Pobierz - panorama.pan.pl
Transkrypt
Pobierz - panorama.pan.pl
D w u t y g o d n i k ISSN 2300-4479 panorama.pan.pl fot. www.uwm.edu.pl/wbz Nr 20 (32) grudzień 2014 2 8 10 12 PAN dyskutuje o uboju rytualnym. Spojrzenie prawnicze, antropologiczne, etyczne oraz fizjologiczne Zwierzęta w doświadczeniach. Stanowisko Wydziału Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN oraz apel naukowców Młodzi uczeni o humanistyce. Stanowisko w sprawie działań wspierających polską humanistykę Fotostabilne cząsteczki. Wszechnica PAN zaprasza grudzień 2014 1 DYSKUSJA „PANORAMY PAN”: UBÓJ RYTUALNY Ubój rytualny z punktu widzenia prawnego PAN dyskutuje o uboju rytualnym Notyfikacja ta wzbudza jednak wątpliwości, ponieważ nie spełnia wymogu ogłoszenia norm powszechnie obowiązujących, wynikającego z art. 88 Konstytucji RP [1. Warunkiem Nad sprawą stosowania uboju zwierząt bez wcześniejszego ogłuszania zgodnie z metodami wymaganymi przez obrzędy religijne rozmawiali podczas posiedzenia Prezydium Polskiej Akademii Nauk członkowie i zaproszeni goście. Dyskusja została wywołana w związku z różnymi stanowiskami środowisk prawniczych, a także z wystosowaną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi prośbą o przygotowanie przez PAN stanowiska w tej sprawie. wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. 2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa. 3. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa – red.]. Sprawa ta wymaga jednak wyjaśnienia – zwrócono się o odZastrzegając, że nie jest możliwe sporządzenie opinii abs- O przygotowanie opinii w tej sprawie zwrócono się do naukowców zajmujących się różnymi aspektami tzw. uboju powiednie informacje do Komisji Europejskiej. aspekty uboju rytualnego bez wcześniejszego ogłuszenia (ar- trakcyjnej w tej sprawie (tj. opinii oderwanej od obowiązu- W związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego tykuł na s. 5-7). jących przepisów), w kontekście obecnego stany prawnego z 27 listopada 2012 r. (sygn. U 4/12) utracił moc obowiązują- można sformułować następujące wnioski. cą art. 8 (2) rozporządzenia Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju rytualnego. Od strony prawnej kwestie omówił prof. Włady- Prof. Jerzy Brzeziński przekonywał, aby nie handlować cier- sław Czapliński, dyrektor Instytutu Nauk Prawnych PAN, pro- pieniem i nie dopuszczać do masowej produkcji takiego mię- blematykę różnic kulturowych komentował antropolog, prof. sa na eksport. Przepis art. 53 Konstytucji RP gwarantuje wolność wyznawa- Wsi z 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób upraw- nia religii. Nie oznacza to jednak, że przepis ten może być wyko- nionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod Wojciech Burszta, przewodniczący Komitetu o Kulturze PAN, Prof. Janusz Kacprzyk zwracał uwagę na potrzebę pozna- rzystany do dopuszczenia albo zakazu uboju rytualnego (tj. uboju uboju i uśmiercania zwierząt [Art 8.1. Zwierzęta, o których natomiast od strony aksjologicznej opinię przygotował prof. nia stanowiska ekonomisty, który odniósłby się do aspektów bez uprzedniego pozbawienia zwierzęcia świadomości, np. przez mowa w art. 6, przed ubojem niezwłocznie ogłusza się przez Jan Woleński, którą na Prezydium przedstawiła prof. Mirosława rynkowych, m.in. do problematyki eksportu mięsa przez nasz ogłuszenie). Konstytucja nie nakłada na władze państwowe obo- zastosowanie: 1) urządzenia z zablokowanym bolcem lub 2) Marody. kraj wobec potencjalnej konkurencji eksporterów z innych wiązku wyrażenia zgody na prowadzenie takiego uboju; mięso urządzenia udarowego lub 3) elektronarkozy lub 5) dwutlen- krajów. zgodne z nakazami religijnymi może być bowiem bez przeszkód ku węgla; 5) pałki – w przypadku małych partii królików. Art. Prof. W. Czapliński zwracał uwagę na dwa aspekty: konieczność zagwarantowania wolności religijnej oraz kwestię Prof. Jerzy Wilkin wskazał na trzy grupy osób zaintereso- sprowadzone z zagranicy. Z drugiej strony można argumento- 8. 2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do zwierząt poddawanych ewentualnych działań państwa w celu zapewnienia tej wol- wanych taką formą uboju: społeczności religijne, dla których wać, że na gruncie powoływanego przepisu wprowadzenie cał- ubojowi zgodnie z obyczajami religijnymi zarejestrowanych ności (treść opinii na s. 3). pozyskane w ten sposób mięso jest jedynym dopuszczalnym, kowitego zakazu uboju rytualnego byłoby nieproporcjonalnym związków wyznaniowych – red.]. Wyrok TK dotyczył wsze- Prof. W. Burszta wskazywał na powszechność praktyki ubo- osoby walczące o dobrostan zwierząt oraz producentów, wy- ograniczeniem swobody praktykowania religii. lako jedynie oczywistej niezgodności rozporządzenia z art. ju rytualnego zwierząt na całym świecie, typową w kulturach twarzających mięso na sprzedaż, dla których produkcja taka Obowiązujące rozporządzenie unijne 1099/2009 zawiera 92 Konstytucji. W tej sytuacji obowiązuje przepis art. 34 (1) pasterskich. Wskazał na paradoks: z jednej strony państwa do- musi być opłacalna. Wspomniał też fakt, że rynkiem produktu dwie istotne regulacje dotyczące uboju rytualnego. Art. 26 (1) ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, zakazujący ceniają wielokulturowość, a z drugiej, w imię ochrony praw wytworzonego w Polsce staje się automatycznie jednolity ry- pozwala państwom członkowskim na utrzymanie przepisów