹c poszczególne kategorie zachowañ
zdrowotnych miêdzy sob¹ widzimy, ¿e baA. Andruszkiewicz i wsp.
dani maj¹ najwy¿szy wynik w skali Pozytywne nastawienie psychiczne, zaœ najni¿szy
w Praktykach zdrowotnych. Wydaje siê, ¿e
na wysokoœæ wyniku mierz¹cego to zachowanie ma wp³yw zachowanie kobiet. To one
bardziej dbaj¹ o dietê i czêœciej podejmuj¹
zachowania profilaktyczne, co powoduje u
nich ogólny wzrost zachowañ zdrowotnych
(tabela I). W Pozytywnym nastawieniu psychicznym i Praktykach zdrowotnych nie ma
ró¿nic miêdzy p³ciami wœród osób pal¹cych
papierosy.
Poniewa¿ istniej¹ ró¿nice pomiêdzy
p³ciami w czêstoœci stosowania zachowañ
zdrowotnych dalsze analizy zostan¹ zrobione oddzielnie dla kobiet i mê¿czyzn.
Interesuj¹cym wydaje siê zró¿nicowanie
czêstoœci stosowania zachowañ zdrowotnych w zale¿noœci od typu uzale¿nienia.
Œrednie wyniki i istotnoœæ miêdzy nimi pokazuje tabela II.
Badane kobiety nie ró¿ni¹ siê w zakresie zachowañ zdrowotnych bior¹c pod uwagê rodzaj uzale¿nienia mierzony testem
Fagestroma (tabela II). Natomiast pal¹cy
mê¿czyŸni ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ w zakresie ogólnego nasilenia zachowañ zdrowotnych oraz w zakresie Prawid³owych Nawyków ¯ywieniowych i Zachowañ Profilaktycznych ze wzglêdu na rodzaj uzale¿nienia mierzony testem Fagestroma (tabela II). Mê¿czyŸni uzale¿nieni behawioralnie czêœciej
zachowuj¹ siê w sposób prozdrowotny, poprzez podejmowanie zachowañ profilaktycznych i dbanie o zdrowe ¿ywienie, ni¿ uzale¿nieni farmakologicznie.
Nastêpnym etapem analizy by³o sprawdzenie, czy wystêpuj¹ ró¿nice w nasileniu
zachowañ zdrowotnych pomiêdzy osobami
uzale¿nionymi w ten sam sposób, ale ró¿ni¹cych siê p³ci¹. Przeanalizowano jak kobiety i mê¿czyŸni o tym samym typie uzale¿nienia funkcjonuj¹ w obszarze zachowañ
zdrowotnych (tabela III).
Otrzymane wyniki pokazuj¹, ¿e przy tym
samym typie uzale¿nienia – niewa¿ne behawioralne, czy farmakologiczne – kobiety
zdecydowanie czêœciej ni¿ mê¿czyŸni prze-
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
strzegaj¹ zachowañ zdrowotnych, g³ównie
w zakresie Prawid³owych Nawyków ¯ywieniowych i Zachowañ Profilaktycznych.
Omówienie
Uzyskane wyniki wskazuj¹ na lekko obni¿ony poziom nasilenia zachowañ zdrowotnych w badanej grupie, jest to szczególnie
niepokoj¹ce, ¿e dotyczy osób uzale¿nionych
od nikotyny, co mo¿na traktowaæ, jako kolejny czynnik ryzyka. Mo¿liwoœci powstania
wielu schorzeñ, zw³aszcza, ¿e w grupie tej
najni¿sze kategorie zachowañ to praktyki
zdrowotne, wyra¿aj¹ce siê miêdzy innymi w
aktywnoœci fizycznej oraz prawid³owe nawyki ¿ywieniowe. Ka¿da z tych kategorii stanowi niekwestionowany czynnik ryzyka wiêkszoœci chorób cywilizacyjnych.
Badania potwierdzi³y wczeœniejsze obserwacje, ¿e w grupie pacjentów z chorobami naczyñ obwodowych uzale¿nionych od
nikotyny obserwuje siê mniejsz¹ dba³oœæ o
swoje zdrowie. Pacjenci s¹ podobni w obszarze przestrzegania praktyk zdrowotnych
do mê¿czyzn zdrowych, ale wykazuj¹ ni¿szy poziom nasilenia zachowañ zdrowotnych ni¿ pacjenci po zawale serca, z cukrzyc¹ i dializowani [2].
