Jzyk polski. Poprawna wymowa.indd

Transkrypt

Министерство образования Республики Беларусь
Учреждение образования
«Гродненский государственный университет имени Янки Купалы»
Język polski.
Poprawna wymowa
Учебное пособие для студентов
филологического факультета
специальности 1-21 05 04 – Славянские языки
Гродно 2008
УДК 811.162.1 (075)
ББК 81.415.3
Е76
Рец е нз ен ты:
К. Шчэсняк, доктор филологических наук,
профессор кафедры славистики Гданьского университета (РП);
М.А. Яколцевич, кандидат филологических наук,
доцент кафедры белорусского языка ГрГУ им. Я. Купалы.
Рекомендовано Советом филологического факультета ГрГУ
им. Я. Купалы.
Ерома, Ж.И.
Е76
Польский язык. Правильное произношение = Język polski.
Poprawna wymowa : пособие / Ж.И. Ерома, С.К. Трофимец. –
Гродно : ГрГУ, 2010. – 99 с.
ISBN 978-985-515-290-4
Пособие предназначено для студентов филологических факультетов, изучающих
польский язык, содержит теоретичекую информацию и упражнения, призванные
выработать правильное произношение польских звуков. Адресовано студентам
специальности «Славянская филология».
УДК 811.162.1(075)
ББК 81.415.3
ISBN 978-985-515-290-4
© Ерома, Ж.И., Трофимец, С.К., 2010
© Учреждение образования
«Гродненский государственный
университет имени Янки Купалы», 2010
ПРЕДИСЛОВИЕ
Пособие предназначено для студентов филологических факультетов, которые на начальных этапах изучения польского языка должны овладеть элементарными навыками чтения, письма и перевода. Особый упор сделан на правильное
произношение с элементами польской фонетики.
Материал сгруппирован в рамках 12 важнейших тем, посвященных особенностям польской графии (алфавит, диграфы, диакритические знаки, способы
обозначения мягкости согласных) и польской фонетики (предмет и задачи фонетики, артикуляционный аппарат, фазы высказывания, классификация польских
звуков). Для скорейшей выработки правильных артикуляционных навыков предложен теоретический материал и упражнения для неносовых и носовых гласных
звуков, а также для взрывных, аффрикативных и смычно-проходных согласных
звуков. Пособие включает темы, учитывающие особенности польского произношения глухих – звонких и твердых – мягких согласных, а также некоторых групп
согласных с учетом фонетических процессов, которые в них происходят. Издание
содержит также развернутую тему, посвященную польскому ударению.
Для скорейшего «входа в речь» в каждую тему наряду с фонетическими
упражнениями введено большое количество разноплановых заданий с использованием лексики нескольких семантических групп, небольших текстов и диалогов, ориентированных на формирование у студентов лексического запаса.
Вошедшие в пособие блоки информации и упражнения под звездочкой сопровождаются аудиоприложением, размещенным на сайте Гродненского государственного университета имени Янки Купалы (www.grsu.by, войти под кафедра
польской филологии).
Пособие содержит также материалы для закрепления правильного произношения: ономатопеические слова и тексты, предложения для артикуляционных
упражнений, стихотворения, считалочки, игры, сопровождающиеся рифмованными высказываниями, тексты песен, легенды и предания, фрагменты прозаических произведений Зофьи Налковской, Элизы Ожешко, Станислава Жеромского,
Болеслава Бруса, Генриха Сенкевича.
3
1. GRAFIA POLSKA
ПОЛЬСКАЯ ГРАФИЯ
1.1. System znaków gracznych języka polskiego, znaki
transkrypcji fonetycznej (система графических знаков польского
языка, знаки фонетической транскрипции)
Alfabet z greckiego ’αλφάβητος, Άλφα и Βήτα – nazwy pierwszych dwóch liter alfabetu greckiego (алфавит от греческого ’αλφάβητος, Άλφα и Βήτα названия
первых двух букв греческой азбуки).
Synonimem polskim jest wyraz abecadło. A, be, ce to nazwy liter alfabetu polskiego, -dło – suks polski (польский синоним – abecadło. A, be, ce – это названия
букв польской азбуки, -dło – польский суффикс).
Alfabet (abecadło) to zbiór liter pisma języka, ułożonych według określonej kolejności (алфавит – собрание букв языка, имеющее стандартный порядок).
Polski alfabet liczy trzydzieści dwie (32) litery. Powstał na podstawie alfabetu
łacińskiego (польский алфавит состоит из 32 букв. Он возник на основе латинского алфавита).
Litera to znak graczny głoski (буква – это графический знак звука).
Głoska to najmniejsza jednostka fonetyczna języka, która jest wymawiana przy określonym stałym układzie narządów mowy (звук – это наименьшая фонетическая единица, которая произносится при некотором постоянном положении органов речи).
Transkrypcja fonetyczna to sposób zapisu głosek danego języka za pomocą znaków ustalonego wzorca. Jest opartа na zasadzie ścisłej odpowiedności głosek i znaków: jednej głosce odpowiada zawsze jeden znak, a jednemu znakowi – jedna głoska
(фонетическая транскрипция – это способ записи звуков данного языка с помощью знаков определенного образца. Она основана на принципе точного соответствия звуков и знаков: одному звуку соответствует всегда один знак, а одному
знаку – один звук).
Zasady transkrypcji fonetycznej (правила фонетической транскрипции):
– w transkrypcji głoski lub cały tekst zapisuje się w nawiasach kwadratowych,
na przykład [n], [pogoda śe zm’en’a] (в транскрипции звуки (весь текст) записываются в квадратных скобках, например [n], [pogoda śe zm’en’a]);
– nie używa się wielkiej litery (большая буква не употребляется);
– nie stosuje się znaków interpunkcyjnych. Na końcu zdania stawia się dwie
kreski ukośne //, w zdaniu każdemu znakowi interpunkcyjnemu odpowiada jedna kreska ukośna / (знаки препинания не употребляются. В конце предложения ставятся
две косые черты//, в предложении каждому знаку препинания соответствует одна
косая черта /);
– spółgłoski miękkie są oznaczane przez znaki [ś, ź, ć, ʒ́, ń], zmiękczone – [l’,
p’, b’, m’, k’, g’, v’, f’] (мягкие согласные обозначают знаки [ś, ź, ć, ʒ́, ń], смягченные – [l’, p’, b’, m’, k’, g’, v’, f’]);
– miejsce akcentu oznaczają dwie krótkie kreski " lub jedna długa kreska / przed
głoską akcentowaną (место ударения обозначают две короткие черты " или или
одна длинная / перед ударным гласным): [f"arba], [f/arba];
4
– wyrazy, które nie mają akcentu, są łączone z wyrazem akcentowanym za
pomocą znaku ◡ (слова, которые не имеют ударения, соединяются со словами,
имеющими ударение, с помощью знака ◡): [do◡f"arby].
1.1.1. Alfabet polski i jego zapis fonetyczny (польский алфавит
и его фонетическая запись)
Litera
(буква)
Aa
ą
Bb
Cc
Ćć
Dd
Ee
ę
Ff
Gg
Hh
Ii
Jj
Kk
Ll
Łł
Mm
Nn
ń
Oo
Óó
Pp
Rr
Ss
Śś
Tt
Uu
Ww
y
Zz
Źź
Żż
Nazwa litery
Znak transkrypcji fonetycznej
(название буквы)
(знак фонетической
транскрипции)
a
[a]
o nosowe
[ǫ]
(о носовое)
be
[b]
ce
[c]
cie
[ć]
de
[d]
e
[e]
e nosowe
[ę]
(э носовое)
ef
[f]
gie
[g]
ha
[х]
i
[i]
jot
[i̯]
ka
[k]
el
[l]
eł
[u̯̦]
em
[m]
en
[n]
eń
[ń]
o
[o]
o kreskowane
[u]
(o c чертой)
pe
[p]
er
[r]
es
[s]
eś
[ś]
te
[t]
u
[u]
wu
[v]
y
[y]
zet
[z]
ziet
[ź]
żet
[ž]
5
Przykłady
(примеры)
farba [f"arba]
brązowy [brǫz"ovy]
barwa [b"arva]
cytrynowy [cytryn"ovy]
farbować [farb"ovać]
dymny [d"ymny]
kremowy [krem"ovy]
w kratkę [f◡kr"atkę]
oletowy [f i̯olet"ovy]
ceglasty [cegl"asty]
hebanowy [хeban"ovy]
malinowy [mal’in"ovy]
jasny [i̯"asny]
krwisty [krv’"isty]
morelowy [morel"ovy]
złoty [zu̯̦"oty]
morski [m"orsk’i]
ton [t"on]
deseń [d"eseń]
oliwkowy [ol’ifk"ovy]
różowy [ruž"ovy]
purpurowy [purpur"ovy]
rudy [r"udy]
srebrny [sr"ebrny]
śliwkowy [śl’ifk"ovy]
turkusowy [turkus"ovy]
rubinowy [rub’in"ovy]
woskowy [vosk"ovy]
mysi [m"yśi]
bezbarwny [bezb"arvny]
goździk [g"oźʒ́ik]
żółty [ž"uu̯ț y]
1.1.2. Znaki dodatkowe (дополнительные знаки)
W wyrazach zapożyczonych, najczęściej w nazwiskach i nazwach geogracznych, są używane dodatkowe litery (в заимствованных словах, чаще всего в фамилиях и географических названиях, употребляются дополнительные буквы):
Qq
kiu
[kv]
Vv
we
[ku̯̦]
[v]
Xx
iks
[ks]
quorum [kv"orum]
requiem [r"ekv’iem]
quad [ku̯̦od]
Verdi [v"erd’i]
vademecum [v"adem"ekum]
xero [ks"ero]
taxi [t"aks’i]
1.1.3. Znaki diakrytyczne (диакритические знаки)
Znaki diakrytyczne to znaki graczne, które są umieszczane nad, pod, obok lub
wewnątrz litery. Tworzą przez to nową literę mającą inną wymowę (диакритические
знаки – это графические знаки, которые расположены над, пол, рядом или внутри
буквы. Они образуют таким образом новую букву, имеющую иное произношение):
.
kreska ukośna nad literą (косая ó, ź, ń, ś, ć
черта над буквой)
kreska pozioma nad literą lub
wewnątrz litery
ł, t
(горизонтальная черта над
буквой или внутри буквы)
kropka nad literą
ż, j, i
(точка над буквой)
˛
ogonek (хвостик)
'
–
ą, ę
W wyrazach zapożyczonych mogą być używane znaki diakrytyczne systemów
gracznych innych języków (в заимствованных словах могут употребляться диакритические знаки графических систем других языков):
język niemiecki (немецкий язык) – Brückner [br’"ukner];
język francuski (французский язык) – attaché [ataš"e].
1.1.4. Dwuznaki (диграфы)
Dwuznak to dwie litery, które zapisują jedną głoskę (диграф – это две буквы,
которые записывают один звук):
сz
ce + zet
de + zet
[č]
[ʒ]
dz
rdzawy [rʒ"avy]
dż
de + żet
[ǯ]
dżem [ǯem]
dź
de + ziet
[ʒ́]
miedź [m’"e ʒ́]
sz
es + zet
[š]
bursztynowy
[burštyn"ovy]
6
czerwony [červ"ony]
rz
[ž]
wrzosowy [vžos"ovy]
po dźwięcznych spółgłoskach
(после звонких согласных)
[š]
przebarwiony
po bezdźwięcznych spółgłoskach [pšebarv’"ony]
(после глухих согласных)
er + zet
ch
ce + ha
[х]
chabrowy [хabr"ovy]
W niektórych wyrazach dwuznaki dz i dż na granicy przedrostka i rdzenia oznaczają dwie głoski (в некоторых словах диграфы dz и dż на границе приставки и
корня обозначают два звука):
dz
[dz]
dzi
[dź]
dż
[dž]
odzyskać [odz"yskać]
odznaka [odznaka]
odzipnąć [odźipnońć]
podżartować [podžartować]
podżegać [podžegać]
1.2. Sposoby oznaczania miękkości spółgłosek
(способы обозначения мягкости согласных звуков)
W języku polskim są dwa sposoby oznaczania miękkości spółgłosek (в польском языке существует два способа обозначения мягкости согласных звуков):
1) miękkość spółgłosek przed samogłoskami [a, o, u, y, ę, ǫ] oznaczamy za pomocą litery i, której nie należy wymawiać (мягкость согласных перед гласными [a,
o, u, y, ę, ǫ] обозначаем с помощью буквы i, которую не следует произносить):
biały [b’"au̯y̦ ], ciemny [ć"emny], zabarwiony [zabarv’"ony].
Uwaga! Spółgłoska [l] należy do grupy spółgłosek stwardniałych (inaczej historycznie miękkich lub funkcjonalnie miękkich), dlatego w połączeniu [l] + [a, o, u,
y, ę, ǫ] litery i nie piszemy (согласный звук [l] принадлежит к группе отвердевших
согласных (иначе исторически мягких или функционально мягких), поэтому в
группе [l] + [a, o, u, y, ę, ǫ] букву i мы не пишем):
blady [bl"ady], stalowy [stal"ovy];
2) miękkość spółgłosek [ś, ź, ć, ʒ́, ń] na końcu wyrazu lub przed inną spółgłoską
miękką oznaczamy za pomocą liter ze znakiem diakrytycznym ś, ź, ć, dź, ń (мягкость
согласных [ś, ź, ć, ʒ́, ń] в конце слова или перед другим мягким согласным звуком
мы обозначаем с помощью букв с диакритическим знаком ś, ź, ć, dź, ń):
deseń [d"eseń], szarość [š"arość].
1.3. Funkcje litery i w języku polskim
(функции буквы i в польском языке)
W języku polskim litera i może pełnić trzy funkcje (в польском языке буква i
может выполнять три функции):
7
a) litera i oznacza ustną głoskę [i], zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę (буква i
обозначает неносовой звук [i], смягчает предыдущий согласный звук):
rubinowy [rub’in"ovy]
b) w pozycji przed samogłoskami litera i oznacza miękkość poprzedzających
spółgłosek; w tym wypadku należy ją pisać, lecz nie należy wymawiać (в позиции
перед гласными буква i обозначает мягкость предыдущих согласных; в этом случае ее следует писать, но не следует произносить):
piaskowy [p’ask"ovy];
c) w wyrazach zapożyczonych litera i po spółgłoskach twardych, oprócz twardych [c, z, s], zapisuje głoskę [j] (в заимствованных словах буква i после твердых
согласных, кроме твердых [c, z, s], записывает звук [j]):
olet [fi̯"olet].
1.4. Ćwiczenia (упражнения)
Ćwiczenie 1. Wpisać do tabeli znaki diakrytyczne, ich nazwy, przykłady (вписать в таблицу диакритические знаки, их названия, примеры):
Znak diakrytyczny
Nazwa
'
kreska ukośna nad literą
Przykłady
kreska pozioma nad literą lub
wewnątrz litery
.
ogonek
Gołębi, perłowy, piwny, beżowy, różnokolorowy, pomidorowy, dżinsowy.
Ćwiczenie 2. Przeczytać, przepisać, zapamiętać znaczenie i pisownię (прочитать, переписать, запомнить значение и правописание):
a) quarto [kw"arto], quasi [kw"azi], quasimodo [kw"azim"odo], quiz [k"u̯̦is];
b) Express ["expres], extra ["extra];
c) varia [v"ari̯a], vendetta [vend"eta].
Ćwiczenie 3. Przeczytać wyrazy, zapamiętać ich znaczenie, zapisać w transkrypcji fonetycznej. Wymowę wyrazów trudnych sprawdzić w «Podręcznym słowniku poprawnej wymowy polskiej» W.Lubasia, S.Urbańczyka (прочитать слова, запомнить
их значение, записать в фонетической транскрипции. Произношение трудных
слов проверить в «Карманном словаре правильного польского произношения»
В.Любася, С.Урбаньчика):
bławatek, narcyz, stokrotka, żonkil, nenufar, nasturcja, mimoza, bratki, bez.
Ćwiczenie 4. Przeczytać wyrazy, zapamiętać znaczenie, podkreślić dwuznaki,
(прочитать слова, запомнить значение, подчеркнуть диграфы):
szarowy, szary, czarny, mleczny, brzoskwiniowy, bursztynowy, musztardowy,
miedziany.
8
Ćwiczenie 5. Wstawić dwuznaki. Odpowiedzieć na pytanie: Jak się nazywają
wyrazy połączone w grupy? (вставить диграфы. Ответить на вопрос: Как называются слова, соединенные в группы?):
ka[š]tanowy – ka[š]tan, bura[č]kowy – bura[č]ek, burak, mu[š]tardowy – mu[š]tarda,
[č]arny – [č]erń, taba[č]kowy – tabaka, [š]maragdowy – [š]maragdy, [š]karłatny – [š]karłat.
Ćwiczenie 6. Przeczytać, zapamiętаć znaczenie. Wypisać wуrazy do dwóch rubryk (прочитать, запомнить значение. Выписать слова в две рубрики):
a) wyrazy z dwuznakami (слова с диграфами);
b) wyrazy, w których litery dz i dż oznaczają dwie głoski (слова, в которых
буквы dz и dż обозначают два звука).
Podzamcze, nadzwyczajny, podżywić, odżywka, odzew, odziedziczyć, odzież,
odznaczyć, odzywać, odżałować, podzielić, podziemie, podziękować, nadzieja, nadzór, rdzawy, nadżerka.
Ćwiczenie 7. Przeczytać wyrazy, wyjaśnić ich znaczenie. Wypisać wyrazy z
dwuznakami, ze znakami diakrytycznymi. Zapisać wszystkie wyrazy w transkrypcji
fonetycznej (прочитать слова, объяснить их значение. Выписать слова с диграфами,
с диакритическими знаками. Записать все слова в фонетической транскрипции):
rumianek, wrzos, chryzantema, storczyk, krokus, sasanka, szarotka, nasturcja,
malwa, irys, fuksja, mak, hortensja, aster.
Ćwiczenie 8. Przeczytać wyrazy, zapisać je fonetycznie, wyjaśnić pisownię spółgłosek miękkich (прочитать слова, записать их фонетически, объяснить
правописание мягких согласных):
brzoskwiniowy, bladość, herbaciany, piaskowy, popielaty, słomiany, ziemisty,
czerń, niebieski, rubinowy.
Ćwiczenie 9. Podać dwa sposoby zapisu spółgłosek miękkich [ś, ć, ʒ́, ń,] w
języku polskim (представить два способа записи мягких согласных [ś, ć, ʒ́, ń,] в
польском языке).
Wzór (образец):
[ź]
1) ź, na przykład goździk;
2) zi, na przykład zielony.
Ćwiczenie 10. Przeczytać, zapamiętаć znaczenie. Zapisać spółgłoski miękkie w
wyrazach (прочитать, запомнить значение. Записать мягкие согласные в словах):
pier[w’]osnek, [n’]ezapo[m’]inajka, dmucha[w’]ec, za[w’]ilec, [p’]iwo[n’]a,
kacze[n’]ec, słonecz[n’]ik.
Ćwiczenie 11. Przeczytać wyrazy zawierające głoskę [l], zapisać je w transkrypcji fonetycznej (прочитать слова, содержащие согласный звук [l], записать их в
фонетической транскрипции):
kolorowy, seledynowy czekoladowy, ceglasty, metalowy, mleczny, zielony.
9
Ćwiczenie 12. Przeczytać trankrypcje fonetyczne, zapisać ortogracznie (прочитать фонетические транскрипции, записать орфографически):
[ź"eleń], ["odćeń], [m’eʒ́"any], [k"olor k"ośći su̯̦own’"owei̯], [b’"au̯̦ość], [ćel"isty], [v’śn’"ovy].
Ćwiczenie 13. Przeczytać wyrazy w oparciu o padane transkrypcje fonetyczne,
zapamiętać ich wymowę i znaczenie (прочитать слова, опираясь на фонетическую
транскрипцию, запомнить их произношение и значение):
a) kwiat [kf’"at], kwiatek [kf’"atek], konwalia [konv"ali̯a], lilia [l’"ili̯"a], ołek
[fi̯"ou̯̦ek], przebiśnieg [pšeb’"iśńek];
b) wystawa kwiatów, kwiatki bzu, konwaliowy bukiet, barwa liliowa, oletowy
wrzos, ładne przebiśniegi.
Ćwiczenie 14. Przeczytać poprawnie wyrazy, zapisać w transkrypcji fonetycznej
(прочитать правильно слова, записать в фонетической транскрипции):
a) nitka, wiklina, wino, minuta;
b) Piotr, dziura, wiek, wieniec, konie;
c) geograa, biologia, material, aria.
Ćwiczenie 15. Przeczytać poprawnie wyrazy, wyjaśnić funkcje litery i (прочитать правильно слова, объянить функции буквы i):
piwo, nic, mina, kilogram, czasopismo, w paski, w groszki; opowiadania, ubezpieczenie, pieśń, wiersz, wiązać; armia, akademia, lozoa, idiota, biblioteka, dialog, anarchia,
diabeł, diabetyk, diachroniczny, dialekt, dieta, hiacynt, petunia, magnolia, pelargonia.
Ćwiczenie 16. Wypełnić luki w zdaniach (заполнить пустые места в предложениях):
a) Zbiór liter pisma języka, ułożonych według określonej kolejności to ... .
Wyrazy alfabet i abecadło to ... .
Alfabet polski powstał na podstawie alfabetu języka ... .
Polski alfabet liczy ... litery.
b) Znak graczny głoski to ... .
Najmniejsza jednostka fonetyczna języka, która jest wymawiana przy
określonym stałym układzie narządów mowy to ... .
Transkrypcja fonetyczna jest oparta na takiej zasadzie: ... ... odpowiada tu zawsze ... ... .
c) Znaki diakrytyczne to znaki graczne, które są umieszczane …, …, … lub … litery.
d) Dwuznak to … litery, które zapisują … głoskę.
e) Miękkość spółgłosek przed samogłoskami [.., o, .., y, .., ę, ...̨] oznaczamy za
pomocą litery …, na przykład: ... .
10
Miękkość spółgłosek [.., .., .., ..́, ń] na ... wyrazu lub przed inną spółgłoską miękką onaczamy za pomocą liter ze znakiem ..., na przykład: ... .
f) Litera i w języku polskim oznacza głoskę [..], na przykład: ... .
Litera i w pozycji przed ... miękkość poprzedzających spółgłosek, na
przykład: ... .
Litera i w wyrazach zapożyczonych litera i po spółgłoskach twardych,
oporócz twardych [.., .., ..], zapisuje głoskę [..], na przykład: ... .
Ćwiczenie 17. Przeczytać, wykreślić błędną infornację, podać poprawną
(прочитать, вычеркнуть ошибочную информацию, представить правильную):
Zasady transkrypcji fonetycznej
– w transkrypcji głoski są zapisane w nawiasach zaokrąglonych ( );
– nie używa się małych liter;
– stosuje się znaki interpunkcyjne
– miejsce akcentu oznacza " przed głoską akcentowaną;
– znak ◡ w transkrypcji wyrazy oznacza miękkość.
Ćwiczenie 18. Zapisać po polsku nazwy kwiatów (записать по польски названия
цветов):
11
Ćwiczenie 19. Rozwiązać krzyżówki (решить кроссворды):
Ćwiczenie 20. Rozdzielić kwiaty: a) wiosenne; b) letnie; c) jesienne (разделить
цветы: a) весенние; b) летние; c) осенние):
rumianek, wrzos, pierwiosnek, niezapominajka, piwonia, chryzantema, dmuchawiec, storczyk, krokus, sasanka, szarotka, zawilec, nasturcja, malwa, irys, fuksja, mak,
kaczeniec, słonecznik, hortensja, aster, hiacynt, petunia, magnolia, tulipan, konwalia,
lilia, ołek, przebiśnieg, bławatek, narcyz, stokrotka, żonkil, nenufar, mimoza, bratki,
bez, prymuła, gerbera, pelargonia, róża.
*Ćwiczenie 21. Rozdzielić barwy: a) ciepłe i zimne; b) podstawowe i pochodne
(разделить цвета: a) теплые и холодные; b) основные и производные):
bananowy, beżowy, biały, blady, brązowy, bordowy, brzoskwiniowy, buraczkowy, bursztynowy, butelkowy, ceglasty, chabrowy, cielisty, ciemny, cytrynowy, czarny,
czekoladowy, czerwony, dżinsowy, dymny, oletowy, gołębi, granatowy, hebanowy,
herbaciany, jasny, kawowy, kasztanowy, kremowy, krwisty, liliowy, malinowy, metalowy, miedziany, mleczny, morelowy, morski, musztardowy, mysi, niebieski, oliwkowy, perłowy, piaskowy, piwny, pomarańczowy, pomidorowy, popielaty, purpurowy,
biskupi, rdzawy, różowy, rubinowy, rudy, seledynowy, słomiany, srebrny, stalowy, szarowy, szary, szkarłatny, szmaragdowy, śliwkowy, tabaczkowy, trawiasty, turkusowy,
wiśniowy, woskowy, wrzosowy, zielony, ziemisty, złoty, żółty.
12
2. FONETYKA POLSKA
ПОЛЬСКАЯ ФОНЕТИКА
2.1. Przedmiot badań i zadania fonetyki
(предмет исследований и задачи фонетики)
Fonetyka jest działem językoznawstwa, który bada artykułowane dźwięki mowy,
czyli głoski. Fonetyka zajmuje się procesem wytwarzania dźwięków mowy, ich klasykacją, wzajemnym oddziaływaniem na siebie (Фонетика является разделом языкознания, который исследует звуки речи. Фонетика занимается процессом образования звуков речи, их классификацией и взаимным влиянием).
2.2. Aparat artykulacyjny. Opis narządów mowy
(артикуляционный аппарат. Описание органов речи)
Artykulacja to zespół ruchów narządów mowy, w rezultacie których powstaje
głoska (артикуляция – это группа движений органов речи, в результате которых
образуется звук).
Narządy mowy schematycznie przedstawia rysunek 1. (органы речи схематически представляет рисунок 1).
Narządy mowy w zależności od pełnionych funkcji dzielimy na trzy zespoły: aparat oddechowy, aparat fonacyjny (krtań), aparat artykułacyjny (nasada) (органы речи
в зависимости от исполняемых функций мы делим на три группы: дыхательный
аппарат, гортань (фонический аппарат), артикуляционный аппарат (основание).
Aparat oddechowy znajduje się w klatce piersiowej. Składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy. Tchawica w górnej części jest zamknięta krtanią. Podstawową funkcją aparatu oddechowego jest wytwarzanie prądu powietrza (дыхательный аппарат находится в грудной
клетке. Он состоит из легких, бронхов и трахеи. Трахея в верхней части закрыта гортанью. Основной функцией дыхательного аппарата является создание потока воздуха).
Krtań w dolnej części łączy się z tchawicą, a w górnej – z nasadą. W krtani znajdują się wiązadła głosowe. Podstawową funkcją krtani jest wytwarzanie dźwięku (гортань
в нижней части соединяется с трахеей, а в верхней – с основанием. В гортани находятся голосовые связки. Основной функцией гортани является создание звука).
Nasada to wszystkie narządy znajdujące się ponad krtanią. Składają się na nią: jama
gardłowa, jama ustna oraz jama nosowa (основание - это все органы речи, находящиеся
выше гортани. Она состоит из полости горла, ротовой и носовой полостей).
