plik pdf

Dr Edward MOLENDOWSKI
Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Akademia Ekonomiczna w Krakowie
Dr Henryk CZUBEK
Katedra Handlu Zagranicznego
Akademia Ekonomiczna w Krakowie
ZAŁAMANIE RÓWNOWAGI GOSPODARCZEJ
W POLSCE, CZECHACH I NA WĘGRZECH.
PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE.
1.
WSTĘP
–
WYZNACZNIKI
MAKROEKONOMICZNEJ
SKUTECZNOŚCI
POLITYKI
Panujący konsensus odnośnie celów polityki gospodarczej prowadzonej w poszczególnych
państwach dokonujących transformacji systemowej został zaczerpnięty z kanonu teorii
makroekonomii. Zasadniczo wszyscy są zgodni, że w kraju, w którym będzie przestrzegane
pięć podstawowych zasad określających główne cele prowadzonej polityki gospodarczej, nie
powinno się odnotowywać presji społeczeństwa w kierunku zasadniczej rewizji
prowadzonych działań. Panująca zgodność w kwestii celów nie przenosi się już jednak na
poglądy odnoszące się do środków polityki gospodarczej, przy pomocy których należy
zapewnić osiągnięcie wyznaczonych celów.
Te pięć celów to postulaty w następujących dziedzinach:
• zapewnienie realnego wzrostu poziomu PKB na poziomie wystarczającym przynajmniej
na wchłonięcie wolnych zasobów siły roboczej,
• utrzymanie, a nawet redukcja poziomu bezrobocia tak, aby w niektórych regionach kraju,
branżach przemysłowych lub grupach społecznych nie stawało się ono trwałym
problemem strukturalnym,
• utrzymanie, a wręcz obniżanie tempa zmian cen na akceptowalnym społecznie i
gospodarczo poziomie stwarzającym stabilne warunki prowadzenia działalności
gospodarczej dla sektora przedsiębiorstw i umacniającym zaufanie do własnej waluty
wśród gospodarstw domowych,
• kontrolowanie na rozsądnym poziomie skali deficytu budżetowego odniesionego do
poziomu PKB przy zapewnieniu prawidłowej realizacji wszystkich ustawowo
określonych funkcji instytucji publicznych,
• zapobieganie znaczącej nierównowadze w obrotach bieżących bilansu płatniczego w celu
utrzymania międzynarodowej wiarygodności naszego kraju.
Istnieje, jak wiadomo, cała gama środków polityki monetarnej, fiskalnej oraz dodatkowych
regulacji administracyjnych bądź w randze ustawy bądź też niższych, które służą realizacji
poszczególnych celów. Problemem jest jednak taka aplikacja tych środków, aby
równocześnie optymalizować realizację wszystkich wymienionych wyżej celów1. W praktyce
jest to bardzo trudne, a wręcz względnie bardzo łatwo dochodzi do przesunięcia akcentu
realizacyjnego na jeden z tych celów, przy równoległym mniejszym zwracaniu uwagi na
pozostałe cele. Kwestia priorytetów, jakie są przypisywane tym celom, i doboru
odpowiednich środków polityki gospodarczej jest domeną wyborów społeczno-politycznych
dokonywanych przez daną ekipę rządzącą.
1
por. „Zdolność konkurencyjna gospodarki Polski w okresie transformacji systemowej na tle Czech i Węgier”,
Elżbieta Bombińska, praca doktorska, AE Kraków, 2001
-1-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
H.Czubek
E.Molendowski
W kategoriach analizy ekonomicznej można próbować zestawić ze sobą skutki polityki
gospodarczej prowadzonej w różnych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, określić
ewentualne podobieństwa i różnice zastosowanego instrumentarium środków polityki
gospodarczej oraz ustalić jakie to przyniosło rezultaty. Metoda zastosowana przez autorów
koncentruje się na analizie przypadków kryzysowych w trzech krajach: Węgrzech, Czechach i
Polsce oraz określeniu ogólnych zaleceń postępowania w podobnych sytuacjach.
Chronologicznie kryzysy odnotowywane były najpierw na Węgrzech w latach 1994-95,
następnie w Czechach w 1997 r. i obecnie ujawnił się kryzys budżetowy w Polsce –
lato/jesień 2001 r. Należy jednak stwierdzić, że w każdej z tych gospodarek były zauważalne
zawczasu pierwsze symptomy, ostrzeżenia przed nadchodzącymi zawirowaniami w
gospodarce. Ich nie docenienie i zignorowanie we właściwym czasie spowodowało
poniesienie w tych krajach dodatkowych wysokich kosztów procesów restrukturyzacji
gospodarki. Koszty te na pewno były konieczne do poniesienia, ale w przypadku podjęcia
wcześniejszych działań zaradczych byłyby przypuszczalnie znacznie mniejsze.
2.
PRZYPADEK WĘGIERSKI
Kryzys węgierski ujawnił się z całą ostrością w roku 1994, ale już pod koniec 1993 r. sytuacja
gospodarcza Węgier charakteryzowała się już znacznym brakiem równowagi, zarówno
zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Produkt krajowy brutto (GDP) był (w cenach
porównywalnych) o około 6 % niższy niż w 1991. Deficyt w budżecie państwa wyniósł ok.
120 mld HUF (ok. 1,2 mld USD). Ujemne saldo obrotów handlu zagranicznego przekroczyło
3,6 mld USD, gdyż wartość eksportu (8,9 mld USD) obniżyła się o 16,8 % w porównaniu do
roku poprzedniego, a importu (12,5 mld USD) - wzrosła równocześnie aż o 13,2 %.
Zadłużenie zagraniczne brutto zwiększyło się w ciągu roku o ponad 3,1 mld USD, osiągając
poziom 24,5 mld USD. Ilość zarejestrowanych bezrobotnych wzrosła o ok. 17 % i wyniosła
ponad 630 tys. osób (12,1 % czynnych zawodowo). Stopa inflacji wyniosła 22,5 %.2
W 1994 r te niekorzystne tendencje nasiliły się jeszcze bardziej , zwłaszcza w jego pierwszej
połowie. Stało się to jedną z przyczyn dojścia do władzy, na skutek wyborów wiosną 1994 r.,
nowej socjal-liberalnej koalicji. Utworzony w czerwcu 1994 r nowy rząd pod kierunkiem G.
