Autoreferat - Uniwersytet Warszawski

Uniwersytet Warszawski
Wydział Nauk Ekonomicznych
Dorota Mirowska-Wierzbicka
Determinanty efektywności postępowań upadłościowych
przedsiębiorstw w Polsce
Autoreferat rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem
prof. dr. hab. Jerzego Wilkina
Warszawa, 2016
Wstęp
Bankructwa przedsiębiorstw1 stanowią stały element systemu gospodarczego każdego
kraju o gospodarce rynkowej. Są one bardzo złożonymi procesami o podłożu ekonomicznym,
prawnym, psychologicznym i społecznym. Jako takie wywołują skutki, które dotyczą różnych
składników życia gospodarczego. Należą do nich przede wszystkim: utrata środków
zainwestowanych przez udziałowców i kredytodawców w dane przedsięwzięcie, możliwość
znacznego pogorszenia się sytuacji finansowej lub utraty płynności finansowej innych firm
powiązanych z upadającym przedsiębiorstwem (tzw. „domino upadłości”), a czasem także
wzrost bezrobocia w regionie, jeśli bankrutująca firma była w nim dominującym pracodawcą.
Bankructwa pełnią jednak również w gospodarce ważną rolę polegającą na eliminowaniu
przedsiębiorstw, które nie działają w efektywny sposób i nie są w stanie funkcjonować w
warunkach konkurencji. Ważne jest aby proces tej eliminacji przebiegał w sposób, który
zapewni ograniczenie zjawiska „domina upadłości”, a inwestorom umożliwi odzyskanie
zaangażowanych w bankrutującą firmę środków i ulokowanie ich w bardziej efektywny
sposób. Dlatego, w większości krajów na świecie, ustanawia się prawo upadłościowe2, które
reguluje proces bankructwa przedsiębiorstw. Badania wielu autorów (zob. np.: La Porta i wsp.
1997, Levine 1999, Beck i wsp. 2001, Succurro 2012) wskazują, że efektywne prawo
upadłościowe, które zapewnia ochronę interesów wierzycieli, składające się z efektywnych
postępowań upadłościowych, jest niezbędne dla rozwoju rynków finansowych i sektora
bankowego, który z kolei jest istotny dla rozwoju gospodarczego każdego kraju. Za
efektywne uznaje się w literaturze prawo upadłościowe, które po pierwsze zapobiega
niewypłacalności przedsiębiorstw (efektywność ex-ante), a po drugie, w sytuacji
niewypłacalności dłużnika pozwala jego wierzycielom na odzyskanie swoich należności w
jak najwyższym stopniu, poprzez maksymalizację wartości upadającej firmy (efektywność expost), co często utożsamiane jest z maksymalizacją dobrobytu społecznego. Warunek
maksymalizacji wartości upadającej firmy jest spełniony gdy jest ona likwidowana tylko
wówczas gdy jej wartość likwidacyjna przewyższa jej wartość w warunkach kontynuacji
działalności, a restrukturyzowana kiedy zależność ta jest odwrotna. Poprawne odróżnienie
1
W rozprawie pojęcie „przedsiębiorstwo” używane jest zamiennie z pojęciem „firma”.
W Polsce sposób prowadzenia postępowań upadłościowych (likwidacyjnych i układowych) oraz naprawczych
był od roku 2003 do 2016 roku uregulowany ustawą z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. Dnia
1 stycznia 2016 r. weszła w życie ustawa Prawo restrukturyzacyjne, wprowadzająca zmiany w ustawie Prawo
upadłościowe i naprawcze, które otrzymało nową nazwę – Prawo upadłościowe i regulująca sposób
prowadzenia postępowań restrukturyzacyjnych.
2
2
jednego rodzaju firm od drugiego jest więc w literaturze przyjmowane za warunek
efektywności ex-post prawa upadłościowego. Efektywność prawa upadłościowego nie jest
tym samym co efektywność postępowań upadłościowych przewidzianych tym prawem.
Postępowania w ramach danej opcji (upadłościowej lub restrukturyzacyjnej) również mogą
różnić się miedzy sobą relacją związanych z nimi kosztów i korzyści, a więc efektywnością.
Znajomość jej determinant jest potrzebna, aby móc kształtować ramy instytucjonalne i
prowadzić postępowania w sposób prowadzący do jej maksymalizacji.
Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów oraz wstępu i podsumowania. W pierwszym
rozdziale omówiono ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw, w tym cele i funkcje
prawa upadłościowego w świetle teorii ekonomicznych. Drugi rozdział poświęcony został
regulacjom prawnym dotyczącym upadłości przedsiębiorstw w Polsce oraz interesariuszom
postępowań
upadłościowych.
Przedstawiono
w
nim
również
składowe
systemu
motywacyjnego dla syndyków mas upadłości. Definicje, znaczenie, mierniki oraz możliwe
determinanty efektywności postępowań upadłościowych przedstawiono w rozdziale trzecim.