Wszystkie narządy artykulacji znajdują się w jamie ustnej. Należą do nich (все
атикуляционные органы находятся в ротовой полости. К ним принадлежат):
1) narządy nieruchome: zęby górne i dolne, dziąsła górne i dolne, podniebienie
twarde (неподвижные органы: верхние и нижние зубы, верхние и нижние десны,
твердое небо);
2) narządy ruchome: wargi (górna i dolna), język, w którym wyróżnia się czubek, przód, środek i tyl (obsada), podniebienie miękkie zakończone tzw. języczkiem
(uvula) (подвижные органы: губы (нижняя и верхняя), язык, в котором выделяют
кончик, переднюю часть, середину и заднюю часть языка, мягкое небо, заканчивающееся язычком (увула).
13
Rysunek 1
2.3. Fazy wypowiedzi (фазы высказывания)
Fazy wypowiedzi to nagłos, śródgłos i wygłos wyrazu (фазы высказывания –
это начальная, средняя и заключительная части слова).
Nagłos to początkowa głoska wyrazu, np. w nagłosie wyrazu dom znajduje się
głoska d~. (начало – это начальный звук слова, например, в начале слова dom находится звук d~).
Śródgłos to głoski znajdujące się wewnątrz wyrazu. W śródgłosie wyrazu dom
znajduje się samogłoska -o-, natomiast w śródgłosie wyrazu domowy występują głoski
-o-m-o-v- (середина – это звуки, находящиеся в середине слова. В середине слова
dom находится гласный звук -o-, а в средине слова domowy употребляются звуки
-o-m-o-v-).
Wygłos to głoska znajdująca się na końcu wyrazu. W wygłosie wyrazu dom występuje głoska -m (заключительная часть слова – это звук, находящийся в конце
слова. В конце слова dom находится звук -m).
Wygłos absolutny to końcowa część wyrazu występującego przed pauzą, w piśmie oznaczoną za pomocą kropki, przecinka, średnika, wykrzyknika, znaku zapytania,
wielokropka, dwukropka, myślnika (абсолютный конец слова – это заключительная
часть слова, выступающего перед паузой, на письме обозначенной с помощью
точки, запятой, точки с запятой, восклицательного знака, вопросительного знака,
многоточия, двоеточия, тире).
14
2.4. Głoski polskie (польские звуки)
Język polski ma dwa typy głosek – samogłoski i spółgłoski (в польском языке
два типа звуков – гласные и согласные).
2.4.1. Samogłoski polskie: funkcje, klasykacje (польские гласные:
функции, классификации)
Polskie samogłoski to [a, o, u, i, y, e, ǫ, ę]. Samogłoski pełnią następujące
funkcje (польские гласные – это [a, o, u, i, y, e, ǫ, ę]. Гласные звуки выплняют
следующие функции):
· tworzą sylaby (zgłoski) (образуют слоги).
Sylaba to najmniejsza niepodzielna cząstka wyrazu, ośrodkiem której jest
samogłoska: ki-no, ko-chać. Są sylaby otwarte na samogłoskę i zamknięte na spółgłoskę (Слог – это наименьшая неделимая часть слова, в центре которой находится гласный звук: ki-no, ko-chać. Отличают открытые слоги на гласный и
закрытые на согласный);
· samogłoska [i] w pozycji przed następującą samogłoską miękczy poprzedzającą spółgłoskę: babcia, Ania. Takie [i] nie tworzy sylaby (гласный [i] в позиции перед следующим гласным звуком смягчает предыдущий согласный:
babcia, Ania. Такое [i] не образует слог);
· samogłoska [i] może pełnić obie funkcje. Znajduje się wówczas na końcu
wyrazu lub pomiędzy spółgłoskami: pić, szyb-ki (гласный [i] может выполнять
обе функции. Тогда он находится в конце слова или между согласными: pić,
szyb-ki).
Klasykacje (классификации)
· Klasykacjа ze względu na poziome ruchy języka (классификация, учитывающия горизонтальные движения языка):
przednie (переднего ряда) – i, y, e, ę;
środkowe (среднего ряда) – a;
tylne (заднего ряда) – u, o, ǫ.
· Klasykacjа ze względu na pionowe ruchy języka (классификация, учитывающая вертикальные движения языка):
wysokie (верхнего подъема) – i, y, u;
średnie (среднего подъема) – e, ę, o, ǫ;
niskie (нижнего подъема) – a.
· Klasykacjа ze względu na układ warg (классификация, учитывающая
движения губ):
okrągłe (лабиализированные) – o, u, ǫ;
obojętne (безразличные) – a;
płaskie (плоские) – e, ę, i, y.
· Klasykacjа ze względu na układ podniebienia miękkiego wraz z języczkiem
(классификация, учитывающая участие мягкого неба вместе с увулой):
ustne (неносовые) – a, e, i, y, o, u;
nosowe (носовые) – ǫ, ę.
15
Schematycznie dwie pierwsze kłasykacje zostały ujęte w trójkąt Tytusa Benniego (Схематически две первые классификации были оформлены в форме трехугольника Тита Бенни).
2.4.2. Klasykacje polskich spółgłosek (классификации польских
согласных)
· Ze względu na sposób artykulacji narządów mowy (по способу образования):
spółgłoski zwarto-wybuchowe (взрывные согласные) – [p, p’, b, b’,
t, d, k, k’, g, g’];
spółgłoski szczelinowe (щелевые согласные) – [v, v’, f, f’, z, s, ž, š,
ź, ś, x, x’];
spółgłoski zwarto-szczelinowe (аффрикаты) – [c, č, ć, ʒ, ǯ, ʒ́];
spółgłoski półotwarte (смычно-проходные согласные) – [l, u̯̦, l’, m,
m’, n, n’, i̯ , r].
· Ze względu na miejsce artykulacji (по месту образования):
wargowe (губные):
dwuwargowe (губно-губные) – [p, p’, b, b’, m, m’]
wargowo-zębowe (губно-зубные) – [v, v’, f, f’]
językowe:
przedniojęzykowo-zębowe (переднеязычные зубные) – [d, t, s, z, ʒ,
c, n]
przedniojęzykowo-dziąsłowe (переднеязычные альвеолярные) – [č,
ž, š, ǯ́, l, u̯̦, l’, r];
środkowojęzykowe (среднеязычные) – [ś, ź, ć, ʒ́, ń, i̯];
tylnojęzykowe (заднеязычные) – [k, k’, g, g’, x]
· Ze względu na udział wiązadeł głosowych (по участию голосовых связок):
dźwięczne (звонкие) – [b, b’, d, g, g’, i̯, l, u̯̦, l’, r, m, m’, n, ń, v, v’, z,
ž, ź, ʒ, ǯ, ʒ́];
bezdźwięczne (глухие) – [c, ć, f, f’, p, p’, t, k, k’, s, ś, š, č, x].
· Ze względu na udział środkowej części języka (по участию средней части
языка):
miękkie (палатальные) – [ś, ź, ć, ʒ́, ń, i̯];
twarde (твердые) – [t, d, p, b, s, z, c, ʒ, m, n, v, f, k, g, x, č, ž, ǯ, š, l, r, u̯]̦ ;
zmiękczone (полупалатальные) – [l’, p’, b’, m’, k’, g’, v’, f’].
· Ze względu na udział uwuli (по участию увулы):
nosowe (носовые) – [m, m’, n, ń]
ustne (неносовые) – pozostałe.
16
Ćwiczenie 1. Wypełnić luki w zdaniach (заполнить пустые места в предложениях):
a) Fonetyka bada ... .
Głoski powstają w rezultacie ... .
b) Aparat oddechowy znajduje się w ... .
Aparat oddechowy składa się z ..., ..., ... . Krtań znajduje się w górnej części ... .
Aparat oddechowy tworzy ... powietrza.
c) W krtani znajdują się ... ... .
W krtani tworzy się ... .
d) Narządy mowy znajdujące się ponad krtanią to ... .
Nasada to jama ..., jama ..., jama ... .
Wszystkie narządy artykulacji znajdują się w ... .... .
Ćwiczenie 2. Przerysować do zeszytu, nazwać oznaczone strzałkami narządy
mowy (перерисовать в тетрадь, назвать обозначенные стрелками органы речи):
Ćwiczenie 3. Wpisać ruchome i nieruchome narządy mowy (вписать подвижные и неподвижные органы речи):
Zsuwamy się i rozsuwamy – ... .
Czasem otwieram przejście do jamy nosowej – ... .
Złośliwi mówią, ze głównie służę do mielenia – ... .
Możemy układać się w różne kształty, na przykład do całowania – ... .
b)
Jesteśmy trzema jamami – ..., ..., ... .
Mam kształt rury – ... .
17
Ćwiczenie 4. Wypisać zdania poprawne (выписать правильные предложения):
a) Mówimy wtedy, kiedy wdychamy powietrze.
Mówimy wtedy, kiedy wydychamy powietrze.
b) To, czy z wydychanego powietrza powstanie głoska a, b, z, czy inna, zależy
od układu ruchomych narządów mowy.
To, czy z wydychanego powietrza powstanie głoska a, b, z, czy inna, zależy
od układu nieruchomych narządów mowy.
c) Ruchome narządy mowy to: wargi, szczęka górna, język i języczek.
Ruchome narządy mowy to: wargi, szczęka dolna, język i języczek.
Ćwiczenie 5. Przeczytać, wstawić wyrazy nazywające narządy mowy, by tekst miał
sens (прочитать, вставить слова, называющие органы речи, чтобы текст имел смысл).
Ćwiczenie 6. Trenować przed lustrem (тренировать перед зеркалом) :
a) ćwiczenia języka:
• wysunąć język, przesuwać poziomo w prawo, potem w lewo;
• oblizać wargi;
• wysunąć język jak najdalej z ust, schować go jak najgłębiej;
• dotykać czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów;
• wysuwać język do przodu raz szeroki, raz wąski;
b) ćwiczenia warg:
• cofnąć kąciki warg do tyłu, a następnie otwierać i zamykać usta;
• wciągnąć powietrze ściągniętymi ustami;
• cmokać;
• zagwizdać parę razy na jednym tonie;
• zamknąć usta i przesunąć je w lewą, a potem w prawą stronę;
• wprawić usta w drganie;
• nabrać powietrze pod wargę górną, a potem dolną;
• dmuchać na płomień lub coś lekkiego;
• wysuwać wargi do przodu , by były widoczne zęby.
18
Ćwiczenie 7. Podać nagłos, śródgłos i wygłos wyrazu, a także absolutny wygłos
(представить начальную, среднюю, заключительную части слова, а также абсолютный конец слова):
a) tułów, kręgosłup, kark, plecy, barki, pupa, pośladki.
b) Zarost to broda i wąsy.
Typy zębów: siekacz, ząb trzonowy, kieł, ząb mądrości.
Ćwiczenie 8. Przeczytać, zapisać fonetycznie. Jakie samogłoski nie tworzą sylaby w wyrazach (прочитать, записать фонетически. Какие гласные звуки не образуют слоги в словах):
szyja, piersi, brzuch, pępek, boki.
Ćwiczenie 9. Przeczytać, zapisać fonetycznie. Wyjaśnić funkcje samogłosek
w wyrazach (прочитать, записать фонетически. Объяснить фунции гласных
в словах):
źrenice, tęczówki, soczewki, powieki, rzęsami (od rzęsy), brwi.
Ćwiczenie 10. Podzielić wyrazy na sylaby (поделить слова на слоги):
twarz, czoło, policzki, nos, uszy, usta, wargi, broda, brwi, oczy, piegi.
Ćwiczenie 11. Wymówić wyrazy: kotka, kaczka, taczka. Podkreślić dwa wyrazy
różniące się tylko jedną głoską. Wymówić te głoski. Opisać w zeszycie, jak się zmienia
położenie języka, kiedy wymawiamy te dwie głoski (произнести слова: kotka, kaczka, taczka. Подчеркнуть два слова, отличающиеся только одним звуком. Произнести эти звуки. Описать в тетради, как изменяется положение языка, когда мы
призносим эти два звука).
Ćwiczenie 12. Opisać spółgłoski w wyrazach (описать звуки в словах): głowa,
potylica, skroń, ciemień, włosy.
Wzór:
Pora [p/o-ra] 4 litery, 4 głoski, 2 sylaby
p [p] – spółgłoska, zwarta, dwuwargowa, bezdźwięczna, twarda, ustna.
o [o] – samogłoska, tylna, średnia, okrągła.
r [r] – spółgłoska, półotwarta, przedniojęzykowo-dziąsłowa, dźwięczna, twarda,
ustna.
a [a] – samogłoska, środkowa, niska, obojętna.
Ćwiczenie 13. Wpisać nazwy części ciała człowieka. Wykorzystać rysunek 2
(вписать названия частей человеческого тела. Использовать рисунок 2):
a) Źrenice, tęczówki, soczewki, powieki, rzęsy, brwi – ... .
Czubek, dziurki, grzbiet – ... .
b) Kończyny to ... i ... .
Ciało człowieka to ..., ..., .... .
с) Ręka ma części: ..., przedramię, ..., nadgarstek, dłoń, palec, ... .
Noga ma części: udo (biodro), ..., ..., stopa, ..., ..., paznokieć.
19
Rysunek 2.
3. SAMOGŁOSKI USTNE
НЕНОСОВЫЕ ГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
*3.1. Wymowa samogłosek ustnych w języku polskim
(произношение неносовых гласных в польском языке)
Samogłoski ustne [a, o, u, y, i, e] w języku polskim w odróżnieniu od samogłosek rosyjskich są wymawiane jednakowo w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów,
w pozycji akcentowanej i nieakcentowanej (неносовые гласные [a, o, u, y, i, e] в
польском языке в отличие от гласных русского языка произносятся одинаково в
начале, в середине и в конце слов, в ударной и безударной позиции).
20
Samogłoska [y] nie jest używana w nagłosie wyrazów (гласный [y] не употребляется в начале слов).
Wymowę głoski [i] po samogłoskach poprzedza [i̯], na przykład: boisko [boi̯isko]
(звуку [i] после гласных предшествует [i̯], например: boisko [boi̯isko]).
Samogłoska [i] w wyrazach zapożyczonych po spółgłoskach przed samogłoskami jest wymawiana jako [i̯], na przykład: materia [materi̯a], Irlandia [irlandi̯a], biologia [bi̯ologi̯a] (гласный звук [i] в заиствованных словах после согласных перед
гласными произносится как [i̯], например: materia [materi̯a], Irlandia [irlandi̯a],
biologia [bi̯ologi̯a]).
Ćwiczenie 1. Przeczytać poprawnie wyrazy, zapamiętać ich znaczenie (прочитать правильно слова, запомнить их значение):
a [a]
· ach, atak, Anna, Adam, adres, aktor, akcent, aparat, awantura, apteka,
· dach, jak, mak, pan, pas, rak, tak, tam, ptak, mama, kawa, pasta, kasa, brat, kraj,
· fabryka, zabawa, zabawka, papuga, praca, nazwa, mapa, warga, Jan, Barbara, Wanda, gra, ja, mowa, woda, trawa;
o [o]
· on, ona, ono, oni, one, oko, okno, opona, owoc, osoba, obraz, ozdoba,
· dom, domowy, bok, koc, rok, tom, notes, jogurt, krok, droga, torba, czosnek, robota,
sobota, rodzina, nagroda, wrona, wagon, profesor, projekt, aktor, rower, magnetofon,
· dno, co, kto, echo, jasno, rano, jutro, daleko, dobro;
u [u]
· ucho, udo, urok, ulica, uwaga,
· druk, ruch, kruk, duch, kura, nuta, numer, zupa, grupa, budowa, kogut, student, Jakub, muzyka, gura, komputer, tutaj,
· tu, bez cukru, komu, temu, kotu, dobremu, zadowolonemu;
ó [u]
· ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie,
· mróz, rów, równy, równina, Józef, skóra, skórka, wóz, wózek, ogórek, samochód,
pokój, pokojówka
e [e]
· etap, echo, ekran, Ewa, Ewelina, Edward, epoka, egzamin,
· mecz, sen, ser, ten, nerwy, sens, tekst, cena, sklep, jeden, elektryk, lawenda, gazeta,
kreda, remont, Teresa,
· stare, niedobre, nie moje, te okna
y [y]
· dym, syn, typ, pycha, brylant, dyplom, ryba, apetyt, rysunek, sylaba, wypadek,
· my, wy, ty, satry, krewny, aktywny, chytry;
i [i]
· indyk, inny, impreza, Iwona, bitwa, bilet, liczba, lipa, misa, widok, chomik, Jadwiga, frytki, jaki, lekki, pani, Antoni, daleki, tani, niski, (on) prosi, robi, mówi;
21
samogłoska + i [i̯i]
· (on) stoi, swoi, moi, twoi;
spółgłoska + i + samogłoska w wyrazach zapożyczonych [i̯]
· radio, astronomia, kiosk, rewia, kopia, adiunkt, geograa, biblioteka, studiować,
Dania, Rumunia, Arabia, Zoa, Maria.
Ćwiczenie 2. Przeczytać poprawnie wyrazy polskie, porównać ich wymowę, zapamiętać znaczenie (прочитать правильно польские слова, сравнить их
произношение, запомнить значение):
[a] – [o]
nas – nos, tam – tom, wada – woda, kara – kora, ta – to, okna – okno, dobra –
dobro;
[a] – [u] u
kara – kura, rada – ruda, gama – guma, pana – panu, kota – kotu, psa – psu,
krawca – o krawcu;
[a] – [u] ó
was – wóz, rak – róg, grab – grób, rad – ród;
[o] – [u] u
bok – buk, dno – dnu, oko – oku;
[o] – [u] ó
rok – róg, stok – stóg;
[e] – [y]
sen – syn, krem – Krym, deski – dyski, dobre – dobry, bose – bosy, jasne – jasny,
myte – myty;
[e] – [i]
bez – bis, grube – grubi, gotowe – gotowi, zdrowe – zdrowi, nowe – nowi, znane
– znani, inne – inni;
[y] – [i]
pysk – pisk, myty – mity, nowy – nowi, znany – znani, inny – inni, zdrowy –
zdrowi, gotowy – gotowi;
[a] – [e] – [i]
nowa – nowe – nowi, gruba – grube – grubi, zdrowa – zdrowe – zdrowi, gotowa –
gotowe – gotowi, cudowna – cudowne – cudowni, bosa – bose – bosi.
Ćwiczenie 3. Porównać wymowę w języku polskim i rosyjskim (сравнить произношение в польском и в русском языках):
aktor – актер, daleki – далекий, egzamin – экзамен, Ewa – Ева, indyk –
индюк, magnetofon – магнетофон, okno – окно, profesor – профессор, remont
– ремонт, robota – работа, ryż – рис, sen – сон, ser – сыр, sobota – суббота.
22
4. SAMOGŁOSKI NOSOWE
НОСОВЫЕ ГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
4.1. Wymowa samogłosek nosowych w języku polskim
(произношение носовых гласных в польском языке)
Samogłoski nosowe w języku polskim są wymawiane z udziałem uwuli. Wymowa
samogłosek nosowych zależy od pozycji w wyrazie i od następującej spółgłoski (носовые
согласные в польском языке произносятся при участии увулы. Произношение носовых гласных зависит от позиции в слове и от последующего согласного звука):
· ę w wygłosie jest wymawiane jako [e], [ę] (ę в конце слов произносится как [e], [ę]):
(ja) piszę – pisz[e], pisz[ę];
· ą w wygłosie jako [ǫ] (ą в конце слов как [ǫ]):
(oni, one) piszą – pisz[ą];
· przed [t, d, c, ʒ] ą jako [on], ę jako [en] (перед [t, d, c, ʒ] ą как [on], ę как [en]):
mądry – m[on]dry, mięta – mi[en]ta, tędy – t[en]dy;
· przed [č] ą jako [oņ], ę jako [eņ] (перед [č] ą как [oņ], ę как [eņ]):
mączka – m[oņ]czka, tęcza – t[eņ]cza;
· przed [ć, ʒ́] ą jako [oń], ę jako [eń] (перед [ć, ʒ́] ą как [oń], ę как [eń]):
(ty) bądź – b[oń]dź, cięciwa – ci[eń]ciwa, pięć – pi[eń]ć;
· przed [p, b] ą jako [om], ę jako [em] (перед [p, b] ą как [om], ę как [em]):
trąba – na tr[om]ba, gołąb – goł[om]b;
· przed [p’, b’] ą jako [om’], ę jako [em’] (перед [p, b] ą как [om’], ę как [em’]):
na trąbie – na tr[om’]bie, gołębie – goł[em’]bie;
· przed [s, z, ž, š, ś, ź, v, v’, f, f’, x] ą jako [ǫ], ę jako [ę] (перед [s, z, ž, š, ś, ź, v, v’,
f, f’, x] ą как [ǫ], ę как [ę]):
wąchać – w[ą]chać, tęsknić – t[ę]sknić;
· przed [k, k’, g, g’] ą jako [oŋ], ę jako [eŋ] (перед [k, k’, g, g’] ą как [oŋ], ę как [eŋ]:
pociąg – poci[oŋ]g, węgiel – w[eŋ]giel;
· przed [l, l’, u̯] ą jako [o], ę jako [e] (перед [l, l’, u̯] ą как [o], ę как [e]):
(on) pisnął – pisn[o]ł, pisnęli – pisn[e]li.
a) samogłoski nosowe w wygłosie:
ę [e, ę]
piszę, liczę, siedzę, chodzę, mamę, siostrę, babcię, ciotkę;
ą [ǫ]
piszą, liczą, siedzą, chodzą, mamą, siostrą, babcią, ciotką;
b) samogłoski nosowe przed spółgłoskami [s, z, ž, š, ś, ź, v, v’, f, f’, x]:
ą + [s, z, ž, š, ś, ź, v, v’, f, f’, x] – [ǫ]
brąz, wiązać, mąż, ciąża, dążyć, pąsowy, wąs, sąsiad, gałąź, wąchać, wąwóz,
związać;
ę + [s, z, ž, š, ś, ź, v, v’, f, f’, x] – [ę]
gęstwina, część, gęś, węzeł, więź, węszyć, ciężki, mężny, tężeć, mięso, tęsknić, pęcherz;
23
c) samogłoski nosowe przed spółgłoską [č]:
ą + [č] – [oņ]
łączyć, pączek, rączka, sączyć, wyłączyć, włączyć, gorączka, połączenie;
ę + [č] – [eņ]
podręcznik, miesięczny, ręczny, zmęczenie, jęczeć, jęczmień, zaręczyny;
d) samogłoski nosowe przed spółgłoskami [t, d, ʒ]:
ą + [t, d, ʒ] – [on]
prąd, rząd, porządek, skąd, odkąd, dotąd, odtąd, początek, piątek, dziesiąty,
wątpić, wyjątek, pieniądze, ksiądz, mosiądz, miesiąc, tysiąc, zając;
ę + [t, d, ʒ] – [en]
wędka, kolęda, tędy, chętnie, piętro, zajęty, pamiętać, święto, pieniędzy, spędzać, księdza, więcej, skręcać, ręce, więc;
e) samogłoski nosowe przed spółgłoskami [ć, ʒ́]:
ą + [ć, ʒ́] – [oń]
sądzić, rządzić, zabłądzi, przyjąć, zająć, wziąć, kącik;
ę + [ć, ʒ́] – [eń]
sędzia, wszędzie, będzie, pięć, zajęcie, pamięć, zdjęcie;
f) samogłoski nosowe przed spółgłoskami [b, p]:
ą + [b, p] – [om]
dąb, gąbka, gołąb, gołąbek, kąpać się, stąpać, skąpy;
ę + [b, p] – [em]
dęby, głęboki, bęben, zastępca, następny, postęp, tępy;
g) samogłoski nosowe przed spółgłoskami [b’, p’]:
ę + [b’, p’] – [em’]
dębie, zębie, głębi, tępi;
ą + [b’, p’] – [om’]
kąpiel, wstąpić, skąpiec, zastąpi, nastąpić, postąpić;
h) samogłoski nosowe przed spółgłoskami tylnojęzykowymi [k, k’, g, g’]:
ą + [k, k’, g, g’] – [oŋ]
mąka, łąka, rozłąka, pająk, jąkać się, krąg, okrągły, osiągać, posąg, pociągiem;
ę + [k, k’, g, g’] – [eŋ]
męka, ręka, dźwięk, piękny, dziękować, Węgry, księgowy;
i) samogłoski nosowe przed spółgłoskami [l, l’, u̯]:
ą + [l, l’, u̯] – [o]
przyjął, objął, zaczął, utonął, płynął, wziął;
ę + [l, l’, u̯] – [e]
przyjęła, objęła, zaczęła, wzięła, płynęła, przyjęli, objęli, zaczęli, utonęli,
wzięli, płynęli, utonęła.
prędko, pociąg, pąk, pociągi, ząb, zęby, błąd, błędy,
błędny.
24
ǫ
ǫ
d) ręcznik,
Ćwiczenie 6. Przeczytać poprawnie wyrazy polskie, porównać ich wymowę,
zapamiętać znaczenie (прочитать правильно польские слова, сравнить их произношение, запомнить значение):
pąk – pęk, piąć – pięć, prąd – pręt, zdjąć – zdjęcie, mąka – męka, kąsać – kęs,
cząstka – część, piąta – pięta, minął – minęli, dotknął – dotknęła, zamnknął – zamknęły, liczą – liczę, niosą – niosę, kasą – kasę, głoską – głoskę.
25
Ćwiczenie 7. Przeczytać tekst. Jak należy wymawiać użyte w tekście wyrazy
z nosówkami (прочитать текст. Как слкдует произноить употребленные а тексте
слова с носовыми гласными):
Czy masz pieniądze? Skąd masz to krzesło? Wszędzie są przeciągi, proszę zamknąć okno. Czy pamiętasz Andrzeja Markowskiego? Okręt przybędzie jutro rano. Od
niedawna pracuję w zarządzie Polskiego Banku Międzynarodowego. Zacząłem pracę
przed świętami w zeszłym miesiącu, a dokładnie dziewiątego grudnia. Do Częstochowy muszą jechać pociągiem pięć godzin.
Ćwiczenie 9. Z podanych liter utworzyć wyrazy z nosówkami. Podać ich znaczenie (из предложенных букв составить слова с носовыми гласными. Дать их
значение):
a) i k m z w ć e c z h r ą k a t ż;
b) e l i w m a n r i c t ę s a i e k.
Przeczytać, poznać znaczenie wyrazów. Wymienić samogłoskę
ustną na nosową. Co zmieniło się w wyrazach? (прочитать, выяснить значение слов.
Заменить неносовой гласный на носовой. Что изменилось в словах?):
cześć, kosa, chrzest, lek, bak.
5. SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-WYBUCHOWE
ВЗРЫВНЫЕ СОГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
5.1. Polskie spółgłoski zwarto-wybuchowe to głoski [p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’].
Są wymawiane tak samo, jak spółgłoski rosyjskie [п, п’, б, б’, т, д, к, к’, г, г’]. Powstają wówczas, gdy powietrze gwałtownie usuwa zwarcie utworzone przez dwa narządy mowy (польские взрывные согласные это звуки [p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’].
Они прозносятся также как русские согласные [п, п’, б, б’, т, д, к, к’, г, г’]. Они
возникают тогда, когда воздух внезапно разрывает смычку, образованную двумя
органами речи).