uboju bez ogłuszania i nie przewidujący w tej kwestii żad- zwierząt, tę wielokulturowość ograniczają (treść opinii s. 4). nek europejski. Dlatego proponował rozszerzenie potencjal- wewnętrznych przewidujących środki ochrony zwierząt idą- nych wyjątków. Konkluzja ta została sformułowana z zastrze- nego rynku zbytu mięsa na społeczności wyznaniowe w ob- ce dalej niż wspomniane rozporządzenie, a obowiązujących żeniem konieczności wyjaśnienia kwestii podniesionej w po- rębie UE. w chwili wejścia w życie rozporządzenia (tj. w dniu 1 stycznia przednim akapicie. Prof. J. Woleński sygnalizował niezgodność między trzema wartościami: wolnością religijną, ochroną zwierząt oraz prawem do swobodnego przepływu towarów i usług w Unii Europejskiej. Prof. Michał Kleiber, podsumowując dyskusję, wspominał 2013 r.). Natomiast art. 26 (2) przewiduje możliwość wprowa- Ustawodawca ma w tej sytuacji swobodę regulacji kwestii Najbardziej racjonalne podejście zakładałoby wg prof. Woleńskie- o konieczności posiadania konkretnych argumentów dla ce- dzenia przez państwa członkowskie takich przepisów już po uboju rytualnego, zwłaszcza że rozporządzenie 1099/2009 po- go dopuszczenie uboju rytualnego na potrzeby lokalnych spo- lów dyskusji publicznej. Prezes PAN dziękując za udział w de- wejściu w życie rozporządzenia, w odniesieniu do uboju rytu- zostawia taką możliwość. Regulacja ta powinna uwzględniać łeczności wyznaniowych (fragmenty opinii na s. 4-5, pełna wersja bacie zapewnił jednocześnie, że wszystkie wyrażone w niej alnego dokonywanego w rzeźni. W obu przypadkach koniecz- w sposób wszechstronny potrzeby i interesy obywateli, skon- dostępna jest na stronie www.panorama.pan.pl). opinie i poglądy zostaną uwzględnione w stanowisku PAN. na jest notyfikacja przepisów krajowych Komisji Europejskiej. frontowane z potrzebami zapewnienia dobrostanu zwierząt. Prof. Adam Zięcik zreferował artykuł fizjologa, prof. Romualda Zabielskiego, w którym wytłumaczono fizjologiczne 2 Zakaz uboju zwierząt bez ogłuszania został notyfikowaoprac. M.K dwutygodnik PANorama PAN NUMER 20 (32) ny Komisji przez ministra rolnictwa w dniu 27 grudnia 2012 r. grudzień 2014 Prof. dr hab. Władysław Czapliński – dyrektor Instytutu Nauk Prawnych PAN 3 DYSKUSJA „PANORAMY PAN”: UBÓJ RYTUALNY 8.Wnioski: proporcjonalności jako składnik zasady pomocniczości su- a) jeśli uznaje się, że ustawa o ochronie zwierząt jest niezgod- geruje kompromis. Na pewno nie jest nim dopuszczenie na z prawem europejskim, to ocena taka jest niezależna od uboju komercyjnego. Po drugie, mamy dwie perspektywy: Zarówno halal, jak i koszerność, a także rytualne zabijanie bydła tego, czy Konstytucja RP mówi coś o wolności religijnej czy a) dobrostan zwierząt vs. wolność religijna. Ich racjonalne po- np. przez Masajów, to sedno tożsamości religijnej i kulturowej. też nie; Ubój rytualny z punktu widzenia antropologicznego Co antropolog może powiedzieć o problemie uboju rytualnego? godzenie polega na kompromisie w dopuszczeniu uboju Antropologia dostarcza jedynie wiedzy o tym, że to, co na- Argumentuję na rzecz stanowiska o dopuszczeniu na za- b)kwestia zgodności ustaleń prawa polskiego w kwestii zywamy ubojem rytualnym, nie wiąże się tylko – jak się wielu sadzie wyjątku (i jakoś nadzorowanego – ale jak to zrobić?) ubijania zwierząt z prawe europejskim dotyczy tylko ich ludziom dzisiaj wydaje – z islamem i judaizmem, ale stanowi uboju rytualnego na użytek osób religijnych. Państwo de- uśmiercania na terytorium państwa polskiego; powszechną praktykę rytualną, typową dla ludów pasterskich mokratyczne nie ma prawa zmuszać ludzi do jedzenia mięsa, c) w świetle (a) i (b) skarga Związku Wyznaniowych Gmin i usług vs. dobrostan zwierząt. Ich pogodzenie w przypad- (od Afryki po Republikę Tuwy). Antropolog nie ocenia, czy za- którego zakazuje im religia. Tak samo nie ma prawa zmuszać Żydowskich i stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich ku podmiotów zwierzęcych podległych ubojowi rytualne- bijanie w taki czy inny sposób jest bardziej „moralne”; jeśli to ludzi do zmiany nawyków żywieniowych (nawet jeśli inni ich mają uzasadnienie, co jednak nie znaczy, że mają być mu jest niemożliwe. robi, wypowiada się wówczas co najwyżej jako zwolennik ja- nie aprobują). prawnie wprowadzone […]. rytualnego na potrzeby lokalnych społeczności wyznaniowych; b)wolność religijna plus swobodny przepływ towarów 20. W świetle powyższych argumentów najbardziej racjonalne kiejś wersji współczesnej styki wobec zwierząt. Pytanie jednak Jest też argument „przyszłościowy”. Można sobie wyobra- 12.Ponieważ Konstytucja RP gwarantuje wolności religijne, jest stanowisko zaznaczone w pkt. 19 a. Tak też Sądzi RPO brzmi: skoro świat dzisiejszy szczyci się wielokulturowością zić sytuację, że kiedyś Polska będzie miała znaczące liczbowo problem można sformułować tak: czy prawo unijne do- [Rzecznik Praw Obywatelskich – red.] w swoim wniosku do i tolerancją, w tym religijną, chce doceniać kultury mniejszo- mniejszości etniczne pochodzenia pozaeuropejskiego, w tym puszcza ubój komercyjny, tj. ubijanie zwierząt bez ogłu- TK w sprawie uboju rytualnego na potrzeby wyznawców ściowe, dlaczego jednocześnie – w imię praw człowieka i praw takie osoby, które jedzą mięso wyłącznie pozyskane na zasa- szania dla ich eksportu poza granice Polski, a nie tylko na islamu. Niniejszy wywód dotyka zarówno sprawa aksjolo- zwierząt – właściwie ogranicza tę wielokulturowość? dzie uboju rytualnego – bez ogłuszania etc. Wtedy problem wewnętrzne (krajowe) potrzeby religijne […]. gicznych jak i prawnych, ale podkreśla te pierwsze. Ubój rytualny nie jest tym samym, co np. Klitoridektomia (obrzezanie kobiet) – nie można zastąpić, jak w tym drugim wypadku, fizycznego okaleczania symbolicznymi formami inicjacji do „kobiecości”, jakąś inną formą zabijania zwierząt. 