Horna za jedno z głównych zadań uznał naprawę gospodarki poprzez stabilizację a następnie
stworzenie warunków do jej wzrostu. W ogłoszonym ok. 160 stronicowym programie cele te
postanowiono zrealizować m.in. poprzez:
•
•
•
•
•
•
reformę budżetu państwa, powstrzymanie narastania deficytu i zmianę struktury jego
wydatków,
przywrócenie zdolności płatniczej kraju,
przekształcenie i zmniejszenie liczebności administracji państwowej,
zmianę strategii prywatyzacji w celu jej znacznego przyspieszenia,
reformę systemu bankowego,
reformę systemu podatkowego,
2
Wszystkie dane statystyczne podano na podstawie: Statistikai Havi Közlemények (Biuletynów Głównego
Urzędu Statystycznego Węgier) za lata 1994-1996.
-2-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
•
•
•
•
•
H.Czubek
E.Molendowski
stworzenie udogodnień i preferencji dla inwestowania przez kapitał rodzimy i
zagraniczny,
wspieranie eksportu i dywersyfikacji struktury geograficznej handlu zagranicznego, w
tym zwłaszcza z krajami UE,
rozwój infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej oraz mieszkaniowej,
powstrzymanie negatywnych tendencji w rolnictwie i gospodarowaniu ziemią,
ożywienie działalności giełdy.
Już na jednym z pierwszych posiedzeń rządu podjęto decyzje w sprawie nowelizacji budżetu
na 1994 r., tak by jego deficyt do końca roku nie przekroczył zaplanowanych w ustawie 330
mld HUF. Zdanie to postanowiono zrealizować poprzez:
•
•
•
•
•
•
modyfikację ustawy podatkowej (podniesienie podatku VAT poprzez zastąpienie stawki
10 proc. stawką 2 proc. oraz jego zwiększenie w odniesieniu do niektórych usług z
dotychczasowych 12 proc. na 25 proc.),
istotne zmniejszenie dotacji budżetowych do większości tzw. Funduszy Celowych,
zmniejszenie inwestycji rządowych,
rezygnację z realizacji wystawy EXPO,
przeprowadzenie jednorazowej dewaluacji forinta (o 8 %)3,
podwyższenie cen energii.
Pomimo tych decyzji sytuacja gospodarcza kraju w całym 1994 r. kształtowała się nadal
bardzo niekorzystnie. Ujemne saldo bilansu handlowego na koniec roku osiągnęło już poziom
3,8 mld USD (import był o ok. 1,4 razy wyższy od eksportu)4, wydatki budżetu państwa były
o ok. 321 mld HUF wyższe od dochodów. Bilans obrotów bieżących zamknął się niedoborem
w wysokości ok. 3,9 mld USD (w porównaniu z 3,4 mld USD w 1993 r), co stanowiło już
około 8-9 % PKB. Stopa inflacji utrzymywała się nadal na bardzo wysokim poziome
(wyniosła 21,2 %). Konsumpcja krajowa już drugi rok z rzędu znacznie przekroczyła (o ok. 9
%) wielkość wytworzonego PKB. Zadłużenie zagraniczne brutto zwiększyło się o dalsze 4,1
mld USD i wyniosło już 28,5 mld USD, a łączne zadłużenie publiczne osiągnęło aż poziom
rocznego GDP5.
W tej skomplikowanej sytuacji na stanowisku Ministra Finansów na początku 1995 roku
nastąpiła zmiana. Po rezygnacji dotychczasowego ministra L. Békesiego, objął je L. Bokros,
dotychczasowy dyrektor Banku Budapeszt6. Dał się on poznać jako dobry ekonomista już w
latach osiemdziesiątych publikując szereg opracowań. Warto podkreślić, iż przyjęcie
3
W ciągu całego 1994 r. Forint był dewaluowany aż siedmiokrotnie (3 stycznia - o 1,0 %, 16 lutego - o 2,6%,
13 maja – o 1,0 %, 5 sierpnia - o 8,0 %, 11 października – o 1,1% i 29 listopada – o 1,0%), w sumie o 16,8 %.
W 1993 r. natomiast, o 15,0 % (w pięciu ratach).
4
Eksport w porównaniu do 1993 r, co prawda wzrósł o ok. 20 %, ale jego wolumen był nadal niższy niż przed
dwoma laty. Równocześnie import wzrósł o ok. 16,1 %.
5
Wszystkie dane statystyczne podano na podstawie: Statistikai Havi Közlemények (Biuletynów Głównego
Urzędu Statystycznego Węgier) za lata 1994-1996.
6
Na początku 1995 r. nastąpiła też zmiana na stanowisku Prezesa Węgierskiego Banku Narodowego. Po
odsunięciu P. Á. Boda powierzono je G. Surányiemu, który już na początku lat dziewięćdziesiątych pełnił tę
funkcję przez ponad 1 rok.
-3-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
H.Czubek
E.Molendowski
propozycji uzależnił on od zaakceptowania przez Premiera Gy. Horna swojego programu
naprawy gospodarki, który sformułował w 25 punktach.
2.1
Program ratowania gospodarki w/g Lajosa Bokrosa.
Chcąc przywrócić rozstrojoną równowagę ekonomiczną kraju, a zarazem stworzyć
podwaliny trwałego wzrostu w przyszłości, Bokros przygotował (przy współudziale Prezesa
Węgierskiego Banku Narodowego) program ratowania gospodarki. Postanowił przede
wszystkim ograniczyć nadmierną konsumpcję. Priorytetowe znaczenie nadał też wymogowi
przywrócenia równowagi w wymianie handlowej z zagranicą.
Jego propozycje zostały przyjęte na nadzwyczajnym posiedzeniu rządu w dniu 12 marca i
ogłoszone na specjalnej konferencji prasowej przez Premiera Gy. Horna7.
