Ludzie ZO: Moes`owie

Ludzie ZO: Moes'owie
(czwartek, 01 04 2010) -
Historia niektÃłrych mieszczańskich rodzin jest rÃłwnie ciekawa jak dzieje wielkich dynastii. Moesowie
byli złotnikami, sukiennikami. Pisali się Moss, Moess, przez gotyckie „o unlau―, co brzmiało mniej
więcej jak „Mojs―, aczkolwiek byli protestantami, a w rodzinie zdarzali się nawet pastorzy. W XIX
stuleciu rozwijali przemysł włÃłkienniczy, żenili się z polskimi szlachciankami, nabywali majątki i wioski,
wchodzili na ziemię olkuską z rodami Dietel, Mauve, Westen, Renard, jako nowi kapitaliści i ziemianie. W
XX wieku spolonizowali się, służyli w wojsku polskim, brali udział w niepodległościowej konspiracji.
Utracili firmy, fabryki, majątki ziemskie. Przetrwali dwie wojny światowe, faszyzm i komunizm Nadal
należą do arystokratycznej konserwatywno-liberalnej „międzynarodÃłwki―. Pretendują nawet,
bez większych perspektyw, do tronu Danii. GłÃłwnie związani są jednak ze środowiskiem aktorskim,
artystycznym, intelektualnym. Czyli z arystokracją ducha.
C.A. Moes z Pilicy.Nestorem polskiej linii rodu był Christian Augustus Moes (1810-1872), sukiennik spod
Akwizgranu (Aachen), syn niedoszłego pastora, prosty wyrobnik fabryczny, następnie buchalter i
przedstawiciel handlowy branży sukienniczej w Łodzi. Ożenił się z cÃłrką handlarza winem z Sieradza,
założył manufakturę znaną pÃłźniej jako „C.A. Moes & Company―, a gdy po powstaniu
listopadowym car Mikołaj I ustanowił barierę celną na granicy Rosji z KrÃłlestwem Polskim (1839),
przeniÃłsł się na Podlasie – bo obwÃłd białostocki był zwolniony z cła. Wydzierżawił letnią rezydencję
Branickich w Choroszczy w dolinie Narwi i urządził w niej fabrykę kortu (koce, pledy, derki). Popyt był
duży, rynek chłonny, a srogie zimy przysparzały mu klientow. Produkcja rosła i przynosiła zyski. W 1846
roku Moes zatrudniał setki pracownikÃłw, w tym rÃłwnież pastora, aptekarza, lekarza oraz nauczycieli i
handlowcÃłw. Miał składy handlowe w Warszawie, Wilnie, Kijowie, Petersburgu, a nawet w Odessie,
Charkowie i Moskwie. Po latach pracy w zapylonych halach i kantorach fabrycznych zachorował na
astmę i dlatego w 1851 r. przeniÃłsł się do Pilicy w powiecie olkuskim. Początkowo spędzał tu wakacje,
ale wkrÃłtce poczynił spore inwestycje i osiadł tu z rodziną na stałe. Wyremontował zakupiony pałac,
zbudował browar i gorzelnię, papiernię, drugą fabrykę sukna, farbiarnię, młyn parowy i tartak. Był
szanowanym obywatelem i pracodawcą. Niemniej odnosił się krytycznie do spiskowcÃłw, insurgentÃłw,
zwolennikÃłw niepodległości Polski; głosił, że psują mu interesy. W okresie powstania styczniowego miał
na tym tle zatarg z braćmi Siemieńskimi, miejscowymi ziemianami, właścicielami kilku kopalń w Zagłębiu
Dąbrowskim. Wincenty Siemieński, powstańczy naczelnik powiatu olkuskiego (brat Jacka Siemieńskiego z
Sosnowca), chciał go nawet postawić przed trybunałem rewolucyjnym, za to, że „...obywatel bardzo
utrudnia przejazd osobom wysyłanym do władz [narodowych] w charakterze kurierÃłw...― (list W.