19.Ostatecznie więc rozstrzygnięcie problemu zależy od ar- i tak powróci. Prof. dr hab. Wojciech Józef Burszta – Wydział Kulturoznawstwa i Filologii SWPS, przewodniczący Komitetu Nauk o Kulturze PAN Ubój rytualny z punktu widzenia etycznego* gumentacji aksjologicznej i bilansowania argumentów zawartych w wyjaśnieniu T. Borga. Po pierwsze, zasada Prof. dr hab. Jan Woleński, czł. korespondent PAN – Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, przewodniczący Komitetu Etyki w Nauce PAN Ubój rytualny z punktu widzenia fizjologicznego 1. Jest bezsporne, że: trzenie generalnego zakazu zabijania zwierząt bez ogłuszenia a) Konstytucja uznaje wolność religii i jej uzewnętrzniania za wyjątkiem stanowiącym, że owa zasada ogólna nie dotyczy Podstawą przeprowadzenia uboju rytualnego według obrząd- być zdrowe i pozbawione wad („czyste”). Rytuał przeprowadza uboju na ściśle religijne [potrzeby – red.] lokalnych wspólnot ku żydowskiego (szechita) i muzułmańskiego (halal) jest wyko- specjalnie przeszkolona osoba, dobrze zaznajomiona z anato- b) Ustawa o stosunku państwa do gmin wyznaniowych ży- religijnych żyjących w Polsce, w szczególności wyznawców nanie jednego szybkiego cięcia za pomocą ostrego, długiego mią topograficzną i patologią ubijanych gatunków zwierząt. dowskich przyznaje gminom prawo do dbania o zaopa- judaizmu i wyznawców islamu. Jedynym problemem byłoby noża. Cięcie to przerywa w ściśle określonym topograficznie Wymagania wobec niej są rygorystyczne, szczególnie w rytu- trzenie wyznawców judaizmu w żywność spełniającą wa- uregulowanie problemów technicznych, np. jakie ubojnie są miejscu ciągłość struktur szyi: skóry, tkanki podskórnej, mięśni ale żydowskim, w którym licencja uprawniająca do wykonania runki koszerności; uprawnione do produkcji koszernego mięsa czy kto odpo- położonych poniżej kręgów szyjnych, naczyń tętniczych (pra- uboju jest odnawiana co 12 miesięcy. wiada za przestrzeganie prawa w tym zakresie […]. wej i lewej tętnicy szyjnej) i jednoimiennych naczyń żylnych, Podczas koszernego uboju bydła we współczesnej uboj- przełyku, obu pni błędno-współczulnych i tchawicy z pozo- ni stosuje się specjalne obrotowe klatki do unieruchamiania stawieniem ciągłości kręgów szyjnych i obu tętnic kręgowych bydła i owiec. Ma to na celu istotne zwiększenie szybko- i jednoimiennych żył. Cięcie musi być szybkie i może być wy- ści wykrwawiania się zwierzęcia poprzez przecięte tętnice konane tylko raz. Konstrukcja noża i ostrość krawędzi tnącej szyjne. Ciężar opadającej głowy powoduje rozwarcie rany prawa o charakterze podstawowym; c) Ustawa o ochronie zwierząt zakazuje uboju zwierząt bez uprzedniego ogłuszania, co jest sprzeczne z zasadami koszerności stanowiącymi, że zwierzęta mają ponieść śmierć przez wykrwawienie […]. 3. Gdyby nie rozporządzenie Komisji Europejskiej z 2009 r. spra- 7. Wątpliwości co do bezwyjątkowego nakazu ogłuszania przy ubijaniu bierze się z dwóch powodów; a) na terytorium Polski mieszkają wspólnoty religijne przestrzegające rytualnych przepisów dotyczących żywności; wa mogłaby być prosto rozstrzygnięta na gruncie prawa b) bezwyjątkowy nakaz ogłuszania rodzi problem jego zgod- nie pozwalają na zamykanie/zaciskanie naczyń krwionośnych i sprawniejszą ewakuację krwi, zamknięcie tętnic szyjnych jest polskiego przez przyjęcie, że wolność religijna jest ważniejsza ności z Kartą Praw Podstawowych, aczkolwiek ocena tej i ułatwiają wykrwawienie tkanek przez przecięte naczynia tęt- w tym przypadku znacznie utrudnione. Ponadto dochodzi do od dobrostanu zwierząt i rozwiązanie problemu przez opa- kwestii należy do poszczególnych państw. nicze i żylne. W jednym i drugim przypadku, wykluczone jest zmniejszenia przepływu krwi w tętnicach kręgowych – pod pozbawianie zwierzęcia przytomności, a ubijane zwierzę musi ciężarem opadającej głowy nacisk okolicznych tkanek na tęt- *Pełna wersja dostępna jest na stronie www.panorama.pan.pl. 4 dwutygodnik PANorama PAN NUMER 20 (32) grudzień 2014 5 DYSKUSJA „PANORAMY PAN”: UBÓJ RYTUALNY nice kręgowe prowadzi do zmniejszenia ich światła, do spad- mięśni szyi wskutek ich przecięcia i opadania głowy zwie- tomność w przeciągu 5 sekund od wykonania cięcia, i dlatego ku przepływu krwi i tym samym przyspiesza proces ostrego rzęcia, b) zmniejsza się w nich przepływ krwi wskutek gwał- nie mogą być rozpatrywane jako reakcja odruchowa na ból. niedotlenienia mózgu. Należy także dodać, że przewrócenie townego obniżenia ciśnienia w aorcie, c) zgodnie z prawami Z tej samej przyczyny, skurcze tężcowe mięśni szkieletowych krowy lub owcy na grzbiet wywołuje krótkotrwałą, odrucho- hemodynamiki tracą zaopatrzenie w krew tętniczą z tętnicy pojawiające się po około 30 sekundach od cięcia, nie mogą wą utratę świadomości zwierzęcia spowodowaną gwałtowną podobojczykowej – krew płynie do tętnicy szyjnej zamiast do być brane jako reakcja na ból, ale jako efekt niedotlenienia zmianą postawy ciała. tętnic kręgowych