Osiągnięcie celów sformułowanych przez Bokrosa postanowiono uzyskać głównie poprzez:
•
•
•
•
•
•
•
jednorazową dewaluację Forinta – o 9%, z równoczesnym wprowadzeniem dewaluacji
kroczącej o 1,9 % (a w drugiej połowie roku o 1,3 %) miesięcznie w stosunku do
podstawowego koszyka walut . Oznaczało to w sumie obniżenie wartości waluty
krajowej w ciągu roku o około 26-27 %;
wprowadzenie na okres przejściowy (nie dłuższy niż 2 lata) dodatkowej opłaty
importowej w wysokości 8 % wartości wszystkich sprowadzanych towarów, z wyjątkiem
nośników energii;
ograniczenie wzrostu płac w sferze budżetowej oraz przedsiębiorstwach z
większościowym udziałem Skarbu Państwa;
zmniejszenie zatrudnienia w sferze budżetowej;
ograniczenie uprawnień oraz zmniejszenie wysokości dodatków i zasiłków rodzinnych;
zmiany w finansowaniu zasiłków chorobowych (nałożenie na pracodawców obowiązku
wypłacania zasiłku za 25 dni zwolnienia chorobowego, zamiast dotychczasowych 10
dni);
wprowadzenie opłat za naukę w szkołach wyższych.
Pakiet tych zarządzeń, przewidujący przede wszystkim znaczne ograniczenie konsumpcji
uderzał więc w samo sedno polityki gospodarczej ostatnich kilku dziesięcioleci. Decyzja o
jego wprowadzeniu wręcz zaszokowała opinię publiczną, była też bezpośrednim powodem
rezygnacji z urzędów dwóch ministrów. Partie opozycyjne poddały je ostrej krytyce na forum
Parlamentu i w mediach. Pomimo tego, zarządzenia pakietu stabilizacyjnego wprowadzano
bardzo konsekwentnie8. Pod koniec roku ujawniły się już pierwsze pozytywne efekty ich
wdrożenia.
7
Zarządzenia te wkrótce nazwano „pakietem Bokrosa”. Po ich ogłoszeniu L. Bokrosowi, G. Surányiemu i
premierowi Gy. Hornowi nadano przydomek „Trzej Muszkieterowie”.
8
Niektóre z nich, dotyczące cięć w wydatkach socjalnych (ograniczenie uprawnień do zasiłków rodzinnych
oraz powszechne wprowadzenie czesnego na uczelniach) zostały pod koniec roku wycofane, gdyż Trybunał
Konstytucyjny zakwestionował ich legalność.
-4-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
2.2
H.Czubek
E.Molendowski
Najważniejsze efekty wdrożenia „pakietu Bokrosa”
W pierwszej fazie skutki wprowadzenia „pakietu Bokrosa” były bardzo dotkliwe dla znacznej
części społeczeństwa węgierskiego. Dały się odczuć przede wszystkim w postaci szybko
rosnących cen i znacznego obniżenia realnych wynagrodzeń.9
Równocześnie jednak zaczęły pojawiać się i pozytywne efekty. Deficyt sektora budżetowego,
który jeszcze w I kwartale wynosił 10 % PKB, w II kwartale spadł do 5 %, a w III zmniejszył się do 3,5 % . Deficyt obrotów bieżących bilansu płatniczego wynoszący w I
kwartale 1,4 mld USD, w II wyniósł 650 mln USD, a na początku III kwartału został
zlikwidowany.
Pod koniec 1995 r pozytywne efekty były jeszcze bardziej wyraźne. Deficyt bilansu obrotów
bieżących obniżył się w stosunku do roku poprzedniego o około 4 % (z 3,9 mld USD do 2,5
mld USD), a ujemne saldo bilansu handlowego - z 3,9 mld USD do 2,6 mld USD. Dynamika
eksportu (20,2 %) znacznie przekroczyła dynamikę importu (7,0 %). Ważnym sukcesem było
też wyraźne zmniejszenie deficytu budżetu centralnego (z 321,7 mld HUF do 160,8 mld
HUF). Dług publiczny stanowił już 86 % wytworzonego PKB. Zatrzymana została tendencja
spadkowa PKB ( w porównaniu do 1995 r. wzrósł on już o 1,5 %). Produkcja przemysłu
wzrosła o 4,8 %. Zmniejszyło się bezrobocie – do 9,5 %. W drugiej połowie roku nastąpiło
też bezprecedensowe przyspieszenie prywatyzacji i wzrost wpływów, zwłaszcza dewizowych
z tego tytułu (zamiast planowanych150 mld HUF uzyskano ponad 452 mld HUF, tj. około 3,3
mld USD). Rezerwy walutowe państwa przekroczyły sumę 15 mld USD (w porównaniu do
9,6 mld USD na koniec 1994 r.).
Te pozytywne tendencje kontynuowane były w roku 1996 (Por. Tabela – Załącznik Nr 1) i w
latach następnych. Gospodarka węgierska wkroczyła na ścieżkę utrzymującego się do chwili
obecnej wzrostu.
Sama przyspieszona prywatyzacja, w tym również tzw. sektorów strategicznych z jednej
strony „odciążyła” budżet od wspomagania wielu deficytowych dotąd firm, z drugiej zaś –
olbrzymie środki uzyskiwane od inwestorów zagranicznych mogły być przeznaczane na
modernizację i unowocześnianie produkcji. To z kolei pozwoliło na znaczne zwiększenie
eksportu.
Znany w skali międzynarodowej, wybitny ekonomista węgierski János Kornai ocenia ten
pakiet następująco: „To, co zostało zapoczątkowane na Węgrzech w marcu 1995 roku,
stanowiło terapię profilaktyczną. Jej najważniejszym osiągnięciem było zapobieżenie
katastrofie, która nastąpiłaby w przypadku, gdyby nie zapoczątkowano programu
stabilizacji”10.
9
Realna wartość przeciętnych plac netto była w grudniu 1995 r. o 12,2 % niższa niż przed rokiem.
Por.: J. Kornai, Stabilizacja i wzrost w procesie transformacji. Przypadek gospodarki węgierskiej, Akademia
Ekonomiczna, Poznań 1998.
10
-5-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
Tabela 1.
H.Czubek
E.Molendowski
Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki węgierskiej w latach 19941996
Wyszczególnienie
GDP
- wartość w mld HUF1) 2)
- stopa zmiany do r. poprz.