[p]
· pan, paw, pas, park, pajac, pająk, pajda, pamięć, praca, pagórek, pachnieć, pakować, palić, Poznań,
· grupa, pupa, mapa, lipa, grypa, kapusta, wapno, kropka, koperta,
· sęp, step, karp, etap, urlop, dowcip;
[p’]
· piec, pień, Piotr, pięć, piasek, piątek, piosenka, pierwszy,
· zapinka, zapiąć, pisać, pić, pisownia, spis, spinka, aspiryna, spiker, sierpień,
lipiec;
26
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
[b]
bok, but, bez, być, brat, brew, broda, baba, beret, brama, burak, banan, bogaty, brudny, Barbara, Bolesław,
kubek, zabawa, Robert, niebo, szyba, ryby, chyba, dobro, tablica, tabela, torba,
ubranie;
[b’]
bieg, bieda, biodro, biały, biegać, babiniec, obiad, nabiał, niebieski, bić, bilet, biskup, bitwa, Białystok,
zgubić, robić, rozbić, zbierać;
[t]
tam, ten, typ, taki, taca, Tomasz, Toruń, turniej, temat, tablica, tupet, tkać, tramwaj,
wata, atom, raty, nuta, luty, latać, matka, reszta, aktor, kantor, raptem, baryton, notatnik,
akt, pakt, kot, but, byt, rabat, bunt, list, nikt, test;
[d]
dom, dach, dar, dym, doba, dama, data, deska, deser, dynia, dobranoc, Danuta,
rada, wada, posada, adres, zdanie, jedynak, Bogdan, Gdańsk, moda, kreda, pogoda,
odwaga, jazda, każda, jedna, legenda;
[k]
kot, koc, kość, kąt, kran, krok, kara, katar, kora, kogut, kupić, kobieta, Kraków, Katowice, Katarzyna,
oko, gryka, apteka, nauka, aktor, bramka, nitka, ramka, mrówka, Jakub,
rok, bok, buk, wiek, guzik, korek, język, kok, kruk;
[k’]
kij, kiedy, kino, kichać, kiełbasa, kiszony,
jaki, makieta, sukienka, makiem, workiem, wiekiem, lekiem, lekki, kartki, marki,
paski, sanki, zabawki;
[g]
gad, gość, gust, gęś, gama, guma, górnik, gęsty, godzina, guzik, Gdańsk, Grażyna,
gwara, grudzień,
noga, liga, wagon, migać, wilga, bogaty, wygoda, wygrać, zgaga;
[g’]
giąć, ginąć, gitara, gimnastyka, gigantyczny, ogień, ogier, szwagier, progiem, rogiem, rogi, nogi, ubogi, nagi.
Ćwiczenie 2. Przeczytać wyrazy. Jak zostały zapisane spółgłoski [p’, b’, k’, g’]
(прочитать слова. Как записаны согласные звуки [p’, b’, k’, g’]):
pisk, piosenka, pies, bingo, bielić, obiad, gitara, Giewont, makiem, maki.
*Ćwiczenie 3. Przeczytać wyrazy. Wytłumaczyć różnice w wymowie i pisowni spółgłosek zwartych (прочитать слова. Объяснить разницу в произношении и
правописании взрывных согласных):
bada – biada, pasek – piasek, zdrowe – zdrowie, Kopernik – piernik.
27
Ćwiczenie 4. Przeczytać poprawnie polskie wyrazy, porównać ich wymowę, zapamiętać znaczenie (прочитать правильно польские слова, сравнить их произношение, запомнить значение):
[p] – [p’]
pysk – pisk, panna – piana, pasek – piasek, pastować – piastować;
[b] – [b’]
być – bić, bez – bies, buro – biuro, byt – bit;
[p] – [b]
pal – bal, pas – bas, pąk – bąk, prać – brać, park – bark, półka – bułka
[p’] – [b’]
pić – bić, piec – biec, pies – bies, pielić – bielić;
[t] – [d]
tam – dam, tom – dom, rata – rada, wata – wada, koty – kody;
[k] – [g]
kura – góra, kra – gra, kość – gość, koniec – goniec, kładka – gładka
[k] – [k’]
mak – makiem, worek – workiem, wiek – wiekiem, mak – maki, wiek – wieki,
worek – worki;
[g] – [g’]
pociąg – pociągiem, noga – nogi, próg – progi – progiem.
Ćwiczenie 5. Porównać wymowę głosek [p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’] w języku
polskim i rosyjskim (сравнить произношение звуков [p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’] в
польском и русском языках):
baba – баба, biedny – бедный, mak – мак, wagon – вагон, brat – брат, tom –
том, dom – дом, tak – так, kto – кто, pasta – паста, piana – пена, kino – кино, gimnastyka – гимнастика.
6. SPÓŁGŁOSKI SZCZELINOWE
ЩЕЛЕВЫЕ СОГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
6.1. Do grupy spółgłosek szczelinowych należą głoski [v, v’, f, f’, z, s, ž, š, ź, ś,
x, x’]. Te spółgłoski powstają dzięki utworzonej przez dwa zbliżone do siebie narządy
mowy szczelinie, przez którą powietrze przechodzi na zewnątrz (к группе щелевых
согласных принадлежат звуки [v, v’, f, f’, z, s, ž, š, ź, ś, x, x’]. Эти согласные звуки
возникают благодаря образованной при сближении двух органов речи щели, через которую воздух выходит наружу).
Spółgłoski [v, v’, f, f’, z, s, x, x’] są wymawiane tak, jak w języku rosyjskim (согласные [v, v’, f, f’, z, s, x, x’] произносятся так, как в русском языке).
Spółgłoski [ž, š] należą do głosek stwardniałych. Ich wymowа jest podobna do
białoruskich [ж, ш] (согласные принадлежат затвердевшим гласным. Их призношение похоже на произношение белорусских [ж, ш]).
Spółgłoski [ź, ś] są wymawiane z udziałem środkowej części języka. Ani język
rosyjski, ani białoruski nie posiadają takich głosek (согласные [ź, ś] произносятся
28
при участии средней части языка. Ни русский, ни белорусский язык не имеют
таких звуков).
Spółgłoska [x’] pojawia się tylko w wyrazach obcego pochodzenia (согласный
[x’] появляется только в заимствованных словах): hipopotam, Chiny.
[v]
· wosk, wąs, węch, wata, wanna, woda, wojna, wejście, wyjście, wybór, wełna, wydać, wyspa, worek, wujek,
· dwa, rwać, barwa, nazwa, głowa, kawa, lewo, prawo, mowa, nowy, żywy, wymowa, zabawa, tramwaj;
[v’]
· wiatr, wiek, wieś, wić, wilk, wiadro, wiosna, wieczór, wiedza, widok, wino, wiadomość, widelec, wiewiórka,
· łowić, kawior, bawić, kawiarnia, Dawid, obuwie, telewozor;
[f]
· fakt, foka, fotel, ferma, frak, fragment, fabryka,
· haft, harfa, nafta, telefon, alfabet, morfem, agrafka, pantoe,
· szef, szeryf, sofa;
[f’]
· lm, ga, rma, gura, zyka, ranka, liżanka,
· asz, ker, szafa, zer, oara, obty, kontury, mistykacja;
[z]
· zuch, zamek, zorza, zupa, zero, zeszyt, Zygmunt, zabawa, zadanie, Zuzanna, zebranie, zegarek, złość, znak, zbrodnia, zdanie, znaczek, złoto, znajomy, zmartwienie,
· bazar, koza, kuzyn, kuzynka, proza, wazon, izba, nazwa, rozbić, rozlać, rozmowa,
wzrok, benzyna;
[s]
· sad, sok, sos, sód, sen, ser, syn, sąd, sosna, sekret, syrop, solniczka, suszarka, sekunda, sypialnia, smak, skarżyć, słaby, sprawa, smalec, sroka, stopa, niski, bliski,
· osa, pasek, piesek, pisarz, włosy, piosenka, pisanie, rysować, wesele, masło, ospa,
usta, wyspa, gospodarz,
· nos, pies, włos, hałas, kaktus, napis, wygłos, keks, sens, konkurs, kosmos;
[ž]
· żona, żakiet, żubr, żonaty, żmija, żaba, rzeka, rzadko, Rzym, Rzeszów,
· dużo, każdy, koleżanka, leży, może, abażur, pożar, róża, Bożena, ważny, pożar,
wieżba, drużyna, burza, dobrze, morze, grzyb, dworzec, orzech, Andrzej, brzeg,
orzech;
[š]
· szafa, szyba, szum, szachy, szkoła, sztuka, szeroki, sześć, szósty, szafa, szary, szybko,
· kasza, koszty, Warszawa, kształt, pisze, zeszyt, wszystko, mieszkać, koszmar, poszwa, szyszka,
· mysz, nasz, wasz, zamsz, dorsz, farsz;
29
[ź]
· zima, ziemia, ziarno, zioło, Ziuta, zielony, ziewać, zimno, ziemniaki, zimować, źle,
źrebak, źródło, źrenica,
· buzia, kozioł, późno, jezioro, łazić, wozić, guzik, poziomka, bliziutko, groźba, przyjaźń, Kazimierz, teraźniejszy, późno;
[ś]
· śledzie, ślimak, śmietana, środa, śliwka, śniadanie, siano, siostra, siedem, siódmy,
siodło, Sienkiewicz, siła, silny, środa, środek, środkowy, posiłek, sito,
· osiem, osioł, jesień, prosiak, maślak, głośno, książka, mamusia,
· tatuś, łoś, ktoś, coś, Jaś, jesteś, wieś;
[x]
· chór, chata, cham, chuligan, chudy, chytry, chmura, choroba, chustka, hak, huk,
humor, herb, herbata, horoskop, hymn,
· mucha, ucho, kochać, rachunek, bochen, ochrona, oddychać, schab, marczewka,
schody, tchawica,
· niech, fach, dach, gmach, grzech, strych, ruch, puch, druh;
[x’]
· chirurg, chimera, Himalaje, hipoteza, Hindus, hipoteka, hiperbola,
· machina, nihilizm, machinacja, rachityczny.
Ćwiczenie 2. Przeczytać poprawnie polskie wyrazy, porównać ich wymowę, zapamiętać znaczenie (прочитать правильно польские слова, сравнить их произношение, запомнить значение):
a)
[f] – [v]
faza – waza, fara – wara, sofa – sowa, rafa – Rawa;
[v] – [v’]
wał – wiał, wydać – widać, prawo – prawie, wodę – wiodę;
[s] – [ś]
nos – noś, kasa – Kasia, syto – sito;
b)
[š] – [ś]
kasza – Kasia, szyła – siła, szew – siew, szydło – sidło, szata – siata;
[s] – [š]
sum – szum, was – wasz, sok – szok, syty – szyty, kasa – kasza;
[ž] – [ź]
żarna – ziarna, burza – buzia, Rzym – zima, żarno – ziarno;
c)
[ś] – [ź]
siodło – zioło, siemię – ziemię, łasić się – łazić;
[z] – [ž]
gaza – gaża, zażyć – żarzyć, zęby – żeby;
[š] – [ž]
szal – żal, szpik – żbik, nosze – noże, szycie – życie.
Ćwiczenie 3. Porównać rysunki. Na którym rysunku jest wymowa spółgłoski
[s], [ś], [š]? Udowodnić (Сравнить рисунки. На каких рисунках представлено произношение согласных [s], [ś], [š]? Доказать):
30
Ćwiczenie 4. Porównać wymowę głosek [ś, x] w języku polskim i rosyjskim
(сравнить произношение звуков [ś, x] в польском и русском языках):
siostry – сестры, sila – сила, zima – зима, muchy – мухи, duchy – духи, chytry – хитрый.
7. SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-SZCZELINOWE
АФФРИКАТЫ
7.1. Spółgłoski zwarto-szczelinowe mają artykulację dwufazową: w pierwszej
fazie odbywa się zwarcie dwóch narządów mowy, które w następnej fazie przechodzi
w szczelinę. Do spółgłosek zwarto-szcelinowych w języku polskim należą głoski [c,
č, ć, ʒ, ǯ, ʒ́] (аффрикаты имеют двухфазовую артикуляцию: в первой фазе происходит смычка двух органов речи, которое в следующей фазе переходит в щель. К
аффрикатам в польском языке принадлежат звуки [c, č, ć, ʒ, ǯ, ʒ́]).
[c]
· co, cud, coś, cel, cynk, cały, cena, córka, cyfra, cyrk, cera, całować, centymetr, cytryna, cudzoziemiec,
· ocena, kucyk, ocet, praca, taca, tablica, ulica, placek, decymetr, akcent, koncert,
owca, Cecylia, Katowice, Wrocław,
· noc, piec, walc, koniec, owoc, palec, widelec, pomoc, północ, zając, materac, pałac,
krawiec;
[č]
· czas, czapka, czyj, czarny, czoło, czerwony, czarny, czysty, czytać, cztery, czwarty,
czwartek, czasopismo,
· oczy, uczony, poczta, wieczór, tłumaczyć, tłumacz, rzecz, słuchacz, pomarańcza,
zaczynać, wczoraj, teczka, przyczyna, ojczyzna, serdeczny,
· mecz, rzecz, klucz, lecz, miecz, płacz, smycz, tkacz, badacz, poręcz, warkocz.
[ć]
· ciemny, ciepły, ciasny, ciocia, cichy, ciastko, cios, ciekawy, cisza, ćma, ćwiczenie,
· wycieczka, Szczecin, życie, ściana, kciuk, trzeci, babcia, sześcioro, kościół, przecinek, czyścić, uczciwy, nauczyciel, wycieczka, czcionka, uczucie, uroczyście,
· być, pić, żyć, nosić, słuchać, czytać, iść, gość, siedzieć, stać, skakać, mieć, objaśnić,
leczyć, lecieć, myć, szyć, wysychać, ćwierć, czuć, cześć, czcić;
31
·
·
·
·
·
·
[ʒ]
dzban, dzwon, dzbanek, dzwonek, dzwonić, dzwonnica,
rdza, rdzeń, bardzo, rodzaj, władza, wiedza, doradzać, cudzy, miedza, pędzel, sadza, sadzawka, urodzaj;
[ǯ]
dżem, dżyn, dżudo, dżuma, dżokej, dżentelmen, dżdżownica
radża, maharadża;
[ʒ́]
dzień, dziś, dziesięć, dziewięć, dziadek, dzień, dziura, dziś, dźwig, dziecko, dziób, dziupla,
tydzień, niedziela, widzieć, chodzić, gdzie, młodzież, poniedziałek, grudzień, Jadzia, godzina, wydział, goździk, niedziela, rozwiedziony, październik.
Ćwiczenie 2. Porównać wymowę wyrazów polskich i rosyjskich (сравнить произношение польских и русских слов):
ojczyzna – отчизна, czysty – чистый, czytać – читать, leczyć – лечить, często –
часто, człowiek – человек, czyj – чей, Czech – чех.
Ćwiczenie 3. Przeczytać poprawnie wyrazy z głoskami [c, č, ć] (прочитать правильно слова со звуками [c, č, ć]):
[c] – [ć]
cap – ciap, córa – ciura, cało – ciało;
[č] – [c]
czar – car, płacze – płacę, czynnik – cynik;
[č] – [ć]
czy – ci, leczy – leci, słuchacz – słuchać, gracz – grać;
[ć] – [č]
być – bić – bicz, mieć – miecz – mecz.
Ćwiczenie 4. Przeczytać poprawnie wyrazy z głoskami [ʒ, ǯ, ʒ́] (прочитать
правильно слова со звуками [ʒ, ǯ, ʒ́]):
noce – nodze, prace – Pradze, rajca – radzą, władza – Władzia, wiedza – wiedźma, miedza – miedziak.
Ćwiczenie 5. Przeczytać poprawnie wyrazy z głoskami [ʒ́, ć] (прочитать правильно слова со звуками [ʒ́, ć]):
a) cień – dzień, ciało – działo, ciura – dziura, cielić – dzielić, bucik – budzik
uciec – udziec;
b) – Dzień dobry, pani Jadziu! Dzisiaj jest bardzo ładny dzień, prawda?
– Jest już październik, ale jeszcze jest ciepło.
с) – Czy dziś jest niedziela?
– Nie, niedziela była wczoraj, dziś jest poniedziałek.
d) – Gdzie jest dziadek?
– On jest w ogrodzie.
– A ciocia?
– Ona jest teraz w kościele.
e) Moja rodzina jest duża: dziadek, babcia, ojciec, mama, moja starsza siostra i
ja. Mieszka też z nami mały piesek, jest jeszcze szczeniakiem. Mieszkamy w Łodzi.
Mój tatuś jest dziennikarzem, pracuje w gazecie. Mamusia leczy dzieci. Siostra Jadzia
to już dorosła dziewczyna, chodzi do drugiej klasy liceum. Ja też nie jestem już dzieckiem – jestem w pierwszej klasie.
32
8. SPÓŁGŁOSKI PÓŁOTWARTE
СМЫЧНО-ПРОХОДНЫЕ СОГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
8.1. Spółgłoski półotwarte (sonorne, spółotwarte) to głoski [l, u̯,̦ l’, m, m’, n, n’, i̯, r].
Noszą taką nazwę, ponieważ w czasie ich wymawiania w jednym miejscu następuje zwarcie, a w innym – otwarcie. Są więc jak gdyby równocześnie zamknięte i otwarte, czyli półotwarte (Смычно-проходные согласные – это звуки [l, u̯,̦ l’, m, m’, n, n’, i̯ , r]. Они носят такое название, поскольку во время их произнесения в одном месте происходит
смычка, а в другом – открытие. Поэтому они одновременно являются закрытыми и
открытыми, т.е. полуоткрытыми).
Spółgłoska [l] nie istnieje ani w języku rosyjskim, ani w białoruskim. Przy jej artykułowaniu przednia część grzbietu języka zmyka się z dziąsłami, a jego boki przylegają do zębów trzonowych (Согласный звук [l] не существует ни в русском, ни в
белорусском языках. Во время его артикуляции передняя часть языка смыкается
с деснами, а его бока, прилегают к коренным зубам).
Spółgłoska [l] przed samogłosą [i] jest wymawiana jako [l’]. Głoska ta jest podobna do rosyjskiego i białoruskiego [л’] (согласный звук [l] перез гласным [i] произносится как [l’]. Этот звук подобен русскому и белорусскому [l’]).
Po [l] nigdy nie występuje samogłoska [y], jak również po głosce [u̯]̦ . Spółgłoska
[u̯]̦ jest podobna do białoruskiego ў. Przy jej wymowie boki języka zwierają się z zębami
trzonowymi, a wargi tworzą szczelinę (после [l] никогда не выступает гласный [y], также как после звука[u̯]̦ . Согласный [u̯]̦ похож на булорусское ў. При его произнесении
передняя бока языка смыкаются с коренными зубами, а губы образуют щель).
Spółgłoska [i̯] w języku polskim może być zapisywana na dwa sposoby (согласный [i̯] в польском языке может быть записан двумя способами):
1) za pomocą litery j w wyrazach rodzimych zgodnie z wymową i w wyrazach zapożyczonych po twardych [c, z, s] (с помощью буквы j в родственных словах
согласно произношению и в заимствованиях после твердых [c, z, s]:
jechać, Jan, nadzieja, bajka, siadaj, ruszaj się,
sesja, poezja, prowincja;
2) za pomocą litery i w wyrazach zapożyczonych po wstystkich twardych spółgłoskach, oprócz twardch [c, z, s] (с помощью буквы i в заимствованных
словах после всех твердых согласных, кроме твердых [c, z, s]:
armia, biblia, geograa, biozyka.
Wymowa polskich spółgłosek [m, m’, n, n’, r] nie różni się od wymowy odpowiednich spółgłosek rosyjskich i białoruskich (произношение польских согласных [m, m’,
n, n’, r] не отличается от произношения соответствующих русских и белорусских
согласных звуков).
l [l]
· las, lekarz, ludzie, Lublin, lot, lek, lód, lampa, lotnik, lubić, lody,
· pole, balet, palec, kula, Polska, Polak, Polka, polski, plama, mleko, bluza, lekarz,
lampa, kolor, tlen, topola, telefon, lozoa, lolog, jadalnia, klasa, Julia, ulewa,
nauczycielka, wesele, palma, psalm, plama, dekolt, kotlet, palto, palec, Kielce,
· ból, sól, stal, metal, cel, styl, model, rubel, szpital;
33
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
ł [u̯̦]
ławka, ładny, łatwy, Łaba, łysy, łyk, łuk, łeb, łza,
kładka, mały, biały, długi, ołówek, pomału, północ, południe, tłum, półka, bułka,
pułk, wołowina, błoto, czoło, kłamca, kłopot, ogłoszenie, wesoło, głuchy, głód, mydło, szydło, pałka, Wisła, Płock,
był, mył, żył, pisał, chciał, łamał, kochał, tył, tytuł, stół, dół;
li [l’]
list, lipa, liceum,
list, plik, litr, byli, bliski, Halinka, ślimak, Lublin, ulica, tulipan, tablica, byli, mówili, stolica, królik, klimat, polityk, policja, szalik;
[m]
mak, maj, mur, metr, msza, mowa, mucha, moneta, mydło, młyn, mrok, mgła, mrówka,
dama, humor, numer, pomoc, remont, temat, Roman, zamen, brama, jamnik, pomnik, ogromny, chmura, dmuchać, zmowa,
dom, dym, krem, nam, rytm, tam, tom, romantyzm;
[m’]
mieć, miara, myły, miska, mizerny, minuta, mina, masło, mikrofon, mielony, mięso,
Michał, Mirosław, Maria,
imię, kamień, śmiech, kminek, karmić, imieniny, śmiały, żmija, śmietana, szminka,
śmiech;
[n]
noc, nic, narty, nazwa, notes, nowy, nuda, nuta, naczynie, notatnik, numer,
cena, kono, rana, rano, siano, pakunek, polano, kolano, ramiona, bagno, drobny,
okno, głodny, wyżny, koncert, panna, sanki,
młyn, sen, ton, basen, kaftan, komin, kuzyn, piorun, wazon;
[n’]
nie, nikt, nic, niania, nieść, niski, niebo, nizina, niemiecki, niebieski,
koniec, sanie, pustynia, ochotnik, zdanie, opowiadanie, słońce, rzeczownik, czasownik, dziennik, gniazdo, suknia, pomnik, uczelnia,
koń, cień, peśń, kamień;
[i̯ ]
jama, Justyna, jest, jeść, Jan, ja, jak, jaki, jutro, jasny, jeden, jedenaście,
ojciec, ojczym, pacjent, major, rosyjski, bajka, pracujemy, najlepiej, najbardziej,
najtaniej, wjechać, zjechać, podjechać, racja, stacja, kolacja, sesja, pasja, poezja,
erozja, herezja,
kraj, gaj, kij, klej, maj, raj, mój, hej, dalej, gorzej, rodzaj, pokój, zwyczaj, tutaj,
wczoraj, dzisiaj;
[r]
rak, rok, ruch, rejs, radość, rodzaj, ropa, rower, rozum, ryba, ręka, rękaw, robota,
rodzina, rysunek, recepta,
cera, kara, góra, kura, rura, serek, teraz, worek, korona, litera, urywek, barwa, perła,
torba, warga, czerwony, Warszawa,
czar, der, mur, tor, bazar, cukier, sznur, ser, kaptur, rower, kawaler.
Ćwiczenie 2. Przeczytać wyrazy, poprawnie wymawiając głoski (прочитать
слова, правильно произнося звуки):
[u̯̦] – [l]
łaska – laska, poła – pola, łuki – luki, kółka – kulka, atłas – atlas, łup – lub, łata – lata;
34
[m] – [m’]
mecz – miecz, mara – miara, marka – miarka, myła – miła;
[m’] – [n’]
miska – niska, komin – Konin, mina – Nina, śmiech – śnieg;
[m] – [n]
moc – noc, tom – ton, czym – czyn, może – noże, mowa – nowa, Marta – narty.
Ćwiczenie 3. Porównać wymowę wyrazów w języku polskim i rosyjskim (сравнить произношение в польском и в русском языках):
a) chleb – хлеб, bilety – билеты, pole – поле, cel – цель, Polka – полька, dal –
даль, lud – люд;
b) ból – боль, sól – соль, stal – сталь, metal – металл, cel – цель, styl – стиль,
model – модель, rubel – рубль.
Ćwiczenie 4. Porównać sposób zapisu głoski [n’] w parach wyrazowych. Czy różnica zapisu powoduje różnicę wymowy tej głoski (сравнить способ записи звука [n’] в
парах слов. Приводит ли разница в записи к разнице в произношении этого звука)?
koń – konia, Poznań – Poznania, Toruń – Torunia, kamień – kamienia, uczeń –
ucznia.
Ćwiczenie 5. Porównać rysunki. Na którym rysunku jest odtworzony wymowa
głoski [u̯]̦ , a na którym – wymowa [l]? Udowodnić (сравнить рисунки. На котором рисунке отражено произношение согласного [u̯]̦ , а на котором – произношение [l])?
Ćwiczenie 6. Na podstawie rysunków z ćwiczenia 5 zrobić schematyczny rysunek, odtwarzający położenie narządów mowy przy wymowie głoski [l’] (на основании рисунков из упражнения 5 сделать схематический рисунок, отражающий
положение органов речи при произнесении звука [l’]).
Ćwiczenie7. Zapisać porawnie głoskę [i̯] w wyrazach (правильно записать звук
[i̯] в словах):
stac..a, ale..a, agres..a, zbro..a, ma.., pres..a, ..adwiga, rac..a, zawie..a, decyz..a,
okaz..a, szy..a, żmi..a, ..eść, f..ołek, kamel..a, pod..echać, porc..a, ..anusz, lozof..a,
ar..a, parod..a, psycholog..a, sympat..a, precyz..a, kra... .
35
9. SPÓŁGŁOSKI TWARDE I MIĘKKIE
ТВЕРДЫЕ И МЯГКИЕ СОГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
9.1. Ze względu na udział środkowej części języka spółgłoski polskie dzielimy
na: miękkie – [ś, ź, ć, ʒ́, ń, i̯], zmiękczone – [l’, p’, b’, m’, k’, g’, v’, f’], twarde – [t, d, p,
b, s, z, c, ʒ, m, n, v, f, k, g, x, č, ž, ǯ, š, l, r, u̯]̦ (принимая во внимание участие средней
части языка польские соласные делятся на: мягкие – [ś, ź, ć, ʒ́, ń, i̯], смягченные – [l’,
p’, b’, m’, k’, g’, v’, f’], твердые – [t, d, p, b, s, z, c, ʒ, m, n, v, f, k, g, x, č, ž, ǯ, š, l, r, u̯]̦ .
Spółgłoski miękkie powstają dzięki kontaktowi środkowej części języka ze środkową częścią podniebienia twardego. Przy spółgłoskach zmiękczonych kontakt języka
poszerzy się na zęby lub dziąsła (мягкие согласные возникают благодаря контакту
средней части языка со средней частью твердого небаю. При образовании смягченных согласных звуков контакт расширяется на зубы иди десны).
W języku polskim są dodatkowo wyróżniane głoski funkcjonalnie miękkie (historycznie miękkie, stwardniałe) [c, č, š, ž, ʒ, ǯ, l, i̯] (в польском языке дополнительно
выделяются фунционально мягкие (исторически мягкие, отвердевшие) согласные
звуки [c, č, š, ž, ʒ, ǯ, l, i̯]).