W rozdziale czwartym omówione zostały cele i hipotezy pracy oraz zastosowane metody
badawcze. W rozdziale piątym zaprezentowano wyniki przeprowadzonych badań oraz
wstępne wnioski z nich wynikające. Ostatnia część pracy zawiera jej podsumowanie i wnioski
końcowe.
Cele i hipotezy pracy
Podstawowym celem rozprawy doktorskiej była identyfikacja, za pomocą
sformalizowanej
metody,
czynników
oddziałujących
na
efektywność
polskich
postępowań upadłościowych przedsiębiorstw3 niefinansowych, mierzoną za pomocą
wskaźnika kwoty przekazane wierzycielom w relacji do funduszy zgromadzonych podczas
postępowania. W opinii autorki wskaźnik ten najlepiej, spośród szeregu opisywanych w
literaturze mierników, oddaje istotę efektywności postępowania upadłościowego. Wartość
tego wskaźnika była tym wyższa, im wyższe były fundusze i im niższe były koszty
postępowania. Koszty postępowania upadłościowego są bowiem zawsze w całości pokrywane
z funduszy zgromadzonych w celu zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Im są one wyższe, tym
3
W ustawie prawo upadłościowe i naprawcze zamiast pojęcia „przedsiębiorstwo” używa się pojęcia
„przedsiębiorca”, co wynika z przepisu art. 43 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, w którym
jako przedsiębiorcę definiuje się zarówno osobę fizyczną, jak i prawną. W rozprawie pojęcia te stosowane są
zamiennie.
3
mniej środków pozostaje dla wierzycieli. Można więc uznać, że efektywność była w
rozprawie rozpatrywana z perspektywy wierzycieli. Efektywność w pracy była również
mierzona z uwzględnieniem wyłącznie tych kosztów i korzyści, które są bezpośrednio
związane z przeprowadzeniem konkretnego postępowania. Z uwagi na to, że dotychczas w
Polsce przeważającym rodzajem postępowań były postępowania likwidacyjne, tylko takie
były analizowane w pracy. Celem pracy nie była ocena efektywności całego prawa
upadłościowego. Nie była nim również ocena czy dane postępowanie było efektywne, ani
sprawdzenie czy efektywność danego postępowania została zmaksymalizowana.
Kluczową rolę w każdym postępowaniu upadłościowym odgrywa syndyk, który jest
powoływany do prowadzenia postępowania upadłościowego. Jego rola w tym postępowaniu
zbliżona jest do roli menedżerów w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Syndyk ma obowiązek
dążyć w trakcie postępowania do jak najwyższego zaspokojenia roszczeń wierzycieli dzięki
jak najkorzystniejszemu zbyciu majątku oraz ponoszeniu jak najniższych kosztów. Z tej
samej puli środków finansowych, z której zaspakajane są roszczenia wierzycieli pokrywane
jest również jego wynagrodzenie. Syndyk powinien więc działać w imieniu i na rzecz
wierzycieli. Pomiędzy obiema stronami tworzy się zatem swoista relacja agencji. Główna
hipoteza
pracy
zakładała,
że
na
efektywność
postępowań
upadłościowych
przedsiębiorstw mają wpływ nie tylko czynniki dotychczas analizowane w literaturze i
związane z upadającymi przedsiębiorstwami lub przebiegiem samych postępowań, ale
także syndycy, którzy te postępowania prowadzą. Syndycy różnią się bowiem między sobą
kompetencjami, czyli doświadczeniem, wiedzą, zdolnościami i cechami charakteru, które
mają wpływ na podejmowane przez nich decyzje. Pomimo, że w swojej pracy B. Schönfelder
(2003) podkreśla, że rola syndyka w postępowaniu upadłościowym jest kluczowa i istnieje
wiele cech, którymi powinien charakteryzować się „dobry” syndyk, dotychczas, według
wiedzy autorki, nie zbadano wpływu osoby syndyka na efektywność postępowań
upadłościowych. Zgodnie z teorią agencji, na sposób działania wszystkich syndyków wpływ
mogą mieć również określone mechanizmy motywacyjne i kontrolne. Drugim celem pracy
było przeanalizowanie i ocena funkcjonowania systemu motywacyjnego dla syndyków w
okresie obowiązywania ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, jak również ocena
zapisów nowej ustawy Prawo upadłościowe w tym zakresie. Ostatnim celem rozprawy
było sprawdzenie jak sami syndycy postrzegają efektywność ekonomiczną postępowań
upadłościowych i swój wpływ na nią. Hipotezy dodatkowe pracy dotyczyły istotności i
kierunku wpływu na efektywność postępowań upadłościowych czynników związanych z
4
przebiegiem samych postępowań, czyli: sposobu sprzedaży majątku upadłego
przedsiębiorstwa, kontynuacji działalności przedsiębiorstwa w trakcie postępowania,
jakości współpracy pomiędzy syndykiem a wierzycielami, czasu trwania postępowania,
oraz zmian sędziego nadzorującego postępowanie, jak również wpływu czynników
niezależnych
od
samego
postępowania,
to
jest:
wielkości
przedsiębiorstwa,
zabezpieczenia majątku hipoteką, liczby wierzycieli zgłaszających swoje roszczenia w
stosunku do upadłego przedsiębiorstwa, oraz faktu posiadania przez przedsiębiorstwo
aktywów specyficznych. Weryfikowany był również wpływ koniunktury gospodarczej w
okresie sprzedaży majątku dłużnika. Wpływ większości tych czynników na efektywność
postępowań upadłościowych w różnych krajach wcześniej badali m.in. Warner (1977),
Thorburn (2000), Fisher i Martel (2001), Bris, Welch i Zhu (2006), Acharya i wsp. (2007),
Couwenberg i Jong (2008).