zgodnie z zasadą najniższego oporu (tętnice tkanek, w tym tkanki nerwowej, regulowany mechanizmami kręgowe odchodzą od tętnicy podobojczykowej i są jej pierw- lokalnej autoregulacji. r Układ naczyń mózgu, przepływ krwi przez naczynia szym odgałęzieniem). Należy w tym miejscu zauważyć, że mo- Aby doszło do percepcji bólu zwierzę musi być świadome, dele doświadczalne z preparowaniem i zamykaniem naczyń, a kora mózgowa funkcjonować prawidłowo. W uboju rytual- Mózg, mimo iż stanowi zaledwie 2% masy ciała, otrzymuje nie pozwalają w pełni oddać zmian hemodynamicznych, któ- nym, samo cięcie może sprawić ból zwierzęciu, o takim natę- około 20% wyrzutu sercowego krwi (ilość krwi wyrzucona re mają miejsce przy uboju rytualnym. żeniu jak przecięcie skóry i mięśni ostrym skalpelem, jednakże zaopatrujące mózg oraz czynność serca Cięcie w uboju rytualnym wiąże się z przecięciem obu szybki spadek przepływu krwi przez korę mózgową prowadzi sercowego). Głównymi naczyniami zaopatrującymi mózg pni błędno-współczulnych (zlokalizowanych w bezpośred- do utraty świadomości i tym samym niemożności percepcji w krew są prawa i lewa tętnica szyjna wspólna. Dla uboju ry- nim sąsiedztwie prawej i lewej tętnicy szyjnej wspólnej) przez tualnego ważnym jest fakt, że udział tętnic kręgowych lewej co serce, jak i wszystkie narządy jamy piersiowej i brzusznej i prawej w zaopatrzeniu mózgu w krew u przeżuwaczy jest tracą unerwienie, szczególnie części przywspółczulnej i czę- niewielki, około 20%. W mózgowym przepływie krwi bardzo ściowo także części współczulnej autonomicznego układu istotna jest jego względna stabilność. Mechanizmy regulacji nerwowego. Po wykonaniu cięcia w uboju rytualnym, serce tkanki mózgowej, stąd gwałtowne obniżenie ciśnienia skut- cego zwierzęcia, dominują fale alfa. Utrata świadomości (np. utrzymują ten względnie stały przepływ krwi niezależnie od kontynuuje skurcze, umożliwiając wykrwawienie tkanek dzię- kuje równie szybkim zahamowaniem czynności mózgowych. znieczulenie ogólne) skutkuje zanikiem fal alfa i pojawieniem stanu fizjologicznego i położenia głowy względem serca. ki wewnętrznym mechanizmom zapewniającym automatyzm Badając ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach się fal beta i gamma, stąd analiza zapisu eeg mogła służyć do Z badań klinicznych u ludzi wiadomo, że tachykardia komoro- skurczu (układ bodźco-przewodzący serca, UBP). Siła skurczu mózgu u przeżuwaczy w czasie uboju rytualnego zauważono, oceny świadomości ubijanych zwierząt. W badaniach na zwie- wa lub migotanie komór prowadzi do spadku przepływu krwi odnerwionego serca, dzięki stymulacji UBP, nie ulega zmianie że spada ono znacznie szybciej w komorach mózgu niż w tęt- rzętach poddawanych ubojowi rytualnemu fale alfa zastępo- przez mózg i szybkiej utraty świadomości, która u człowieka w okresie pierwszej minuty po wykonaniu cięcia, następnie nicy twarzowej wewnętrznej. Przyczyną tego zjawiska był wane są falami beta w przeciągu 3-7 sekund od cięcia, a linia w pozycji leżącej następuje w przeciągu 5 sekund lub jeszcze słabnie, jako wynik odruchu związanego z brakiem napływu gwałtowny spadek ciśnienia żylnego w krążeniu mózgowym izoelektryczna (brak potencjałów czynnościowych) pojawia krócej, w przypadku zachowanej pozycji stojącej. Obniżenie krwi żylnej oraz narastającej hipoksji mięśnia sercowego. Ta- i brak napływu krwi tętniczej. się miedzy 15. a 30. sekundą. Badania eeg były kwestionowa- wyrzutu sercowego u pacjentów o 50% prowadzi do utraty kiego efektu nie daje ubój z ogłuszeniem prądem elektrycz- świadomości w czasie krótszym aniżeli 5 sekund. nym, w czasie którego dochodzi do natychmiastowego za- r Zachowanie zwierząt oraz czucie bólu eeg w chwilę po dekapitacji. Zatem zapis eeg może być wy- trzymania funkcji UBP i automatycznych skurczów mięśnia Istotną zasadą uboju rytualnego według obrządku żydow- znacznikiem świadomości i jej braku, aczkolwiek nie jest w sta- sercowego co utrudnia wykrwawienie. skiego (szechita) jest brak innych zwierząt w pomieszczeniu, nie wyznaczyć precyzyjnie momentu utraty świadomości. W przypadku uboju rytualnego, przecięcie tętnic szyjnych prowadzi do bardzo szybkiej utraty krwi. 33% całkowitej obję- fot. Iwona Kieda, IRZiBŻ PAN z lewej komory serca do aorty przy jednym skurczu mięśnia bólu. Ważnym elementem jest ostrość krawędzi tnącej noża. Ostry nóż przecina tkanki bez szarpania krawędzi rany, przez co obniża się drażnienie zakończeń neuronów bólowych. W elektroencefalogramie (eeg) świadomego, czuwają- ne jako wyznacznik świadomości z uwagi na uzyskane zapisy tości krwi zwierzęcia jest tracone w ciągu 30 sekund, a połowa Podtrzymanie czynności serca po wykonaniu rytualnego w którym ubój jest wykonywany, przez co zwierzęta przezna- Przedstawiono dynamikę zmian morfologii (topografii) – w czasie 1 minuty. Szybka utrata 20-25% objętości krwi pro- cięcia i zmiany hemodynamiczne w krążeniu mózgowym pro- czone do uboju nie mają przeczucia co się za chwilę z nimi i czynności ważnych życiowo narządów w czasie prawidłowo wadzi do zatrzymania mechanizmów naczynioruchowej re- wadzą do dramatycznego spadku przepływu krwi przez korę stanie. Objawem utrzymania dobrostanu u tych zwierząt jest przeprowadzonego uboju rytualnego według obrządku ży- gulacji z powodu ustania funkcji synaps, odruchu z barorecep- mózgową, ostrej hipoksji tkanki nerwowej a w efekcie szybkiej