Renata KOWAL Wszechnica Świętokrzyska w Kielcach

227
Renata KOWAL
Wszechnica Świętokrzyska w Kielcach
PODMIOTOWOŚĆ A MASS MEDIA – BARIERY I ZAKŁÓCENIA
…Nie lękajcie się nowych technologii! One są
pośród podziwu godnych wynalazków, które Bóg
oddał do naszej dyspozycji, aby odkrywać, używać,
1
zapoznawać z prawdą, także z prawdą o naszej godności...
Na wstępie przyznam się, iż kiedy myślałam o temacie mojego wystąpienia
wydawał mi się on całkiem łatwy do przygotowania. Jednakże z biegiem czasu
podejście do tak sformułowanego zagadnienia zaczęło się zmieniać, i co
najistotniejsze stawał się coraz trudniejszy do omówienia.
Media i podmiotowość to dwa różne „światy” i dwa odrębne podejścia do
człowieka, jednostki i osoby. Media poszukuję sensacji i rozgłosu – bazując na
„wyśmianiu, ukazaniu „kogoś” w tzw. krzywym zwierciadle; zaś podmiotowość
„uczy, jak traktować osobę, jako osobę – jak szanować jej poglądy, postawy i
pewien, charakterystyczny tylko dla niej sposób myślenia, jak uwrażliwiać ją na
odmienność innych”. Ważną rolę w takim podejściu odgrywa współczesność – by
zaistnieć w mediach trzeba zatracić swoją osobowość, a zatracając ją
upodabniamy się do „trendów” panujących w świecie – pod wpływem czegoś lub
kogoś. A zapominamy, że podmiotem jest człowiek.
Podmiotowość w aspekcie teoretycznym
Swoje rozważania teoretyczne rozpocznę od przypomnienia, albo jak kto woli
od powtórzenia zadania napisanego dwie linijki wcześniej.
Podmiotem w jakimkolwiek procesie, zjawisku, w relacjach, w mediach jest
człowiek, jednostka myśląca, przeżywająca, poznająca – bez względu na to, czy
przyjmuje rolę nadawcy lub odbiorcy oddziaływań. Jednakże, aby osoba przyjęła
zasady i normy „podmiotowości” powinna umieć kontrolować siebie, swoje
2
otoczenia, posiadać system wartości (rzeczywistych i deklarowanych), czego
wyznacznikiem jest znajomość odpowiedzi na trzy poniższe pytania: o czym
najczęściej mówię?; o czym najczęściej myślę? i czemu poświęcam najwięcej
czasu?.
Z terminem „podmiot” integruje się pojęcie „podmiotowości”, które zdaniem C.
3
R. Rogersa stanowi model oparty na tzw. podejściu skoncentrowanym na osobie,
na jednostce bez względu na wiek jej życia. Kontynuując wypowiedź autora nie
można nikogo zmieniać, gdyż nakłanianie kogoś do zmiany dotychczasowego
zachowania, jak i dobre rady nie spełniają swych funkcji. Istotne znaczenie będzie
miało stworzenie odpowiedniej atmosfery, której celem jest przeformułowanie
1
Jan Paweł II, Szybki rozwój
Dla przypomnienia hierarchia wartości i norm wpływa na właściwy wybór w drodze do wyznaczonego
celu (progres), może stać się przyczyną chwilowego zatrzymania się (degres) oraz na „zły
i nieadekwatny” wybór – oddalający nas od wcześniej wyznaczonych planów (regres).
3
W. Sikorski, Podmiotowość w procesie nauczania, (w): Edukacja Pedagogiczna XXI wieku, tom IV,
s. 454-455
2
228
negatywnych wzorów reagowania i kształtowanie adekwatnych cech osobowości.
4
Znaczenie ma także, jak pisze M. Łobocki poszanowanie praw do własnej
niezależności (autonomii) i odrębności (niepowtarzalności).
Każdej jednostce należy wskazać jej możliwości, pomóc w kreowaniu i
wyrażaniu siebie. Inaczej mówiąc podmiotowość to warunek samorealizacji
5
człowieka .
