W 100. rocznicę ofensywy niemieckiej 1915 r. i

Archiwum Państwowe w Białymstoku
W 100. rocznicę ofensywy niemieckiej 1915 r. i
"Bieżeństwa"
W 2014 roku przypadała 100. rocznica wybuchu Pierwszej Wojny Światowej. Natomiast w tym
roku mija 100 lat od zbrojnej ofensywy niemieckiej na Cesarstwo Rosyjskie. Zwycięstwa wojsk
niemieckich na froncie wschodnim miały wielowymiarowe skutki dla zachodnich ziem Cesarstwa
Rosyjskiego, a w szczególności dla Białostocczyzny, która znajdowała się wówczas w granicach
guberni grodzieńskiej. W wyniku porażki wojsk carskich w 1915 roku Białystok i okolica znalazły
się pod okupacją niemiecką, a miejscowa ludność - głównie pochodzenia białoruskiego - zmuszona
została do opuszczenia rodzinnych stron i udania się na uchodźstwo w głąb Rosji. Porażka Rosji
spowodowała również zaburzenia społeczne wewnątrz państwa, które ostatecznie doprowadziły
do wybuchu Rewolucji Październikowej i upadku Dynastii Romanowów.
W celu upamiętnienia wydarzeń związanych z ofensywą niemiecką 1915 roku oraz masowym uchodźstwem ludności
prawosławnej w głąb Cesarstwa Rosyjskiego (tzw. Bieżeństwem) Archiwum Państwowe w Białymstoku prezentuje
przedmiotową wystawę internetową.
Na początku 1915 roku sytuacja militarna Rosji uległa pogorszeniu w skutek ofensywy niemieckiej z kierunku Prus
Wschodnich. Ponadto w wyniku lipcowego natarcia 12. Armii dowodzonej przez gen. Maksymiliana Gallwitza w rejonie
Przasnysza nastąpiło przełamanie frontu i tym samym rozpoczęła się ofensywa wojsk niemieckich w kierunku
Warszawy. Dwa miesiące wcześniej (2 maja) wojska niemieckie i austriackie przerwały linie obrony rosyjskiej pod
Gorlicami, a w dwa tygodnie później wyparli Rosjan za San.
Jeszcze przed rozpoczęciem omawianych działań zbrojnych rosyjskie powiatowe urzędy do spraw powinności
wojskowej organizowały pobór na terenie podlegających im ujezdów (powiatów) – np. z ujezdu bielskiego
zmobilizowano w 1914 roku około 624 rekrutów. Pobór objął mężczyzn, którzy ukończyli 20 rok życia. Władze carskie
widząc, że nie zatrzymają niemieckiej ofensywy, podjęły decyzję o zastosowaniu taktyki „spalonej ziemi” w
zachodnich guberniach. Rosjanie chcieli w ten sposób pozbawić Niemców aprowizacji na zapleczu frontu w postaci:
żywności, produktów przemysłowych, ale i potencjału ludzkiego. W Białymstoku i okolicach władze carskie
dokonywały rekwizycji (za pokwitowaniem) całości mienia ruchomego zakładów przemysłowych. Wywożono
urządzenia produkcyjne, surowce oraz produkty, które jeszcze nie zostały rozdystrybuowane do kontrahentów. Taki
los spotkał największe białostockie fabryki włókiennicze m.in. Juliusza Flakera, Hermana i Artura Commichau czy
Artura Hasbacha na Dojlidach. Wśród ludności wiejskiej rekwizycje objęły inwentarz zwierzęcy oraz odzież, ponadto
miejscowe władze zmuszały chłopów do dostarczenia podwód i siły roboczej w celu budowy umocnień w
miejscowościach strategicznych dla obrony Białegostoku (m.in. Letniki, Dobrzyniewo Duże, Jurowce czy Wasilków).
Władze carskie zamierzały również przesiedlić mieszkańców zachodnich guberni Cesarstwa, by w ten sposób
pozbawić armię niemiecką potencjalnych rekrutów spośród miejscowej ludności. W celu zachęcenia ludności guberni
grodzieńskiej do ewakuacji, na początku sierpnia 1915 roku carscy urzędnicy rozpowszechniali informacje o
okrucieństwach popełnianych przez żołnierzy niemieckich na ludności cywilnej. Również duchowieństwo prawosławne
zachęcało do udania się w głąb Rosji. Wszystkie te działania doprowadziły do wielkiego ruchu migracyjnego
nazwanego Bieżeństwem. Według danych Wszechrosyjskiego Związku Miast z czerwca 1916 roku, zachodnie gubernie
opuściło w 1915 r. około 2 mln 750 tys. osób. W tym z terenów guberni grodzieńskiej ponad 1 mln! Najbardziej
opustoszały powiaty, które były zamieszkane przez ludność pochodzenia białoruską wyznania prawosławnego, tj:
bielski, białostocki, grodzieński, wołkowyski, sokólski, prużański, kobryński, brzeski, oszmiański, słonimski, lidzki i
nowogródzki. Większość uchodźców skierowała się do guberni tambowskiej, samarskiej, riazańskiej, charkowskiej,
jekaterynosławskiej, orenburskiej, kazańskiej. Dopiero Traktat Ryski z 1921 roku, zawarty między odrodzoną Drugą
Rzeczpospolitą, a Rosją Bolszewicką, umożliwił powrót ludności prawosławnej w rodzinne strony.
W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku znajdują się materiały o charakterze administracyjno-wojskowym
1
Archiwum Państwowe w Białymstoku
dotyczące mobilizacji poborowych z powiatów: białostockiego, bielskiego i z miasta Białegostoku. Dokumenty te są w
postaci imiennych spisów rekrutów, którzy byli objęci powszechnym poborem w 1914 i 1915 roku. Archiwum posiada
również akta związane z działalnością Komisji rekwizycyjnej powiatu białostockiego, w których znajdują się akta
finansowe dotyczące rekwirowanego mienia największych białostockich fabryk.
Fakt, iż tereny Białostocczyzny znajdowały się na początku wojny (lata 1914-1915) na pierwszej linii frontu
wschodniego, spowodował liczne straty zarówno w wymiarze materialnym jak w czynniku ludzkim. W zasobie
Archiwum zachowało się 237 numerów Imiennych spisów zabitych, rannych i zaginionych bez wieści niższych rang. W
dokumentach tych znajdują się informacje o osobach pochodzących m. in. z guberni grodzieńskiej, które zostały
ranne lub poległy w pierwszym roku wojny, głównie na terenach Prus Wschodnich.
Odnośnie Bieżeństwa, czyli exodusu ludności prawosławnej w głąb Rosji Archiwum posiada bardzo niewiele
materiałów. W zespole archiwalnym Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku znajdują się nieliczne materiały
wspomnieniowe byłych działaczy ruchu socjalistyczno-komunistycznego, którzy w swoich biogramach wspominają
okres przymusowej ewakuacji z sierpnia 1915 roku.
2