Analiza wyników wykaza³a, ¿e bardziej
o swoje zdrowie dbaj¹ kobiety, co wyra¿a
siê równie¿ w wiêkszym nasileniu zachowañ
zdrowotnych. Uzyskany wynik jest zgodny
z licznymi rezultatami badañ, które wskazuj¹ na tak¹ tendencjê [5,8,7].
Prezentowane wyniki wskazuj¹ na potrzebê zwrócenia szczególnej uwagi w grupie osób uzale¿nionych od nikotyny nie tylko na problem palenia, ale równie¿ na ich
styl ¿ycia wyra¿aj¹cy siê w zachowaniach
zdrowotnych. Nale¿y postulowaæ o zwiêkszenie dzia³añ edukacyjnych prowadzonych
w placówkach ochrony zdrowia zw³aszcza,
¿e kszta³towanie zachowañ korzystnych dla
zdrowia stanowi jedno z g³ównych zadañ
promocji zdrowia w obszarze dzia³alnoœci
praktycznej.
Wnioski
1. Osoby uzale¿nione od nikotyny wykazuj¹ siê lekk¹ tendencj¹ do rzadszego
dbania o zachowania zdrowotne.
2. Kobiety, niezale¿nie od typu uzale¿nienia od nikotyny czêœciej zachowuj¹ siê
w sposób sprzyjaj¹cy zdrowiu.
3. Rodzaj uzale¿nienia od nikotyny nie
ró¿nicuje czêstoœci stosowania zachowañ
zdrowotnych w grupie kobiet.
4. Mê¿czyŸni uzale¿nieni od nikotyny w
sposób behawioralny s¹ bardziej sk³onni
zachowywaæ siê w sposób prozdrowotny ni¿
mê¿czyŸni uzale¿nieni w sposób farmakologiczny.
Piœmiennictwo
1. Altman J., Everitt B.J., Glantier S. et al.: The biological, social and clinical bases of drug addiction:
commentary a debate. Psychopharmacology 1996,
125, 285.
2. Andruszkiewicz A., Basiñska M.A.: Zachowania
zdrowotne pacjentów z chorobami naczyñ obwodowych. Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 471.
3. Doliñska-Zygmunt G.: Podmiotowe uwarunkowania
zachowañ promuj¹cych zdrowie, Wydawnictwo
Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2000.
4. Górecka D.: Choroba tytoniowa a uk³ad oddechowy:
profilaktyka, rozpoznawanie i leczenie. Nowa Klinika
2003, 10, 307.
5. Juczyñski Z.: Zachowania zdrowotne i wartoœciowanie zdrowia. [W:] Narzêdzia pomiaru w promocji i
psychologii zdrowia, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001.
6. Klimberg A., ¯arnowska I.: Mo¿liwoœci wyjœcia z
uzale¿nienia od nikotyny na przyk³adzie chorych z
nowotworem p³uc. Prob. Hig. Epidemiol. 2006, 87,
270.
7. Leganger A.: Control constructs: do they mediate
the relation between educational attainment and
health behaviors? J. Health Psychol. 2003, 8, 361.
8. Peltzer K.: Health behaviour among black and white
South Africans. J. Royal Soc. Health. 2002, 122, 187.
9. Wald N.J., Hackshaw A.L.: Cigarette smoking: an
epidemiological overview. Brit. Med. Bull. 1996, 52, 3.
10. Zatoñski W.: Stan zdrowia Polaków a tytoñ. [W:] W.
Zatoñski, K. PrzewoŸniak (red.) Palenie tytoniu w
Polsce: postawy, nastêpstwa zdrowotne i
profilaktyka. Centrum Onkologii-Instytut im. M.
Sk³odowskiej-Curie.Warszawa1996.
11. Zatoñski W.: Rzuæ palenie razem z nami. Centrum
Onkologii - Instytut im. M. Sk³odowskiej-Curie.
Warszawa 1999.
12. Zdrowie W.: Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku.
Biuro Œwiatowej Organizacji Zdrowia Regionu
Europejskiego 1999 Warszawa: Centrum Systemów
Informacyjnych Ochrony Zdrowia; 2001.
785