Z punktu widzenia naukowego w podmiotowym traktowaniu występuje:
6
akceptacja, rozumienie empatyczne i autentyzm. Pierwsza zakłada „uznanie”
osoby taką, jaką jest naprawdę, bez stawiania jej żadnych warunków (czyli bez
względu na to, czy spełniają lub nie oczekiwane wymagania), co wpływa na proces
samodoskonalenia. Jednocześnie wyklucza grożenie, krytykowanie, ocenianie.
7
Rozumienie empatyczne polega na aktywnym wsłuchiwaniu się w słowa
nadawcy wraz z intensywnym usiłowaniem wczuwania się w jego doznania,
uczucia i myśli. Pozwala to na proces „przeniknięcia i wkroczenia” w wewnętrzny
świat drugiego człowieka.
8
Ostatnia postawa czyli autentyzm (prawdziwość, zgodność, poczucie
realizmu) – to zerwanie z fasadowością, graniem określonej roli – co najczęściej
ma miejsce w systemie mess mediów. Można stwierdzić, iż jej postawą jest
szczerość i otwartość w kontaktach z innymi, zachowanie naturalne, zaufanie do
siebie i innych.
Podsumowując krótko część pierwszą niniejszego artykułu podmiotowe
traktowanie to postrzeganie każdej osoby jako jednostki autonomicznej, która bez
względu na wpływy i uwarunkowania zewnętrzne ma prawo do własnej
wewnętrznej niezależności i odpowiedzialności za własne postępowania. Ale i ona
uzależniona jest od osobistej sytuacji zawodowo – materialnej, doświadczeń,
dostępu do mass mediów, czynników osobowościowych oraz przyjętych
i „obowiązujących” stereotypach w polskim społeczeństwie.
Media w teorii
Media bez względu na to czy tradycyjne (książka, prasa, radio, telewizja, film),
czy alternatywne (bezpośrednia telewizja satelitarna i kablów, magnetowidy, płyty
9
kompaktowe, teletekst, wideotekst, komputery i tablice multimedialne ) to dziś
„czwarta władza” w Polsce, wpływająca na każdego bez względu na płeć, wiek,
wykształcenie czy miejsce zamieszkania.
Już w latach 80-tych XX wieku zauważono, że…we współczesnym świecie
trudno sobie wyobrazić wzajemną komunikację międzyludzką bez środków
10
masowego przekazu …, czy działania edukacyjne. Dodatkowo przedstawiciele
nauki zauważają znaczenie mass mediów dla realizacji celów poznawczych,
4
M. Łobocki: Teoria wychowania w zarysie, Impuls. Kraków 2003, s. 147-148
J. Sowa: Podmiotowość w wychowaniu, (w): Edukacja Pedagogiczna XXI wieku, tom IV, s. 456
6
M. Łobocki: Teoria wychowania w zarysie, Impuls. Kraków 2003, s. 148-149
7
Ibidem, s. 150
8
Ibidem, s. 151
9
J. Skrzypczak (red.), Aktualizacje Encyklopedyczne. Suplement do Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii
Powszechnej Wydawnictwa Gutenberga. Media, tom 11. Poznań 1998, s. 130
10
A. Podolski, Postawy a mass media (w): R Pęczkowski. (red.): Polski system edukacji po reformie
1999 roku. Stan. Perspektywy. Zagrożenia. Poznań-Warszawa 2005, s. 137
5
229
afektywnych (odnoszących się do emocji i estetycznych doświadczeń), redukcji
11
napięcia (stanowiąc formę spędzania czasu wolnego) czy osobistej integracji.
12
Natomiast A. Podolski pisze, że media „przeszły długą drogę ewolucji, ich
rozwój podążał tropem usprawnień i milionowych wynalazków, a na pewnym
etapie nie byłby możliwy bez odwołania się do dobrodziejstw rewolucji naukowo technicznej. One to przekształcają obecny świat, zastępując od wieków trwającą
kulturę - kulturą audiowizualną, sam zaś proces przemian to rodzaj rewolucji
zmieniającej
oblicze
wszystkich
cywilizacji.
Rozprzestrzeniające
się
komunikowanie masowe powoduje daleko idące zmiany właściwie wszystkich
aspektów życia ludzkiego”.