Metody badawcze i źródła danych
Z uwagi na złożoność problematyki poruszanej w rozprawie, aby zrealizować cele
pracy i zweryfikować postawione w niej hipotezy badawcze posłużono się analizą
ekonometryczną, badaniem ankietowym, a także przeanalizowano odpowiednie regulacje
prawne.
Dwa pierwsze cele rozprawy zostały zrealizowane za pomocą analizy
samodzielnie zgromadzonych przez autorkę rozprawy danych o 114 postępowaniach
upadłościowych z opcją likwidacyjną, zakończonych w latach 2008–2010 w X Wydziale
Gospodarczym ds. Upadłościowych i Naprawczych Sądu Rejonowego w Warszawie.
Hipotezy pracy zostały zweryfikowane przy użyciu tego samego zbioru danych.
Wykorzystywana próba nie jest losową podpróbą całej populacji postępowań upadłościowych
toczących się w Polsce, jest to natomiast tzw. convenient sample. Z teoretycznego punktu
widzenia zaobserwowane na jej podstawie zależności nie mogą więc zostać uogólnione na
całą populację tych postępowań. Prawo upadłościowe, które wyznacza ramy i zasady
prowadzenia
postępowań
upadłościowych
obowiązuje
jednak
wszystkie
wydziały
upadłościowe w takim samym stopniu, chociaż zwyczaje i reguły w nich panujące mogą się
nieznacznie różnić. Istnieje zatem duże prawdopodobieństwo, że charakterystyki zbadanych
w rozprawie postępowań są podobne do charakterystyk całej populacji postępowań toczących
się w Polsce. Wydział upadłościowy, w którym toczyły się badane postępowania, został
wybrany do badania ponieważ pod względem liczby rocznie składanych w nim wniosków o
5
ogłoszenie upadłości (Ministerstwo Sprawiedliwości 2013) jest największym wydziałem
upadłościowym w Polsce, co gwarantuje dużą różnorodność prowadzonych w nim spraw oraz
przedsiębiorstw, których te sprawy dotyczą. Z uwagi na swoją lokalizację wydział ten
stwarzał również autorce możliwość mniej uciążliwego dostępu do akt postępowań
upadłościowych, niż gdyby badania prowadzone były w innym mieście w Polsce. Nielosowe
próby są charakterystyczne dla tego typu badań prowadzonych na świecie, co spowodowane
jest problematycznym dostępem do danych dotyczących postępowań upadłościowych (zob.
np. badania, których wyniki można znaleźć w: Bris i wsp. 2006; Blazy i wsp. 2011).
Ponieważ w aktach sądowych postępowań upadłościowych brak jest informacji o
wiedzy, motywacjach, doświadczeniu, kompetencjach i cechach charakteru syndyków, jak
również nie są to dane ogólnodostępne, nie można było bezpośrednio sprawdzić czy
konkretna charakterystyka danego syndyka miała wpływ na efektywność prowadzonego przez
niego postępowania. Modelem ekonometrycznym oszacowanym w pracy na potrzeby
realizacji pierwszego celu i weryfikacji hipotez pracy był liniowy model mieszany
(hierarchiczny model liniowy)4. W przypadku próby z tego badania możliwe było
przeanalizowanie z jego pomocą zmienności efektywności wynikającej z samych postępowań
oraz z ich przynależności do danej grupy wyodrębnionej za pomocą osoby syndyka
prowadzącego postępowanie. Można było więc sprawdzić czy efektywność postępowań
zależała od syndyków, którzy je prowadzili.
Analiza zgromadzonych danych pochodzących z akt sądowych została
uzupełniona dokładną analizą przepisów polskiego prawa upadłościowego w części
dotyczącej upadłości likwidacyjnej przedsiębiorstw. Powyższe badania rozszerzono
badaniem ankietowym syndyków mas upadłości, które zostało przeprowadzone aby
możliwa była realizacja ostatniego celu rozprawy. Ankieta opracowana przez autorkę
rozprawy udostępniona została do wypełnienia 211 syndykom. Spośród 211 przekazanych
ankiet, wypełnionych i zwróconych zostało 107, co daje odsetek odpowiedzi (ang. response
rate) niemal równy 50%. 107 syndyków stanowi ok. 30% populacji licencjonowanych
syndyków w Polsce w lutym 2011 r., czyli w momencie rozpoczęcia systematycznego
przekazywania ankiet. W części dotyczącej postrzegania efektywności ekonomicznej
4
Więcej o hierarchicznych modelach liniowych – zob. np. Eldridge i wsp. (2009), Frątczak (2012).