1994
1995
1996
4.330,0
+1,0
5.494,0
+1,5
6.630,0
+0,5
+9,0
+1,7
+4,6
+1,0
+2,3
+5,0
Bilans płatniczy3) (mln USD)
- saldo
-3.911,0
-2.480,0
-1.680,0
Bilans handlowy (mln USD)
- eksport
- import
- saldo
10.700,8
14.553,8
-3.853,0
12.867,0
15.466,3
-2.599,3
13.144,7
16.208,9
-3.064,2
28.521
18.936
31.655
16.817
27.320
13.568
9,6
15,3
13,85))
1.191,4
1.513,0
-321,7
1.568,1
1.728,9
-160,8
2.075,7
2.206,1
-130,4
18,8
21,2
28,2
28,3
23,6
19,8
33.289
22.992
38.900
25.891
46.800
30.300
519,6
10,4
495,9
10,4
477,5
10,5
Produkcja2)
- przemysłowa
- rolna
Zadłużenie zagraniczne
- brutto (mln USD)
- netto (mln USD)
Rezerwy dewizowe
- w przeliczeniu na USD (mld)
Budżet centralny (mld HUF)
- wpływy
- wydatki
- saldo
Stopa inflacji (w %%)
- przeciętna
- do XII r. poprzedniego
Przeciętne płace (HUF)
- brutto
- netto
Bezrobocie
- ilość zarejestrowanych4) (tys.
osób)
- stopa ( w %%)
1)
2)
3)
4)
w cenach bieżących
przy cenach porównywalnych, w %% analogicznego okresu roku poprzedniego
bilans rozliczeń bieżących
na koniec okresu
5)
dane na koniec listopada 1996 r.
-6-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
3.
H.Czubek
E.Molendowski
PRZYPADEK CZESKI11
Po rozpadzie Federacji Czechy charakteryzowały się stosunkowo dobrym stanem gospodarki.
Zakładane cele jak stabilizacja makro-ekonomiczna, zrównoważony budżet czy też niski
poziom inflacji zostały osiągnięte. Udało się również osiągnąć znaczny stopień politycznej
stabilizacji na płaszczyźnie porozumienia wokół kwestii kontynuacji reform rozpoczętych po
1989 roku. Porozumienie to umacniał niski poziom bezrobocia i inflacji. Mimo, że rozpad
Federacji przysporzył problemów związanych z administracją wielu ekonomistów uważa, że
Czechy zyskały na rozpadzie.
Czeska polityka gospodarcza nastawiona była na osiąganie dwóch celów: utrzymania
wysokiego poziomu zatrudnienia i spokoju społecznego. Aby to osiągnąć nie wahano się
podejmować działań na rzecz powstrzymywania wzrostu cen utrzymując konkurencyjność
czeskich eksporterów. Aktywna polityka zatrudnienia prowadziła do subsydiowania nowych
miejsc pracy i popierania small businessu. W tym samym czasie Bank Centralny kontynuował
politykę sztywnego ustalania kursu waluty. "Te czynniki jak i utrzymywanie niskiego
bezrobocia za wszelką cenę miało niewątpliwy wpływ na rozwój gospodarki pokazując
jednocześnie "kruchość czeskiego cudu ekonomicznego."
Począwszy od rozpadu Federacji poziom PKB zaczął się stabilizować i już w 1993 roku spadł
o -0,94%, jednak w latach kolejnych zaczął wzrastać, osiągając najwyższy poziom w 1995
roku 5,9%.Podobnie zresztą produkcja rolnicza i przemysłowa zanotowały spadki w 1993 r.
jednak w latach kolejnych zaczęły odnotowywać wzrosty. W 1996 roku wzrost ukształtował
się na poziomie 4,1% i był to ostatni tak duży przyrost przed kryzysem, który dotknął Czechy
w 1997 r.
Począwszy od 1992 roku w gospodarce czeskiej następował wzrost importu. Początkowo
uważano to za zjawisko częściowo sezonowe i związane ze zmianami w systemie
podatkowym, ponieważ część importu opodatkowana została według starych zasad, część zaś
według systemu VAT. Jeszcze w 1993 r. bilans handlowy zamknął się nadwyżką w
wysokości 1,19 PKB jednak w kolejnych latach zaczął zamykać się deficytem, który zaczął
bardzo niebezpiecznie wzrastać osiągając najwyższy poziom -12% w 1996 r.
Republika Czeska należy do niewielu krajów, które w okresie transformacji nie borykały się z
wysoką inflacją. Rekordowy wzrost inflacja osiągnęła w 1993 r. po wprowadzeniu VAT-u i
wyniosła 20,8%.Państwo nadal kontroluje wysokość czynszów, cen energii i przejazdów
transportem publicznym. Pewną niekonsekwencją charakteryzowała się natomiast polityka
płacowa. Kontrola podatkowa dochodów stanowiąca główny punkt programu
stabilizacyjnego została zniesiona w 1993 r. Posunięcie to mimo późniejszej zapowiedzi
rządu dotyczącej karania przedsiębiorstw państwowych podnoszących znacznie płace,
przyczyniło się do wzrostu płac realnych, który jednak nie szedł w parze ze wzrostem
wydajności. W kolejnych latach płace realne wzrastały przeciętnie o 8% w skali rocznej.
11
Opracowane na podstawie „Transformacja Gospodarcza w Polsce i Czechach w latach 1989-1998 w
perspektywie członkostwa w Unii Europejskiej”, Monika Gola, www.exporter.pl
-7-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
Tabela 2.
H.Czubek
E.Molendowski
Wybrane wskaźniki ekonomiczne Republiki Czeskiej w latach 1993-1999.
Wyszczególnienie
Lata
Zmiana (w %)
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
PKB
-0,94
2,7
5,9
4,1
1,0
-2,6
-0,2
ceny
20,8
10,0
9,1
8,8
8,5
10,7
5,1
stopa bezrobocia
3,5
3,2
2,9
3,05
4,29
6,04
8,4
płace realne
3,7
7,8
8,6
8,8
4,8
-2,0
3,7
eksport
18,1
14,9
20,2
0,8
2,5
.