Krótko podsumowując stanowią one czynnik kształtowania się osobowości
jednostki, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na proces podmiotowości.
Media a podmiotowość
I ponownie pojawiają się pytania, na które należy odnaleźć odpowiedź.
Pierwsze z nich to: czy można dziś być podmiotem w mediach, czy raczej staliśmy
się przedmiotem „w ich szponach”? Kolejne odnosi się do ustalenia: co zakłóca
„adekwatny” odbiór mass mediów? I jak w tym świecie odnajduje się dziecko czy
osoba młoda?
Nie ukrywajmy, że współcześnie miarą oceny drugiej osoby staje się Internet,
prasa, radio czy telewizja – a właściwie informacje przez nie przekazywane.
Opiniotwórczy stają się tzw. celebryci („niby gwiazdki” - jednego utworu, jednej roli,
osoba będąca dzieckiem lub wnukiem/wnuczką osobistości kultury lub polityki),
przypisujący sobie rolę wzorca do naśladowania, idola. To oni też są jednocześnie
„krytykobiorcami” – ofiarami wszelkiej nienawiści, zazdrości, nieadekwatnego
słownictwa skierowanego w ich stronę.
„Krytykodawcami” są dzisiejsi 20-30-latkowie, „twórcy” wpisów z for
internetowych – ze swoim dość „oryginalnym” sposobem myślenie, wyrażania
poglądów czy myśli. A media w ich rękach to „narzędzie” podejścia
przedmiotowego do drugiej osoby, „narzędzie” wyrzucenia swoich żali, łez, smutku,
sposób na odreagowanie „siebie samego”.
13
Jednych i drugich charakteryzuje tzw. ekshibicjonizm społeczny .
Definiowany, jako sposób zachowania się jednostki (grup społecznych), która w
sposób wyrazisty (niejednokrotnie nadmiernie ekspresyjny) zaznacza swoją
obecność w życiu grupy, środowiska rówieśniczego czy społecznego w ogóle.
Omawiane zachowania mają charakter ekspozycji społecznej i mentalnej. W
pierwszej istotne znaczenie ma prezentowany przy fizycznej obecności
obserwatorów, odbiorców przekazu „wachlarz zachowań i typów”; zaś w drugim
znaczenie ma bardziej lub mniej jawne ukazywanie swego życia wewnętrznego,
psychicznego, emocjonalnego, duchowego. Zachowanie to staje się często
prowokacją obyczajową, towarzyską lub próbą walki o swoje prawa, uznania ich.
Znaczenie dla ekshibicjonizmu ma autoprezentacja i autokreacja.
Autoprezentacja odnosi się do uruchamiania przez jednostkę rozmaitych
sposobów (u)pokazania się, demonstrowania swoich zainteresowań i tożsamości.
11
J. Marszałek-Kawa, Współczesne oblicza mediów. Toruń 2005,s. 134-135
Ibidem, s. 137-138
13
J. Kurzępa, Praca socjalna na ulicy w warunkach szczególnego ryzyka (w): E. Bielecka (red):
Streetworking. Teoria i praktyka. Pedagogium. Warszawa 2005, s. 11-13
12
230
Autokreacja to zachowanie, które buduje w jednostce nowe kompetencje, nadaje
jej nowe umiejętności, wznosząc ją na inny z reguły poziom samopoznania i
samorealizacji.
14
Media sprzyjają tzw. somatyzacji tożsamości czyli procesowi dokonywania
depozycjonowania wartości, jaką samą w sobie staje się ciało i wszystko, co się z
nim wiąże. Objawia się to jako epicentrum aktywności i skupienia uwagi jednostki
na samej sobie i swojej cielesności wraz z przejawami seksualności.
Szczególnie Internet przesycony jest obrazami erotyczno, które nie tylko u
dzieci czy młodego pokolenia, budzą zainteresowanie seksem i pornografią (w
przypadku dorosłych szczególnie tą „twardą”); zmieniają sposób „patrzenia” na
seksualność płci przeciwnej (mężczyźni są praktyczni, kobiety emocjonalne);
sprzyjają pojawieniu się zachowań agresywnych, dewiacyjnych. Podobnie jest w
15
reklamach, programach telewizyjnych, w których to kobieta to przeważnie
gospodynie domowe lub obiekt seksualny, mężczyźni to jednostki dbające o
finansową stronę funkcjonowania rodziny, związku partnerskiego – działające
praktycznie i z duchem czasu.