6
przedsiębiorstw ankieta składała się z siedmiu pytań5. W większości z nich istniała możliwość
zarówno wyboru wielu spośród zaproponowanych odpowiedzi, jak również podania
własnych. Odpowiedzi zaproponowane zostały w oparciu o informacje dostępne w literaturze
przedmiotu oraz uzyskane podczas rozmów z praktykami prawa upadłościowego.
Wyniki i wnioski
Wyniki oszacowanego na potrzeby pracy hierarchicznego modelu liniowego wskazują,
że na efektywność postępowań tworzących badaną próbę dodatnio, zgodnie z oczekiwaniami
(z wyjątkiem koniunktury gospodarczej), wpływają: wielkość funduszy zgromadzonych w
trakcie
postępowania,
fakt
zabezpieczenia
hipoteką
uznanych
w
postępowaniu
upadłościowym wierzytelności, sprzedaż majątku upadającego przedsiębiorstwa w całości
zamiast w częściach, a także, jeśli model szacowany był z wykorzystaniem pełnej próby,
sprzedaż majątku upadłej firmy w okresie spowolnienia gospodarczego. Czynnikami
oddziałującymi ujemnie na wartość wskaźnika efektywności, zgodnie z oczekiwaniami, są:
brak dobrej współpracy pomiędzy wierzycielami a syndykiem oraz, jeśli do oszacowania
modelu użyta została pełna próba, większa od trzech liczba sędziów nadzorujących
postępowanie oraz fakt posiadania przez przedsiębiorstwo aktywów specyficznych.
Zmiennymi, które okazały się, wbrew przewidywaniom, nie mieć istotnego wpływu na
wartość wskaźnika efektywności są: kontynuacja działalności przedsiębiorstwa w trakcie
postępowania upadłościowego, czas jego trwania oraz liczba wierzycieli zgłaszających swoje
roszczenia w postępowaniu. Istotnym czynnikiem oddziałującym na zróżnicowanie
efektywności badanych postępowań upadłościowych jest również osoba syndyka
prowadzącego postępowanie, na co wskazują zarówno wyniki oszacowanego modelu
hierarchicznego, jak i opinie samych syndyków mas upadłości przekazane za
pośrednictwem przeprowadzonej ankiety. Wyniki badania ankietowego pokazują, że sami
syndycy również zauważają swój wpływ na poziom kosztów i przychodów postępowania
upadłościowego, nie zawsze jednak łączą minimalizację tych kosztów i maksymalizację
przychodów z efektywnością postępowań. Z przeprowadzonej ankiety wynika także, że
również sędziowie, przynajmniej w opinii syndyków, mają wpływ zarówno na poziom
kosztów, jak i przychodów postępowań upadłościowych.
5
Ankieta zawierała również pytania dotyczące innych aspektów upadłości przedsiębiorstw, które nie są
omawiane w pracy.
7
Przeprowadzona w pracy analiza przepisów polskiego prawa upadłościowego
oraz akt postępowań upadłościowych przedsiębiorstw pozwoliła również postawić tezę,
że pozycja mocodawców, czyli wierzycieli, jest w relacji syndyk-wierzyciele bardzo słaba
a wadliwie skonstruowany, zarówno w starym, jak i w nowym prawie upadłościowym,
system motywacyjny nie zachęca syndyków do działania na rzecz podnoszenia
efektywności prowadzonych postępowań. Wierzyciele nie mają wpływu na wybór osoby
powoływanej do pełnienia funkcji syndyka i dysponują nielicznymi narzędziami służącymi
kontroli jego działań, a tym samym zredukowaniu asymetrii informacji jaka powstaje
pomiędzy nimi a syndykiem. Ponadto wierzyciele nie uczestniczą w procesie ustalania
wysokości wynagrodzenia przyznawanego syndykowi pomimo, że jest ono wypłacane z kwot
przeznaczonych na spłatę ich roszczeń. Prawo nie zapewnia więc wierzycielom możliwości
współdecydowania o przebiegu postępowania. Zbyt silna jest natomiast pozycja sędziego,
który podejmuje wiele decyzji merytorycznych nie mając często właściwej wiedzy
eksperckiej w sprawach, o których decyduje i nie zasięgając opinii wierzycieli. Słaba pozycja
wierzycieli w postępowaniu upadłościowym może być jedną z przyczyn braku ich
zainteresowania składaniem wniosków o ogłoszenie upadłości swoich dłużników i
preferowaniu odzyskiwania należności „na własną rękę”. Przeprowadzone badania wykazały
także, że wysokość wynagrodzenia syndyka nie jest uzależniona od osiąganej przez niego
efektywności postępowania, nie zależy od niej również powołanie do pełnienia funkcji
syndyka w kolejnym postępowaniu. Przepisy prawa nie motywują więc syndyków do
zarządzania majątkiem upadłego przedsiębiorstwa w sposób prowadzący do ponoszenia jak
najniższych kosztów i uzyskiwania jak najwyższych kwot z jego sprzedaży, czyli
maksymalizowania swojego wysiłku w celu osiągania jak najlepszego wyniku dla wierzycieli.