Spółgłoski [p, b, v, l] w odróżnieniu od spółgłosek rosyjskich na końcu wyrazów
mogą być tylko twarde, na przykład: brew – бровь (согласные [p, b, m, v, x, l], в отличие от русских согласных, могут быть только твердыми, например: brew – бровь).
Spółgłoski [t’, d’, r’, s’, z’, x’] są używane w wyrazach zapożyczonych, na przykład festiwal, diuna, hipopotam. Jednak należy pamiętać, że samogłoska i po [t, d, r, x]
może być wymawiana jako [i̯], a wymienione spółgłoski pozostają twarde: diadem, tiara,
hiacynt, awaria (согласные звуки [t’, d’, r’, s’, z’, x’] употребляются только в заимствованных словах, например: festiwal, diuna, hipopotam. Однако следует помнить,
что гласный i после [t, d, r, x] может произноситься как [i̯], а перечисленные согласные звуки остаются твердыми).
Ćwiczenie 1. Jaki narząd wpływa na powstanie spółgłosek miękkich? Jakie ruchy ten narząd wykonuje (какой орган речи влияет на возникновение мягких согласных звуков)?
Ćwiczenie 2. Przeczytać, zapamiętać znaczenie. Zamienić spółgłoskę twardą na
miękką w punkcie a) i odwrotnie w punkcie b). Wyjaśnić, jak się zmieniło znaczenie
wyrazów (прочитать, запомнить значение слов. Заменить твердый согласный звук
на мягкий в пункте а) и наоборот в пункте b). Объяснить, как изменилось значение слов).
a) cało, sennik, len, nic, mech, wara, pasek;
b) ziąb, danie, Władzia, wior.
Ćwiczenie 3. Porównać wymowę wyrazów w języku polskim i rosyjskim (сравнить произношение слов в польском и в русском языках):
meduza – медуза, zebra – зебра, apteka – аптека, gazeta – газета, sekret – секрет, demon – демон , bez – без, rebus – ребус, dekret – декрет, rekord – рекорд.
36
Ćwiczenie 4. Przeczytać, porównać wymowę wyrazów w zdaniu. Co decyduje
o zmianie znaczenia podkreślonych wyrazów (прочитать, сравнить произношение
сорв в предложениях. Что влияет на изменение значения подчеркнутых слов)?
Nos swój dumnie noś.
Ten pan nie lubi pań.
Cześć, to twoja część.
Zebra ma wystające żebra.
Ćwiczenie 5. Porównać wymowę wygłosowych spółgłosek [p, b, v, l] w języku polskim i rosyjskim (сравнить произношение концевых согласных [p, b, v, l] в
польско и в русском языках):
myśl – мысль, krew – кровь, gołąb – голубь, step – степь.
Ćwiczenie 6. Porównać wymowę wyrazów w obu punktach (сравнить произношение согласных в обоих пунктах):
a) sinus, ring, Tiutczew, Riepin, Sierow, Razin, tik, tiul, dinar, diwa, dinozaur,
Zanzibar, Singapur, riksza;
b) radio, stadion, stadium, diagnoza, Indie, studia, partia, kostium, portier, sympatia, Tatiana, historia, wariant, Maria, kurier, kariera, audytorium.
Ćwiczenie 7. Przepisać i dokończyć zdanie (переписать и закончить предложение):
Głoski miękkie to takie głoski, przy wymawianiu których język ............................,
na przyklad .., .., .. .
Głoski twarde to takie głoski, ..............................................................., na przykład .., .., .. .
10. SPÓŁGŁOSKI DŹWIĘCZNE I BEZDŹWIĘCZNE
ЗВОНКИЕ И ГЛУХИЕ СОГЛАСНЫЕ ЗВУКИ
10.1. Ze względu na udział wiązadeł głosowych spółgłoski polskie dzielimy na
dźwięczne [b, b’, d, g, g’, i̯, l, u̯̦, l’, r, m, m’, n, ń, r, v, v’, z, ž, ź ʒ, ǯ, ʒ́] i bezdźwięczne
[c, ć, f, f’, p, p’, t, k, k’, s, ś, š, c, č, x]. Spółgłoski bezdźwięczne powstają wówczas,
gdy wiązadła głosowe są rozsunięte, a dźwięczne – gdy wiązadła głosowe są zsunięte
(в отношении участия голосовых связок польские согласные звуки мы делим на
звонкие [b, b’, d, g, g’, i̯, l, u̯̦, l’, r, m, m’, n, ń, r, v, v’, z, ž, ź ʒ, ǯ, ʒ́] и глухие [c, ć, f,
f’, p, p’, t, k, k’, s, ś, š, c, č, x]. Глухие согласные образуются тогда, когда голосовые
связки сдвинуты, а звонкие – когда голосовые связки раздвинуты).
Ćwiczenie 1. Jaki narząd wpływa na powstanie spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych? Pokazać miejsce jego lokalizacji na rysunku na s. 15 (какой орган речи
влияет на возникновение звонких и глухих согласных звуков? Показать место его
локализации на рисунке на с. 15).
37
Ćwiczenie 2. Porównać rysunki. Na którym rysunku jest wymowa głoski
dźwięcznej? Udowodnić (сравнить рисунки. На которм рисунке представлено
прозношение звонкого согласного звука? Доказать).
Ćwiczenie 3. Przeczytać, poznać znaczenie wyrazów, zapamiętać. Czym się różnią
zdania? Czym się różnią głoski, które wpływają na zmianę znaczenia całego zdania (прочитать, выяснить значение слов, запомнить. Чем отличаются предложения? Чем отличаются звуки, которые влияют на изменение значения целого предложения):
a) Janek będzie prać skarpetki. – Janek będzie prać skarpetki.
b) Jaka wysoka jest ta dama. – Jaka wysoka jest ta tama.
c) To jest dobry strażak. – No jest dobry straszak.
d) Ten śpiewak ma dobry pas. – Ten śpiewak ma dobry bas.
Ćwiczenie 4. Dopisać pary, zamieniając głoskę dzwięczną na bezdźwięczny lub
odwrotnie. Wytłumaczyć zmianę znaczenia wyrazu (дописать пары, заменяя звонкий согласный на глухой или наоборот. Объяснить изменения значения слова).
Wzór: kosa – koza.
Nosze, rata, goniec, nodze, dzień, dżemu, branie.
Ćwiczenie 5. Jakie głoski kończą wyrazy pelikan, szerszeń, hipopotam, renifer,
suseł, gornostaj? Czy mają te głoski odpowiedniki bezdźwięczne? Zapisać wyrazy
wraz ze znaczeniem, zapamiętać (На какие согласные оканчиваются слова pelikan,
szerszeń, hipopotam, renifer, suseł, gornostaj? Имеют ли эти звуки глухие варианты? Записать слова вместе со значением, запомнить).
11. GRUPY SPÓŁGŁOSKOWE
ГРУППЫ СОГЛАСНЫХ
11.1. Upodobnienie (ассимиляция)
W każdej głosce wyróżnia się trzy fazy artykulacyjne (в каждом звуке выделяют три аритикуляционные фазы):
• nastawa (wstęp) – etap przygotowawczy, kiedy narządy mowy przyjmują pozycję dla wymówienia głoski (экскурсия – подготовительный этап, когда органы
речи принимают позицию, для произнесения звука);
• postawa (szczyt) – etap kulminacyjny, kiedy narządy mowy są gotowe dla
wymówienia głoski (выдержка – кульминацонный этап, когда органы речи готовы
для произненсения звука);
38
• odstawa (odstęp) – etap końcowy, kiedy narządy mowy wracają do pozycji
wejściowej (рекурсия – заключительный этап, когда органы речи возвращаются в
исходную позицию).
Wyrazy są zbudowane z głosek, które są wymawiane jedna po drugiej w dość
szybkim tempie. Dlatego powstają zmiany artykulacji głoski poprzedzającej, która
musi dostosować się do głoski następnej. Takie dostosowanie nazywa się upodobnieniem. Są różne typy upodobnień (Слова построены из звуков, которые произносятся поочередно в достаточно быстром темпе. Поэтому происходят изменеия
артикуляции предыдущего согласного, который должен приспособиться к следующему звуку. Такое приспособление называется ассимиляцией. Существуют
различные типы ассимиляций).
Upodobnienia wsteczne (regresywne) mają miejsce wtedy, gdy głoska poprzedzająca upodobni się do głoski następującej: ławka [uafka], odczekać [otčekać], zszyć
[ssyć], podczas [potčas] (Регрессивные ассимиляции имеют место тогда, когда
предыдущий звук уподобляется следующему: ławka [uafka], odczekać [otčekać],
zszyć [ssyć], podczas [potčas]).
Upodobnienie postępowe polega na tym, że głoska następująca upodabnia się
do poprzedzającej: krzak [kšak], przejście [pšei̯śće], twarz [tfaš], twój [tfui̯] (прогрессивная ассимиляция заключается в том, что следующий зыук уподобляется
предыдущему: krzak [kšak], przejście [pšei̯śće], twarz [tfaš], twój [tfui̯]).
Upodobnienie wewnątrzwyrazowe dokonuje się w wyrazie (внутрисловная ассимиляция происходит внутри слова).
Upodobnienie międzywyrazowe dokonuje się na pograniczu dwóch wyrazów,
kiedy głoska wygłosowa wyrazu poprzedzającego upodabnia się do głoski nagłosowej
wyrazu następującego: szczyt góry [ščyd◡gury](межсловная ассимиляция происходит на границе двух слов, когда последний звук слова уподобляется звуку, который начинает следующее слово: szczyt góry [ščyd◡gury]).
11.2. Uproszczenie (упрощение)
Różne typy upodobnień sprzyjają osłabieniu artykulacyjnemu głosek, które
może w swobodnej i szybkiej wymowie doprowadzić do zaniku (redukcji) pewnych
spółgłosek w grupach spółgłoskowych. Taki proces jest nazywany uproszczenie: jabłko [i̯apko], krakowski [krakofsk’i] – upodobnienie, [krakosk’i] – uproszczenie (различные типы ассимиляций способствуют артикуляционному ослаблению звуков,
которое при свободном и быстром произношении может привести к редукции некоторых согласных в группах согласных. Такой процесс называется упрощением:
jabłko [i̯apko], krakowski [krakofsk’i] – ассимиляция, [krakosk’i] – упрощение).
11.3. Ogłuszenie (оглушение)
Jeśli spółgłoska jest wymawiana w izolacji na końcu wyrazu, to następuje jej
ogłuszenie: sad [sat], brew [bref], ząb [ząp] (если согласный выступает в изоляции
в конце слова, то происходит его оглушение: sad [sat], brew [bref], ząb [ząp]).
39
11.4. Wymowa pewnych grup spółgłoskowych
(произношение некоторых групп согласных)
1. Spółgłoski podwójne (geminaty) są wymawiane na dwa sposoby (геминаты
произносятся двумя способами):
Z przedłużoną długością jednej z nich
Z zaznaczeniem odrębności każdej z nich
lekki [lek’i], panna [pana]
lekki [lekk’i], panna [panna]
2. Spółgłoski w grupie upodobniają się (согласные в группе уподобляются):
Jeśli po dźwięcznej stoi bezdźwięczna, to pierwsza
również ubezdźwięcznia się.
Spółgłoski sonorne (półotwarte) nie narzucają
dźwięczności.
Jeśli po bezdźwięcznej stoi dźwięczna, to pierwsza
udźwięcznia się.
kładka [ku̯̦atka], babka [bapka]
mokry[mokry], pasmo [pasmo]
prośba [proźba]
3. Głoska [ž] (ort. rz) po bezdźwięcznych wymawia się jako [š]. Jest to asymilacja postępowa. (звук [ž] (oрф. rz) после глухих произносится как [š]. Это прогрессивная ассимиляция).
Na przykład:
prz - [pš]
krz - [kš]
przyprawa [pšyprawa]
krzyk [kšyk]
4. Głoski [v, v’] po bezdźwięcznych są wymawiane jako [f, f’]. Jest to asymilacja postępowa (звуки [v, v’] после глухих произносятся как [f, f’]. Это прогрессивная ассимиляция).
Na przykład:
tw - [tf]
sw - [sf]
chw - [хf]
kw - [kf]
ćwi - [ćf’]
świ - [śf’]
chw - [хf’]
kwi - [kf’]
twarz [tfaš]
swat [sfat]
chwała [xfau̯̦a]
kwas [kfas]
ćwiartka [ćf’artka]
świat [śf’at]
chwila [xf'ila]
brzoskwinia [bžoskf’ińa]
5. Wymowa grup spółgłoskowych [tš] (ort. trz), [dž] (ort. drz) może być dwojaka
(произношение групп согласных [tš] (oрф. trz), [dž] (oрф. drz) может быть двояким):
Z zachowaniem dwóch spółgłosek
Z upodobnieniem:
trz - [čš]
drz - [ǯž
trzeba [tšeba]
drzewo [džewo]
trzeba [čšeba]
drzewo [džžewo
40
6. Wymowa grup [stš] (ort. strz), [zdž] (ort. zdrz) również jest dwojaka (произношение групп согласных [stš] (oрф. strz), [zdž] (oрф. zdrz) также может быть
двояким):
Z zachowaniem trzech spółgłosek
spostrzegać [spo
]
zdrzemnąć (się) [zdžemnońć]
Z upodobnieniem:
strz - [ščš]
spostrzegać [spošč
]
zdrzemnąć (się) [žǯemnońć]
7. Grupa [ść] na końcu wyrazu powinna być wymawiana bez uproszczenia, starannie: kość [kość], wolność [volność] (группа в конце слова должна произносится
без упрощения, старательно: kość [kość], wolność [volność]).
8. Grupy [tc] (ort. dc) [tč] (ort. dcz) mogą wymawiać się na dwa sposoby (группы [tc] (oрф. dc) [tč] (oрф. dcz) могут произноситься двумя способами):
dc [tc]
[cc]
dowódca [dovutca]
[dovucca]
doświadczenie [dośf’atčeńe]
[dośf’aččeńe]
9. Grupa [fstf] (ort. wstw) ma dwojaką wymowę (группа (oрф. wstw) имеет
двоякое произношение):
i̯cofstfo
i̯costfo
10. Grupa [fsk’i] (ort. wski) ma dwojaką wymowę (группа (oрф. wski) имеет
двоякое произношение):
ʒ́
ʒ́
ʒ́au̯̦
ʒ́au̯̦
roznieść [rozńeść]
zmieszać [zb’el’ić]
12.
41
i̯
14. Grupa [ndn] nie ulega uproszczeniu (группа [ndn] не упрощается):
Na przykład: urzędnik [užendn’ik]
15. Niektóre liczebniki główne mają wymowę uproszczoną (некоторые главные существительные имеют упрощенное произношение):
piętnaście – [p’etnaśće]
dziewiętnaście – [ʒ́ev’etnaśće]
pięćdziesiąt – [p’eńʒ́eśont]
sześćdziesiąt – [šeźʒ́eśont]
dziewięćdziesiąt – [ʒ́ev’eńʒ́eśont]
sześćset – [šeśset]
Inne liczebniki mogą mieć wymowę dwojaką:
pięćset – [p’eńćset], [p’eńset]
dziewięćset – [ʒ́ev’eńcet], [ʒ́ev’eńset]
Ćwiczenie 1. Przeczytać wyrazy ze spółgłoskami podwójnymi na dwa sposoby
(прочитать слова с геминатами двумя способами):
a) oddać, naddać, poddasze, poddany;
b) lekko, jakkolwiek;
c) wanna, winny, panna, inny, dziennik;
d) willa, ballada;
e) motto;
f) wwozić;
g) na czczo.
Ćwiczenie 2. Przeczytać poprawnie wyrazy. Objaśnić różnice w wymowie (правильно прочитать слова. Объяснить разнуцу в произношении):
podać – poddać, cena – cenna, leki – lekki, wina – winna, sanie – ssanie, wieźć –
wwieźć, za – zza, oda – odda, buda – Budda, nadać – naddać, podać – poddać.
42
Ćwiczenie 3. Zapisać wyrazy w transkrypcji fonetycznej, wyjaśnić wymowę
grup spółgłoskowych, biorąc pod uwagę prosecy fonetyczne (записать слова в фонетической транскрипции, объяснить произношение групп согласных, принимая во
внимание фонетические процессы):
a) bezsenny, zsunąć;
b) podtytuł;
c) dłuższy, bliższy, wyższy.
Ćwiczenie 4. Przeczytać wyrazy, wytłumaczyć wymowę grup spółgłoskowych
(прочитать слова, объяснить произношение групп согласных):
a) chwała, chwasty, zachwyt, chwytać;
b) chwila, chwiejny;
c) cwany, cwał;
d) ćwiczenia, ćwierkać, ćwikać, ćwierć;
e) łatwy, twaróg, twarz, twardy;
f) twierdza, twierdzić, potwierdzenie, stwierdzić;
g) kwalikacja, kawarta, kawdrans, kwota;
h) kwiat, kwitnąć, kwit, pokwitowanie.
Ćwiczenie 5. Przeczytać wyrazy, objaśnić procesy w grupach spółgłoskowych
(прочитать слова, объяснить процессы в группах согласных):
a) trzy, trzeci, trzysta, trzynaście, trzydzieści, trzask, trzeźwy, potrzeba,
patrzeć, trzymać, potzrebować, zetrzeć;
b) przeczytać, przepisać, przeprosić, przychodzić, przyjść, przynosić,
przerwa, przyroda;
c) krzyk, krzywy, krzaczki, pokrzywa, krzywda, krzyże, krzewy, skrzypce.
Ćwiczenie 6. Przeczytać pary wyrazowe, porównać wymowę (прочитать слова,
сравнить произношение):
[tš] – [č]
trzy – czy, trzysta – czysty, trzask – czas, trzynaście – czternaście, wietrzyny –
wieczny, trzydzieści – czterdzieści.
Ćwiczenie 7. Przeczytać wyrazy, objaśnić wymowę grup spółgłoskowych (прочитать слова, объяснить произношение групп согласных):
makówka, marchewka, gałązka, rówki, trawka, dróżki, ławka, czekoladka, babka, kłódka, wchodzić, odchodzić, odpowiadać, wczoraj, wierzch, wojewódzki, powtarzać, nadchodzić, odpowiedzieć, podpis.
Ćwiczenie 8. Przeczytać wyrazy, objaśnić procesy w grupach spółgłoskowych
(прочитать слова, объяснить процессы в группах согласных):
prośba, liczba, także, jagby.
Ćwiczenie 9. Przeczytać wyrazy na dwa sposoby (прочитать слова двумя способами):
krakowski, wrocławski, moskiewski, morawski, Kowalewski, Wiśniewski, Wróblewski, Dąbrowski, pierwszy.
43
Ćwiczenie 10. Która wymowa jest poprawna. Wytłumaczyć, na skutek jakich procesów powstaje wymowa z punktu a (которое произношения является правилным. Объяснить, в результате каких процессов возникает произношение из пункта а):
a) gdański [gdansk’i], pomarańcza [pomaranča], rumuński [rumunsk’i],
koński [konsk’i], żeński [žensk’i];
b) gdański [gdańsk’i], pomarańcza [pomarańča], rumuński [rumuńsk’i],
koński [końsk’i], żeński [žeńsk’i].
[šč]
· szczotka, szczyt, Szczytno, szczur, szczupak, szczypce, szczodry, szczebiot,
szczelina, szczenię, szczekać, szczególny;
· jeszcze, puszcza;
· płaszcz, deszcz, Bygdoszcz, barszcz;
[ść]
· ściana, gość, liść, liście, miłość, iść.
Ćwiczenie 12. Przeczytać poprawnie wyrazy polskie, porównać ich wymowę, zapamiętać znaczenie (прочитать правильно польские слова, сравнить их произношение,
запомнить значение):
[ś] – [ść]
· wieś – wieść, koś – kość, nieś – nieść;
[ść] – [šč]
· ścieka – szczeka, ściera – szczera.
Ćwiczenie 13. Porównać wymowę wyrazów polskich i rosyjskich (сравнить
произношение польских и русских слов):
jeszcze – ещё, puszcza – пуща, szczotka – щетка.
Ćwiczenie 14. Przeczytać poprawnie wyrazy (правильно прочитать слова):
[dž]
· budżet, dżem, dżuma, dżonka, dżokej;
· podżegacz;
· drzewo, drzwi, drzemać, drzwiczki.
Ćwiczenie 15. Przeczytać poprawnie wyrazy, zapamiętać ich znaczenie
(прочитать правильно слова, запомнить их значение):
[ǯǯ]
· dżdżysty, dżdżownica;
[žǯ]
· drożdże, miażdżyć, wyjeżdżać, wyjeżdżam, wyjeżdżają, jeżdżę, jeżdzą;
44
[źʒ́]
· października, październikowy, jeździć, gwoździe.
Ćwiczenie 16. Przeczytać poprawnie wyrazy. Przedstawić, jeśli są, warianty wymowy (правильно прочитать слова. Представить, ести есть, варианты произношения):
rozdzielić, rozmiar, roznieść, rozmienić, rozciąć, zbieleć, zdzieczeć, zdziwienie,
zbiednieć, zsinieć, zwiędnąć, znieść, bezwinny, bezcielesny.
Ćwiczenie 17. Przeczytać wyrazy na dwa sposoby (прочитать слова двумя
способами):
strzelać, strzyc, przestrzeń, mistrz, burmistrz, zegarmistrz.
Ćwiczenie 18. Zapisać wyrażenia w transkrypcji fonetycznej, wyjaśnić procesy
na graniczy wyrazów (записать выражения в фонетической транскрипции, объяснить процесся на границе слов):
chleb pszenny, chleb żytni, schab pieczony, schab duszony, tort kremowy, tort
bezowy, gospodarz bogaty, gospodarz pracowity, snop żyta, snop pszenicy, konik gniady, konik kary, kwiat begonii, kwiat pelargonii, wieś spokojna, wieć wesoła, młodzież
szkolna, lekarz Sawicki, talerz stoi.
Ćwiczenie 19. Przeczytać wyrazy, wytłumaczyć wymowę głosek wygłosowych
(прочитать слова, объяснить произношение звуков в конце слов):
a) chlep, trab, klub;
b) sad, ład, ród, ogród, lód;
c) róg, stóg, wyścig, krąg;
d) Tarnów, rów, staw;
e) wóz, mróz, wyraz;
f) nóż, wąż, ryż, już, też, jeż, podróż, Paryż, reportaż, witraż;
g) lekarz, talerz, sekretarz, pisarz, lekarz, tokarz;
h) ksiądz, pieniądz, rydz, wódz.
Ćwiczenie 20. Przeczytać dialogi z liczebnikami (прочитать диалоги с
числительными):
a) - Halo, to numer 90-50-60?
- Tak.
b) - Halo, czy rozmawiam z numerem 900?
- Nie, to jest numer 500.
c) - Ile masz lat?
- Mam 19 lat. A ty?
- Ja mam 15 lat.
45
12. AKCENT
УДАРЕНИЕ
12.1. Charakterystyka akcentu polskiego
(характеристика польского ударения)
Polski akcent wyrazowy polega na wymówieniu z większą energią i donośnością
określonych sylab w wyrazie. Nazywamy go więc akcentem dynamicznym.
Polski akcent wyrazowy jest stały, nieruchomy, pada na drugą sylabę od końca
(akcent paroksytoniczny): d/omek, d/omku, domk/ami, dom/eczek, domeczk/ami.
Wyjątki:
bra, atmosf/era, kap/itan, kop/uła, o/cer, maks/yma, reg/uła i in.
w formach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego:
Liczba pojedyńcza
Osoba
Rodzaj męski
1.
2.
3.
czyt/ałem
czyt/ałeś
cz/ytał
Rodzaj
żeński
czyt/ałam
czyt/ałaś
czyt/ała
Liczba mnoga
Rodzaj
nijaki
czyt/ało
Forma
męskoosobowa
czyt/aliśmy
czyt/aliście
czyt/ali
Forma
niemęskoosobowa
czyt/ałyśmy
czyt/ałyście
czyt/ały
e) w formach 1., 2., 3. osoby liczby pojedyńczej i 3. osoby liczby mnogiej
trybu warunkowego:
Liczba pojedyńcza
Osoba
1.
2.
3.
Rodzaj męski
cz/ytałbym
cz/ytałbyś
cz/ytałby
Rodzaj
żeński
czyt/ałabym
czyt/ałabyś
czyt/ałaby
Liczba mnoga
Rodzaj
nijaki
czyt/ałoby
Forma
męskoosobowa
czyt/alibyśmy
czyt/alibyście
czyt/aliby
Forma
niemęskoosobowa
czyt/ałybyśmy
czyt/ałybyście
czyt/ałyby
f) liczebniki czt/erysta, si/edemset, /osemset, dzi/ewięćset;
g) wyrazy w/ogule, uniw/ersytet,
2. Akcent na czwartej sylabie mają czasowniki 1., 2. osoby liczby mnogiej trybu
warunkowego: pis/alibyśmy, pis/alibyście).
46
W niektórych wyrazach jest akcent chwiejny (nieustabilizowany):
12.2. Wyrazy atoniczne (klityki) (безударные слова (клитики))
Klityki to wyrazy nieposiadające samodzielnego akcentu. Wyrazy takie łączą się w
całość akcentuacyjną z następującymi po nich lub występującymi przed nimi wyrazami
akcentowanymi: ni/e◡bał◡się◡go. Klityki dzielą się na proklityki i enklityki.
Proklityki to wyrazy nieakcentowane, które łączą się w całość akcentuacyjną z
następującymi po nich wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:
a) przyimki, np. do◡ci/ebie, na◡ul/icy;
b) spójniki, np. brat i◡si/ostra;
c) partykuła nie w połączeniu z dwu- i więcej sylabowymi osobowymi formami czasownika, np. nie◡ mo/żemy.
Enklityki to wyrazy nieakcentowane, które łączą się w całość akcentuacyjną z
poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:
jednosylabowe formy zaimków osobowych ja, ty, on, oraz zaimka zwrotnego
siebie, np. /daj◡mi, /widzę◡cię, / umyj◡się;
Uwaga! Formy enklityczne są używane przy czasownikach. W podanej tabeli są
zaznaczone kursywą:
Przypadek
Mianownik
Dopełniacz
Celownik
Biernik
Narzędnik
Miejscownik
Liczba pojedyńcza
ja
ty
mnie
ciebie
mnie, mi
tobie, ci
mnie, mię
ciebie, cię
mną
tobą
o mnie
o tobie
Liczba mnoga
my
wy
nas
was
nam
wam
nas
was
nami
wami
o was
o nas
Liczba pojedyńcza
Liczba mnoga
Rodzaj męski
Rodzaj
żeński
Rodzaj nijaki
Rodzaj
Rodzaj
męskoosobowy niemęskoosobowy
Mianownik
on
ona
ono
Dopełniacz
jego, go, niego
jej, niej
jego, go, niego
Przypadek
Celownik
oni
one
ich, nich
jemu, mu, niemu jej, niej jemu, mu, niemu
ich, nich
Biernik
jego, go niego
ją, nią
je, nie
Narzędnik
nim
nią
nim
nimi
Miejscownik
nim
niej
nim
nich
47
ich, nich
je, nie
Przypadek
Mianownik
Dopełniacz
Celownik
Biernik
Narzędnik
Miejscownik
siebie
sobie
się
sobą
sobie
a) cząstki -set, -sta, -kroć w formach liczebników. Akcent zwykle pada na
liczebnik, do którego te cząstki są dodawane: /pięćset, /czterysta, /osiemset, /trzykroć.
c) partykuły że, no, np. /chodź◡że,/ podaj◡no.