Siemieńskiego do C.A. Moessa z 12 sierpnia 1863, w zbiorach Muzeum WP w Warszawie). W tej sytuacji
Moesowie wyjechali dyplomatycznie do uzdrowiska w Zgorzelcu (Goerlitz) i powrÃłcili dopiero po
powstaniu. Niezależnie od polityki Christian August naprawdę chorował, jeździł wciąż do wÃłd i w 1872
roku zmarł w Pilicy. Jego grÃłb można znaleźć na miejscowym cmentarzu ewangelickim. Wg niektÃłrych
źrÃłdeł ciało przewieziono pÃłźniej do Choroszczy i pochowano w nowym rodzinnym grobowcu. Miał
dziesięcioro dorosłych dzieci i wielu spadkobiercÃłw. W ramach podziału majątku pałac w Pilicy
sprzedano, a Moesowie wyprowadzili się do pobliskiego Sławniowa i do Wierbki. Podlaska linia rodu
przetrwała do pocz. XX wieku. W okresie I wojny światowej i rewolucji rosyjskiej Choroszcz została
zdewastowana i praktycznie zniszczona. W 1918 roku bolszewicy z Komitetu Rewolucyjnego w
Białymstoku zadekretowali nacjonalizację fabryki. Gdy wojska odradzającej się Rzeczpospolitej zajęły
Podlasie, dotychczasowi właściciele nie mieli już do czego wracać. Karol August II, syn Karola Augusta i
wnuk Christiana, wyjechał do Niemiec i zmarł w Innsbrucku (1929). W Choroszczy urządzono szpital
psychiatryczny, aktualnie mieści się tu białostockie Muzeum Wnętrz Pałacowych. Â Hrabia Aleksander
Juliusz z Wierbki. Na ziemi olkuskiej filarem rodu był niewątpliwie hrabia Aleksander Juliusz, syn
Christiana (ur. 1865 w Wierbce, zm. tamże 1928). Ożenił się z młodszą o 4 lata Janiną Joanną
Miączyńską herbu Suchekomnaty, kuzynką Kajetana z Miączyna Miączyńskiego, byłego marszałka
konfederacji barskiej! Stanowili dobraną parę, znakomicie wykorzystywali koniunkturę przełomu XIX i XX
wieku, zarabiali, inwestowali, dynamizowali rozwÃłj regionu. Kupili w Wiedniu tytuł hrabiowski i zbudowali
w Wierbce modernistyczny pałac z angielskim ogrodem. Dziś to zaledwie zapuszczona gęstwina i szczątki
zabudowań, ale kiedyś była to wykwintna rezydencja, licznie odwiedzana przez artystÃłw, politykÃłw,
kupcÃłw, działaczy regionalnych. Gościli tu licznie Polacy, m.in. Henryk Sienkiewicz, czy inż. Jerzy
Stamirowski, dyrektor należącej do gospodarzy papierni w Sławniowie, pÃłźniej pierwszy starosta powiatu
olkuskiego (1919 – 1932), postać niezwykle zasłużona i – niestety – wciąż niedoceniona.
Moesowie prowadzili otwarty dom i wystawne życie. Narzucili bliskim, krewnym i dzieciom wielkopański
styl bycia, a przy tym – rzecz najważniejsza – zapisali się pozytywnie w historii regionu i we
wdzięcznej pamięci mieszkańcÃłw. Aleksander, hrabia Moes, był prezesem kieleckiego Towarzystwa
Kredytowego Ziemskiego i zwierzchnikiem prężnie działającego Oddziału TKZ w Olkuszu. Popierał walkę z
analfabetyzmem, zakładał szkoły, zasiadał w Radzie Opiekuńczej Szkoły Handlowej w Kielcach (1903).
Wspomagał finansowo Komitet Ratunkowy Ziemi Kieleckiej i Olkuskiej – fundatora wielu szkÃłł, min.