Sami wierzyciele również nie korzystają z przysługującego im prawa powołania rady
wierzycieli w postępowaniu upadłościowym, która pełni funkcję nadzorczą wobec syndyka.
Może to wynikać z trudności wiążących się ze zorganizowaniem się w celu złożenia takiego
wniosku, ale także w niektórych sytuacjach, z przeświadczenia o nieopłacalności
podejmowania tego typu działań szczególnie, jeśli powszechne są: opinia o braku wpływu
wierzycieli na przebieg postępowań upadłościowych i brak wiedzy o uprawnieniach rady
wierzycieli. System motywacyjny dla syndyków nie jest więc właściwie skonstruowany, a
przewidziane w nim nieliczne narzędzia służące kontroli działań syndyków nie są
wykorzystywane. Pomimo to, istnieją syndycy, których postępowania charakteryzują się
wyższą efektywnością niż innych, co wydaje się potwierdzać słuszność wcześniej
przedstawionej teorii o wpływie kompetencji syndyków, w tym ich określonych cech
8
charakteru, na efektywność postępowań upadłościowych. W oparciu o teorię agencji oraz
wiedzę o przebiegu postępowań upadłościowych w pracy zaproponowano zmiany w systemie
motywacyjnym dla syndyków, które mogłyby przyczynić się do zapewnienia większej
zbieżności ich celów z celami mocodawców, oraz wzmocniłyby pozycję tych drugich.
Wyniki analiz przeprowadzonych w pracy wskazują także, że instytucjonalne
ramy upadłości w Polsce, czyli przepisy polskiego prawa upadłościowego, nie stanowią
właściwego
uzupełnienia
działania
mechanizmu
rynkowego,
bowiem
więcej
przedsiębiorstw bankrutuje nie przechodząc przez sądowe postępowania upadłościowe i
nie spłacając swoich zobowiązań, niż wnioskując o ich wszczęcie. Jeśli już wnioski o
ogłoszenie upadłości w ogóle są składane, często ma to miejsce zbyt późno by spieniężony w
trakcie postępowania upadłościowego majątek wystarczył chociażby na pokrycie kosztów
postępowania upadłościowego, co sprawia, że wiele z tych wniosków jest oddalanych. W
badanej próbie, wnioski o ogłoszenie upadłości analizowanych przedsiębiorstw składane były
ze znaczącym (kilkuletnim) opóźnieniem w stosunku do wymogów stawianych przez prawo
upadłościowe, i to zarówno jeśli wziąć pod uwagę przepisy starej, jak i nowej ustawy. Prawo
upadłościowe nie wydaje się więc być źródłem bodźców skłaniających przedsiębiorców i
ich wierzycieli do działania, w postaci monitorowania działalności przedsiębiorstwa i
terminowego składania wniosków o ogłoszenie upadłości lub wniosków o wszczęcie
postępowań naprawczych. Przedsiębiorcy i wierzyciele preferują próby samodzielnego
rozwiązywania pojawiających się problemów lub porozumienia się bez przejścia przez
sądowe procedury upadłości, co świadczy o ich dotychczas niewłaściwym funkcjonowaniu.
Nie można zatem traktować instytucji upadłości w Polsce jako sprawnie funkcjonującego
mechanizmu oczyszczania rynku z nieefektywnie działających podmiotów. Opinia ta jest
zbieżna z opinią zaprezentowaną np. w książce E. Mączyńskiej i S. Morawskiej (2015).
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują także, że instytucja upadłości w
Polsce nie prowadzi do realokacji aktywów w celu ich efektywniejszego wykorzystania.
Przedsiębiorstwa, w stosunku do których wszczynane były postępowania upadłościowe
wchodzące w skład badanej w pracy próby, w zdecydowanej większości przypadków nie
stanowiły już zorganizowanej całości, zdolnej funkcjonować na rynku, co pozwala
przypuszczać, że duża część ich aktywów została wyprzedana przed rozpoczęciem
postępowania
upadłościowego
w
celu
pokrycia
najpilniejszych
zobowiązań.
Ideą
postępowania upadłościowego jest kolektywne działanie wierzycieli, tak aby każdy z nich
9
działający pojedynczo nie doprowadził do wyprzedaży majątku dłużnika. Wyprzedaż taka ma
jednak często miejsce jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, co prowadzi do uzyskania ze
sprzedaży aktywów kwot niższych niż gdyby przedsiębiorstwo sprzedawane było w całości.
Ponadto z reguły w wyniku takiej procedury sprzedaży nie trafia on do nabywcy, który
wykorzystałby go najefektywniej, a do takiego, który wykazuje gotowość szybkiego kupna,
często poniżej jego wartości.