akt przeżuwania obserwowany u krów i owiec do chwili ubo- dowskiego i muzułmańskiego. Należy dodać, że w obu przy- torów spowodowanych niedotlenieniem. Co istotne, spadek (w przeciągu 2 sekund) i nieodwracalnej utraty świadomo- ju. Brak oczekiwania na ubój, niespodziewane cięcie, eliminują padku istnieją modyfikacje polegające na różnym ułożeniu ciśnienia tętniczego i obniżenie przepływu krwi przez mózg ści. Badania na ochotnikach wykazały, że gwałtowny spadek stres zwierząt przed ubojem. W cytowanych pracach zwierzę- ciała i różnym stopniu unieruchomienia ubijanego zwierzęcia, są największe w porównaniu do innych narządów. W wyniku prężności tlenu we krwi tętniczej (bez utraty krwi) prowadzi ta nie wykazywały odruchów obronnych, wokalizacji, także stąd mogą pojawiać się różnice w szybkości wykrwawiania przecięcia tętnic szyjnych zaopatrzenie mózgu w krew przez do utraty świadomości w okresie 20 sekund. Kora mózgowa w chwili cięcia, co może sugerować niewielkie nasilenie bólu. i utraty świadomości. nie spada do zera, co skutkuje gwałtowną utratą świadomo- należy do najbardziej wrażliwych na niedotlenienie tkanek. Odruchy oddechowe (silne skurcze przepony, mięśni między- ści. Dotyczy to także nieprzeciętych tętnic kręgowych, któ- Ciśnienie płynu mózgowego, podobnie jak i mózgowy żebrowych i brzusznych) pojawiają się około 30 sekund od re: a) ulegają zaciśnięciu pod wpływem zmian w topografii przepływ krwi tętniczej i żylnej, ma duży wpływ na funkcje chwili przecięcia naczyń szyi, podczas gdy zwierzę traci przy- 6 dwutygodnik PANorama PAN NUMER 20 (32) grudzień 2014 Prof. dr hab. n. wet. Romuald Zabielski – Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie, Komitet Nauk Weterynaryjnych PAN 7 OPINIE: DOŚWIADCZENIA NA ZWIERZĘTACH Zwierzęta w doświadczeniach Przewodniczący kilku komitetów naukowych PAN oraz inni naukowcy wystosowali list do Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Prezesa PAN. Członkowie PAN, skupieni w Wydziale Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN, przedstawili stanowisko Wydziału. Oba dokumenty są reakcją na dyskusję nad zakresem i sposobem wykorzystywania zwierząt w doświadczeniach naukowych i w edukacji oraz planowanymi zmianami w ustawie o ochronie zwierząt. Stanowisko Wydziału II Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN przyjęte w dniu 21 listopada 2014 r. w związku z toczącą się publiczną dyskusją dotyczącą dopuszczalności przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach Rządowy projekt ustawy o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych z 28 sierpnia 2014 r. ma na celu dostosowanie polskiego prawodawstwa do przepisów prawnych Unii Europejskiej znaczącego przedłużenia naszego życia (http://www.animalresearch.info/en/medical-advances/timeline). Uczeni skupieni w Wydziale II Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN z niepokojem przyjmują mnożące się doniesienia W dyskusji publicznej toczącej się wokół projektu wielokrot- medialne, które w tendencyjny sposób prezentują wykorzy- nie artykułowane były poglądy podważające nie tylko dopusz- stanie zwierząt w badaniach naukowych, nierzetelnie infor- czalność, ale też zasadność przeprowadzania doświadczeń na mując o nich opinię publiczną. Uważamy, że dochowanie zwierzętach, zarówno w badaniach podstawowych, jak i stosowa- dobrostanu zwierząt wykorzystywanych w eksperymentach nych. Poglądy te pozostają w rażącej sprzeczności z metodologią naukowych jest najwyższym nakazem metodologicznym współczesnych nauk biologicznych, których postęp w znaczącej mierze opiera się na wykorzystaniu zwierząt w doświadczeniach zwierząt używa się m.in. „śrub, pras i dybów”. Autor sugeruje, z opublikowanymi przez nią wynikami ankiety czyta 85% czytel- że zgodnie z nową ustawą naukowcy polscy będą mieć pra- ników z wyższym wykształceniem. Do tej pory znaliśmy „Politykę” wo do przecinania strun głosowych, by zwierzęta nie mogły jako tygodnik rzetelnie propagujący wiedzę i badania naukowe okazywać bólu. Ponadto zgadza się z szerzonym przez prze- w różnych dziedzinach, w tym badania biologiczne i medyczne ciwników doświadczeń poglądem, że „przenoszenie wyników na zwierzętach. Nie wiemy, czy ten artykuł jest „wypadkiem przy z eksperymentów ze zwierzętami na człowieka jest często za- pracy”, czy stanowi początek nowej polityki w Polityce i innych wodne, a nawet opóźnia postęp w zapobieganiu i zwalcza- mediach. Jednak zdecydowanie protestujemy przeciwko tak niu chorób u ludzi”. Na dowód Autor przytacza kilka znanych „prostemu” podejściu do trudnego tematu doświadczeń na zwie- tragedii z dość odległej przeszłości, które zdarzyły się pomimo rzętach. Przedstawienie nieprawdziwych informacji wskazuje na badań naukowych (np. uszkodzenia wywołane talidomidem). brak merytorycznego przygotowania w połączeniu z selektyw- Choć przyczyny tych niepowodzeń zostały dawno wyjaśnio- nie wybranymi opiniami dla udowodnienia z góry przyjętej tezy. ne, Autor nie widzi żadnych zysków, jakie miałyby wyniknąć Krótkie i mało istotne cytaty ludzi o innych poglądach odbieramy z badań na zwierzętach, sugerując w zamian ich szkodliwość jako sposób na odparcie zarzutu, że artykuł nie uwzględnił zdania i dając jako przykład wyprodukowane dzięki tym badaniom naukowców prowadzących doświadczenia na zwierzętach. szczepionki przeciwko polio. W konkluzji pan Pudlis, jak i inni Zwracamy się