.
deficyt
obrotów
___
bieżących (% PKB)
-2,02
-2,7
-7,6
-6,2
-1,5
-1,3
PKB per
USD***
capita
w
deficyt budżetowy
mld kcz
w
10300 11000 12100 12700 12900 12700 12900
___
___
___
6,2
19,9
37,6
49,1
źródło : Research Reports Wiener WIIW, No 243 luty 1998 r., s.34, "Czech Republic. Macroeconomic
Forecast", Ministry of Finance of the Czech Republic, Departement of Financial Policies, January 1999.
Opisując gospodarkę czeską trudno nie wspomnieć o tzw. "czeskim cudzie pełnego
zatrudnienia", którego istotą jest było, że pomimo zmian rynkowych w Czechach notuje się
jedną z najmniejszych stóp bezrobocia. W 1993 r. bezrobocie kształtowało się na poziomie
3,5% i nieznacznie obniżyło się w dwóch kolejnych latach. Jednak mimo tak zadowalających
wyników wkrótce okazało się, że czeski cud zamienił się w piętę Achillesową gospodarki
czeskiej w postaci problemu nadmiernego zatrudnienia. W tym samym czasie następowały też
korzystne zmiany w strukturze zatrudnienia. Zatrudnienie w przemyśle i w rolnictwie
stopniowo zmniejszało się na korzyść sektora usług.
3.1
Ujawnienie się kryzysu
Mimo, że w swoim czasie wielu analityków nazywało Czechy "wschodnio-europejskim
tygrysem" i przepowiadało świetlaną przyszłość gospodarce, to jednak stało się zupełnie
inaczej. Wzrost gospodarczy załamał się, deficyt obrotów bieżących poważnie się
powiększył, a kraj znalazł się w kryzysie. Odpowiedź na pytanie dlaczego tak się stało nie jest
łatwa i trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Nie ulega wątpliwości, że bilans
handlowy i obrotów bieżących znacznie się pogorszyły już w 1995 i w 1996 r. osiągając
deficyty wynoszące odpowiednio w 1996 roku 12% PKB i 8,25% PKB. Te dwa czynniki
spowodowały realną deprecjację korony i rosnącą stagnację. Napływ kapitału, który był
bardzo silny w latach poprzednich poważnie się obniżył w 1996 i1997 roku. Czynnikiem,
który przyczynił się do kryzysu w Czechach był niski poziom prywatnych krajowych
oszczędności. W rezultacie więcej niż połowa prywatnych inwestycji w gospodarce
finansowana była z zagranicznych środków. To było główną przyczyną katastroficznej
sytuacji na rachunku bieżącym i w bilansie handlowym.
-8-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
H.Czubek
E.Molendowski
Gospodarka czeska wykazywała przez około 2,5 roku (od połowy 1994 r. do końca 1996 r.)
dosyć dobrą sytuację gospodarczą w kilku dziedzinach. Wzrost gospodarczy (chociaż nigdy
nie był spektakularny), niski poziom inflacji w stosunku do tendencji jakie panowały w
innych gospodarkach (doskonały przykład to Polska), jak również stosunkowo niska stopa
bezrobocia. Nominalny kurs walutowy był stabilny, a płace realne rosły dosyć szybko.
Stabilny kurs wymiany połączony z dodatnią stopą procentową sprzyjały napływowi
zagranicznego kapitału, który finansował wzrost krajowych prywatnych inwestycji. Co
prawda taka sytuacja dobrze wpływała na wzrost gospodarczy, jednak z drugiej strony
pogarszała wspomniany już bilans rachunku bieżącego i handlowego. Pod koniec 1996 roku
zdano sobie sprawę, że kryzys gospodarczy jest nieunikniony. W pierwszym kwartale 1997 r.
deficyt na rachunku obrotów bieżących osiągnął wielkość 9,1% PKB, tworząc w ten sposób
oczekiwania w stosunku do dewaluacji. To doprowadziło w kwietniu do mini kryzysu. Aby
zabezpieczyć rezerwy i zapobiec odpływowi kapitału bank centralny Czech podniósł stopy
procentowe. Obniżono także wydatki budżetowe o 3-4% PKB. Te środki wywarły
stabilizujący wpływ na gospodarkę Czech w drugiej połowie 1997 r. wyższe stopy
procentowe, deprecjacja waluty a także obniżone wydatki budżetowe zmniejszyły
zagregowany popyt, a tym samym deficyt handlowy o ok. 1/2. Inflacja utrzymała się na
poziomie 10%, jednak bezrobocie zaczęło szybko rosnąć i w drugiej połowie 1997 r. wzrosło
o ok. 70% (z 3% do 5,2%).
Należy zadać sobie pytanie, jaki jest związek między sytuacją gospodarczą w Czechach, a
polityką gospodarczą rządu oraz jakie środki musiały zostać podjęte, aby wyprowadzić
Czechy z trudnego położenia?
Przez cały okres transformacji począwszy od 1990 r. polityka gospodarcza rządu opierała się
na czterech głównych zasadach :
• dyscyplinie podatkowej (w tym zrównoważonego budżetu)
• stabilnym nominalnym kursie wymiany wobec koszyka walut
• szybkiej prywatyzacji
• stworzeniu wolnego, rynkowego otoczenia gospodarczego.
Kiedy powstała Republika Czeska, funkcjonowała już gospodarka rynkowa. Polityka
podatkowa miała na uwadze zrównoważony budżet, który ułatwił prowadzenie polityki
pieniężnej z niską inflacją. Nadzieję pokładano również (zgodnie z silnym poparciem ze
strony międzynarodowych instytucji finansowych), że dokończenie prywatyzacji stworzy
strukturę dla działania czynników rynkowych i przyspieszy wzrost gospodarczy. Z powodu
braku uwagi na sektor publiczny i na jego restrukturyzację, większość usług publicznych
zachowała swój niewydajny charakter odziedziczony z socjalistycznej przeszłości. Nie udało
się zreformować systemu emerytalnego ani systemu opieki zdrowotnej. W wyniku
przeprowadzenia prywatyzacji kuponowej ponad 60% działalności sektora przemysłowego
przeszło pod kontrolę pięciu największych banków komercyjnych, w których wciąż
największe udziały ma państwo. Ta monopolistyczna struktura doprowadziła do stanu
niewydolności, z wysokimi i rosnącymi płacami realnymi, ze zbyt wysokim poziomem
zatrudnienia finansowanego przez drogie kredyty, które dekapitalizują de facto
przedsiębiorstwa przemysłowe na korzyść ich zarządców banków komercyjnych.