Gimnazjum w Olkuszu (1916). Mieli czworo dzieci: Marię Annę (ur. 1896), Aleksandra (1898),
http://www.sp.olkusz.pl - Starostwo Powiatowe w Olkuszu
Powered by Mambo
Generated: 8 March, 2017, 15:13
Władysława (1900) i Barbarę (1904). Do wybuchu I wojny światowej młodzi Moesowie prowadzili sielskie
życie. Światowa zawierucha znacznie utrudniła ich wychowanie i wykształcenie. Angielskie guwernentki
nie mogły zastapić studiÃłw, podobnie eksternistyczne matury zdawane w gimnazjach kieleckich, być
może nawet w Olkuszu. Mimo to hrabicze zostali wychowani w duchu polskości, po odzyskaniu
niepodległości odbyli służbę w WP i rozpoczęli ziemiański żywot. Hrabianki powychodziły za mąż, weszły
w alianse z polską szlachtą, m.in. z Dzierżykraj-Morawskimi, herbu Nałęcz. Starszy syn hrabiego z
Wierbki, Aleksander, osiadł w majątku Sprowa, pow.Włoszczowa, kupionym od Adolfa Niemojewskiego,
dziedzica Słupii na kielecczyźnie. Nowy własciciel całkiem nieźle zarządzał kilkusethektarowymi dobrami,
znacznie zmodernizował liczącą ponad 30 domÃłw wioskę, zasadził egzotyczne drzewa, urządził spory
park i stawy. Ożenił się z Barbarą Sobańską z SumÃłwki, hrabianką Junosza i spłodził liczne potomstwo:
siedmiu synÃłw i trzy cÃłrki. Młodszy, Władysław Gerard, odziedziczył po ojcu dwÃłr, folwark i stadninę
w Udorzu gm. Żarnowiec, pow. Olkusz, należący wcześniej do Władysława Okęckiego. Sporo przebywał w
Krakowie i w Warszawie, zajmował się polityką. Jego żoną była Anna Teresa Brzozowska, cÃłrka hrabiego
Beliny z Podola (1911 – 1978). Wykształcona we Lwowie i za granicą (Szwajcaria, Belgia), rzuciła po
ślubie pracę zawodową i zarządzała majątkiem męża, liczącym – bagatela – 430 hektarÃłw. Miała
z nim dwoje dzieci. Mimo reformy rolnej, ktÃłra w latach 1930-ch objęła ich majątki i doprowadziła do
ich częściowej parcelacji, Moesowie byli lojalnymi obywatelami II RP, powszechnie szanowanymi i
lubianymi. Popierali władze sanacyjne, brali udział w lokalnych uroczystościach państwowych i religijnych,
wspierali miejscowe stowarzyszenia dobroczynne i młodzieżowe. Â Wojna i okupacja. II wojna
światowa, a pÃłźniej czasy PRL, zupełnie odmieniły ich losy. Weszli w świat konspiracji, wywiadu AK, a po
wojnie utracili wszystkie dobra ziemskie, fabryki i przedsiębiorstwa i zajęli się teatrem, filmem,
dyplomacją, pracowali w oświacie, nauce, otwierali wlasne firmy. Ale po kolei! Gdy wybuchła wojna
polsko-niemiecka, podzielili dramatyczne losy ojczyzny. Walczyli mężnie w szeregach WP; baron
Władysław, podporucznik rezerwy, otrzymał nawet 20 września 1939 Krzyż Walecznych. Ich dalsze losy
wojenne i okupacyjne nie są do końca znane. Mieszkańcy Udorza i Żarnowca są do dziś przekonani, że
dziedzic dostał się do niewoli i przebywał w Oflagu w Rzeszy. Niemniej wiele wskazuje na jego działalność
konspiracyjną w kraju, w Brygadzie Wywiadowczej AK w powiecie warszawskim, w ekspozyturze
granicznej w Olkuszu i w placÃłwkach w Pilicy i Udorzu. UdÃłrz, leżący na granicy Rzeszy i GG, świetnie
nadawał się zresztą na bazę wywiadu. Tu wycofali się po głośnej akcji Koppe żołnierze „Parasola―
(koniec lipca 1944 roku), tu partyzanckie ścieżki przywiodły OP „Surowiec― Gerarda
„Hardego― Woźnicy (jesień ’44). RÃłwnież nad Sprową i pobliskimi wioskami czuwały jakieś
dobre siły, interweniowały w czasie pacyfikacji, ratowały ludzi od rozstrzelania. Â W PRL. W styczniu
1945. Moesowie zostali po prostu wyrzuceni ze swych posiadłości, a ich dobra splądrowano i utworzono
na nich Państwowe Gospodarstwa Rolne. Początkowo życie w PRL było dla nich bardzo trudne. Wyjechali