do decyzyjnych gremiów naukowych, publicyści oraz redaktorzy radia i telewizji, nie tylko w Polsce, w tym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Kor- ale i na całym świecie, sugerują, że naukowcy opóźniają po- poracji i władz Polskiej Akademii Nauk o publiczne zabranie stęp medycyny prowadząc sadystyczne doświadczenia na głosu przeciwko prowadzonej kampanii medialnej, w której zwierzętach dla własnej przyjemności, kariery i pieniędzy. przedstawia się społeczeństwu polskich naukowców ekspery- Trudno jest polemizować z tekstem odwołującym się do mentatorów jako osoby znęcające się nad zwierzętami w imię i etycznym, nie pozostającym w sprzeczności z osiąganiem emocji, w którym większość „faktów” jest nieprawdziwa. Na- bezzasadnych, pozbawionych racji i nie dających żadnego celów poznawczych i aplikacyjnych. szym zdaniem, artykuł w „Polityce” służy przede wszystkim pożytku celów. Zwracamy się również do posłów pracujących służących testowaniu hipotez ważnych dla osiągniecia celów Apelujemy do posłów, ekspertów i innych osób i organi- uzasadnieniu przyjętych przez Autora i przedstawionych wyżej nad ustawą o nieuleganie tej oczerniającej kampanii i bez- poznawczych i aplikacyjnych z zakresu biologii, medycyny, wete- zacji pracujących nad ustawą o rzetelne wyważenie argumen- tez oraz ma na celu dyskredytację naukowców w oczach opinii stronne wysłuchanie zdania naukowców. rynarii i wielu innych nauk rolniczych. W szczególności, doświad- tów, nieuleganie demagogicznym opiniom oraz uwzględnie- publicznej. Nie jest natomiast źródłem rzetelnych informacji czenia na zwierzętach w decydującym stopniu przyczyniły się do nie merytorycznego zdania środowiska naukowego. i wyważonej opinii, co zaskakuje, zwłaszcza w świetle doniesień W obronie dobrego imienia naukowców i nauki o ostatnich sukcesach polskich naukowców w leczeniu stwardnienia rozsianego i uszkodzeń rdzenia kręgowego, które odbiły się szerokim echem na całym świecie. Autorzy Pani Prof. dr hab. Lena Kolarska-Bobińska, Minister Nauki i Szkol- Eugeniusza Pudlisa. Tekst ten wpisuje się w kampanię medialną obu tych sukcesów jasno mówią, że nie byłyby one możliwe nictwa Wyższego zbieżną w czasie z prowadzonymi obecnie w Sejmie pracami bez doświadczeń na zwierzętach, w tym takich doświadczeń, Pan Prof. dr hab. Michał Kleiber, Prezes Polskiej Akademii Nauk legislacyjnymi nad ustawą o ochronie zwierząt wykorzystywa- które były wykonane w Polsce i zaaprobowane przez komisje Pani Poseł Domicela Kopaczewska, Przewodnicząca Podkomisji nych do celów naukowych lub edukacyjnych (druk nr 2709). etyczne. Trzeba złej woli, by nie dostrzegać, że właśnie badania Według Autora w laboratoriach „miliony szczurów, myszy, na zwierzętach, w tym ssakach naczelnych, umożliwiły postęp o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub królików, świnek morskich, psów, kotów i małp, z naczelnymi w leczeniu tak groźnych chorób jak cukrzyca, nowotwory, edukacyjnych włącznie, poddawane są niezliczonym eksperymentom. Oble- AIDS czy infekcje wirusem Ebola. nadzwyczajnej do rozpatrzenie rządowego projektu ustawy 18 listopada 2014 r. prof. Grzegorz Bartosz, Przewodniczący Komitetu Biochemii i Biofizyki PAN prof. Ewa Joanna Godzińska, Prezes Polskiego Towarzystwa Etologicznego dr Anna Kowalczyk, Komitet Narodowy ds współpracy z Międzynarodową Radą do spraw Wiedzy o Zwierzętach Laboratoryjnych (ICLAS) prof. Jan Kozłowski, Przewodniczący Komitetu Biologii Ewolucyjnej i Teoretycznej PAN prof. Janusz Markowski, Przewodniczący Komitetu Zoologii PAN prof. Bożena Moskwa, Przewodnicząca Komitetu Parazytologii PAN prof. Andrzej Szutowicz, Prezes Polskiego Towarzystwa Badań Układu Nerwowego wa się je substancjami żrącymi, zmusza do ich spożywania, za- Gdyby tak stronniczy artykuł ukazał się w tabloidzie, świat W numerze 45/2014 „Polityki”, z dn. 04.11.2014 r. ukazał każa chorobami, poddaje elektrowstrząsom, napromieniowa- nauki zapewne pominąłby go milczeniem. Nie możemy jed- prof. Tomasz Twardowski, Przewodniczący Komitetu Biotechnologii PAN się artykuł zatytułowany „Uwolnić króliki” autorstwa pana niu, łamaniu kręgosłupów, kości i oślepiani”. Do torturowania nak milczeć, gdy taki artykuł publikuje „Polityka”, którą zgodnie prof. Andrzej Wróbel, Przewodniczący Komitetu Neurobiologii PAN 8 dwutygodnik PANorama PAN NUMER 20 (32) grudzień 2014 9 opinie: DZIAŁANIA WSPIERAJĄCE POLSKĄ HUMANISTYKĘ Młodzi uczeni o humanistyce W poprzednim numerze „Panoramy PAN” zaprezentowaliśmy opinię dotyczącą interdyscyplinarności w badaniach, będącą efektem sympozjum zorganizowanego przez Akademię Młodych Uczonych oraz Collegium Invisibile w Mądralinie. Dziś prezentujemy kolejną – w sprawie działań wspierających polską humanistykę. Wstępem opatrzył ją dla nas dr. hab. Adrian Gleń, członek AMU oraz Komitetu Nauk o Literaturze PAN. r I. Dydaktyka uniwersytecka poddają się procesom „europeizacji”. Ze względu na specyfi- Współczesna kondycja wielu kierunków humanistycznych kę nauk humanistycznych, zwłaszcza poświęconych polskim wydaje się zagrażać bytowi i ciągłości polskiej kultury oraz tekstom kultury, tego rodzaju finansowanie nie jest wystar- tożsamości, co objawia się choćby poprzez małą liczbę czające. Mając zatem na względzie troskę o takie projekty, studentów rekrutowanych na kierunki narodowej filologii, proponujemy: historii, etnologii czy archeologii. Trzeba