Przy połączeniu proklityki z wyrazem jednosylabowym akcent pada na proklitykę,
np. /nie◡mam, /do◡nas,/ u◡mńe, /na◡wieś, /we◡dnie i◡w◡/nocy.
Ćwiczenie 1. Przeczytać wyrazy, wypisać znaczenie wyrazów nieznanych, zapamiętać. Przepisać, ustalić miejsce akcentu:
• książeczka, kotek, przewodnik, pomagajcie, liśćmi;
• szczegół, opera, ryzyko, liceum;
• odebraliśmy, widzieliście, byliśmy, pożyczyłem;
• miałabyś, przyszłabyś, przeczytalibyśmy, namówilibyście;
• trzysta, siedemset;
• cybernetyka, Ameryka, plastyka;
• o polityce, krytycy, muzyką;
• powieściopisarz, nosiwoda;
• bijatyka, osika.
Ćwiczenie 2. Przeczytać wyrazy, ustalić miejsce akcentu:
a) nie mam, nie jestem, nie dam, nie muszę, nie znam, nie był, nie byłem, nie
mamy, nie wiem, nie idę, nie śpię;
b) bez ciebie – bez was, do siostry – do was, dla brata – dla niej, pod krzesłem – pod
nim, przed teatrem – przed nim, nad morze – nad nią, ze sobą – ze mną, o pogodzie – o niej.
Ćwiczenie 3. Zapisać w transkrypcji fonetycznej wyrazy zapożyczone, postawić
akcent; poznać znaczenie: atelier, menu, renome, turnee, renault.
Uwaga! To są wyrazy zapożyczone z języka francuskiego. W języku polskim
zachowują francuską pisownię. Wykonując to zadanie należy korzystać z Podręcznego słownika poprawnej wymowy polskiej W.Lubasia, S.Urbańczyka lub słowników
języka polskiego W.Doroszewskiego, M.Szymczaka.
Ćwiczenie 4. Odmienić w czasie przeszłym czasowniki chodzić, kochać, latać
postawić akcenty.
Ćwiczenie 5. Odmienić w trybie warunkowym czasownik chodzić, kochać, latać, postawić akcenty.
48
Ćwiczenie 6. Przeczytać wyrazy, wypisać znaczenie wyrazów nieznanych, zapamiętać. Przepisać, ustalić miejsce akcentu.:
autor, nauka, naukowy, auto, automatyczny, aktualny, zauważyć, auto, Austria,
Kaukaz, audycja, autor, Europa, europejski, Eugenia, Fauna, miauczeć, pouczać, Korea, kamea, orchidea, idea.
Ćwiczenie 7. Ustalić enklityki i proklityki:
a) Spotkaliśmy go. Mama kupiła mi lalkę. Niech powie mi sam. Nie widziałam
cię długo. Andrzej się denerwuje.
b) Chciał odwiedzić nas we wrześniu. Napisz do mnie list. Czekam na ojca.
Może do nas przyjechać.
c) Nie widzę mamy. Nie zostanę sam w domu. Nie ruszaj. Nie pisz. Nie bój się.
Nie mam brata. Nie mam ani dziadka, ani babci.
d) A ty? I cóż powiedział? No i nie chciał mi tego powiedzieć.
e) Podejdź no tutaj! Szybciej no! Potrzymajże te kwiaty! Napiszże ten list!
e) Pośliznął się na schodach i zjechał na spodniach na dół.
Szafę trzeba przesunąć za drzwi, to będzie więcej miejsca.
Pracuję, aż mi oczy wyłażą na wierzch.
Trzeba psa wyprowadzić na dwór.
Do wioski wyjeżdżam raz na rok.
Ćwiczenie 8. Poprawnie przeczytać tekst. Poznać znaczenie wyrazów nieznanych,
zapamiętać. Zaznaczyć akcenty wyrazowe:
Polska
Rzeczpospolita Polska (RP) to duże państwo europejskie, członek Organizacji
Narodów Zjednoczonych, Unii Europejskiej i NATO. Godło Polski to biały orzeł w
koronie na czerwonym tle. Barwy narodowe to czerwień i biel, aga państwa jest
biało-czerwona. Stolica Polski to Warszawa, duże i ładne miasto. Warszawa ma swój
herb, to Syrena. Na północy Polski jest morze, to Morze Bałtyckie. Główna polska rzeka to Wisła. Na południu jest łańcuch górski (Karpaty i Sudety). Granica wschodnia to
rzeka Bug, zachodnia to rzeki Odra i Nysa Łużycka.
Ćwiczenie 9. Poprawnie przeczytać tekst. Poznać znaczenie wyrazów
nieznanych, zapamiętać. Zaznaczyć akcenty wyrazowe, wyraty atoniczne:
Jeżeli…
Każdy cudzoziemiec wie, że język polski jest bardzo trudny. Wiktor ma
kłopoty z językiem. Jego koledzy mówią już dosyć dobrze, a on często zapomina
nowe słowa i zwroty. Wiktor czasem myśli, że nigdy nie nauczy się języka polskiego.
Pan Tomasz jest bardzo cierpliwy. Często rozmawia z Wiktorem. Mówi, że
język polski jest trudny, ale można się go nauczyć. Powtarza też, że Wiktor nauczy
się języka polskiego jeżeli:
- będzie chodził systematycznie na lekcje,
- będzie słuchał i powtarzał systematycznie nowe słowa i zwroty,
- będzie dużo czytał po polsku,
- będzie pisał ćwiczenia,
- będzie rozmawiał z Polakami.
Problem tylko, czy Wiktor będzie to wszystko robił.
49
13. UTRWALENIE
ЗАКРЕПЛЕНИЕ
13.1. Wyrazy dźwiękonaśladowcze (ономатопеические слова)
50
51
52
Wiktor Sutiejew
Pod grzybek
Pewnego razu złapał Kotka silny deszcz.
– Miau, miau, gdzie tu się schronić?
Zobaczył Kotek na polance grzybek, podbiegł do niego i ukrył się pod jego
kapeluszem Siedzi i czeka, ale deszcz leje i leje jak z cebra. Podpełznął do grzybka
mokry Szczeniaczek.
– Hau, hau, Kotku, wpuść mnie pod grzybek, bo bardzo zmokłem.
– Miau, miau, wejdź – i wpuścił Szczeniaczka pod grzybek. A deszcz przybiera na sile.
Biegnie obok grzybka Indyk.
– Gul, gul, wpuśćcie mnie pod grzyb. Leje się ze mnie woda.
– Miau, miau, hau, hau, gdzież cię wpuścimy? Przecież tu nie ma miejsca!
– Gul, gul, jakoś to będzie! W niewygodzie – byle w zgodzie.
Posunęły się Kotek i Szczeniaczek, wpuściły Indyka pod grzybek. A deszcz
wciąż leje, ani myśli przestać... A tu biegnie Kózka i lamentuje:
– Mee, mee, ojej, przemokła Kózka, kapie jej z boków i brody. Wpuśćcie mnie
pod grzybek, żeby odetchnąć i deszcz przeczekać.
– Miau, miau, hau, hau, gul, gul, nie ma więcej miejsca.
– Mee, mee, posuńcie się, bardzo was proszę. Posunęli się wszyscy i znalazło się
miejsce dla Kózki. Za chwilę na polanę wbiegł Osiołek, zobaczył grzybek i prosi:
– Ya, ya, wpuśćcie mnie, bo bardzo zmokłem.
– Miau, miau, hau, hau, gul, gul, mee, mee, nie ma miejsca.
– Ya, ya, wpuśćcie mnie choć trochę, może się zmieszczę.
I zwierzątka zrobiły miejsce dla Osiołka.
– Wtem na polanę wbiegł Baranek i zobaczył grzyb:
– Bee, bee, schowajcie mnie, Lis mnie ściga, poratujcie:
Zwierzątka posunęły się i ukryły Baranka. I Lis nie znalazł go.
Aż tu przez polankę idzie gąska i kaczka i dziwią się:
– Gęgu gęgu, dlaczego zwierzątka schowały się przed deszczem?
– Kwa, kwa, jak można nie lubić wody?
A tymczasem deszcz ustał i wyjrzało słonko. Wszyscy wyszli spod grzyba, cieszą się. Kotek zamyślił się i mówi:
– Miał, miau, jak to się stało, że najpierw mnie samemu było ciasno, a potem
zmieścili się wszyscy?
– Hau, hau, gul, gul, mee, mee, ya, ya, bee, bee, gęgu, gęgu, kwa, kwa jak to się stało?
– Kum, kum, rech, rech – zaśmiała się Żabka, która siedziała na kapeluszu grzyba
– ech, głowy do pozłoty! Grzyb przecież... – Urwała w pół zdania i znikła w trawie.
Kornel Czukowski
Co to było?
Świnki zamiauczały: Miau! miau!
Krówki zaszczekały: Hau! hau!
Kotki zachrząkały: Chru! chru?
Pieski zagruchały: Gru! gru!
Gołąbek milczał, milczał,
aż naraz zamyczał: Mu - u - u!
53
Niedźwiedź jak się nie napiął
i zapiał:
Ku-ku-ry-ku!
Przeł. Wiktor Woroszylski
13.2. Zdania (предложения)
1. Czarna krowa w kropki bordo gryzła trawę, kręcąc mordą.
2. Czwartedo czerwca jadę na wczasy do Szczecina.
3. Do brzydkiego kaczątka płyną białe łabędzie.
4. Druhna Hania huśta się w hamaku, a druh Henryk wesoło hasa i hałasuje, aż
echo niesie.
5. Eukaliptus rośnie w Australii.
6. Jerzy nie wierzy, że na wieży jest dużo jeży i nietoperzy.
7. Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego.
8. Lepszy wróbel w ręku, niż gołąb na sęku.
9. Lubię drożdżowe ciasto.
10. Mamusia kupiła śmietanę, śledzie, śliwki.
11. Mamusia upiekła makowiec.
12. Mądry mąż wziął w piątek złotą wstążkę, stanął na okrągłym krążku,
rozciął rąbek zwiainą ręką, związał w wiązkę z wielką męką, minął swą łąkę, strącił
w kąt mąkę, zgiął wąski waż, ów mądry mąż, zwinął majątek i stracił wątek...
13. Na płocie wisi płótno.
14. Na półce leżały małe bułeczki.
15. Nad laskiem leniwie przelatywały motyle.
16. Nana nocą nanizała nenufary na nitkę. Na ten sznur nieziemski, naniosła
narcyzów mnóstwo. Niestety... Niedługo się biedna Nana nabytkiem nietrwałym
kontentowała. Uwiądł niebawem.
17. Pchła pchłę pchała, pchła, płakała.
18. Pojedziemy na Pomorze, może ono nam pomoże. Jak Pomorze nie pomoże,
to pomoże może morze.
19. Romek stłukł kryształowy akonik.
20. Siedem sikorek śpiewa ślicznie.
21. Staszek malował asz kolorowym tuszem.
22. Szara myszka siedzi sobie i ząbkami serek skrobie.
23. Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie.
24. Szymon i Szczepan maszerują do szkoły.
25. Ten dżentelmen nie lubi dżemu.
26. W czasie suszy szosa sucha.
27. W jadalni na talerzu leży kilogram chleba.
28. W szae wisi kożuszek.
29. Wczoraj na kolację jadłem jajka w majonezie.
30. W dżungli było dżdżysto.
54
31. Wujek Janka jest gajowym i chłopiec słyszał od niego niejedną historię
32. Zaczął stąpać w gąszczu traw, szukając żab.
33. Zmilkł chorał wichrów, echo łka z cicha.
13.3. Teksty poetyckie (поэтические тексты)
Wanda Chotomska
Literki
Raz literki w abecadle chciały się zabawić
i kłóciły się zajadle,
jak by się ustawić.
A krzyczało: – Chcę być pierwsze!
ale B nie chciało,
C i D zgubiły wiersze,
E pod stół wleciało.
O toczyło się, toczyło, aż w kałamarz wpadło.
tak o miejsce się kłóciło całe abecadło.
Nagle słychać głosik Anki:
«Cicho mi w tej chwili!
Marsz literki do czytanki jak was ustawili!»
Schody
55
Ludwik Jerzy Kern
Choinka
Ludwik Jerzy Kern
Na kanapie
Kto to chrapie
na kanapie?
Kto się w ucho
Przez sen drapie?
Kto, gdy zly,
To szczerzy kły?
Kogo czasem
Gryzą pchły?
Komu głowie
gle?
Psoty?
Kto gołębie goni?
Koty?
Kto pantoe
Gryzie pana?
Na mleczarkę
Szczeka z rana?
Kto się z dziećmi
Bawi zgodnie?
I złodzieja cap!
Za spodnie?
Wiecie, kto to?
No, to sza!
Po co budzić
Ze snu psa...
56
Gęsi
Dzik
Dzik jest dziki, dzik jest zły
Dzik ma bardzo ostre kły.
Kto spotyka w lesie dzika
Ten na drzewo szybko zmyka.
Pociąg
Pociąg, pociąg, pociąg pędzi
Pędzi w świat wesoło,
Wciąż się kręci, kręci, kręci
Rącze śpiewne koło.
Koła ciągle w berka grają
Złączyć się nie mogą
Gonią, gonią, umykają
Swoją srebrną drogą.
Paw
Chodził paw po trawie
Zgubił pióro pawie.
Pewnie pióro wpadło w staw,
Więc nad stawem stanął paw.
Patrzy jak po stawie
Pływa pióro pawie.
O wężu
Wąż – począwszy od głowy
stale się trochę zwęża...
A gdy się skończy zwężać –
no, to już – koniec węża.
O przemądrzyłym dorszu
Przygadywał wątłusz ądrze:
«Wciąż tkwić na dnie to niedobrze.
Tutaj zimno, światło gorsze.
Pływaj wyżej jamy, dorsze».
Wnet osądził, że to błąd,
Gdy ciągnięto go na ląd.
57
Jan Brzechwa
Papuga
– Papużko, papużko.
Powiedz mi coś na uszko.
– Nic ci nie powiem, boś ty plotkarz.
Powtórzysz każdemu, kogo spotkasz.
Julian Tuwim
Abecadło
Abecadło z pieca spadło,
O ziemię się hukło,
Rozsypało się po kątach,
Strasznie się potłukło:
I – zgubiło kropeczkę,
H – złamało kładeczkę,
B – zbiło sobie brzuszki,
A – zwichnęło nóżki,
O – jak balon pękło,
aż się P przelękło.
T – daszek zgubiło,
L – do U wskoczyło,
S – się wyprostowało,
R – prawą nogę złamało,
W – stanęło do góry dnem
i udaje, że jest M.
Staś i żyrafa
Współczuje staś żyrae,
Że ma tak długą szyję,
Zrozumieć nie potra,
Jak ją codziennie myje.
Plaża
(fragment)
Białe twarze, blade twarze przyjechały dziś na plażę –
leżą plackiem blade matki, przy nich dzieci jak opłatki,
blady blondyn z damą bladą, blady facet z oranżadą,
bladych panien blady wieniec, blady starzec i młodzieniec,
blady dziadek i wnuczęta, pani – blado uśmiechnięta,
blada lalka w bladym pudle i pan z bardzo bladym pudłem.
(J. Malendowicz, 24)
Marek Pękala
SzSZSZSZSZSZ...
Słyszysz, szeleści szary szelest,
szybko po szybach też się ściele,
Skacze jak sprytny chrząszcz po sucie,
szszsz, szszsz - jeszcze chce syczeć.
Szelest nie syczy tylko szeleści
szelest w szeleście musi się zmieścić
więc szuka szuka wzdłuż i wszerz
co by tu trzeba jeszcze zjeść.
58
Hanna Januszewska
Skoczek
Skacze polny konik wśród zielonych traw,
wietrzyk piosnki dzwoni, a wtórzy mu staw.
Bąki basem huczą, świerszcz łapkami trze.
Trzmiele gderzą, mruczą: – A bo to im źle?
Osy w werble warczą, a wtóruje żuk.
Konik polny skacze, nie żałuje nóg.
Skacze szaławiła – długie nogi ma.
Pewno mu i miło, bo kapela gra.
Danuta Wawiłow
Nie wiem kto
Pewnego razu Nie Wiem Kto
raniutko wstał z pościeli,
na głowę włożył Nie Wiem Co,
na nogi włożył Nie Wiem Co,
do torby włożył Nie Wiem Co –
i tyle go widzieli!
obiady jadał albo nie,
odpocząć siadał albo nie
i wcale tym nie martwił się
i grywał na grzebieniu...
I od tej pory Nie Wiem Jak
odnaleźć go na świecie...
I nie wie ryba ani rak,
i nie wie zwierzę ani ptak,
i pewnie wy nie wiecie!
I wcale mu nie było źle,
gdy się tak włóczył Nie Wiem Gdzie,
na słońcu, w deszczu, w cieniu –
Julian Tuwim
Grześ
Idzie Grześ przez wieś,
worek piasku niesie,
a przez dziurkę, piasek ciurkiem
sypie się za Grzesiem.
Julian Tuwim
Rzeczka
Płynie, wije się rzeczka
Jak błyszcząca wstążeczka,
Tu się srebrzy, tam ginie,
A tam znowu wypłynie.
59
Woda w rzeczce przejrzysta,
Zimna bystra i czysta,
Biegnąc mruczy i szumi,
Ale kto ją zrozumie?
Tylko kamień i ryba
Znają mowę tę chyba,
Ale one, jak wiecie,
Znane milczki na świecie.
Julian Tuwim
List do dzieci
Drogie dzieci! W tym liściku
O jedno was proszę:
Żebyście się co dzień myły,
Bo brudnych nie znoszę,
Czy pod studnią, czy na misce,
W rzece czy w sadzawce —
Ale myć się! Bo przyjadę
I sam wszystko sprawdzę!
Myć się dzieci, myć do czysta,
Chłopcy i dziewczynki
Bo inaczej powiem, żeście
Nie dzieci, lecz świnki!
Trzeć się mydłem, gąbką, szczotką,
W misce, w nurtach rzeczki!
Bądźcie czyste!
Z poważaniem Autor tej książeczki Julian Tuwim
Julian Tuwim
Skakanka
«Żeby kózka nie skakała,
Toby nóżki nie złamała».
Prawda!
Ale gdyby nie skakała,
Toby smutne życie miała.
Prawda?
60
Bo glować – bardzo miło,
A bez tego – toby było
Nudno...
Chociaż teraz musi płakać,
Potem będzie znowu skakać!
Trudno!
Więc gdy cię dorośli straszą,
Że tak będzie, jak z tą naszą
Kozą,
Najpierw grzecznie ich wysłuchaj,
Potem powiedz im do ucha
Prozą:
A ja znam może dwadzieścia innych kózek, co od rana do wieczora skakały i
zdrowe są, i wesołe, i nic im się nie stało, i dalej skaczą! Grunt, żeby się nie bać! Tak
skakać, żeby się nic nie stało! Bo inaczej, co by to za życie było? Prawda? I skacz, ile
ci się podoba. Niech dorośli zobaczą, jak się to robi!
Jerzy Jesionowski
Zagadki dla leniuchów
Wisi na ścianie, głośno cyka.
Co to jest: zegar czy motyka?
Można pływać nim po morzu.
Co to: okręt – czy też kożuch?
Miauczy, je myszy oraz ptaki.
Proszę odgadnąć – kto to taki?
Niechętnie ćwiczy się w myśleniu.
Czy to scyzoryk, czy też leniuch?
Słoń tata
Słoń tata raz miał katar
I kichał jak armata.
I zużył w pół godziny
Chusteczek trzy tuziny.
Słoniątko z domu wyszło,
Do sklepu prędko wpadło,
Kupiło tatusiowi
Do nosa prześcieradło.
Spóźniony słowik
Płacze pani Słowikowa w gniazdku na akacji,
Bo pan Słowik przed dziewiątą miał być na kolacji,
Tak się godzin wyznaczonych pilnie zawsze trzyma,
A tu już po jedenastej – i Słowika nie ma!
Wszystko stygnie: zupka z muszek na wieczornej rosie,
Sześć komarów nadziewanych w konwaliowym sosie,
Motyl z rożna, przyprawiony gęstym cieniem z lasku,
A na deser – tort z wietrzyka w księżycowym blasku.
61
Może mu się co zdarzyło? może go napadli?
Szare piórka oskubali, srebrny głosik skradli?
To przez zazdrość! To skowronek z bandą skowroniątek!
Piórka – głupstwo, bo odrosną, ale głos – majątek!
Nagle zjawia się pan Słowik, pośwituje, skacze...
Gdzieś ty latal? Gdzieś ty fruwał? Przecież ja tu płaczę!
A pan Słowik słodko ćwierka: «Wybacz, moje złoto,
Ale wieczór taki piękny, że szedłem piechotą!»
Baran
Przyszedł baran do barana
I powiada: «Proszę pana,
Nogi bolą mnie od rana,
Pan mnie weźmie na barana».
«Trwoga padła na barany:
Dobrze pomyśl, mój kochany,
Wiesz, co było swego czasu?
Nie wywołuj wilka z lasu!»
Baran tylko głową kręci:
«Nosić pana nie mam chęci,
Ale znam pewnego wilka,
Który nosił razy kilka».
Baran słysząc to zbaraniał,
Baran dłużej się nie wzbraniał,
I – choć rzecz to niesłychana –
Wziął barana na barana.
Lucjan Rydel
Hania
Leci piosenka moja skrzydłata
Na krańce świata ,
Przez mroczny bór,
Nad jasne pola , nad modre rzeki,
Gdieś w kraj daleki,
Za grzbiety gór...
I śpiewna płynie jaskółczym lotem
W powietrzu złotem
Błękitnych dróg –
Aż przeleciała moja piosenka
I kornie klęka
U twoich nóg.
Jan Sztaudynger
A gdzie gruszka rośnie
A gdzie gruszka rośnie?
Na sośnie!
A gdzie rośnie malina?
Na jarzębinach!
A gdzie jabłko dojrzewa?
Na bananowych drzewach!
Takie daje odpowiedzi,
Kto nie zna świata, kto w domu siedzi.
62
Jan Brzechwa
Chrząszcz
W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi
w trzcinie
I Szczebrzeszyn z tego słynie.
Zaczął brzęczeć pod stodołą
Po wolemu, tęgim basem.
A tu Maciek szedł tymczasem.
Wół go pyta: «Panie chrząszczu,
Po co pan tak brzęczy w gąszczu?»
Jak nie wrzaśnie: «Cóż to znaczy?
Czemu to się wół prożniaczy?!»
«Jak to – po co? To jest praca,
Każda praca się opłaca».
«Jak to? Czyż ja nic nie robię?
Przecież właśnie brzęczę sobie! »
«A cóż za to pan dostaje?»
«Też pytanie! Wszystkie gaje,
«Ja ci tu pobrzęczę, wole,
Dosyć tego! Jazda w pole!»
Wszystkie trzciny po wsze czasy,
Łąki, pola oraz lasy,
I dał taką mu robotę,
Że się wół oblewał potem.
Nawet rzeczki, nawet zdroje,
Wszystko to jest właśnie moje!»
Po robocie pobiegł w gąszcze.
«Już ja to na chrząszczu pomszczę!»
Wół pomyślał: «Znakomicie,
Też rozpocznę takie życie».
Lecz nie zastał chrząszcza w trzcinie,
Bo chrząszcz właśnie brzęczał
w Pszczynie.
Wrócił do dom i wesoło
Jan Brzechwa
Czy to prawda?
Źle się w oliwie poczuły szprotki.
Cukier się martwił, że jest za słodki,
Wąż biegł i wołał: «Nie mam ogona!»
Atrament płakał, że jest w żałobie,
Zegar rzekł stojąc: «Pójdę już sobie»,
Czapla wzdychała: «Mam grube nogi»,
Mól na sucie szukał podłogi.
Ślimak zapewniał, że nie jest brzydki,
Woda jęknęła: «Zmokłam do nitki».
Kreda się gryzła, że taka biała,
Krowa nad własnym mlekiem biadała,
Wierzba zdębiała. Dąb się zaperzył.
Jeż się okocił, a kot najeżył.
Sól uważała, że jest nie słona,
63
Jan Brzechwa
Entliczek-pentliczek
Entliczek-pentliczek, czerwony stoliczek,
A na tym stoliczku pleciony koszyczek,
W koszyczku jabłuszko, w jabłuszku robaczek,
A na tym robaczku zielony kubraczek.
Powiada robaczek: «I dziadek, i babka,
I ojciec, i matka jadali wciąż jabłka,
A ja już nie mogę! Już dosyć! Już basta!
Mam chęć na befsztyczek!» I poszedł do miasta.
Szedł tydzień, a jednak nie zmienił zamiaru,
Gdy znalazł się w mieście, poleciał do baru.
Są w barach – wiadomo – zwyczaje utarte:
Podchodzi doń kelner, podaje mu kartę,
A w karcie – okropność! – przyznacie to sami:
Jest zupa jabłkowa i knedle z jabłkami,
Duszone są jabłka, pieczone są jabłka
I z jabłek szarlotka, i komput [placek], i babka!
No, widzisz, robaczku! I gdzie twój befsztyczek?
Entliczek-pentliczek, czerwony stoliczek.
Jan Brzechwa
Jeż
Idzie jeż, idzie jeż,
Może ciebie pokłuć też!
Pyta wróbel: «Panie jeżu,
Co to pan ma na kołnierzu?»
«Mam ja igły, ostre igły,
Bo mnie wróble nie ostrzygły!»
Idzie jeż, idzie jeż,
Może ciebie pokłuć też!
Zoczył jeża młody szczygieł:
«Po co panu tyle igieł?»
„Mam ja igły, ostre igły,
Żeby kłuć niegrzeczne szczygły!»
Sroka też ma kłopot świeży:
«Po co pan się tak najeżył?»
«Mam ja igły, ostre igły,
Będę z igieł robił widły!»
Wzięła sroka nogi za pas:
«Tyle wideł! Taki zapas!»
W dziesięć chwil już była na wsi:
«Ludzie moi najłaskawsi,
Otwierajcie drzwi sosnowe,
Dostaniecie widły nowe!»
64
Jan Brzechwa
Księżyc
Plotkowały drzewa w borze:
«Pan Księżyc jest nie w humorze».
«Pan Księżyc miał jakieś przykrości».
«Pan Księżyc jest blady ze złości».
«Pan Księżyc ma twarz taką srogą».
«Pan Księżyc dziś wstał lewą nogą».
«Pan Księżyc jest trochę nie w sosie».
«Pan Księżyc dziś muchy ma w nosie».
Że ja mam przyjemne życie?
Wy słońce tylko cenicie,
Was tylko słońce zachwyca,
Wy kpicie sobie z Księżyca,
A ja wam na to odpowiem –
Uważam, że jest rzeczą po prostu
bezwstydną
Porównywać słońce ze mną,
Bo słońce świeci we dnie, gdy i tak
jest widno,
A ja w nocy, gdy jest ciemno».
«Jak tu Księżyc się nie zgniewa:
Cóż, myślicie, głupie drzewa,
Jan Brzechwa
Kwoka
Proszę pana, pewna kwoka
Traktowała świat z wysoka
I mówiła z przekonaniem:
«Grunt to dobre wychowanie! »
Zaprosiła raz więc gości,
By nauczyć ich grzeczności.
Pierwszy osioł wszedł, lecz przy tym
W progu garnek stłukł kopytem.