Prywatyzacja kuponowa stworzyła dosyć dużą grupę akcjonariuszy stąd też wynikła potrzeba
istnienia dobrze funkcjonujących sił rynkowych. Rząd czeski zignorował doświadczenia
światowe i całkowicie zaufał siłom rynkowym. Poleganie jednak na siłach rynkowych
oznaczało, że sektor bankowy rozwijał się praktycznie bez nadzoru, podczas gdy jego
-9-
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
H.Czubek
E.Molendowski
znaczna część należała do państwa. Proces prywatyzacji został prawie zakończony w latach
1994-1995.
Pogorszenie się konkurencyjności i zyskowności czeskiego sektora niefinansowego
wymagało prywatnych inwestycji. Potrzeba wzrosła tym bardziej, że faktycznie niewiele
inwestowano w zdolności produkcyjne od wczesnych lat 80-tych. Jedynym źródłem dla
inwestycji dla nowopowstałych przedsiębiorstw w sektorze prywatnym był kredyt bankowy.
Tymczasem banki będące właścicielami czeskiego sektora niefinansowego charakteryzowały
się prymitywną strukturą, brakiem doświadczenia na wszystkich szczeblach oraz brakiem
czujnej i ostrożnej kontroli ze strony Czeskiego Banku Narodowego.
Przytoczone wcześniej fakty świadczą, że przyczyną gospodarczego kryzysu w Czechach
była polityka rządowa. Ten kryzys gospodarczy przyczynił się do kryzysu politycznego i
upadku rządzącej koalicji. Wyzwaniem dla nowego rządu było prowadzenie polityki, która
musiała wyprowadzić kraj z impasu, jednak już z góry wiadomo, że część decyzji będzie
miała charakter politycznie niepopularny. Najgorsze z nich to reforma sektora publicznego w
szczególności opieki zdrowotnej, społecznej i edukacji oraz reforma sektora finansowego.
Rząd Vaclava Klausa musiał ustąpić gdyż jego dokument zatytułowany "Korekta polityki
gospodarczej oraz dalsze kroki transformacyjne" wywołał wiele kontrowersji w szczególności
w kwestiach wrażliwych takich jak zmniejszenie tempa wzrostu płac i dotacji budżetowych
oraz rosnącego niezadowolenia z powodu powiększającego się bezrobocia. Wielka część
społeczeństwa czeskiego spodziewała się, że transformacja gospodarki i zmiana systemu jej
nie dotkną. Tymczasem okazało się, że Czesi najboleśniejszą część reform rynkowych mieli
w 1997 r. jeszcze przed sobą.
4.
PRZYPADEK POLSKI
Przez dłuższy czas wydawało się, że sytuacja gospodarki polskiej jest stabilna, a wszystkie
niedociągnięcia rekompensowane są przez bardzo dynamiczny wzrost gospodarczy, który
zwłaszcza w okresie lat 1996-97 osiągał poziom 6-7 procent. Gospodarka wychodziła wtedy,
na bazie uruchomienia prostych rezerw marnotrawionych w poprzednim systemie, z
transformacyjnej korekty dostosowania struktury i wielkości podaży do realnie istniejącego
poziomu popytu.
4.1
Przesunięcie uwagi na równowagę zewnętrzną i stabilizację cen
Jednakże mimo znaczącego wzrostu poziomu realnego PKB w okresie całego dziesięciolecia
lat 90-tych (ok. 60 mld USD w 1990 r. i ok. 159 mld USD w 2000 r.)12, polska gospodarka
nie posiadała w środku tej dekady, kiedy następowało przyspieszenie wzrostu gospodarczego,
dostatecznie rozwiniętej i sprawnej sieci prywatnych producentów, a zwłaszcza dostawców
materiałów i półfabrykatów dla producentów dóbr finalnych (konsumpcyjnych i
inwestycyjnych). W efekcie miał miejsce gwałtowny wzrost importochłonności gospodarki.
Aby móc zarejestrować 1 proc. wzrostu PKB w latach 1995 - 1996 należało liczyć się z 4 - 5
proc. wzrostu importu. Import wzrósł tak dalece w latach 1994-1997, że aby zrównoważyć
eksport z importem trzeba by sześciu lat wzrostu eksportu w tempie 10 proc. rocznie i
12
wg danych Ministerstwa Gospodarki
- 10 -
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
H.Czubek
E.Molendowski
zerowego wzrostu importu. Nie jest to możliwe i nawet obecnie, mimo zmienionej sytuacji i
coraz lepszych wyników w eksporcie, luka między importem a eksportem towarów wynosi
ok. 13 - 14 mld dolarów.
Tabela 3.
Podstawowe wielkości charakteryzujące gospodarkę Polski w latach 19972001
Wyszczególnienie
1997
A
- analogiczny okres
poprzedniego roku = 100
C - miesiąc kończący okres
(grudzień roku poprzedniego III kw. IV kw.
= 100)
1998
1999
I kw.
II kw.
III kw.
IV kw.
I kw.
II kw.
Produkt krajowy
brutto (ceny stałe)
A
106,7
106,4
106,5
105,3
104,9
103,0
101,6
102,9
Saldo
obrotów
towarowych
handlu
zagranicznego (od
początku roku do
końca okresu)
w mln
USD
-11829
-16556
-4064
-8717
-13822
-18825
-3850
-8292
A
114,3
113,2
113,9
113,1
111,2
109,2
106,2
106,4
C
109,5
113,2
105,5
107,1
106,9
108,6
103,1
104,8
w%
10,6
10,3
10,4
9,6
9,6
10,4
12,0
11,6
Ceny towarów i
usług
konsumpcyjnych
Stopa
rejestrowanego
bezrobocia (stan w
końcu okresu)
Wyszczególnienie
1999
A
- analogiczny okres
poprzedniego roku = 100
C - miesiąc kończący okres
(grudzień roku poprzedniego III kw. IV kw.
= 100)
2000
2001
I kw.
II kw.
III kw.
IV kw.
I kw.
II kw.