na polski „Dziki ZachÃłd― (Dolny Śląsk, Ziemia Lubuska), byli osadnikami, pionierami przemysłu i
elektryfikacji (Jelenia GÃłra, Bolesławiec). Jako „byli dziedzice, prześladowcy klasy robotniczochłopskiej― długo mieli problemy z komunistycznymi władzami. Baronowa Anna Teresa MoesBrzozowska została nawet aresztowana z rozkazu WUBP w Kielcach i uwięziona w piwnicach willi
KallistÃłw w Olkuszu i w dawnej komendzie olkuskiej milicji/policji pod zarzutem wspÃłłpracy z NSZ i AK,
„...ktÃłre to organizacje miały na terenie jej majątku likwidować działaczy PPR...― (cytat z akt
IPN). Zwolniono ją w końcu z braku dowodÃłw winy, ale odsiedziała w nieludzkich warunkach prawie trzy
miesiące (koniec marca – początek czerwca 1945). Ostatecznie dopiero po paru latach Moesowie
opuścili Ziemie Odzyskane i przyjechali do Warszawy. Aleksander z Barbarą i coraz liczniejszą rodziną
osiedli w podwarszawskim MilanÃłwku. Związani byli z „Filmem Polskim―, oświatą, teatrem,
Politechniką Warszawską, odbywali obowiązkową służbę wojskową w LWP, zakładali prywatne firmy
rzemieślnicze, usługowe. Dwie z ich cÃłrek wyemigrowały z kraju – jedna do Paryża, druga do
Kalifornii. Trzecia pracowała jako psycholog w poradni wychowawczo-zawodowej w Pruszkowie. Anna
Teresa i Władysław zamieszkali w Warszawie i w pobliskim Komorowie (pow. PruszkÃłw). Pracowali w
„Książce i Prasie – Ruch―, na uczelniach, udzielali się społecznie, charytatywnie (YMCA,
Caritas). Z racji znajomości językÃłw obcych angażowaly ich zagraniczne ambasady w charakterze
tłumaczy, radcÃłw, sekretarzy. Mieli kontakty z Brytyjczykami, Niemcami, Grekami, Amerykanami.
Słowem: stali się na powrÃłt „ludźmi z towarzystwa―. Zapłacili jednak za to słono, uważano ich
bowiem za... szpiegÃłw. Â Smutni panowie z Rakowieckiej. Moesowie byli przez kilkanaście lat w
zainteresowaniu resortÃłw siłowych PRL (MSW i MON). W latach 1957-58 oraz w końcu lat 1960-tych i na
początku 1970-tych dość obcesowo i namolnie namawiano ich do wspÃłłpracy W okresie 1969 – 1972
obserwowano ich mieszkania i domy, nachodzono w szpitalu, otaczano całą siecią werbownikÃłw,
kontaktÃłw poufnych itp. Chodziło o sprawy o zabarwieniu poakowskim, opozycyjnym (Marzec 1968),
agenturalnym na szczeblu kraju i zagranicy. Przechodziła w nich cała galeria znanych postaci,
kojarzących się jednoznacznie z wywiadem WP i AK od Włoszczowy po Olkusz (Tarchalscy, Hryniewicze) i
z opozycją w środowisku studenckim, teatralnym i filmowym (Jacek Fedorowicz, Andrzej Seweryn,
Stanisław Tym). Moesowie zachowali w tym trudnym okresie życia klasę i styl, grzecznie wymawiali się
od wspÃłłpracy, a z kolei ich żony i cÃłrki podobno się „awanturowały―. W końcu Maria Janina
http://www.sp.olkusz.pl - Starostwo Powiatowe w Olkuszu
Powered by Mambo
Generated: 8 March, 2017, 15:13
– „Dzidzia―, cÃłrka Władysława i Anny Teresy, wyjechała nielegalnie z kraju na ZachÃłd, a
bezpieka powoli dała rodzinie spokÃłj. Uznano MoesÃłw za „zbyt inteligentnych― i
„uważających się za coś lepszego―, za „zbyt starych na agentÃłw―, schorowanych,
drażliwych na punkcie własnej rodziny itp. W końcu zasłużyli sobie chyba na szacunek władz PRL, bo
pozwolono im nawet wyjeżdżać za granicę. Baron Władysław w wieku ponad 70 lat mÃłgł więc kilakrotnie
odwiedzić swoją cÃłrkę w Paryżu (była wtedy studentką Alliance Francaise, następnie pracowała w
paryskiej firmie projektowo-budowlanej). Epilog. Dziś, po XX-wiecznych wojnach światowych i
rewolucjach, wizerunek rodu jest coraz odleglejszy od surowej, protestanckiej prostoty i pracowitości C.A.