Kwoka wielki krzyk podniosła:
«Widział kto takiego osła?!»
Przyszła krowa. Tuż za progiem
Zbiła szybę lewym rogiem.
Kwoka gniewna i surowa
Zawołała: «A to krowa!»
Przyszła świnia prosto z błota.
Kwoka złości się i miota:
«Co też pani tu wyczynia?
Tak nabłocić! A to świnia!»
Przyszedł baran. Chciał na grzędzie
Siąść cichutko w drugim rzędzie,
Grzęda pękła. Kwoka wściekła
Coś o łbie baranim rzekła
I dodała: «Próżne słowa,
Takich nikt już nie wychowa,
Trudno... Wszyscy się wynoście!»
No i poszli sobie goście.
Czy ta kwoka, proszę pana,
Była dobrze wychowana?
Jan Brzechwa
Leń
Na tapczanie siedzi leń,
Nic nie robi cały dzień.
«O, wypraszam to sobie!
Jak to? Ja nic nie rozbię?
A kto siedzi na tapczanie?
A kto zjadł pierwsze śniadanie?
A kto dzisiaj pluł i łapał?
A kto się w głowę podrapał?
65
A kto dziś zgubił kalosze?
O-o! Proszę!»
«Przepraszam! A tranu nie piłem?
A uszu dzisiaj nie myłem?
A nie urwałem guzika?
A nie pokazałem języka?
A nie chodziłem się strzyc?
To wszystko nazywa się nic?»
Nie poszedł do szkoły, bo mu się nie chciało,
Nie odrobił lekcji, bo czasu miał za mało,
Nie zasznurował trzewików, bo nie miał ochoty,
Nie powiedział «dzień dobr», bo z tym za dużo
roboty,
Nie napoił Azorka, bo za daleko jest woda,
Nie nakarmił kanarka, bo czasu mu było
szkoda.
Miał zjeść kolację – tylko ustami mlasnął,
Miał położyć się – nie zdążył – zasnął.
Śniło mu się, że nad czymś ogromnie się trudził.
Tak zmęczył się tym snem, że się obudził.
Jan Brzechwa
Ślimak
Rzecze: «Dość mam takiej żony,
«Mój ślimaku, pokaż rożki,
Dam ci sera na pierożki».
Życie z tobą się ślimaczy,
Muszę zacząć żyć inaczej!»
Ale ślimak się opiera:
«Nie chcę sera, nie jem sera!»
I nie mówiąc nic nikomu,
Po kryjomu wyszedł z domu.
«Pokaż rożki, mój ślimaku,
Dam ci za to garstkę maku».
Lecz wyjść z domu dla ślimaka
To jest rzecz nie byle jaka.
Ślimak chowa się w skorupie.
«Głupie żarty, bardzo głupie.”
Ślimak pełznie środkiem parku,
A dom wisi mu na karku,
«Pokaż rożki, mój kochany,
Dam ci za to łyk śmietany».
A z okienka patrzy żona
I wciąż woła niestrudzona:
Ślimak gniewa się i złości:
«Powiedziałem chyba dość ci!»
«Pokaż rożki, pokaż rożki,
Dam wi wełny na pończoszki!»
Ale żona, jak to żona,
Nic jej nigdy nie przekona,
Ślimak jęknął i oniemiał,
Tupnął nogą, której nie miał,
Dalej męczy: «Pokaż rożki,
Dam ci za to krawat w groszki».
Po czym schował się w skorupie
I do dziś ze złości tupie.
Ślimak całkiem już znudzony
66
Jan Brzechwa
Śpioch
Żył sobie raz chłop na świecie,
Mieszkał w smorgońskim powiecie,
A zwał się Drzemalski Roch,
Największy pod słońcem śpioch.
Przyjechał starosta z miasta,
Powiada: «Wstawaj i basta!»
Roch na to: «Nie mogę wstać,
Bo bardzo chce mi się spać».
Kto inny sieje i orze,
A on się wyspać nie może.
Od świtu śpi aż po świat:
Po prostu hańba i wstyd.
Aż śmierć się zbliża po trochu.
«No, wstawaj – powiada – Rochu,
Najwyższy na ciebie czas,
Byś wreszcie z barłogu zlazł».
Powiada doń żona: «Rochu,
Zagrzałam ci miskę grochu».
Roch mlasnął, zasnął i śni
Przez nowych czternaście dni.
Rochowa snadź Rocha kocha,
Chce sobą zasłonić Rocha.
Dzieciaki za matką w szloch:
«Nasz tato, nasz Roch, nasz śpioch!»
Przychodzi świekra i woła:
«Wstań, Rochu, idź do kościoła!»
A Roch pierzynę – hyc!
I śpi jakby nigdy nic.
A chłop uprzejmie śmierć wita:
«Wyśpię się wreszcie do syta!»
I zasnął na zawsze Roch,
Największy pod słońcem śpioch.
Jan Brzechwa
Marchewka
Dawno temu, choć nikt o tym nie wie,
Marchewka rosła na drzewie,
A że tak wysoko rosła –
Była okropnie wyniosła.
«Ja – mówiła marchewka – ja to jestem taka,
Że jeśli tylko zechcę, zakasuję ptaka,
Rosnę w górze, na drzewie, lecz jak
będzie trzeba,
Pofrunę nawet do nieba!
O kapuście mówiła «kapucha»,
Z brukwi się wyśmiewała, że jest
tłustobrzucha,
A jak się wyrażała o rzepie,
Nawet nie wspominać lepiej.
Ja jestem nadzwyczajna, w smaku
niebywała,
Jam owoc nad owoce, ze mną nie
przelewki!»
Tak mówiła marchewka – głupia
samochwała.
Dlatego właśnie dzieci nie lubią
marchewki.
Pomidor nazywała czerwoną naroślą,
Sałatę – jarzyną oślą,
Ziemniak – ślepiem wyłupiastym,
A koper, po prostu, chwastem.
67
Jan Brzechwa
Żaba
Pewna żaba
Była słaba
Więc przychodzi do doktora
I powiada, że jest chora.
Niech pani kałuże omija,
Niech pani nie myje sie z rana,
Niech pani, pani kochana,
Na siebie chucha i dmucha,
Bo pani musi być sucha!»
Doktor włożył okulary,
Bo już był cokolwiek stary,
Potem ją dokładnie zbadał,
No, i wreszcie tak powiada:
Wraca żaba od doktora,
Myśli sobie: «Jestem chora,
A doktora chora słucha,
Mam być sucha – będę sucha!»
«Pani zanadto się poci,
Niech pani unika wilgoci,
Niech pani się czasem nie kąpie,
Niech pani nie siada przy pompie,
Niech pani deszczu unika,
Niech pani nie pływa
w strumykach,
Niech pani wody nie pija,
Leczyła się żaba, leczyła,
Suszyła się długo, suszyła,
Aż wyschła tak, że po troszku
Została z niej garstka proszku.
A doktor drapie się w ucho:
«Nie uszło jej to na sucho!»
Jan Brzechwa
Zero
Toczyło się po drodze:
«Z drogi, gdy ja przechodzę!
Ja jestem sto tysięcy,
A może jeszcze więcej».
Pyszniło się przed światem,
Że takie jest pękate.
Mówili wszyscy z cicha:
«Ma brzuch, a brzuch to pycha».
I później się dopiero
Spostrzegli, że to zero.
Folgując swej naturze,
Wołało: «Jestem duże!»
Jan Brzechwa
Ptasie radio
Halo! Halo! Tutaj ptasie radio w brzezowym gaju,
Nadajemy audycję z ptasiego kraju.
Proszę, niech każdy nastawi aparat
Bo sfrunęły się ptaszki dla odbycia narad:
Po pierwsze – w sprawie,
Co świtem piszczy w trawie?
68
Po drugie – gdzie się
Ukrywa echo w lesie?
Po trzecie – kto się
Ma pierwszy kąpać w rosie?
Po czwarte – jak
Poznać, kto ptak,
A kto nie ptak?
A po piąte przez dziesiąte
Będą ćwierkać, świstać, kwilić,
Pitpilitać i pimpilić
Ptaszki następujące:
Słowik, wróbel, kos, jaskółka,
Kogut, dzięcioł, gil, kukułka,
Szczygiel, sowa, kruk, czubatka,
Drozd, sikora i dzierlatka,
Kaczka, gąska, jemiołuszka,
Dudek, trznadel, pośmieciuszka,
Wilga, zięba, bocian, szpak
Oraz każdy inny ptak.
Pierwszy – słowik
Zaczął tak:
«Halo! O, halo lo lo lo lo !
Tu tu tu tu tu tu tu
Radio, radijo, dijo, ijo, ijo,
Tкijo, trijo, tru lu lu lu lu
Pio pio pijo lo lo lo lo lo
Plo plo plo plo plo halo!»
Na to wróbel zaterlikał:
«Cóż to znowu za muzyka?
Muszę zajrzeć do słownika,
By zrozumieć śpiew słowika.
ćwir ćwir ćwirk!
ćwir ćwir ćwirk!
Tu nie teatr
Ani cyrk!
Patrzcie go! Nastroszył piórka!
I wydziera się jak kurka!
Dość tych arii , dość tych liryk!
ćwir ćwir ćwirk!
ćwir ćwir ćwirk!»
69
I tak zaczął ćwirzyć, ćwikać
ćwierkać, czyrkać, czykczyrykać,
że aż kogut na patyku
zapiał gniewnie:«Kukuryku!»
Jak usłyszy to kukułka,
Wrzaśnie: «A to co za spółka?
Kuku-ryku? Kuku-ryku?
Nie pozwalam, rozbójniku!
Bierz, co chcesz, bo ja nie skąpię,
Ale kuku nie ustąpię.
Ryku-choć do jutra skrzecz!
Ale kuku moja rzecz!»
Zakukała: kuku! kuku!
Na to dzięcioł: stuku! ptuku!
Czajka woła: czyjaś ty , czyjaś?
Byłaś gdzie? Piłaś co? Piłaś, to wyłaź!
Przepióreczka: chodź tu! Pódź tu!
Masz co? daj mi! rzuć tu! rzuć tu!
I od razu wszystkie ptaki
W szczebiot, w szczebiot, w zgiełk – o taki:
«Daj tu! Rzuć tu! Co masz? Wiórek?
Piórko? Ziarnko? Korek? Sznurek?
Pójdź tu, rzuć tu!Ja ćwierć i ty ćwierć!
Lepię gniazdko, przylep to, przytwierdź!
Widzisz go! Nie dam ci! Moje! Czyje?
Gniazdko ci wiję, wiję, wiję!
Nie dasz mi? Takiś ty? Wstydź się, wstydź się!»
I wszystkie ptaki zaczęły bić się.
Przyfrunęła ptasia milicja
I tak się skończyła ta leśna audycja.
Agnieszka Frączek
Kicia
Pewna kicia, niegdyć łycia,
Dziś skłonności ma do tycia.
– Jestem gruba, co tu kryć?
– Jejciu... – Miauczy. – jak z tym żyć?
Przystać jeść i łycią być?
Czy ciut jeść i ciut-ciut tyć?
70
Agnieszka Frączek
Fak
Fak wokół foki ka,
Foka fuka na Faka.
Foka: FUK!
Fak: FIK!
Wychlapały wodę w mig!
Agnieszka Frączek
Seler, serek i serdelek
Seler, serek i serdelek skradły sroce neseserek,
w którym kryła się froterka oraz srebrna salaterka.
– Hej, mam pomysł! – rzekł serdelek.
– Wyruszymy na spacerek!
Seler, serek i serdelek zatargały neseserek
na ogromnie stromą górę.
– Hurra! – zawołały chórem.
Zaraz pierwszy z nich, serdelek,
wskoczył hop! na neseserek.
Seler dosiadł salaterki,
serek chwycił się froterki...
...i z tej górki na pazurki
poturlały się jak kulki.
Aż leciały z górki wiórki!
Serek zjeżdżał na froterce,
seler pruł na salaterce,
a najszybciej gnał serdelek
i serdelka neseserek.
To dopiero był spacerek!
Widma
Wielkie widma mkną po wydmach,
długie widły dzierżą w skrzydłach,
niosą młotki, dłutka, kołki
i głębokie żłobią dołki.
Potem w dołki, te po widłach,
pchają chałwę i powidła.
71
13.4. Wyliczanki (считалочки)
1. Tu tu sroczka
dzieciom kaszkę warzyła,
w ogonek się sparzyła.
temu dała na łyżeczce,
temu dała na miseczce,
temu w garnuszku,
temu w dzbanuszku,
a temu nic nie dała
i sama – frr-poleciała.
2. Ole ole Janko,
Klęknij na kolanko,
Złap się pod boczki,
Chwyć się za warkoczki,
Umyj się, uczesz się
I wybieraj, kogo chcesz.
3. Raz dwa trzy cztery pięć sześć
siedem osiem dziewięć dziesięć
słońce, gwiazdy, wiosna, jesień.
4. Raz dwa trzy cztery pięć sześć siedem osiem,
Szła baba z krzywym nosem.
A za babą dziad.
Co on dziś na śniadanie jadł.
5. Siedzi baba na cmentarzu,
Trzyma nogi w kałamarzu,
Przyzszedł duch,
Babę w brzuch,
Baba w krzyk,
A duch znikł.
6. Pan Sobieski miał trzy pieski
Czerwony, ziełony (albo szary, bury) i niebieski.
7. Mknie po rzece stara łódka, w niej walizka jest malutka;
Słoń w walizce śpi w tej łodzi, kto nie wierzy, ten odchodzi.
8. Siedzi diabeł na stodole i go słoma w tyłek kole –
Przypatrzcie się ludzie święci jak ten diabeł tyłkiem kręci.
9. Na zielonej górze rosło drzewo duże,
Nazywa się epipepidepidał,
Kto tego drzewa nie powie ten będzie spał.
72
10. Siedzi diabeł koło krzaka
I gapi się na ślimaka:
Raz dwa trzy
Kryjesz ty!
11. Na ulicy Kopernika
Stoi pani bez bucika,
Ja jej mówię: – Gdzie jesz bucik? –
Ona mówi, że jej uciekł.
12. Na czym stoisz?
Na ganeczku.
Za co trzymasz?
Za klameczkę.
A co pijesz?
Kwas.
Łapaj, głupi, nas.
13.5. Piosenki (песни)
13.5.1. Piosenki ludowe (народные песни)
Piosenka ludowa
Wlazł kotek na płotek i mruga.
Ładna to piosenka, niedługa.
Niedługa, niekrótka, jak w sam raz,
Zaśpiewaj koteczku jeszcze raz.
Piosenka ludowa
Ojciec Wirgiliusz
uczył dzieci swoje
A maił ich wszystkich
sto dwadzieścia troje
Hejże dzieci hejże ha
Róbcie to co i ja
Panie Janie
Panie Janie, Panie Janie,
Rano wstań, rano wstań!
Wszystkie dzwony biją,
Wszystkie dzwony biją,
Bim bam bom, bim bam bom!
73
Ty pójdziesz górą
– Zielona łączka, zielona łączka,
żółty na niej kwiat.
Wędruj dziewczyno, wędruj jedyno, wędruj ze mną w świat.
– Jakże ja będę, jakże ja będę
z tobą wędrować?
Będą się ludzie, będą się ludzie temu dziwować.
– A niechże się ta, a niechże się ta
ludzie dziwują.
Oboje młodzi, oboje młodzi we świat wędrują.
– Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą
a ja doliną.
Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz rozą, a ja kaliną.
– Ty pójdziesz drogą, ty pójdziesz drogą
a ja gościńcem.
Ty będziesz panną, ty bądziesz panna, a ja młodzieńcem.
– Ty pójdziesz górą, ty pójdzisz górą
a ja lasami.
Ty się zmyjesz wodą, ty się zmyjesz wodą, a ja ślozami.
– Ty będziesz panią, ty będziesz panią
na wielkim dworze.
A ja będę księdzem, a ja będę księdzem w wielkim klasztorze.
– Ty pójdziesz drogą, ty pójdziesz drogą,
ja pójdę ścieżką.
Ty zostaniesz księdzem, ty zostaniesz księdzem, ja będę mniszką.
– A jak pomrzemy, a jak pomrzemy
każemy sobie
złote litery, złote litery wybić na grobie.
– A kto tam przejdzie albo przejedzie
przeczyta sobie:
złączona miłość, złączona miłość leży w tym grobie.
74
Szła dzieweczka
Szła dzieweczka do laseczka
Do zielonego – ha, ha, ha,
do zielonego – ha, ha, ha,
Do zielonego.
Napotkała myśliweczka
Bardzo szwarnego – ha, ha, ha,
Bardzo szwarnego – ha, ha, ha,
bardzo szwarnego.
Myśliweczku, kochaneczku,
Bardzom ci rada – ha, ha, ha,
Bardzom ci rada – ha, ha, ha,
Bardzom ci rada.
Dałabym ci chleba z masłem,
Alem go zjadła – ha, ha, ha
Alem go zjadła – ha, ha, ha,
Alem go zjadła.
Gdzie jest ta ulica, gdzie jest ten dom
Gdzie jest ta dziewczyna
Co kocham ją?
Znalazłem ulicę, znalazłem dom,
Znalazłem dziewczynę
co kocham ją.
Gdzie jest ta ulica, gdzie jest ten dom
Gdzie jest ta dziewczyna
Co kocham ją?
Znalazłem ulicę, znalazłem dom,
Znalazłem dziewczynę
co kocham ją.
13.5.2. Kolędy polskie (польские колядные песни)
Melodie znajdziesz pod adresem www.info.kalisz.pl/koledy/
Cicha noc
Cicha noc, święta noc,
pokój niesie ludziom wszem
a u żłobka Matka Święta
czuwa sama uśmiechnięta,
nad Dzieciątka snem.
narodzony Boży Syn,
Pan wielkiego majestatu,
niesie dziś całemu światu
odkupienie win.
pastuszkowie od swych trzód
biegną wielce zadziwieni,
za anielskim głosem pieni,
gdzie się spełnił cud.
jakiż w tobie dzisiaj cud,
w Betlejem Dziecina święta
wznosi w górę swe rączęta
błogosławi lud.
Lulajże, Jezuniu
Lulajże, Jezuniu, moja perełko,
Lulaj, ulubione me pieścidełko.
Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj!
A ty Go, Matulu, w płaczu utulaj.
Zamknijże znużone płaczem powieczki,
Utulże zemdlone łkaniem wardeczki.
Lulajże, Jezuniu, lulajże lulaj!
75
Lulajże, piękniuchny nasz Aniołeczku,
Lulajże, wdzięczniuchny świata
Kwiateczku.
Lulajże, przyjemna oczom Gwiazdeczko,
Lulaj, najśliczniejsze świata Słoneczko.
My z Tobą tam w niebie spocząć
pragniemy,
Ciebie tu na ziemi, kochać będziemy.
Lulajże, Różyczko najozdobniejsza,
Lulajże, Lilijko najprzyjemniejsza.
Pójdźmy wszyscy do stajenki
Pójdźmy wszyscy do stajenki,
Do Jezusa i Panienki!
Powitajmy maleńkiego
I Maryję, Matkę Jego.
Witaj, Dziecinko w żłobie,
Wyznajemy Boga w Tobie
Coś się narodził tej nocy
Byś nas wyrwał z czarta mocy.
Witaj, Jezu ukochany,
Od Patryjarchów czekany,
Od Proroków ogłoszony,
Od narodów upragniony.
O, szczęśliwi pastuszkowie,
Któż radość waszą wypowie?
Czego ojcowie żądali,
Wyście pierwsi oglądali.
Wśród nocnej ciszy
Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi:
Wstańcie, pasterze, Bóg się nam rodzi!
Czym prędzej się wybierajcie,
Do Betlejem pośpieszajcie
Przywitać Pana.
Ach, witaj Zbawco z dawna żądany,
cztery tysiące lat wyglądany
Na Ciebie króle, prorocy
Czekali, a Tyś tej nocy
Nam się objawił.
Poszli, znaleźli Dzieciątko w żłobie
Z wszystkimi znaki danymi sobie.
Jako Bogu cześć Mu dali,
A witając zawołali
Z wielkiej radości:
I my czekamy na Ciebie, Pana,
A skoro przyjdziesz na głos kapłana,
Padniemy na twarz przed Tobą,
Wierząc, żeś jest pod osłoną
Chleba i wina.
76
Bóg się rodzi
Bóg się rodzi, moc truchleje,
Pan niebiosów obnażony!
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice Nieskończony;
Wzgardzony okryty chwałą,
Śmiertelny Król nad wiekami!
A Słowo ciałem się stało
i mieszkało między nami.
Ubodzy, was to spotkalo
Witać Go przed bogaczami!
Potem i króle widziani
Cisną się między prostotą,
Niosąc dary Panu w dani:
Mirrę, kadzidło i złoto.
Bóstwo to razem zmieszało
Z wieśniaczymi oarami.
Cóż masz, niebo, nad ziemiany?
Bóg porzucił szczęście twoje,
Wszedł między lud ukochany,
Dzielić z nim trudy i znoje.
Niemało cierpiał, niemało,
Żeśmy byli winni sami.
Podnieś rękę, Boże Dziecię,
Błogosław ojczyznę miłą,
W dobrych radach, w dobrym bycie
Wspieraj jej siłę swą siłą,
Dom nasz i majętność całą
I wszystkie wioski z miastami.
W nędznej szopie urodzony,
Żłób Mu za kolebkę dano!
Cóż jest, czym był otoczony?
Bydło, pasterze i siano.
13.5.3. Piosenki na wiersze poetów polskich (песни на стихи польских поэтов)
Adam Asnyk
Krajobrazy
Już zaszedł nad doliną złocisty słońca krąg;
Odgłosy ciche płyną z zielonych pól i łąk.
Dalekie ludzi głosy, daleki słychać śpiew
I szelest kropel rosy po drżących liściach drzew.
Posłuchaj szumu wiatru i w koło spójrz...
Wieczorne krajobrazy wiatr rozwiewa.
Wędrowcze stron dalekich - zamknij nasz krąg!
Już dopałają się ostatnie drewna...
Hej, o hej...
77
Promieni gra różana topnieje w sinej mgle,
A świeży zapach siana skoszona łąka śle.
Wraz z wonią polnych kwiatów z gasnącym blaskiem zórz
Poezja krajobrazów do ludzkich spływa dusz.
Ref. Posłuchaj szumu wiatru i w koło spójrz...
W półcieniu pierś olbrzymią podnoszą widma gór,
Stulone, cicho drzemią, okryte płaszczem chmur.
I wiążą swoje skrzydła, podarty kryjąc stok,
Jak senne malowidła powoli toną w mrok.
Ref. Posłuchaj szumu wiatru i w koło spójrz...
Edmund Wasilewski
Płynie Wisła, płynie
Płynie Wisła, płynie
po polskiej krainie, po polskiej krainie.
a dopóki płynie Polska nie zaginie! (bis)
Zobaczyła Kraków
wnet go pokochała, wnet go pokochała.
a w dowód miłości wstęgą opasała, (bis)
Chociaż się schowała
w Niepołomskie lasy, w Niepołomskie lasy
i do morza wpada, płynie jak przed czasy, (bis)
Nad moją kolebką
matka się schylała, matka się schylała
i mówić pacierze wcześnie nauczała, (bis)
«Ojcze nasz» i «Zdrowaś».
i «Skład Apostolski», i «Skład Apolstolski».
bym do samej śmierci kochał naród polski. (bis)
Bo ten naród polski
ma ten urok w sobie, ma ten urok w sobie:
kto go raz pokochał, nie zapomni w grobie. (bis)
78
kś. Frańciszek Leśniak
Upływa szybko życie
Upływa szybko życie,
jak potok płynie czas,
za rok, za dzień, za chwilę,
razem nie będzie nas. (bis)
będziemy znów pospołu
śpiewać i marzyć, śnić. (bis)
Już nadszedł koniec roku.
Wam u rozstajnych dróg,
idącym w świat z otuchą
niech błogosławi Bóg! (bis)
I nasze młode lata
popłyną szybko w dal,
a w sercu pozostanie
tęsknota, smutek, żal. (bis)
Powstaną nowe rzeki
i setki nowych gwiazd,
za rok, za dzień, za chwilę,
razem nie będzie nas. (bis)
O, jeszcze młodość nasza,
jakże szczęśliwi my,
o, niech przynajmniej teraz
nie płyną gorzkie łzy. (bis)
Upływa nasze życie
szybciej niz biegnie czas.
nieodgadnione losy
wpędzone w ciemny las. (bis)
Choć pamięć po nas zginie
już za niedługi czas,
niech piosnka w dal popłynie,
póki jesteśmy wraz. (bis)
A ja w pamięci wiernej
zabrałem w obcy świat
kochane, jasne twarze,
przyjaciół z dawnych lat. (bis)
A jeśli losów koło
złączy zerwaną nić,
13.6. Zabawy (игры)
1. Uciekła mi przypióreczka w proso
A ja za nią nieboraczek boso.
Trzeba było się pani matki spytać,
Czy pozwoli przepióreczkę schwytać.
2. Siała baba mak,
Nie wiedziała jak.
A dziad wiedział,
Nie powiedział,
A to było tak.
79
13.7. Teksty prozy (прозаические тексты)
13.7.1. Legendy i podania (легенды и предания)
Podanie o Lechu
Dawno już, bardzo dawno, może z tysiąc lat temu, trzech braci, Lech, Czech i
Rus, rozeszło się w trzy strony świata, aby założyć sobie nowe państwa. Lech udał się
na północ. Szedł długo przez wielkie, nieprzebite puszcze, które pokrywały wówczas
naszą ziemię, przedzierał się przez gąszcze, kierując się jedynie słońcem lub biegiem
wód, aż wyszedł na równinę nad brzegami Wisły. Zachwycony pięknością kraju, żyznością ziemi, obtością ryb i zwierzyny, postanowił tu się zatrzymać i gród sobie
zbudować.
Kiedy w puszczy z rozkazu Lecha ścinano drzewa na budowę grodu, znaleziono
całe gniazdo białych orłów. Lech wziął to za dobrą wróżbę i białego orła obrał sobie za
znak wojenny, a gród, który zbudował, nazwał Gnieznem.
Legenda o Białym Orle
Było to dawno, bardzo dawno. Może tyciąc lat, a może i więcej… W tych dawnych czasach książę Lech wybrał się na łowy, a razem z księciem wyruszyła jego
drużyna. Jechali przez lasy, omijali jeziora i bagna nad rzekami. Zbliżał się wieczór,
słońce zachodziło.
Nagle ponad drzewami ukazał się wielki ptak. Był to orzeł. W promieniach zachodzącego słońca lśniły jego pióra. Ptak był biały, srebrzysty. Bez trwogi krążył ponad głowami przybyłych tu ludzi. Wszyscy patrzyli w milczeniu.
– Piękny ptak – powiedział Książę.
– Piękny… i jaki śmiały! Nie lęka się ludzi.
– Tu się zatrzymamy – oznajmił książę Lech. Nie tylko na spoczynek. Tutaj zbudujemy swoje domy, tu będziemy żyli. A na pamiątkę spotkania z białym orłem ptak
ten będzie naszym znakiem.
Tak się też stało. Biały Orzeł stał się znakiem rodu księcia Lecha, a później całego państwa. Polacy, którzy, jak głosi legenda, pochodzą od Lecha, do dnia dzisiejszego
mają w swym herbie Białego Orła.