Produkt krajowy
brutto (ceny stałe)
A
105,0
106,2
105,9
105,0
103,1
102,4
102,3
100,9
Saldo
obrotów
towarowych
handlu
zagranicznego (od
początku roku do
końca okresu)
w mln
USD
-13046
-18504
-4218
-8971
-12956
-17289
-3252
-7130
A
107,2
109,2
110,3
110,0
110,8
109,2
106,7
106,6
C
106,6
109,8
103,6
105,5
107,0
108,5
101,4
103,2
w%
12,1
13,1
14,0
13,6
14,0
15,0
15,9
15,8
Ceny towarów i
usług
konsumpcyjnych
Stopa
rejestrowanego
bezrobocia (stan w
końcu okresu)
Źródło: GUS
- 11 -
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
H.Czubek
E.Molendowski
Już w 1996 r. niektórzy ekonomiści mówili o "przegrzaniu gospodarki". Bilans płatności
bieżących zmienił saldo z nadwyżki rzędu 4 proc. PKB w 1994 r. do deficytu rzędu 3 proc.
PKB w 1997 r. (7 proc. różnicy PKB w ciągu trzech lat!) i rósł dalej, rok po roku, aż do zimy
1999/2000. Nastąpiło wtedy sterowane odgórnie przez administrację rządową "chłodzenie
gospodarki" i polityka makroekonomiczna została w konsekwencji nakierowana na obniżenie
dynamiki popytu wewnętrznego. Bardzo wysokie stopy procentowe, mocny złoty i
zacieśnienie polityki fiskalnej w roku 2000 doprowadziły do równoważenia gospodarki w
zakresie handlu zagranicznego oraz inflacji.
Ceną powrotu do równowagi jest jednak zawsze spowolnienie wzrostu gospodarczego lub
nawet prawdziwa recesja. Zjawiska te właśnie występują w polskiej gospodarce i wręcz
należało się tego spodziewać. Dobrą ilustrację przedstawionego procesu odzyskiwania
równowagi zewnętrznej i stabilizacji cen kosztem obniżenia poziomu aktywności
gospodarczej, a co za tym idzie zwiększonego poziomu bezrobocia stanowią dane zawarte w
tabeli 3.
4.2
Jak powstał kryzys finansów publicznych?
W trakcie lata i jesieni 2001 r. wystąpił w Polsce kryzys fiskalny, który narastał od dłuższego
czasu i tylko jego dramatyczne ujawnienie nastąpiło właśnie w tym czasie. W opinii
administracji rządowej13, którą potwierdzają suche dane statystyczne w okresie 1996-1999
zaczęły pogłębiać się niepokojące tendencje w finansach publicznych, których skutki
sprowadzają się do:
• malejącej nadwyżki bieżącej w relacji do PKB,
• malejącej nadwyżki pierwotnej w relacji do PKB,
• rosnących potrzeb pożyczkowych sektora w relacji do PKB.
W komentarzu do tabeli 4 należy zauważyć, że negatywne tendencje rozpoczęły się w okresie
szybkiego wzrostu gospodarczego w latach 1995-97. W dużej części wzrost gospodarczy
posłużył wtedy finansowaniu wydatków bieżących sektora publicznego. W okresie 19951997 w sposób naturalny obniżyły się koszty obsługi długu publicznego o 1,3% PKB. W
analogicznym rytmie uległ obniżeniu udział dochodów sektora publicznego. Wydatki bieżące,
mimo 6-7% wzrostu gospodarczego, pozostały w relacji do PKB na tym samym poziomie,
czyli wzrastały realnie w tym samym stopniu. Doprowadziło to do szybkiego spadku
nadwyżki pierwotnej o 1,5% PKB.
Niestety w latach 1998-2000, gdy obniżyło się tempo wzrostu gospodarczego, konieczna
naprawa finansów publicznych nie została podjęta, a negatywne tendencje narastały dalej.
W całym okresie 1995-2000 systematycznie malał udział dochodów sektora w relacji do
PKB, podczas, gdy wydatki bieżące w stosunku do PKB pozostawały na tym samym
poziomie. Niestety, źródłem oszczędności wynikających z wymagań stabilizacji
makroekonomicznej były przede wszystkim wydatki o charakterze inwestycyjnym.
13
Założenia do projektu budżetu państwa na rok 2002, Ministerstwo Finansów, sierpień 2001 r.
- 12 -
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
Tabela 4.
Struktura finansów publicznych w Polsce w latach 1995-2001 (% PKB)
Pozycja
1
2
3
4
5
6
H.Czubek
E.Molendowski
Dochody bieżące
Wydatki bieżące
Nadwyżka bieżąca
Dochody kapitałowe
Wydatki kapitałowe
Nadwyżka w części kapitałowej
(4-5)
7 Nadwyżka pierwotna (3+6)
8 Obsługa długu publicznego
9 Przyrost zobowiązań jednostek
budżetowych
10 Wydatki
z
pozycji
pozabudżetowych
11 Rekompensaty
12 Potrzeby pożyczkowe
(8+9+10+11-7)
1995 1996 1997 1998 1999 2000
2001
szacunek
43,3
38,6
4,6
0,3
2,8
42,9
39,2
3,7
0,1
3,2
42,0
38,2
3,8
0,3
3,6
40,6
36,8
3,8
0,4
3,6
40,8
38,1
2,6
0,4
3,2
39,2
37,1
2,1
0,4
2,9
39,4
38,3
1,1
0,5
2,8
-2,5
2,1
4,7
-3,1
0,6
3,7
-3,2
0,6
3,4
-3,2
0,7
3,2
-2,8
-0,1
3,1
-2,5
-0,4
2,7
-2,3
-1,2
3,1
0,4
0,1
0,2
0,1
0,0
0,1
0,7
0,1
0,4
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
-
-
-
-
-
0,5
0,3
3,0
3,4
3,0
3,4
3,7
3,6
4,6
Źródło: Założenia do projektu budżetu państwa na rok 2002, Ministerstwo Finansów, sierpień 2001 r.