Podsumowanie
Podstawowym celem rozprawy była identyfikacja czynników oddziałujących na
efektywność postępowań upadłościowych polskich przedsiębiorstw. W literaturze
przedmiotu brakowało bowiem wyników takich badań pomimo, że znajomość determinant tej
efektywności jest konieczna aby móc właściwie kształtować regulacje mające kluczowy
wpływ na dostępność finansowania dla przedsiębiorstw, a co jest z tym związane, na poziom
rozwoju rynków finansowych i procesy inwestycyjne. Cel ten został zrealizowany. W pracy
dokonano także oceny konstrukcji i funkcjonowania systemu motywacyjnego dla
syndyków mas upadłości, co stanowiło drugi cel pracy. Badania przeprowadzone przez
autorkę w tym obszarze pozwalają na rozszerzenie zakresu zastosowań teorii agencji o
postępowania upadłościowe przedsiębiorstw. Problem zachowania kluczowych uczestników
postępowania upadłościowego, czyli wierzycieli i syndyka oraz ich wpływu na efektywność
postępowań upadłościowych nie był do tej pory analizowany na gruncie teorii agencji. W
rozprawie sprawdzono także jak sami syndycy mas upadłości w Polsce postrzegają
efektywność postępowań upadłościowych przedsiębiorstw i swój wpływ na nią. Ostatni,
trzeci cel postawiony w rozprawie został więc również zrealizowany.
Postawiona w pracy główna hipoteza dotycząca znaczenia syndyka dla
efektywności postępowań została zweryfikowana pozytywnie. Ze względu jednak na brak
danych o charakterystykach syndyków niemożliwe było sprawdzenie, które konkretnie z nich
są odpowiedzialne za występujące pomiędzy syndykami zróżnicowanie w efektywności
prowadzonych przez nich postępowań. Poprzez analogię do wpływu niektórych
charakterystyk menedżerów na wyniki osiągane przez przedsiębiorstwa, którymi kierują,
można jednak przypuszczać, że istotne znaczenie dla
efektywności
postępowań
upadłościowych mają czynniki związane z kompetencjami syndyków, czyli ich wiedzą,
doświadczeniem, zdolnościami i cechami charakteru. Przydatne byłoby zgromadzenie w
badaniach prowadzonych w przyszłości danych o szczegółowych charakterystykach
10
syndyków, np. o ich doświadczeniu, wykształceniu, czy pewnych cechach charakteru.
Pozwoliłoby to na sprawdzenie w jaki sposób wpływają one na zróżnicowanie efektywności
postępowań
upadłościowych
pomiędzy
syndykami.
Nową
wiedzę
o
procesach
upadłościowych mogłaby dostarczyć również szczegółowa analiza zachowania sędziów w ich
trakcie, a także informacje o ich motywacjach i kompetencjach. Warto byłoby również
sprawdzić, po kilku latach obowiązywania znowelizowanej ustawy Prawo upadłościowe, jak
nowe przepisy dotyczące zmiany definicji niewypłacalności, procedury tzw. „przygotowanej
likwidacji” oraz sposobu wynagradzania syndyków oddziałują na efektywność postępowań
upadłościowych przedsiębiorstw.
Hipotezy dodatkowe pracy, związane z istotnością i kierunkiem wpływu
wymienionych czynników na wartość wskaźnika efektywności, zostały w większości
przypadków również zweryfikowane pozytywnie6, chociaż w przypadku niektórych
zmiennych zależało to od próby, z wykorzystaniem której szacowany był model.
Pożądanym kierunkiem dalszych badań byłoby ustalenie, czy nowo wprowadzone
przepisy regulujące postępowania restrukturyzacyjne przedsiębiorstw przyczynią się do
poprawy działania upadłości jako mechanizmu eliminowania z rynku nieefektywnych
podmiotów i realokacji zasobów. Być może nowe regulacje spowodują, że przedsiębiorcy
chętniej niż dotychczas będą składać we właściwym czasie wnioski o ogłoszenie postępowań
restrukturyzacyjnych zamiast podejmować, zazwyczaj nieudane, próby samodzielnego
rozwiązania problemów prowadzące do wyprzedaży majątku i zmniejszenia szans wierzycieli
na zaspokojenie ich roszczeń. Dzięki temu możliwe byłoby wdrożenie odpowiednich i
skutecznych działań naprawczych w tych przedsiębiorstwach, co z jednej strony pozwoliłoby
na uchronienie ich przed likwidacją, a z drugiej zwiększyłoby szanse wierzycieli na
odzyskanie swoich należności.
Zastosowane w pracy metody badawcze, czyli analiza ekonometryczna, badanie
ankietowe oraz analiza przepisów, zarówno starego, jak i nowego polskiego prawa
upadłościowego okazały się przydatne i pozwoliły zrealizować cele pracy oraz
zweryfikować postawioną w niej hipotezę główną oraz hipotezy dodatkowe.
Zgromadzony materiał empiryczny w postaci danych o 114 postępowaniach w przedmiocie
6
Pozytywna weryfikacja danej hipotezy dodatkowej miała miejsce wtedy, gdy kierunek i istotność wpływu
danego czynnika/danej zmiennej okazały się być zgodne z oczekiwaniami, negatywna – w przeciwnym
przypadku.