zauważyć, że w 1) utrzymanie finansowania badań statutowych w prze- przypadku redukcji godzin lekcyjnych z przedmiotów hu- strzeni narodowej humanistyki na dotychczasowym po- manistycznych (zwłaszcza takich jak język polski, historia, fi- ziomie; Nie miejsce tu wprawdzie na gruntowny komentarz zgłę- propozycji objęcia humanistyki „instytucją ministerialnego lozofia, języki klasyczne) w szkołach podstawowych, gimna- 2) niefaworyzowanie w procesach ewaluacyjnych publikacji biający problematykę poruszoną przez Akademię Młodych zamówienia”, podnosząc, iż tego typu próby „ręcznego regu- zjalnych i średnich, stopniowo wygasa potrzeba kształcenia międzynarodowych w tych obszarach gdzie język polski, Uczonych i Collegium Invisibile, warto jednak na prawach in- lowania” ilości studentów mogą ostatecznie przyczynić się do nauczycieli tych specjalności. Taka sytuacja, w połączeniu jako etniczny, jest podstawowym dla opisu przedmiotu; trodukcji opatrzyć poniżej prezentowany tekst drobną glossą. obniżenia jakości studiów humanistycznych. Z drugiej strony, z narastającym niżem demograficznym, może skutkować 3) zróżnicowanie kryteriów oceny dorobku przedstawicieli Wypracowanie wspólnego stanowiska dotyczącego kształtu w sytuacji gdy na mniejszych uniwersytetach liczba osób po- w niedalekiej przyszłości wytworzeniem pokoleniowej luki nauk społecznych, piszących w językach kongresowych diagnozy stanu polskiej humanistyki w obrębie tak procesów dejmująca kierunki, których absolwenci dbać mają o trwałość wśród nauczycieli oraz humanistów zajmujących się zawo- i publikujących w czasopismach międzynarodowych, dydaktyki uniwersyteckiej, jak i w przestrzeni badań naukowych polskiego dziedzictwa kulturowego (np. polonistyki, kulturo- dowo podtrzymywaniem narodowej tożsamości. Mając na a także – i osobno – nauk humanistycznych, dla których oraz sposobów przeciwdziałania zjawiskom spadku zaintereso- znawstwa czy historii) spada z poziomu liczby w rząd jedności, uwadze powagę sytuacji, chcielibyśmy przedstawić kilka wykładnikiem rangi jest „monograficzność”, a przedmio- wania problemami rodzimej humanistyki poprzedziły wieloty- musi budzić się uzasadniona obawa o kształt ciągłości polskiej postulatów, które mogłyby przeciwdziałać obecnemu sta- tem – opis utworu polskiej kultury; godniowe debaty i konsultacje. Samo wyliczenie ich wątków tożsamości. AMU i CI uznały, iż nie czas jeszcze bić na alarm, nowi rzeczy: zajęłoby kilka stron maszynopisu. Ale króciutko o jednym – sku- odgrywać larum, lecz raczej pracować u podstaw, monitoru- 1) rozważenie i podjęcie skutecznych działań, które zmie- realizowanych w ramach Narodowego Programu Rozwo- pia się w nim bowiem zarówno złożoność, jak i powaga sytuacji. jąc dynamiczną sytuację, trzymając rękę na pulsie. rzałyby do wsparcia i stabilizacji istnienia tych kierunków ju Humanistyki i nieprofilowanie ich wyłącznie w kierunku humanistycznych, których absolwenci dbają o ciągłość, badań o charakterze ponadnarodowym; Przedstawiciele rozmaitych dyscyplin w obydwu gremiach, Właśnie o wyczucie i wyczuwanie tegoż ostatniego zwra- zauważając dramatyczny spadek kompetencji językowych cają się obydwie instytucje do wszystkich decydentów, którzy studentów nie tylko na kierunkach humanistycznych, wyrazili mają wpływ na losy polskiej humanistyki. jednakowoż swój sprzeciw wobec znajdującej się pierwotnie w dokumencie (w pkt. 1, dot. uniwersyteckiej dydaktyki) dr hab. Adrian Gleń – członek AMU, Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Opolskiego, Komitet Nauk o Literaturze PAN Opinia w sprawie działań wspierających polską humanistykę* W ostatnich latach obserwujemy nasilający się proces, Stąd bierze się nasz niepokój o miejsce nauk humani- w którym czynniki ekonomiczne, wyznaczając charakter uni- stycznych na uniwersytetach, a także o formy troski Państwa wersyteckich badań, przyczyniają się do powstawania zjawi- dotyczące rozwoju tych nauk i wspieranie ich przez właściwe ska powszechnie zwanego „urynkowieniem uniwersytetów”. im metody finansowania. Uzasadnia to zajęcie w tej kwestii W skrajnej postaci prowadzi on do ograniczenia misji uniwer- stanowiska przez Akademię Młodych Uczonych PAN oraz Sto- sytetu i związanych z tym inwestycji Państwa jedynie w pro- warzyszenie Naukowe Collegium Invisibile – gremia zrzesza- dukcję wykształconych fachowców działających na rzecz roz- jące młodych przedstawicieli nauki polskiej specjalizujących woju gospodarki. Takie podejście, które deprecjonuje „poza- się w różnych dyscyplinach naukowych, którzy w tej istotnej rynkowe” i długofalowe aspekty bytowania uniwersytetu, jest sprawie chcą mówić jednym głosem. służbą względem doraźnych zaledwie celów. trwałość i jakość wiedzy o polskiej kulturze; 4) podtrzymanie dotychczasowego wsparcia dla programów 5) wprowadzenie długofalowych grantów badawczych, któ- 2) wspieranie działań zmierzających do ochrony idei uni- re byłyby dostosowane do specyfiki poszczególnych ba- wersytetu, która wyraźnie i dotkliwie eroduje w myśleniu dań i dyscyplin humanistycznych, zwłaszcza tych, które młodych ludzi, dla których uniwersytet staje się już nie dotyczą polskiego dziedzictwa kulturowego. przestrzenią powszechnej wymiany myśli, tworzenia sta- Odnosimy wrażenie, że nieco przygasa dyskusja w sprawie bilnych wspólnot interpretacyjnych, lecz „kuźnią umiejęt- studiów humanistycznych, którą zainicjowała Pani