Legenda o warszawskiej Syrenie
Dawno to już, dawno, gdy Warszawa była malą osadą rybacką, zamieszkała w
Wiśle Syrena. Co noc śpiewała tak pięknie, że ludzie słuchali jej z zachwytem. Dowiedział się o Syrenie książe, rozkazał ją schwytać i przywieźć na zamek. Nocą, gdy księżyc świecił, ludzie księcia złowili Syrenę. Potem wciągnęli ją do łodzi, podpłynęli do
brzegu i zamknęli w stodole. Sami udali się do księcia, a na straży zostawili Wojtka.
– Uwolnij mnie! – prosiła Syrena. – Mogę żyć tylko w wodzie, zginę z dala od
Wisły. Będę czuwała nad waszą osadą.
80
Wzruszył się Wojtek, otworzył wrota i Syrena znikła wśród nocy.
Gniew ogarnął księcia, gdy dowiedział się o czynie Wojtka.
– Skazuję cię na wygnanie – powiedział.
Poszedł Wojtek nad Wisłę. Z rzeki wynurzyła się Syrena.
– Bądź spokojny – powiedziała – książe nie będzie już długo panował. Powrócisz niedługo. Do tego czasu ja będę się opiekowała Warszawą. Przyrzekam ci.
Niespodziewanie na spokojną osadę napadło nocą obce wojsko. Syrena zbudziła mieszkańców Warszawy i śpiewem zachęcała ich do walki. Obce wojsko musiało
odejść. Po zwycięstwie rybacy udali się na brzeg Wisły, by podziękować Syrenie za
pomoc. Potem zabrali się do odbudowy domów.
Kiedy Wojtek wrócił z wygnania, nie mógł Warszawy poznaś. Przywitał się z
rodzicami i pobiegł nad Wisłę.
– Witaj! – rzekła Syrena. – Dotrzymałam przyrzecenia. A teraz zniknę na zawsze.
Odtąd Syrena nie ukazała się już nikomu, ale mieszkańcy Warszawy o niej nie
zapomnieli. Umieścili jej obraz na tarczy jako godło swego miasta. Postawiono jej
później pomnik nad Wisłą.
O czarownicy, podarkach i o zegarze
Działo się to wtedy, gdy świat był tak młody, że dziś już tego nikt nie pamięta.
W chatce na końcu wsi mieszkała pewna czarownica.
Nazywała się Agata i była strasznie roztargniona. Zamiast, jak na czarownicę
przystało, zajmować się czarami, ciągle czegoś szukała. Całymi dniami snuła się po
łąkach w poszukiwaniu, a to zgubionej różdżki, to magicznego zaklęcia, czy latającej
miotły, która ciąglegdzieś jej się zapodziewała. Oczywiście, przy takim wypełnianiu
obowiązków, skarg na nią było co niemiara i nie cieszyła się ona sympatią innych czarownic. Każdego roku w dzień świętego Jana, tuż przed zachodem słońca, wylatywała
Agata na miotle z domu i spieszyła na wielkie zebranie wiedźm. Strasznie nie lubiła
tego swego obowiązku i często się spóźniała. Tak też było i tym razem. Nie znalazłszy
nigdzie miotły, dosiadła pogrzebacza i poleciała. Ponieważ nie pamiętała drogi, ciągle
się gubiła, i na Łysą Polanę dotarła już po zachodzie słońca.
Tak jak zwykle, wiedźmy nawymyślały jej co niemiara i zagroziły, że jak jeszcze raz się to powtórzy, to wykluczą ją ze swej społeczności. Agata wcale się tym nie
przejęła. Samotnie usiadła przy ognisku i słuchając przechwałek innych czarownic,
gapiła się w ogień. Nad ranem, gdy rosa zmoczyła już łąkę, najstarsza z wiedźm usiadła obok niej.
– Moja droga! Martwię się o ciebie. Przesypiasz całe dnie i zaniedbujesz obowiązki – powiedziała.
– Twoja babka, która była moją przyjaciółką, zawsze mówiła, że masz dobre
serce. Ale doglądanie leśnej zwierzyny i leczenie wieśniaków, to doprawdy już przesada! Co ci po tym? Zwierzęta odejdą, a ludzie nigdy cię nie docenią – dodała ze zło81
ścią. Agata nic na to nie odpowiedziała. Ze smutkiem patrzyła na dogasające ognisko
i myślała tylko o tym, by jak najszybciej wrócić do domu.Wówczas stara wyjęła zza
pazuchy coś, co błyszczało w słońcu niczym najprawdziwsze złoto, i z powagą w
głosie rzekła:
– Tu masz czarodziejski krążek. On zawsze pokaże ci na co jest pora i przypomni o twych obowiązkach. Pamiętaj, strzeż go jak oka w głowie i stosuj się do jego
zaleceń. Powiedziawszy to, szybko rozpłynęła się w powietrzu. Agata na nic więcej nie
czekała. Schowała do kieszeni podarek, wsiadła na pogrzebacz i już po chwili była w
domu. Schowała krążek do kufra i ani myślała go używać.
Wróciła do swych spacerów i dotychczasowych zajęć. Pewnego dnia, gdy szukała lustra, przeszukała także i kufer. Ale lustra i tam nie było. Zdenerwowana, wyrzuciła całą jego zawartość przed chatę. Szum fruwających na wietrze chust, spódnic i
korali zwabił przed dom jedną ze srok.
Ta szybko pochwyciła kilka paciorków i uradowana odfrunęła. Nie wiedziała o
tym, że z koralami splątany był łańcuszek magicznego krążka. Gdy to zauważyła, rozplątała go, a że zupełnie nie pasował do jej piórek, rzuciła go gdzieś w krzaki.
I magiczny krążek leżał tak wśród gałęzi dość długo. Dopiero jesienią, gdy wiatr
zerwał gałęziom listki, znalazł go pewien wieśniak. Nie wiedząc z czym ma do czynienia, przyszedł po radę do Agaty.
– To magiczny krążek – odparła czarownica – dostałam go w prezencie, ale
prawdę powiedziawszy wcale go nie potrzebuję. Możesz go zatrzymać.
– A do czego on służy? – zapytał zdziwiony wieśniak.
– Właściwie to nie wiem. Podobno pokazuje czas – dodała zniecierpliwiona
Agata i wyrzuciła wieśniaka za drzwi. Gdy tylko je zamknęła, niebo zrobiło się ciemne jak atrament i zapaliły się na nim syczące błyskawice. Ściana domku z hukiem się
otworzyła i przed wystraszoną Agatą pojawiła się najstarsza z wiedźm.
– Cóżeś zrobiła nieszczęsna? – zwołała strasznym głosem.
– Oddałaś ludziom mój cenny podarek?! Odtąd zawsze będą oni wiedzieć co
czynić i jak bronić się przed naszymi czarami. Jesteśmy teraz bezsilne, a ciebie na
zawsze wykluczamy ze swej społeczności – powiedziała i znikła. Agata, jak się domyślacie, zaraz straciła swą czarodziejską moc. Odtąd nie mogła już, ani wzlatywać
na miotle, ani huśtać się na księżycowym rożku. Nadal jednak mieszkała w chatce i
spacerowała po polach. Tak jak dawniej, doglądała leśnej zwierzyny i leczyła ludzi.
A ludzie, jak to ludzie, polubili zegarki, bo tak nazwali owe magiczne krążki i,
jak wiecie, nie mogą się teraz bez nich obejść. Natomiast o czarownicach, jak dotąd,
niewiele wiadomo.
O kogucie
Jedna baba, uboga żebraczka, chodziła po proszonym chlebie od chaty do chaty.
Odprawiano ją zwykle z niczym mуwąc: «Niech Pan Bуg opatrzy». Ale jedna litościwa kobieta, sama niebogata, daіa jej ziarnko grochu, gdy nie mogła dać nic lepszego.
82
Żebraczka, odebrawszy to ziarnko grochu, zasadziła je w ziemię i czekała wiosny i lata. A tu z ziarnka wyrosły strączki i wiły się po tyczce w górę, wiły się coraz
wyżej i wyżej, aż nareszcie dosięgły samego nieba. Baba, ciekawa, jak też to tam jest
w niebie, schwyciła się więcej latorośli i czepiając się rękami kruchych gałązek, drapała się po nich coraz wyżej a wyżej, aż nareszcie doszła do nieba. W niebie zobaczyła
świętego Piotra i pokłoniła mu się. A święty Piotr dał jej jajko i złoty kubek, przeżegnał
ją i kazał na świat wrócić, mówiąc, że z kubka będzie miała napoju, ile tylko zechce i
jakiego zechce.
Gdy się znów na powrót po tyczce i gałązkach grochu spuściła na dół – trzymając jajko pod ciepłą pachę, dostrzegła, że już z niego wylęgł się śliczny kogut, który
zaraz babce powiedział: «Dzień dobry» i w chacie jej krzepko się uwijać począł i ludzi
do roboty budził. A kubek, ile razy tego zażądała, napełniał się do wierzchu mlekiem,
winem, wódką, piwem lub innym trunkiem. Oczywiście, że bardzo jej z tym było dogodnie, Bogu też za to dziękowała, a trunków nie nadużywała.
Dowiedziała się jednak wkrótce o tym cudownym kubku wieś cała; dowiedział
się o nim i sam pan dziedzic. Posłał więc swego lokaja, ażeby babę z kubkiem do pana
zaprosić. Ale ostrożna babula nie dała się w pole wywieść i iść nie chciała. Więc pan
zalecił lokajowi użyć fortelu i kubek wykraść.
Jakoż razu jednego, wpadł lokaj do chałupy baby z nagłym okrzykiem:
– Pali się we wsi, gore, gore! – i zniknął niby, ukrywszy się za drzwi.
Przestraszona baba wyleciała z chałupy, a zobaczywszy, że pożaru nie ma, wróciła. Ale już kubka w izbie nie zastała. Porwał go bowiem podczas jej niebytności lokaj
i do pana zaniósł.
Pan, przekonawszy się wkrótce potem o obtości cudownego kubka, sprosił
wszystkich sąsiadów i wielu innych gości na ucztę do siebie i częstował ich z owego
kubka, czym kto się chciał posilić, a było tam i szampańskie wino, i arak Jamajka, i
inne rzadkie trunki. Goście cieszyli się wszyscy a pili. Wtem, gdy sobie już dużo tego
picia pozwolili, odzywa się nagle trzykrotnie za oknem kogut, ktуry chcąc babce dopomóc, zapowiedział jej, że pуjdzie po ten kubek i odzyska go:
– Kikiryku, kikiryku! Pijecie nie z pańskiego, ale ze skradzionego babce kubka!
Rozgniewany pan kazał koguta natychmiast schwytać i wrzucić w głęboką studnię na podwórzu. Tutaj ów kogut w wodzie jak zaczął pić a pić wodę, tak calutką wodę
wypił, aż w studni zrobiło się sucho i przyleciał znowu pod okno i zaczyna krzyczeć:
– Kikiryku, kikiryku, ze skradzionego babce kubka!
Zdziwiony tym i rozgniewany pan każe powtórnie łapać koguta i wrzucić go w
rozpalony piec, gdzie buchały płomienie. Ale kogut wkrótce cały ten ogień zalał, wypuściwszy z siebie wszystką ze studni wypitą wodę, połknął wszystek dym w siebie, i
znowu poleciał pod okno i wrzeszczeć począł o skradzionym kubku.
Zniecierpliwiony pan znowu go kazał schwytać i wrzucić do stajni między bystre konie, żeby go roztratowały. Ale tu kogut, jak zaczął z siebie wypuszczać połknięty dym, tak wszystkie konie zaczadził, i wszystkie się podusiły. Pan, widząc tak wielką
szkodę, kazał znów koguta schwytać, oskubać, upiec go na rożnie i wreszcie zjadł go.
83
Aż tu nagle w brzuchu jego odzywa się znowu ów kogut:
– Kikiryku! Ze skradzionego kubka! – A głos ten bezustannie się powtarza i
nie ma sposobu go zagłuszyć, a co pan się z kubka chce napić, to wszystko na powrót
oddać musi, bo kogut tego do żołądka nie dopuszcza, a wciąż swoje wrzeszczy. W
końcu poradził panu doktor wziąć lekarstwo na wymioty i koguta na powrót przez
gardło wyrzucić. Gdy zatem oddał koguta, ten wyskoczył jak wprzódy, żywy i zdrów,
mуwiąc, że nie da panu pokoju, dopóki kubka nie zwróci babce. I nie mógł pan z nim
sobie poradzić, więc kubek sam babce odniósł i przeprosił ją.
O wawelskim smoku, królu Kraku i szewcu Skubie
Strach padł na Kraków i okolice. Oto w pieczarze pod Wawelskim Wzgórzem
zamieszkał potwór straszny, do ogromnego jaszczura podobny, smokiem zwany. Nigdy nienasycony, pokarmu się domagał. Ludzie, chcąc własne życie ratować, swój
dobytek pod smoczą jamę podrzucali. Smok pożerał krowy i woły, owce i barany i
jeszcze potężniejszym głosem o jedzenie wołał. Wkrótce mało mu było krów i wołów,
owiec i baranów i oar z ludzi żądać zaczął.
Dlatego strach padł wielkim cieniem na Kraków i jego mieszkańcy coraz częściej prośby do króla Kraka zanosili, by gród od potwora uwolnił. Przemyśliwał nad
tym od dawna król Krak, radził się kapłanów i wróżbitów, nagrodę sowitą za zgładzenie
smoka obiecywał, ale wszystko nadaremnie. Owszem, zjawiali się śmiałkowie, nagrodą skuszeni i sławy żądni, ale ich wyprawy pod smoczą jamę kończyły się ucieczką, a
niekiedy też śmierć tam spotykali.
Nawet sam Krak zmierzył się trzykrotnie ze smokiem, ale i on musiał potworowi pola ustąpić. Zdawało się, że żadna ludzka siła bestii nie zmoże. Jednakże pewnego
dnia stanął przed obliczem króla Skuba, krakowski szewc. Pokłonił się koronie i powiedział:
– Wybacz, królu, mą zuchwałość, ale chciałbym i ja walki ze smokiem spróbować. Nie mieczem, a podstępem.
Poruszył się Krak na tronie, uważnie się Skubie przyjrzał – choć go znał, bo
szewc na dworze bywał – i spytał, cóż to za podstęp wymyślił.
– Smok to bestia wielce żarłoczna – wyjaśnił Skuba – i tylko własna żarłoczność może go zgubić. Umyśliłem więc sobie, że skórę barana albo wołu trzeba zdobyć,
siarką i smołą ją napełnić, na powrót zaszyć, tak by żywe zwierzę przypominała, i pod
smoczą jamę podrzucić. Smok się złakomi, barana albo wołu połknie, a wtedy żywy
ogień zacznie mu trzewia palić.
Zdumiała Kraka mądrość i przebiegłość szewca, pochwalił pomysł i polecił wnet
do dzieła przystąpić.
Zabrał się przeto Skuba do pracy. Postarał się o baranią skórę, siarką i smołą ją
wypełnił i pod smoczą jamę zaniósł. Rankiem wygłodniały smok z jamy wypełzł, smakowitego barana ujrzał i rzuciwszy się na niego żarłocznie połknął.
Niedługo jednak cieszył się sytością, bo oto ogień straszny począł mu wnętrzności trawić. Aby ten żar wewnętrzny ugasić, poczołgał się smok na brzeg Wisły i za84
chłannie zaczął wiślaną wodę pić. Pił i pęczniał coraz bardziej, ogromniał, aż wreszcie
pękł z wielkim hukiem, uwalniając Kraków od strachu.
Radość wielka zapanowała na wieść o tym zdarzeniu. Krak zaś ucztę wystawną
z tej okazji wydał, a Skubę szewcem osobistym mianował.
Do dziś po smoku pozostała tylko ta opowieść i Smocza Jama na Wawelskim
Wzgórzu.
Twardowski
Żył raz sobie szlachcic nazwiskiem Twardowski. Prawdziwy to był szlachcic, bo
po mieczu i kądzieli. Umyślił on sobie, że znajdzie na śmierć lekarstwo, bo bardzo mu
się nie chciało umierać. Zasiadł więc Twardowski do ksiąg starych i zaczął czytać. Jedna z nich powiadała, jak diabła przywołać można. O północy przeto wyszedł Twardowski poza rogatki Krakowa (w mieście tym był znanym znachorem) i przybywszy do
Podgórza, zaczął biesa głośno wzywać. Zawezwany diabeł pojawił się bardzo prędko.
Jak w onych czasach bywało, zawarł Twardowski z diabłem pakt. Na kolanach zaraz
diabeł napisał długi cyrograf, który Twardowski własną krwią – wyciśniętą z serdecznego palca – podpisał. Pomiędzy wieloma warunkami był jeden, najgłówniejszy – że
dopóty ni do ciaіa, ni do duszy czart żadnego prawa nie ma, dopóki Twardowskiego w
Rzymie nie złapie.
Na mocy tej to umowy Twardowski swemu słudze-diabłowi rozkazał na początek, aby z całej Polski srebra naniósł w jedno miejsce i piaskiem przysypał. Wskazał
mu na Olkusz. Posłuszny sługa dopełnił rozkazu i tak powstała słynna naonczas kopalnia srebra w Olkuszu.
Następne życzenie tyczyło się Pieskowej Skały. Diabeł miał tam przynieść skałę
wysoką, przewrócić ją na dół najcieńszym końcem, ażeby tak wiecznie stała. Posłuszny
giermek – jako pan kazał – postawił skałę, która dotąd stoi i zwie się Skałą Sokolą.
Wszystko, czego Twardowski zażądał, miał na swoje zawołanie: jeźdił na malowanym koniu, latał w powietrzu bez skrzydeł, a w daleką drogę siadał na koguta i
prędzej bieżał na nim niż konno. Złota miał zawsze tyle co piasku nad morzem, bo czego sobie tylko zażyczy, zaraz mu diabeł donosił. Działo się tak już lat wiele i diabłowi
znudziło się czekanie na duszę Twardowskiego. Razu pewnego Twardowski poszedł
zaszedł do boru ciemnego bez narzędzi czarnoksięskich. Wtem napada na niego diabeł
i żąda, aby niezwłocznie do Rzymu się udał. Ale ten rozgniewany, mocą swego zaklęcia, zmusił biesa do ucieczki.
Aż wreszcie diabeł postanowił przechytrzyć mistrza Twardowskiego. Przyszedł
do niego w przebraniu dworzanina i powiedział, że jego chory pan wzywa Twardowskiego do siebie. Ten za posłańcem pospieszył do pobliskiej wioski nie wiedząc, że
była w niej gospoda, co się «Rzym» nazywała. Skoro tylko Twardowski jej próg przestąpił, zaraz mnóstwo kruków, sów i puchaczy osiadіo dach cały i wrzaskami napełniło
powietrze. Twardowsi widząc, że nie może złamać raz danego szlacheckiego słowa,
zbliżył się do czarta. Ten zaś złapał go szybko i czym prędzej porwał kominem ku górze. Zawrzało stado sów, kruków i puchaczy.
85
Lecą tak, lecą coraz wyżej, a Twardowskiemu coraz smutniej ziemię opuszczać.
Spojrzał w dół – a tam Kraków i dalej Tatry. Z tego smutku wyrwała mu się z piersi
w dzieciństwie śpiewana pieśń religijna, maryjna. Aż góralscy pasterze zadarli głowy
wysoko, chcąc zobaczyć kto tę pieść nabożną śpiewa – głos Twardowskiego bowiem
nie poleciał w górę, ale ku ziemi podążył.
Kiedy skończył pieśń śpiewać, zdziwiony spostrzegł, że nie leci już w górę, ale
zawisł w powietrzu. Spojrzał dookoła – nie ma towarzysza podróży, słychać tylko z
daleka głos diabelski:
– Nie mogę ja cię wziąć ze sobą, boś Boga o pomoc prosił, ale jako pokutę do
dnia sądnego tak będziesz zawieszony między niebem, piekłem a ziemią!
I jak zawisł Twardowski, tak do dziś buja. I choć mu słowa w ustach zamarły,
choć głosu nikt nie słyszy, żyją jeszcze starcy co na plamkę czarną na księżycu pokazują, mówiąc że to ciało Twardowskiego zawieszone do dnia Sądu Ostatecznego.
13.7.2. Teksty literatury pięknej (тексты художественной литературы)
Zoa Nałkowska
Medaliony
(fragment)
Tego rana byliśmy tam po raz drugi. Dzień był pogodny, majowy, chłodnawy.
Wiatr od morza szedł rześki, coś sprzed lat przypominał. Za drzewami szerokiej, wyasfaltowanej alei stał mur ogrodzenia, za nim ciągnął się rozległy dziedziniec.
Wiedzieliśmy już, co przyjdzie nam zobaczyć.
Tym razem towarzyszyło nam dwóch starszych panów. Ci przyszli w charakterze «kolegów» Spannera – obaj profesorowie, obaj lekarze i uczeni. Jeden wysoki, siwy, o twarzy
szczupłej i szlachetnej, drugi równie duży, ale przy tym tęgi i ciężki. Jego pełna twarz wyrażała dobroduszność i jakby zatroskanie.
Ubrani byli dość podobnie i nie po naszemu, raczej prowincjonalnie – w czarne, długie wiosenne palta z dobrej wełny. Na głowach mieli miękkie, również czarne
kapelusze.
Skromny, nie tynkowany domek z cegły stał w rogu podwórza, na uboczu, jako
nieważny pawilon dużego gmachu, w którym mieścił się Instytut Anatomiczny.
Naprzód zeszliśmy do rozległej, ciemnej piwnicy. W pochyłym świetle, idącym
od dalekich, wysoko umieszczonych okien, umarli leżeli jak wczoraj. Ich ciała, nagie,
białokremowe, młode, podobne do twardych rzeźb, były w doskonałym stanie, mimo
że czekaly tu już od szeregu miesięcy na chwilę, w której wreszcie przestaną być potrzebne.
Leżeli, jak w sarkofagach, w cementowych długich basenach z uniesionymi pokrywami – wzdłuż, jedni na drugich. Mieli ręce opuszczone wzdłuż ciała, nie złożone
na piersiach według pogrzebowego rytuału. A głowy odcięte od torsów tak równo,
jakby byli z kamienia.
86
W jednym z tych sarkofagów leżał na sarkofagów leżał na stosie umarłych znany już «marynarz» bez głowy – młodzieniec wspaniały, wielki jak gladiator. Na jego
piersi szerokiej wytatuowany był kontur statku. Poprzez zarysy dwóch kominów przechodził napis wiary daremnej: Bóg z nami.
Mijaliśmy jeden za drugim baseny pełne trupów, a obaj cudzoziemscy panowie
szli także i także patrzyli. Byli lekarzami i lepiej od nas rozumieli, co to znaczy. Na
potrzeby Instytutu Anatomicznego przy uniwersytecie wystarczyłby zapas czternastu
trupów. Tu było ich trzysta pięćdziesiąt.
Dwie kadzie zawierały same głowy bezwłose, odcięte od tamtych ciał. Leżały
jedne na drugich – twarze człowiecze, niby zesypane do dołu ziemniaki – jak popadło;
jedne bokiem, jak się leży na poduszce, inne obrócone w dół albo na wznak. Były żółtawe i gładkie, też świetnie zakonserwowane, też równiutko od karku odcięte, jak z kamienia. W rogu jednej kadzi spoczywała na wznak ta nieduża, kremowa twarz chłopca,
który umierając mógł mieć osiemnaście lat. Lekko skośne, ciemne oczy nie byly zamknięte, tylko zaledwie spuszczone. Pełne usta, barwy tej samej co twarz, przybrały
wyraz cierpliwego, smutnego uśmiechu. Brwi równe i wyraźne unosiły się ku skroniom jakby z niedowierzaniem. Oczekiwał w tej najdziwniejszej, przechodzącej jego
pojęcie sytuacji na ostateczne orzeczenie świata.
Dalej były znowu baseny z umarłymi, a później kadzie z ludźmi przeciętymi na pół, pokrajanymi na części i odartymi ze skóry. W jednym tylko basenie leżały osobno i daleko nieliczne zwłoki kobiet. Poza tym w podziemiu obejrzeliśmy
jeszcze parg basenów pustych, zaledwie wykończonych, bez pokryw. Oznaczały,
że zapas trupów, potrzebnych żyjącym, był niedostateczny, żyjącym, był niedostateczny, że istniał zamiar powiększenia całej imprezy. Później z obu profesorami przeszliśmy do czerwonego domku i tam widzieliśmy na wyziębłym palenisku
ogromny kocioł, pełen ciemnej cieczy. Ktoś obyty z terenem uchylił pokrywy i
pogrzebaczem wyciągnął na wierzch ociekający płynem, wygotowany tors człowieczy, odarty ze skóry. W dwóch innych kadziach nie było nic. Ale w pobliżu, na
półkach oszklonej szafy, leżały rzędem wygotowane czaszki i piszczele. Widzieliśmy też skrzynię, a w niej ułożone warstwami – oczyszczone z tłuszczu, spreparowane cienko płaty skóry ludzkiej. Na półce słoje z sodą kaustyczną, przy ścianie
wmontowany w mur kocioł z zaprawą i duży piec do spalania odpadków i kości.
Wreszcie na wysokim stole kawałki mydła białawego i chropowatego i parę
metalowych, powalanych zeschłym mydłem foremek. Nie wchodziliśmy już tym
razem na strych po drabinie, by oglądać tam zalegające wysoko polepę zsypisko
czaszek i kości. Zatrzymaliśmy się tylko na chwilę w tej części dziedzińca, gdzie
widać ślady spalonych całkowicie trzech budynków, szczątki pieców metalowych
typu krematoryjnego i bardzo licznych rur i przewodów. Wiadomo, że i czerwony
domek podpalano już dwukrotnie. Za każdym razem jednak powstający pożar został
dostrzeżony i ugaszony.
Wyszliśmy razem z profesorami, którzy od razu odłączyli się od nas i prowadzeni przez kogoś nieznajomego udali się w swoją drogę.
87
Bolesław Prus
Faraon
(fragment)
Niedaleko miasta Pi-Bast znajdowała się wielka świątynia bogini Hator.
W miesiącu Paoni (marzec-kwiecień), w dniu porównania wiosennego około dziewiątej wieczór, gdy gwiazda Syriusz miała się ku zachodowi, pod bramą
świątyni stanęli dwaj podróżni kapłani i jeden pokutnik. Szedł on boso, miał popiół na głowie i był przykryty grubą płachtą, którą twarz zasłaniał.
Pomimo widnej nocy fizjognomii podróżnych nie można było poznać, stali
bowiem w cieniu dwu olbrzymich posągów bóstwa z krowią głową, które pilnowały wejścia do świątnicy i łaskawymi oczyma strzegły nomesu Habu od pomoru,
złego wylewu i południowych wiatrów.
Odpocząwszy nieco pokutnik upadł piersiami na ziemię i długo modlił się.
Potem podniósł się, ujął miedzianą kołatkę i uderzył. Potężny dźwięk metalowy
obiegł wszystkie dziedzińce, odbił się od grubych murów świątyni i poleciał ponad łany pszenicy, nad gliniane chaty chłopów, nad srebrzyste wody Nilu, gdzie
słabym okrzykiem odpowiedziało mu zbudzone ptactwo.
Po długiej chwili za bramą rozległ się szmer i pytanie:
– Kto nas budzi?
– Niewolnik boży, Ramzes – rzekł pokutnik.