11
ogłoszenia upadłości i upadłościowych, zakończonych w latach 2008–2010 w X Wydziale
Gospodarczym ds. Upadłościowych i Naprawczych Sądu Rejonowego w Warszawie
umożliwił pokazanie zależności zachodzących pomiędzy charakterystykami przedsiębiorstw i
ich postępowań upadłościowych a efektywnością tych postępowań. W celu sprawdzenia
stabilności otrzymanych wyników pożądane byłoby przetestowanie postawionych hipotez z
wykorzystaniem większego zbioru danych, uwzględniającego informacje o postępowaniach
upadłościowych prowadzonych również w innych wydziałach upadłościowych sądów
rejonowych w Polsce, a także – o większej liczbie postępowań prowadzonych przez tych
samych syndyków.
Rozprawa jest, według wiedzy autorki, jedną z pierwszych, jeśli nie pierwszą7 pracą,
w której zidentyfikowano, za pomocą sformalizowanej metody, determinanty efektywności
polskich postępowań upadłościowych przedsiębiorstw. Znajomość tych czynników jest
niezbędna dla kształtowania regulacji upadłościowych w taki sposób, by służyły one ochronie
interesów wierzycieli, a dzięki temu ułatwiały przedsiębiorstwom dostęp do zewnętrznych
źródeł finansowania i co się z tym wiąże, wspierały rozwój rynku kredytowego. Według
wiedzy autorki, w dotychczas prowadzonych na świecie badaniach nad determinantami
efektywności postępowań upadłościowych wpływ syndyka na tę efektywność był pomijany
lub tylko skrótowo opisywany. Szczegółowo nie analizowano w nich również mechanizmów
motywacyjnych i kontrolnych, które oddziałują na zachowania syndyków. Rozprawa
przyczynia się do rozwoju teorii przedsiębiorstwa rozszerzając wiedzę dotyczącą
funkcjonowania przedsiębiorstw w schyłkowej fazie ich istnienia, czyli w trakcie procesu
upadłości. W pracy, na gruncie teorii agencji, wyjaśnione są również relacje pomiędzy
głównymi stronami zaangażowanymi w postępowanie upadłościowe przedsiębiorstwa, czyli
pomiędzy syndykiem i wierzycielami, a także przedstawiony i przeanalizowany jest sposób
ich działania. Praca wzbogaca dorobek ekonomii instytucjonalnej nie tylko w obszarze teorii
agencji, ale także w zakresie efektywności instytucji. Badania przeprowadzone na potrzeby
rozprawy mają charakter zarówno eksploracyjny jak i eksplanacyjny.
7
W 2015 r. opublikowany został w formie working paper artykuł (Blazy i Stef 2015), w którym za pomocą
wskaźnika odzyskanych należności ocenia się efektywność systemów upadłościowych krajów
postsocjalistycznych, w tym Polski, a także identyfikuje się determinanty tej efektywności. W odróżnieniu od
badań przeprowadzonych dla potrzeb rozprawy, w artykule tym analizowano jednak efektywność systemów
upadłościowych, a nie postępowań upadłościowych. Ponadto w zestawie czynników mogących mieć wpływ na
tę efektywność nie uwzględniono zmiennych związanych z przebiegiem samych postępowań upadłościowych.
12
Bibliografia8
Acharya, Viral V.; Bharath, Sreedhar T.; Srinivasan, Anand (2007): Does industry-wide
distress affect defaulted firms? Evidence from creditor recoveries. Journal of Financial
Economics 85 (3), s. 787–821. DOI: 10.1016/j.jfineco.2006.05.011.
Beck, Thotsten; Demirguc-Kunt, Asli; Levine, Ross (2001): Legal Theories of Financial
Development.
Oxford
Review
of
Economic
Policy
17
(4),
s.
483–501.
DOI:
10.1093/oxrep/17.4.483.
Blazy, Régis; Chopard, Bertrand; Fimayer, Agnès; Guigou, Jean-Daniel (2011): Employment
preservation vs. creditors’ repayment under bankruptcy law. The French dilemma?
International
Review
of
Law
and
Economics
31
(2),
s.
126–141.
DOI:
10.1016/j.irle.2011.03.002.
Blazy, Regis; Stef, Nicolae (2015): How do bankruptcy systems perform in Eastern Europe?
Universitate de Strasbourg (Working Paper, 2015-07), dostępne na stronie internetowej:
http://ifs.u-strasbg.fr/large/publications/2015/2015-07.pdf.
Bris, Arturo; Welch, Ivo.; Zhu, Ning (2006): The Costs of Bankruptcy. Chapter 7 Liquidation
versus Chapter 11 Reorganization. Journal of Finance 61 (3), s. 1253–1303. DOI:
10.1111/j.1540-6261.2006.00872.x.
Couwenberg, Oscar; Jong, Abe de (2008): Costs and recovery rates in the Dutch liquidationbased bankruptcy system. European Journal of Law and Economics 26 (2), s. 105–127. DOI:
10.1007/s10657-008-9058-6.