Silne osłabienie koniunktury w roku 2001 spowodowało konieczność nowelizacji budżetu
państwa i odsłoniło z całą mocą strukturalne wady finansów publicznych. Należą do nich
nadmierna liczba i rozproszenie celów i wydatków ustawowo zdeterminowanych, zbyt duża
część środków publicznych poza bezpośrednią kontrolą budżetu, niezreformowany system
podatkowy sprzyjający nadużyciom i ucieczce w szarą strefę. W rezultacie nadwyżka
pierwotna obniżyła się do poziomu minus 1,2% PKB, zaś potrzeby pożyczkowe wzrosły do
poziomu aż 4,6% PKB.
Również procesy demograficzne oraz spadek aktywności gospodarczej w latach 1998-2001
stanowiły dodatkowe czynniki pogłębiające strukturalne trudności finansów państwa. W
latach 1995-1997 liczba emerytów i rencistów (świadczeniobiorców) w relacji do pracujących
(płacących składki) spadała, natomiast od 1998 r. szybko zaczęła wzrastać. Trzeba również
uwzględnić rosnącą w bardzo szybkim tempie populację pobierających zasiłki i świadczenia
przedemerytalne. Wszystkie te tendencje prowadzą do kumulowania się napięć w finansach
publicznych.
W roku 2002 negatywne procesy spotęgowane będą:
• kosztami mechanizmów indeksacyjnych,
• spłatą wcześniej zaciągniętych zobowiązań,
• kumulowaniem się skutków wydatków już realizowanych,
• wzrostem wydatków nowych,
• wzrostem kosztów obsługi długu,
• zmniejszeniem dochodów wynikającym z nowych regulacji.
Tworzy to sytuację uniemożliwiającą sfinansowania podstawowych zadań państwa przy
zachowaniu stabilności makroekonomicznej.
- 13 -
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
4.3
H.Czubek
E.Molendowski
Możliwości wyjścia z kryzysu
W momencie powstawania artykułu nie jest jeszcze przesądzony ostateczny kształt polityki
budżetowej w Polsce w 2002 r. i cały czas ścierają się różne koncepcje.
Z jednej strony proponowane są różne rozwiązania zwiększające poziom dochodów
budżetowych, gdzie w zależności od opcji politycznej przyznaje się priorytet jednym
instrumentom polityki podatkowej, kosztem zaniechania stosowania innych środków. Wśród
najczęściej rozważanych opcji pojawiają z reguły następujące propozycje:
• podatek od dochodów kapitałowych
• podatek importowy
• podwyżka stawek VAT
• graniczny podatek osobowy
• likwidacja różnych ulg w podatku od osób fizycznych
Z drugiej strony artykułowane są różne postulaty ograniczenia wydatków. W tym aspekcie
również decydującą rolę odgrywa opcja polityczna prezentowana przez wnioskodawców
zgłaszających i popierających konkretne projekty. Największą popularnością cieszą się
następujące pomysły:
• zawieszenie, uchylenie lub wstrzymanie prac nad ustawami zwiększającymi wydatki
• ograniczenie wydatków na administrację państwową szczebla centralnego
• brak lub niepełna indeksacja wypłat dla sfery budżetowej
• redukcja zasiłków
• ograniczenie przywilejów płacowych niektórych grup zawodowych
• redukcja dotacji i subwencji dla samorządów lokalnych poprzez renegocjację kontraktów
regionalnych
Zostało niejednokrotnie już podkreślone, że wszystkie te środki polityki budżetowej zarówno
po stronie wydatków, jak i dochodów służyć mają głównie zapewnieniu stabilizacji finansów
publicznych i dzięki nim będzie można uniknąć dalszego pogarszania się sytuacji w tym
zakresie. Nie są one jednak remedium na obniżające się tempo wzrostu gospodarczego, a co
za tym idzie zwiększający się poziom bezrobocia.
W tym zakresie muszą zostać uruchomione skuteczne środki polityki gospodarczej o
dłuższym horyzoncie czasowym niż rok budżetowy, tak aby ożywić w kraju działalność
gospodarczą. Istnieje tu kilka podstawowych postulatów, które muszą zostać uwzględnione,
jeżeli Polska ma wrócić na ścieżkę trwałego, stabilnego wzrostu gospodarczego.
Doświadczenia innych krajów, które znalazły się w podobnej sytuacji wskazują, że musi
zostać zastosowany cały zestaw środków polityki fiskalnej, monetarnej, regionalnej i
strukturalnej aby można było mieć realną szansę powodzenia. Do najczęściej wymienianych i
proponowanych działań należą:
• Prowadzenie wiarygodnej i stabilnej polityki monetarnej, która koncentrowałaby się
zarówno na tłumieniu tendencji inflacyjnych, jak i na stwarzaniu optymalnych warunków
zasilania gospodarki kredytem;
• Dalsza konsekwentna demonopolizacja gospodarki poprzez prowadzenie aktywnej
polityki prywatyzacyjnej;
- 14 -
Załamanie równowagi gospodarczej w Polsce, Czechach i na Węgrzech
Podobieństwa i różnice
•
•
•
H.Czubek
E.Molendowski
Reforma rynku pracy mająca na celu relatywne obniżenia kosztów pracy, polepszenie
zdolności adaptacyjnych przedsiębiorstw i zwiększenia motywacji do poszukiwania pracy
po stronie popytowej i podażowej rynku pracy;
Reforma podatku od dochodów osobistych tak aby zwiększyć opłacalność zatrudnienia na
skutek zmniejszenia kosztów pracy, przyspieszyć wzrost gospodarczy z powodu
zwiększenia siły czynników podażowych i wyrównać warunki konkurencji wskutek
ograniczenia zakresu szarej strefy;
Wypracowanie i wdrożenie skutecznego modelu pomocy publicznej w eksporcie polskich
przedsiębiorstw wraz z zasadami promocji naszej gospodarki zagranicą.
Należy podkreślić, że w Polsce nie istnieje już możliwość prowadzenia polityki kursu
walutowego oprócz angażowania rezerw banku centralnego. Nie można więc stymulować
gospodarki przy pomocy tego instrumentu, tak jak to zrobiły w swoim czasie Węgry i
Czechy. Pozostają więc do zastosowania inne środki polityki gospodarczej, które trzeba
rozważnie i z umiarem wykorzystywać, aby znowu nie nastąpiło przegrzanie gospodarki.
- 15 -