16
Kobieta w mediach to przeważnie gospodynie domowe lub obiekt seksualny,
mężczyźni to jednostki dbające o finansową stronę funkcjonowania rodziny,
związku partnerskiego – działające praktycznie i z duchem czasu. Zdaniem wielu
znawców tematu, takich jak między innymi J. Bator – płeć żeńska jest i podmiotem,
jak i przedmiotem medialnym. Przypisuje się jej jasno określone zadania (i
wówczas jest „nijaka i nudna”), atrakcyjną staje się poprzez swój egoizm i
konsumpcjonizm.
Pisma młodzieżowe akceptują, pokazując „obraz” młodego pokolenia
17
rozpoczynającego współżycie seksualne od 13 roku życia , a narodziny dziecka to
tylko „niepożądana konsekwencja” działań seksualnych.
Kolejnym elementem, na który mają wpływ środki masowego przekazu jest
18
tzw. deformowanie
i rozmywanie sensu wartości; podmienianie wartości.
Ujawniają one mechanizm przechwytywania i zawłaszczania symboli.
Wszystkie powyżej omówione typy zachowań jednostki można odnieść
zarówno do sfery show biznesu, polityki czy relacji międzyosobowej
charakterystycznej dla określonego środowiska lokalnego. Zakończyć to można
wypowiedzią: byle jak, byle, co, ale najważniejsze by o mnie mówili – pozytywnie
czy negatywnie byle pisali. Ujawnianie swoich przeżyć, „ustawki” prasowe,
wywiady (pozwalające na przedstawienie siebie w jak najlepszym „świetle”),
krytykowanie to nie jedyne przejawy bycia medialnym „przedmiotem”. A to
wszystko wpływa na rozwijanie się egocentryzmu jednostki i grup społecznych.
To, co dzieje się we współczesnych mediach wpływa na kształtowanie i
19
rozwijanie się określonych postaw (negatywnych i pozytywnych). Te adekwatne
14
Ibidem, s. 17
A. Twardowska. E. Olczyk: Kobiety w mediach (w): http://temida.free.ngo.pl/rapmedia.htm
Ibidem
17
za: E. Filipek, Wizerunek współczesnej młodzieży w środkach masowego przekazu, (w): A. Goła
(red.): Wybrane zagadnienia z psychologii wychowawczej. Wrocław 1994, s. 65-72
18
J. Kurzępa, Praca socjalna na ulicy w warunkach szczególnego ryzyka…, op. cit., s. 14
19
A. Podolski, Postawy a mass media (w): R Pęczkowski (red.), Polski system edukacji po reformie
1999 roku. Stan. Perspektywy. Zagrożenia. Poznań-Warszawa 2005, s. 140 Autor pisze, że postawa
to względnie trwałe, pozytywne lub negatywne ustosunkowanie się człowieka do konkretnego
przedmiotu (osoby, idei, rzeczy, zjawiska itp.) angażując intelekt, wolę, uczucia i aktywność.
15
16
231
to dialog, rozmowa, rozwijanie tolerancji i akceptacji inności, partnerstwa;
negatywne związane są ze zgodną na manipulowanie własną osobą,
makiawelizmem czy propagowaniem nieadekwatnych wzorców.
Podmiotowość w mediach kreuje przede wszystkim dialog – dialog
zachodzących pomiędzy odbiorcą a nadawcą, ale oparty ma partnerstwie,
szacunku, zrozumieniu i kompromisie, nie przekraczaniu barier wartości, norm i
zasad. Uczą otwartości, tolerancji, empatii, równości, ale by te wartości wzmocnić
potrzebują rodziców, nauczycieli, wychowawców i ich systemu wartości. Występują
lub powinni oni przyjmować na siebie również rolę „tłumacza” niejasności, partnera
do dyskusji.