Eldridge, Sandra M.; Ukoumunne, Obioha C.; Carlin, John B. (2009): The Intra-Cluster
Correlation Coefficient in Cluster Randomized Trials. A Review of Definitions. International
Statistical Review 77 (3), s. 378–394. DOI: 10.1111/j.1751-5823.2009.00092.x.
Fisher, Timothy C. G.; Martel, Jocelyn (2001): On direct bankruptcy costs and the firm's
bankruptcy
decision
(t.
1),
dostępne
na
stronie
internetowej:
http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=256128.
Frątczak, Ewa. (2012): Zaawansowane metody analiz statystycznych. Warszawa: Szkoła
Główna Handlowa. Oficyna Wydawnicza; Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
8
Bibliografia ta uwzględnia wyłącznie pozycje, do których odniesienia znajdują się w autoreferacie.
13
La Porta, Rafael; Lopez-de-Silanes, Florencio; Shleifer, Andrei; Vishny, Robert W. (1997):
Legal determinants of external finance. National Bureau of Economic Research. Cambridge
(Working
Paper,
5879),
dostępne
na
stronie
internetowej:
http://www.nber.org/papers/w5879.pdf.
Levine, Ross (1999): Law, Finance, and Economic Growth. Journal of Financial
Intermediation 8 (1-2), s. 8–35. DOI: 10.1006/jfin.1998.0255.
Mączyńska, Elżbieta; Morawska, Sylwia (2015): Efektywność procedur upadłościowych.
Bankructwa przedsiębiorstw, katharsis i nowa szansa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
Ministerstwo Sprawiedliwości (2013): Informacja statystyczna o ewidencji spraw i
orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie, cz.VII Sprawy gospodarcze w
2012
r.
Warszawa,
dostępne
na
stronie
internetowej:
http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/statystyki/statystyki-2012/.
Schönfelder, Bruno (2003): Death or survival. Post-communist bankruptcy law in action. A
survey,
dostępne
na
stronie
internetowej:
http://econstor.eu/bitstream/10419/48388/1/362293457.pdf.
Succurro, Marianna (2012): Bankruptcy systems and economic performance across countries.
Some empirical evidence. European Journal of Law and Economics 33 (1), s. 101–126. DOI:
10.1007/s10657-009-9138-2.
Thorburn, Karin S. (2000): Bankruptcy auctions: costs, debt recovery, and firm survival.
Journal of Financial Economics 58 (3), s. 337–368. DOI: 10.1016/S0304-405X(00)00075-1.
Warner, Jerold B. (1977): Bankruptcy costs. Some evidence. The Journal of Finance 32 (2), s.
337–347. DOI: 10.1111/j.1540-6261.1977.tb03274.x
14
Spis rozdziałów rozprawy doktorskiej
Wstęp
Rozdział 1 Ekonomiczne uwarunkowania i znaczenie upadłości przedsiębiorstw
1.1. Upadłości i bankructwa przedsiębiorstw w Polsce
1.2. Prawo upadłościowe jako jedna z podstawowych instytucji gospodarki rynkowej
1.3. Cele i funkcje prawa upadłościowego w świetle teorii ekonomicznych
Rozdział 2 Postępowanie upadłościowe przedsiębiorstwa i jego uczestnicy
2.1. Przebieg postępowania upadłościowego przedsiębiorstwa w Polsce
2.2. Interesariusze postępowania upadłościowego - ich cele, motywacje, prawa i
obowiązki, w świetle prawa i teorii ekonomicznych
Rozdział 3 Efektywność prawa upadłościowego i postępowań upadłościowych
3.1. Pojęcie efektywności prawa/systemu upadłościowego
3.2. Mierniki efektywności procedur i postępowań upadłościowych
3.3. Znaczenie systemu upadłościowego dla rozwoju gospodarczego
3.4. Determinanty efektywności postępowań upadłościowych
Rozdział 4 Metodologia badań
4.1. Cele i hipotezy badawcze
4.2. Zastosowane metody badawcze
4.3. Charakterystyka prób badawczych
4.3.1. Badanie akt sądowych postępowań upadłościowych
4.3.2. Badanie ankietowe syndyków
Rozdział 5 Wyniki przeprowadzonych badań i wstępne wnioski
5.1. Determinanty efektywności postępowań upadłościowych przedsiębiorstw w świetle
przeprowadzonych badań
5.1.1. Wyniki oszacowania modelu ekonometrycznego
5.1.2. Diagnostyka modelu
5.2. Wyniki badania ankietowego syndyków
5.3. Ocena systemu motywacyjnego dla syndyków mas upadłości w Polsce
5.3.1. Wynagrodzenie syndyka i jego determinanty
5.3.2. Kontrola działań syndyka – wykorzystanie praw wierzycieli w postępowaniu
upadłościowym
5.3.3. Uzależnienie powołania do pełnienia funkcji syndyka od efektywności wcześniej
prowadzonych postępowań
15
5.3.4. Całościowa ocena funkcjonującego systemu motywacyjnego dla syndyków mas
upadłości
Wnioski końcowe i podsumowanie
Bibliografia
Załącznik
Spis rezultatów
Spis rysunków
Spis tabel
Spis wykresów
16