Minister ności” i „warsztatem”. Nauki i Szkolnictwa Wyższego, skupiając przedstawicieli rozmaitych środowisk polskich humanistów wokół idei „Okrągłe- rII. Badania humanistyczne służące pogłębieniu i utrwalaniu ciągłości tożsamości narodowej go Stołu Humanistyki”. Dyskusja ta poprzedzona była głosami humanistów, którzy otwarcie wyrażali troskę o kondycję hu- Zgadzamy się z tezami głoszącymi, iż cały szereg problemów manistycznych studiów oraz o ciągłość badań z zakresu pol- natury społecznej czy humanistycznej oraz tych, które mają skiego dziedzictwa kulturowego. Chcielibyśmy podtrzymać przełożenie na kształt dziedzictwa kulturowego Europy, debatę wokół tej problematyki, wyrażając kilka przytoczonych powinien być włączany w systemy finansowania unijnego powyżej postulatów. i krajowego (w obrębie programów Narodowego Centrum Akademia Młodych Uczonych oraz Stowarzyszenie Na- Nauki). Trzeba do tego nieustannie zachęcać, stymulować te ukowe Collegium Invisibile pragną wyrazić swoją gotowość procesy oraz prowadzić w tym zakresie edukacyjne przed- do uczestnictwa w konsultacjach społecznych w sprawie po- *Opinia została przygotowana w oparciu o wnioski z debaty „Ucieczka z USOSa. Studia humanistyczne i umasowienie kształcenia”, która odbyła się w Mądralinie, w dniach 18-19. września 2014 r., w ramach wspólnego posiedzenia Akademii Młodych Uczonych PAN i Collegium Invisibile. Jej autorzy uwzględniają również głosy wyrażane podczas debat inicjowanych przez rozmaite instytucje i gremia, w których zasiadają i czynnie działają członkowie AMU i CI. sięwzięcia. Jednakże istnieje cała sfera badań, nazywanych szukiwań nowych rozwiązań dla polepszenia stanu polskiej niefortunnie i stygmatyzująco „lokalnymi”, które z trudem humanistyki. 10 grudzień 2014 dwutygodnik PANorama PAN NUMER 20 (32) 11 Fotostabilne cząsteczki. Wszechnica PAN zaprasza Ostatnie w tym roku spotkanie Cząsteczki organiczne i zbudowa- Wszechnicy PAN odbędzie się 10 grud- ne z nich polimery syntetyczne nie są nia 2014 r. Wykład „Czy ewolucja bio- generalnie odporne na składową nad- logiczna przez fioletową (UV) promieniowania sło- abiotyczną selekcję fotochemiczną?” necznego i ulegają pod jej wpływem zaprezentuje prof. Andrzej Sobolewski, licznym transformacjom chemicznym, z Instytutu Fizyki PAN. Pan profesor jest na skutek których są niszczone. W świe- fizykiem, członkiem korespondentem tle faktu, że biogeneza na Ziemi miała PAN, zajmującym się fizyką molekular- miejsce przed utworzeniem filtrującej ną. Bada fotofizykę cząsteczek i układów składową UV światła słonecznego war- molekularnych przy pomocy metod ab stwy ozonowej – fotostabilność, czyli initio mechaniki kwantowej. Wielokrotny odporność na promieniowanie UV, mo- stypendysta Fundacja im. Alexandra von gła stanowić podstawowe kryterium, Humboldta na Politechnice Monachij- które zdeterminowało molekularną ar- skiej, jest także laureatem Nagrody Fun- chitekturę życia na początku ewolucji dacji na rzecz Nauki Polskiej za wyjaśnie- biologicznej. była poprzedzona nie fotostabilności materii biologicznej W wykładzie zostaną przedstawione przez odkrycie nowego mechanizmu dezaktywacji bezpromieni- podstawowe fakty doświadczalne i ich teoretyczna interpre- stej elektronowo wzbudzonych stanów DNA i białek. tacja świadczące o tym, że podstawowe struktury biologicz- Materia ożywiona wydaje się być niezmiernie złożona, kie- ne posiadają „wrodzony” mechanizm, dzięki któremu bardzo dy jest badana na poziomie atomowym. Okazuje się jednak, że wydajnie zamieniają potencjalnie niszczącą energię kwantów znakomita większość podstawowych struktur biologicznych promieniowania UV na stosunkowo bezpieczne ciepło drgań zbudowana jest z kilku podstawowych „cegiełek”, którymi są tworzących je atomów. względnie proste cząsteczki organiczne. I tak, informacja genetyczna jest kodowana przy pomocy jedynie czterech cząsteczek, tzw. zasad DNA – adeniny, cytozyny, guaniny i tyminy, natomiast nieprzeliczalnie bogaty świat białek jest zbudowany z zaledwie 20 aminokwasów. Spotkanie odbędzie się w Sali Okrągłego Stołu w Pałacu Staszica w Warszawie, ul. Nowy Świat 72 o godz. 17.30. Godzinny wykład będzie transmitowany w czasie rzeczywistym na www.ogladaj.pan.pl. „Panorama PAN”. Dwutygodnik Polskiej Akademii Nauk. Wydawca: Polska Akademia Nauk. Nr 20 (32) grudzień 2014. Rada Redakcyjna: przewodniczący – Adam Zięcik; członkowie – Andrzej Gorzym, Beata Hasiów-Jaroszewska, Andrzej Markowski, Krzysztof Michalski, Andrzej Rychard, Bronisław Tumiłowicz, Aleksander Welfe. Redakcja: Adam Zięcik – redaktor naczelny; Michał Kabata – z-ca redaktora naczelnego; Marta Kotwica – sekretarz redakcji, korekta; Katarzyna Czarnecka – redakcja tekstów; opracowanie graficzne, korekta techniczna – ITEM. Kontakt: Polska Akademia Nauk, pl. Defilad 1, 00-901 Warszawa, pok. 2605, tel. (22) 656-66-64, tel./fax (22) 620-49-30; [email protected]; panorama.pan.pl. Redakcja przyjmuje teksty wyłącznie w wersji elektronicznej do 6 tys. znaków ze spacjami oraz ilustracje i zdjęcia w formacie.jpg lub.png w wysokiej rozdzielczości (min. 300 dpi) wraz z opisem oraz imieniem i nazwiskiem autora. Redakcja jest uprawniona do skracania artykułów, nadawania im tytułów/śródtytułów, wprowadzania niezbędnych zmian stylistycznych. Przedruk może nastąpić za zgodą redakcji z podaniem źródła pierwodruku. 12 dwutygodnik PANorama PAN NUMER 20 (32)