Brak prawidłowych relacji w rodzinie to jeden z głównych błędów i zakłóceń
sprzyjających przedmiotowemu oddziaływaniu mediów na osoby młode, ale też i
dorosłych. Określa się je także „zastępnikiem” życia społecznego.
Środki masowego przekazu by być atrakcyjne, chwytliwe łamią wszelkiego
20
rodzaju zasady odnoszące się do podmiotowości, stają się przedmiotowe pokazując np.: celebrytów w mało atrakcyjny, ale akceptowalny przez nich sposób.
I tu pojawia się kolejne pytanie: kto łamie podmiotowość pracownicy mediów czy
my sami, ich odbiorcy – akceptując i jednocześnie promując negatywny przekaz.
Podmiotowość zakłóca głównie łatwowierność w przekazywane treści,
związana często z brakiem wiadomości i wiedzy odnoszącej się do poruszanej
tematyki lub z podporządkowaniem się innym osobom/poglądom.
Barierą jest też zgoda na manipulację sobą i innymi, a przejawem jest
akceptacja kłamstwa, fałszu u nadawcy; przyzwolenie na utratę własnej
podmiotowości, jej ograniczenie.
Media sprzyjają makiawelizmowi, czyli cynizmowi, obłudzie, braku skrupułów
w dążeniu do wybranego celu; taktowaniu osoby w sposób instrumentalny,
bezemocjonalny i jednostronny. Atrakcyjność związana jest z ładnym wyglądem,
urodą, markowym ubiorem, a nie z osobowością, wiedzą, poglądami, (czego
przykładem jest Natalia Siwiec czy Doda).
Znaczenie ma „mieć”, a nie być i pozostać sobą. „Mieć” i być na „fali” by: inni
zazdrościli; być lepszym od innych. Przykładem takiego zachowania jest między
innymi Jolanta Rutowicz, która dzięki udziałowi w „reality show” (gdzie takie
wartości, jak przyjaźń, uczciwość czy szacunek do jednostki nie miały znaczenia)
zaistniała i istnieje do dziś.
21
Jak mówi ks. Dr Wojciech Parfianowicz stwierdza, że prasa, radio, telewizja,
Internet „wyrabiają” w jednostce „sztuczne” potrzeby, oferując mu tzw. kulturę
gadget’u, której przykładem jest między innymi stwierdzenie „pokaż mi swój
telefon, a powiem ci kim jesteś”. A ów przedmiot i wcześniejsze określenie
wzmacnia indywidualność i przedmiotowość. Autor wypowiada następujące słowa:
media nie są ani dobre, ani złe. Wszystko zależy od tego, jak z nich korzystamy.
I niechaj te słowa staną się podsumowaniem niniejszego artykułu.
W postawie wyraża się cały człowiek, a ona nią samą składa się osoba (podmiot postawy), wartość
(przedmiot postawy) oraz składniki osobowości zaangażowane w postawie. Może być „względnie
trwała”.
20
M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Impuls Kraków 2003, s. 148
21
Ks. dr W. Parfinowicz, Media zmieniają świat rodziny, (w): http://rodzinapelplin.pl/w-trosce-o-zycierodzinne/media-zmieniaja-swiat-rodzinny.php#4
232
Bibliografia
1. Filipek E., Wizerunek współczesnej młodzieży w środkach masowego
przekazu, (w): A. Goła (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii
wychowawczej. Wrocław 1994
2. Kurzępa J., Praca socjalna na ulicy w warunkach szczególnego ryzyka
(w): E. Bielecka (red): Streetworking. Teoria i praktyka. Pedagogium,
Warszawa 2005
3. Łobocki M.: Teoria wychowania w zarysie, Impuls. Kraków 2003
4. Podolski A.: Postawy a mass media (w): Pęczkowski R. (red.): Polski
system edukacji po reformie 1999 roku. Stan. Perspektywy. Zagrożenia.
Poznań-Warszawa 2005
5. Sikorski W., Podmiotowość w procesie nauczania, (w): Edukacja
Pedagogiczna XXI wieku, tom IV
6. Skrzypczak J. (red.), Aktualizacje Encyklopedyczne. Suplement do Wielkiej
Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Gutenberga. Media,
tom 11. Poznań 1998