Moesa, od sarmackich manier hrabiego Aleksandra z Wierbki, czy od PRL-owskich, wrogich stereotypÃłw.
Przetworzyły go wielokrotnie specsłużby, środki przekazu, Internet, show bussiness. Przede wszystkim
zmienili go jednak sami Moesowie: inżynierowie, technicy i redaktorzy filmowi, aktorzy, nauczyciele,
biznesmeni. Wnuk hrabiego Aleksandra, Jerzy Michał Moes, to warszawski aktor teatralny (STS,
Ateneum) i filmowy („Potop― Hoffmana). A jego prawnuczka to Carrie Anne Moss, odtwarzająca
postać Trinity w w słynnej trylogii filmowej „Matrix―. Inny znany prawnuk hrabiego Aleksandra to
Adam Kazimierz Moes, prezes Związku Ziemian Polskich, wydawca czasopisma „Ziemianin―. Jest
w nich jakaś solidność i pęd do aktywnego zmieniania świata, wola walki i chęć przystosowania. Bardzo
możliwe, że kiedyś powstanie poważne dzieło o tej, jakże ciekawej, niemiecko-polskiej rodzinie.
Krzysztof Goc
Bibliografia: ŹrÃłdła. IPN Kr 010/1535, wcześniej 1568/II i 15089/II (nr akt
ubeckich), Moes Władysław Gerard, syn Aleksandra, ur. 17.11.1900. IPN Bu 642/3583 (EAWW 3583),
Moes Władysław, warszawskie akta paszportowe. IPN Kr 024/1, 2, 3... itp..., Powiatowy Urząd
Bezpieczeństwa Publicznego Olkusz/ Referat Służby Bezpieczeństwa KP MO Olkusz. IPN Bu 00945/978,
rejestr. 5650/I, mikrofilm 4551/1.Moes Brzozowska Anna Teresa. IPN Kr 07/1943, (nr akt ubeckich –
Wojskowy Sąd Rejonowy – KrakÃłw 2051/III), Hryniewicz Janusz. IPN Kr 0126/198, (nr akt ubeckich
2051/III), Hryniewicz Janusz. IPN Kr 111/2871 (nr akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej – KrakÃłw
Pr 200/51), Hryniewicz Janusz. IPN Bu 01178/185 Hryniewicz Janusz (kopie akt krakowskich)
Relacje
i opracowania. Adair Gilbert, The Real Tadzio. Thomas Mann’s „Death in Venice― and the
Boy Who Inspired It, wyd. „Carroll & Graf―; Dokumenty terenowych władz cywilnych powstania
styczniowego 1862-1864, Wrocław 1986; Markowski M.B., Obywatele ziemscy w wojewÃłdztwie
kieleckim 1918 – 1939, Kielce 1993. Serwatowski Władysław, Tajemnica pięknego Tadzia
wyjaśniona?, [w:] „Odra―, 2007; Tarchalski Mieczysław „Marcin― „Grzegorz―,
„Kaktus― Armii Krajowej, cz. 1 –2, brak daty i miejsca wydania, offset z maszynopisu, drugi
obieg, około 1986 rok. Tarchalski Mieczysław „Marcin― „Grzegorz―, Włoszczowski
ObwÃłd AK. Monografia – pamiętnik. Cz. 1: „Kaktus―, Cz. 2: Na ścieżkach małej wojny,
GołuchÃłw – Ośrodek Kultury Leśnej, Poznań – Generalna Dyrekcja LasÃłw Państwowych, 1994.
„Der Spiegel―, nr 52/2002 (art. Volkera Hage)
Internetwww.przodkowie.com www.it-jura.pl
www.wrotapodlasia.pl www.sejm-wielki.pl www.fotoinfo.pl www.komorow.net www.expatpol.com
www.jura.art.pl
www.muzeum.kielce.pl www.radio.bialystok.pl i inne.
http://www.sp.olkusz.pl - Starostwo Powiatowe w Olkuszu
Powered by Mambo
Generated: 8 March, 2017, 15:13