– Po co przyszedłeś?
– Po światło mądrości.
– Jakie masz prawa?
– Otrzymałem niższe święcenie i na wielkich procesjach wewnątrz świątyni
noszę pochodnią.
Brama szeroko otworzyła się. Na środku stał kapłan w białej szacie, który
wyciągnąwszy rękę rzekł powoli i wyraźnie:
– Wejdź. Niech razem z przestąpieniem tego progu spokój boży zamieszka
w twojej duszy i niech spełnią się życzenia, o które w pokornej modlitwie błagasz
bogów.
A gdy pokutnik upadł mu do nóg, kapłan czyniąc nóg, kapłan czyniąc jakieś
znaki nad jego głową szeptał:
– W imię Tego, który jest, był i będzie... Który wszystko stworzył... Którego
tchnienie napełnia świat widzialny i niewidzialny i jest życiem wiecznym.
A gdy brama zamknęła się, kapłan wziął Ramzesa za rękę i wśród zmroku,
pomiędzy ogromnymi kolumnami przysionka, zaprowadził go do przeznaczonego
mieszkania. Była to mała celka oświetlona kagankiem. Na kamiennej posadzce leżała wiązka suchej trawy, w kącie stał dzban wody, a obok – jęczmienny placek.
– Widzę, że tutaj naprawdę odpocznę po przyjęciach u nomarchów!... – wesoło zawołał Ramzes.
88
– Myśl o wieczności – odparł kapłan i oddalił się.
Księcia niemile dotknęła ta odpowiedź. Pomimo że był głodny, nie chciał
jeść placka ani pić wody. Usiadł na trawie i patrząc na swoje pokaleczone w podróży nogi pytał się: po co on tu przyszedł?... po co dobrowolnie wyzuł się ze
swej dostojności?...
Widząc ściany celi i jej ubóstwo, przypomniał sobie chłopięce lata spędzone
w kapłańskiej szkole. Ile on tam dostał kijów!... ile nocy przepędził na kamiennej
posadzce za karę!... Ramzes i teraz uczuł tę nienawiść i trwogę, jakiej wówczas
doświadczał wobec surowych kapłanów, którzy na wszystkie jego pytania i prośby odpowiadali zawsze jednym: «Myśl o wieczności!...»
Po kilkumiesięcznym zgiełku wpaść w taką ciszę, zamienić dwór książęcy
na ciemność i samotność, a zamiast uczt, kobiet, muzyki czuć dokoła siebie i nad
sobą ciężar murów...
«Oszalałem!... oszalałem...» – mówił do siebie Ramzes.
Była chwila, że chciał opuścić świątynię natychmiast, a potem przyszła mu
myśl, że mogą nie otworzyć bramy. Widok brudnych bramy. Widok brudnych nóg,
popiołu, który sypał mu się z włosów, szorstkość pokutniczej płachty – wszystko
to napełniało go obrzydzeniem. Gdyby choć miał swój miecz!... Ale czy w tym
odzieniu i tym miejscu ośmieliłby się go użyć?...
Uczuł niepokonany strach i to go otrzeźwiło. Przypomniał sobie, że bogowie
w świątyniach zsyłają na ludzi trwogę i że ona ma być wstępem do mądrości.
«Jestem przecie namiestnikiem i następcą faraona - pomyślał - cóż mi tu kto
zrobi?... »
Podniósł się i wyszedł ze swej celi. Znajdował się w wielkim dziedzińcu
otoczonym kolumnami. Gwiazdy jasno świeciły, więc zobaczył – na jednym końcu podwórza olbrzymie pylony, na drugim otwarte wejście do świątyni.
Poszedł tam. Ode drzwi panował mrok, a gdzieś bardzo daleko płonęło
kilka lamp, jakby unoszących się w powietrzu. Wpatrzywszy się dojrzał między
wejściem i światłami cały las gęsto ustawionych, grubych kolumn, których wierzchołki rozpływały się w ciemności. W głębi, może o paręset kroków od niego,
niewyraźnie widać było olbrzymie nogi siedzącej bogini i jej ręce oparte na kolanach, od których słabo odbijał się blask lamp.
Eliza Orzeszkowa
Nad Niemnem
(fragment)
Dzień był letni i świąteczny. Wszystko na świecie jaśniało, kwitło, pachniało, śpiewało. Ciepło i radość lały się z błękitnego nieba i złotego słońca; radość
i upojenie tryskały znad pól porosłych zielonym zbożem; radość i złota swoboda
śpiewały chórem ptaków i owadów nad równiną w gorącym powietrzu, nad niewielkimi wzgórzami, w okrywających je bukietach iglastych i liściastych drzew.
89
Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi na nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczystą ścianą
wyrastający z zieloności ziemi a koroną ciemnego boru oderznięty od błękitnego
nieba, ogromnym półkolem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gdzieniegdzie tylko wyrastały dzikie, pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne,
słupiaste topole. Dnia tego w słońcu ta piaszczysta ściana miała pozór półobręczy
złotej, przepasanej jak purpurową wstęgą tkwiącą w niej warstwą czerwonego
marglu. Na świetnym tym tle w zmieszanych z dala zarysach rozpoznać można
było dwór obszerny i w niewielkiej od niego odległości na jednej z nim linü rozciągnięty szereg kilkudziesięciu dworków małych. Był to wraz z brzegiem rzeki
zginający się nieco w półkole sznur siedlisk ludzkich, większych i mniejszych,
wychylających ciemne swe profile z większych i mniejszych ogrodów. Nad niektórymi dachami, w powietrzu czystym i spokojnym wzbijały się proste i trochę
tylko skłębione nici dymów; niektóre okna świeciły od słońca jak wielkie iskry;
kilka strzech nowych mieszało złocistość słomy z błękitem nieba i zielonością
drzew.
Równinę przerzynały drogi białe i ... drogi białe i trochę zieleniejące od z
rzadka porastającej je trawy; ku nim, niby strumienie ku rzekom, przybiegały z
pól miedze, całe błękitne od bławatków, żółte od kamioły, różowe od dzięcieliny
i smółek. Z obu stron każdej drogi szerokim pasem bielały bujne rumianki i wyższe od nich kwiaty marchewnika, słały się w trawach fioletowe rohule, żółtymi
gwiazdkami świeciły brodawniki i kurze ślepoty, liliowe skabiozy polne wylewały ze swych stulistnych koron miodowe wonie, chwiały się całe lasy słabej i
delikatnej mietlicy, kosmate kwiaty babki stały na swych wysokich łodygach rumianością i zawadiacką postawą stwierdzając nadaną im nazwę kozaków. Za tymi
pasami roślinności dzikiej cicho w cichej pogodzie stało morze roślin uprawnych.
Żyto i pszenica miały kłosy jeszcze zielone, lecz już osypane drżącymi rożkami,
których obfitość wróżyła urodzaj; niższe znacznie od nich, rumianym kwiatem
gęsto usiane, słały się na szerokich przestrzeniach liściaste puchy koniczyny; puchem też, zda się, ale drobniejszym, delikatniejszym, z zielonością tak łagodną,
że oko pieściła, młody len pokrywał gdzieniegdzie kilka zagonów, a żółta jaskrawość kwitnącego rzepaku wesołymi rzekami przepływała po łanach niskich jeszcze owsów i jęczmion.
Wśród tej wesołej przyrody ludzie dziś także byli weseli; mnóstwo ich ciągnęło po drogach i miedzach. Gromadami na drogach, a sznurami na miedzach
szły wiejskie kobiety, których głowy ubrane w czerwone i żółte chusty tworzyły
nad zbożami korowody żywych piwonii i słoneczników. Od tych gromad lały się i
płynęły po łanach strumienie różnych głosów. Były to czasem rozmowy gwarne i
krzykliwe, czasem śmiechy basowe lub srebrzyste, basowe lub srebrzyste, czasem
płacze niemowląt u piersi w chustach niesionych, czasem też pieśni przeciągłe,
głośne, których nutę porywały i przedłużały echa ze stron obu: w borkach i gajach
rosnących na wzgórzach i w wielkim borze, który ciemnym pasem odcinał po90
złoconą, przetkaną szkarłatem ścianę nadniemeńską od wysadzanych srebrnymi
obłokami błękitów nieba. W tym ruchu ludzkim odbywającym się na urodzajnej
równinie czuć było najpiękniejszy dla wiejskiej ludności moment święta: wesoły
i wolny w słoneczny i wolny dzień boży powrót z kościoła.
W porze, kiedy ten ruch znacznie już stawał się mniejszy, na równinie, z
dala od tu i ówdzie jeszcze ciągnących gromad, ukazały się dwie kobiety. Szły one
z tej samej strony, z której wracali inni, ale zboczyły znać z prostej drogi i chwilę
jakąś przebyły w jednym z rosnących na wzgórzach borków. Było to przyczyną
ich spóźnienia się, tym więcej że jedna z nich niosła ogromną więź leśnych roślin,
które tylko co i dość długo zapewne zrywała. Druga kobieta zamiast kwiatów
trzymała w ręku niepospolitej wielkości chustkę, która za każdym jej szerokim i
zamaszystym krokiem kołysząc się wraz z długim ramieniem powiewała jak sporej wielkości chorągiew. Z dala to tylko widać było, że jedna z tych kobiet miała w
ręku pęk roślin, a druga szmatę białego płótna; z bliska uderzały one niezupełnie
zwykłą powierzchownością.
Kobieta z chustką była niezwykle wysoką, a wysokość tę zwiększała jeszcze
chudość jej ciała, które przecież posiadało szkielet tak rozrosły i silny, że pomimo chudości ramiona jej były ramiona jej były szerokie i wydawałyby się bardzo
silnymi, gdyby nie małe przygarbienie pleców i karku objawiające trochę znużenia i starości, gdyby także nie ostre kości łopatek podnoszące w dwu miejscach
staroświecką mantylę z długimi, co chwilę powiewającymi końcami. Oprócz tej
mantyli zaopatrzonej w płócienny kołnierz miała ona na sobie czarną spódnicę,
tak krótką, że spod niej aż prawie do kostek widać było dwie duże i płaskie stopy
ubrane w grube pończochy i wielkie, kwieciste pantofle. Ubiór ten uzupełnionym
był przez stary kapelusz słomiany, którego szerokie brzegi ocieniały twarz, na
pierwszy rzut oka starą, brzydką i przykrą, ale po bliższym przyjrzeniu się uwagę
i ciekawość budzić mogącą. Była to mała, chuda, okrągła twarz ze skórą tak ciemną, że prawie brązową, z czołem sfałdowanym w kilka grubych zmarszczek, z
wpadłymi i kościstymi policzkami, z wyrazem goryczy i złośliwości nadawanym
jej przez ostrość nosa i zaciśnięcie warg a wzmaganym przez szczególną ognistość
i przenikliwość oczu. Te oczy zdawały się być jedynym bogactwem tej biednej,
zestarzałej, złośliwej twarzy. Może kiedyś były one jedyną jej pięknością, a teraz,
wielkie i czarne, spod czarnych, szerokich brwi oświecały ją jeszcze przejmującym blaskiem; miały one spojrzenie przenikliwe, ostre, urągliwe i płomienność
nieustanną, jakby wciąż z wnętrza podsycaną, a dziwną przy tej sczerniałej, w
dłoni czasu czy losu zgniecionej twarzy. Szła szerokim, zamaszystym, do pośpiechu znać przyzwyczajonym krokiem, a długie jej ramiona, u których wisiały
ciemne, kościste ręce, kołysały się u jej boków w tył i naprzód, białą, rozwiniętą
chustką jak ... rozwiniętą chustką jak chorągwią powiewając.
Kobietę z kwiatami trudno byłoby nazwać od razu panną z wyższego towarzystwa albo też dziewczyną z niższych warstw wiejskiej ludności. Wyglądała
trochę na jedno i na drugie. Wysoka, choć znacznie od towarzyszki swojej niższa,
91
ubraną była w czarną wełnianą suknię, bardzo skromną, która jednak wybornie
uwydatniając jej kształtną i silną, w ramionach szeroką, a w pasie cienką kibić
zdradzała znajomość żurnalu mód i rękę biegłego krawca. W wyprostowaniu jej
kibici i w delikatności cery czuć było także manierę i cieplarnię. Ale w zamian
ruchy jej i gesty sprzeczały się z całością jej osoby trochą popędliwości i jakby
przybranej rubaszności, nie miała ona przy tym na sobie ani kapelusza, ani rękawiczek. Głowę owiniętą czarnym jak heban warkoczem i twarz śniadą, z purpurowymi usty i wielkimi, szarymi oczami śmiało wystawiała na upalne gorąco
słońca. Płócienny, tani parasolik opierała o ramię, a ręce jej dość duże i opalone
zdradzały nader rzadkie używanie rękawiczek. Wszystko to uderzało tym więcej,
że sposób, w jaki trzymała swą odkrytą głowę; ciemne brwi nad siwymi oczami
ściągała, nadawał jej wyraz śmiałości i dumy. W ogóle ta panna czy ta dziewczyna
na lat dwadzieścia parę wyglądająca wydawała się uosobieniem piękności kobiecej zdrowej i silnej, lecz dumnej i chmurnej. Pogody, jaką nadaje ludzkim twarzom
szczęście lub rezygnacja, w tej młodej i świeżej, ale niespokojnej i zamyślonej
twarzy nie było, jakkolwiek rozjaśniało ją teraz to zupełnie fizyczne ożywienie,
którym istotę ludzką, niezupełnie jeszcze przez życie zniweczoną, napełnia długa
i napełnia długa i swobodna kąpiel w kipiącym zdroju przyrody.
Henryk Sienkiewicz
Krzyżacy
(fragment)
W Tyńcu, w gospodzie «Pod Lutym Turem», należącej do opactwa, siedziało kilku ludzi, słuchając opowiadania wojaka bywalca, który z dalekich stron
przybywszy, prawił im o przygodach, jakich na wojnie i w czasie podróży doznał.
Człek był brodaty, w sile wieku, pleczysty, prawie ogromny, ale wychudły; włosy
nosił ujęte w pątlik, czyli w siatkę naszywaną paciorkami; na sobie miał skórzany
kubrak z pręgami wyciśniętymi przez pancerz, na nim pas, cały z miedzianych
klamr; za pasem nóż w rogowej pochwie, przy boku zaś krótki kord podróżny.
Tuż przy nim za stołem siedział młodzieńczyk o długich włosach i wesołym spojrzeniu, widocznie jego towarzysz lub może giermek, bo przybrany także
po podróżnemu, w taki sam powyciskany od zbroicy skórzany kubrak. Resztę
towarzystwa stanowiło dwóch ziemian z okolic Krakowa i trzech mieszczan w
czerwonych składanych czapkach, których cienkie końce zwieszały się im z boku
aż na łokcie.
Gospodarz Niemiec, w płowym kapturze z kołnierzem wycinanym w zęby,
lał im z konwi sytne piwo do glinianych stągiewek i nasłuchiwał ciekawie przygód wojennych. Jeszcze ciekawiej jednak słuchali mieszczanie. W owych czasach
nienawiść, jaka dzieliła za czasów Łokietkowych miasto od rycerskiego ziemiaństwa, znacznie już była przygasła, mieszczaństwo zaś nosiło głowy górniej niż w
wiekach późniejszych.
92
Jeszcze ceniono ich gotowość ad concessionem pecuniarum; dlatego też
nieraz zdarzało się widzieć w gospodach kupców pijących za pan brat ze szlachtą. Widziano ich nawet chętnie, bo jako ludzie, u których o gotowy grosz łatwiej,
płacili grosz łatwiej, płacili zwykle za herbowych.
Tak więc siedzieli teraz i rozmawiali, mrugając od czasu do czasu na gospodarza, aby napełniał stągiewki.
– Toście, szlachetny rycerzu, zwiedzili kawał świata? – rzekł jeden z kupców.
– Niewielu z tych, którzy teraz ze wszystkich stron ściągają do Krakowa,
widziało tyle – odpowiedział przybyły rycerz.
– A niemało Ich ściągnie – mówił dalej mieszczanin. – Wielkie gody i wielka szczęśliwość dla Królestwa! Prawią też, i to pewna, że król kazał całą łożnicę
królowej złotogłowem szytym perłami wysłać i takiż baldachim nad nią uczynić.
Zabawy będą i gonitwy w szrankach, jakich świat dotąd nie widział.
– Kumotrze Gamroth nie przerywajcie rycerzowi – rzekł drugi kupiec.
– Nie przerywam ja, kmotrze Eyertreter, tylko tak myślę, że i on rad będzie
wiedział, co prawią, bo pewnie sam do Krakowa jedzie. Nie wrócim i tak dziś do
miasta, gdyż bramy przedtem zamkną, a w nocy gad, który się w wiórach rodzi,
spać nie daje, więc mamy czas na wszystko.
– A wy na jedno słowo odpowiadacie dwadzieścia. Starzejecie się, kmotrze
Gamroth!
– Ale sztukę wilgotnego sukna pod jedną pachą jeszcze dźwignę.
– O wa! takiego, co się przez nie świeci jak przez sito. Lecz dalszą sprzeczkę przerwał podróżny wojak, który rzekł:
– Pewnie, że w Krakowie ostanę, bom słyszał o gonitwach i rad w szrankach
siły mojej popróbuję – a i ten mój bratanek także, który choć młody jest i gołowąs,
niejeden już pancerz widział na ziemi.
Goście spojrzeli na młodzieńca, który uśmiechnął się wesoło i założywszy
rękoma długie włosy za uszy, podniósł następnie do podniósł następnie do ust
naczynie z piwem.
Stary zaś rycerz dodał:
– Wreszcie, choćbyśmy chcieli wracać, to nie mamy dokąd.
– Jakże to? – zapytał jeden ze szlachty. – Skąd jesteście i jako was zowią?
– Ja zowię się Maćko z Bogdańca, a ten tu wyrostek, syn mego rodzonego,
woła się Zbyszko. Herbu jesteśmy Tępa Podkowa, a zawołania Grady!
– Gdzieże jest wasz Bogdaniec?
– Ba! lepiej pytajcie, panie bracie, gdzie był, bo go już nie ma. Hej, jeszcze
za czasów wojny Grzymalitczyków z Nałęczami spalili nam do cna nasz Bogdaniec, tak że jeno dom stary ostał, a co było, pobrali, służebni zasie uciekli. Została
goła ziemia, bo i kmiecie, co byli w sąsiedztwie, poszli dalej w puszczę. Odbudowaliśmy z bratem, ojcem tego oto wyrostka, ale następnego roku woda nam
pobrała. Potem brat umarł, a jak umarł, ostałem sam z sierotą. Myślałem tedy: nie
93
usiedzę! A prawili pod on czas o wojnie i o tym, że Jaśko z Oleśnicy, którego król
Władysław po Mikołaju z Moskorzowa do Wilna wysłał, szuka skrzętnie w Polsce rycerzy. Znając ja więc godnego opata i krewniaka naszego, Janka z Tulczy,
zastawiłem mu ziemię, a za pieniądze kupiłem zbroiczkę, konie – opatrzyłem się
jako zwykle na wojenną wyprawę; chłopca, co mu było dwanaście lat, wsadziłem
na podjezdka i haj! do Jaśka z Oleśnicy.
– Z wyrostkiem?
– Nie był ci on wówczas nawet wyrostkiem, ale krzepkie to było od małego.
Bywało, w dwunastym roku oprze kuszę o ziemię, przyciśnie brzuchem i tak korbą zakręci, że i żaden z Angielczyków, żaden z Angielczyków, którycheśmy pod
Wilnem widzieli, lepiej nie naciągnie.
– Takiż był mocny?
– Hełm za mną nosił, a jak mu przeszło trzynaście zim, to i pawęż.
– Już to wojny wam tam nie brakło.
– Za przyczyną Witoldową. Siedziało książę u Krzyżaków i co roku wyprawy na Litwę pod Wilno czynili. Szedł z nimi różny naród: Niemcy, Francuzy,
Angielczykowie do łuków najprzedniejsi, Czechy, Szwajcary i Burgundy. Lasy
przesiekli, zamki po drodze stawiali i w końcu okrutnie Litwę ogniem i mieczem
pognębili, tak, że cały naród, który tę ziemię zamieszkuje, chciał już ją porzucić
i szukać innej, choćby na kraju świata, choćby między dziećmi Beliala, byle od
Niemców daleko.
– Słychać było i tu, że wszyscy Litwini chcieli pójść z dziećmi i żonami
precz, aleśmy temu nie wierzyli.
– A ja na to patrzył. Hej! Gdyby nie Mikołaj z Moskorzowa, nie Jaśko z
Oleśnicy, a nie chwalący się, gdyby i nie my, nie byłoby już Wilna.
– Wiemy. Zamkuście nie dali.
– A nie daliśmy. Pilno tedy zważcie, co wam powiem, bom człek służały i
wojny świadom. Starzy jeszcze mawiali: «zajadła Litwa» – i prawda! Dobrze się
oni potykają, ale z rycerstwem nie im się w polu mierzyć. Gdy konie Niemcom w
bagnach polgną albo gdy gęsty las – to co innego.
– Niemcy dobrzy rycerze! – zawołali mieszczanie.
– Murem oni chłop przy chłopie w żelaznych zbrojach stają tak okryci, że
ledwie psubratu oczy przez kratę widać. I ławą idą. Uderzy, bywało, Litwa i rozsypie się jako piasek, a nie rozsypie się, to ją się, to ją mostem położą i roztratują.
Nie sami też między nimi Niemcy, bo co jest narodów na świecie, to u Krzyżaków
służy. A chrobre są! Nieraz pochyli się rycerz, kopię przed się wyciągnie i sam
jeden, jeszcze przed bitwą, w całe wojsko bije jako jastrząb w stado.
– Christ! – zawołał Gamroth – którzy też z nich najlepsi?
– Jak do czego. Do kuszy najlepszy Angielczyk, któren pancerz na wylot
strzałą przedzieje, a gołębia na sto kroków utrafi. Czechowie okrutnie toporami
sieką. Do dwuręcznego brzeszczota nie masz nad Niemca. Szwajcar rad żelaznym
94
cepem hełmy tłucze, ale najwięksi rycerze są ci, którzy z francuskiej ziemi pochodzą.
Taki będzie ci się bił z konia i piechotą, a przy tym będzie ci okrutnie waleczne słowa gadał, których wszelako nie wyrozumiesz, bo to jest mowa taka,
jakoby ś cynowe misy potrząsał, chociaż naród jest pobożny. Przymawiali nam
przez Niemców, że pogan i Saracenów przeciw Krzyżowi bronimy, i obowiązywali się dowieść tego rycerskim pojedynkiem. Ma się też takowy sąd boży odbyć
między czterema ich i czterema naszymi rycerzami, a zrok naznaczon jest na dworze u Wacława, króla rzymskiego i czeskiego.
Stefan Żeromski
Doktor Piotr
(fragment)
W pokoju pana Dominika Cedzyny ciemno i cicho, choć stary jegomość
nie śpi. Oparłszy się plecami o poduszki, wpółleżąc na łóżku, zatopiony jest w
dziwacznych myślach, do niebywałego ogromu podniesionych przez ciszę nocną.
A noc jest cicha śmiertelnie. Światło księżycowe, przestrzeliwszy grubą warstwę
szronu, co zabielił szyby niby wapno, stoi na powierzchniach starych gratów,
dwu ścian, części sutu i podłogi bez ruchu, jakby z zimna skostniało, takie samo
zapewne, jakie oświetlać musi tej nocy kłody gnijące na dnie wód przywalonych
lodem. W szparze szerokiego zapiecka odzywa się czasami świerszcz, w kącie pokoju
kołace głucho stary zegar szafkowy, ostatni zabytek świetności minionej. Śpiew
świerszcza i tępy szczęk wahadła sprawiają panu Dominikowi niejaką, trudną do
określenia ulgę. Gdyby nie te dwa litościwe szmery, rozszarpałyby mu chyba serce
tłok i burza uczuć i odebrała rozum nawałnica ponurych myśli. Gdy z mrocznych
kątów izby wychylać ię poczną zmory bojaźni, gdy w sercu żarzyć się poczyna żal
bezsilny i łzy okrutnego bólu palą powieki – świerszcz szepce – głośniej, zupełnie
jak gdyby wyraźnymi słowami, sylaba za sylabą, mówił: «Wzywaj Go w dzień
utrapienia, a wyrwie cię i czcić Go będziesz». To dziwne zdanie, ta rada czy modlitwa
utajona w szmerze robaczka nocy, jest jedynym i ostatnim punktem podparcia dla
wytrąconych ze zwyczajnej kolei myśli samotnika. Kilkakrotnie zapalał świecę
sądząc, że go światło uspokoi. Daremnie. Skoro zatlił zapałkę, rzucał mu się w oczy
list syna i przypominał, jakie i gdzie ta męka ma źródło. męka ma źródło. Teraz
ogarnęła go chęć zajrzenia raz jeszcze nieszczęściu w same ślepie, dźwignęła z
niemocy ducha biedna odwaga smutnych aż do śmierci: zapuścić sondę w głąb rany,
do cna ją wymacać, przekonać się naocznie i nieomylnie, że jest niewyleczalną – no,
i niech tam wszystko jasne pioruny spalą!
Nałożył okulary, odsunął list za płomień i powoli, półgłosem czytać zaczął:
«Mój Drogi Ojcze! Ze wszystkich moich złotych marzeń diabeł sobie dybus skręcił
i zapalił cygaro. Chełpiłem się niegdyś z moich zdolności do matematyki, oczy mi
na wierzch wyłaziły z pychy, gdy koleżkowie kpinkowali, że ja już w łonie matki, w
95
randze sześciomiesięcznego embriona, oczekując chwili wydostania się na ten padół
rachunku różniczkowego, rozwiązywałem z nudów algebraiczne zadanie o gońcach.
Teraz przeklinam i te niby zdolności, i te głupie rachunki. Gdybym był pasał krowy
na wygonie albo i same wieprzki... Ale co to pomoże w bawełnę obwijać! Awantura
ma taki deseń: Mniej więcej przed trzema tygodniami prosi mnie do siebie profesor
i daje do czytania list niejakiego Jonatana Mundsleya, chemika, byłego profesora w
jednym z uniwersytetów angielskich. Ten pan, porzuciwszy katedrę, urządził sobie
laboratorium prywatne i prosi naszego starego o wskazanie mu najzdolniejszego
spomiędzy asystentów naszej politechniki, chce bowiem takiemu facetowi
powierzyć kierownictwo owej budy. Obiecuje płacić dwieście franków miesięcznie,
dać mieszkanie, wszelkie materiały, jakich chemiczna dusza zapragnie, opał i inne
przyjemności – no i prawie zupełną swobodę w pracy. Gdym list przesylabizował,
profesor odebrał go z rąk moich, złożył starannie, schował do szuady, skrzywił
do szuady, skrzywił się swoim zwyczajem i podawszy mi egmatycznie kończynę
usiadł przy biurku i wetknął nos w papiery. Patrzałem z podziwieniem na jego łysy
czerep, gdy ten stary niedojda mruknął:
– Tam już napisałem... Należy wziąć ciepłe spodnie i wełniane skarpetki.
Wiadoma rzecz... mgły... Miasto Hull nad morzem. Jeżeli brak panu pieniędzy, mogę
pożycżyć trzysta franków bez procentu na trzy miesiące.
Tak... tylko na trzy miesiące. Zrobiło mi się haniebnie głupio. Azaliż ja –
myślałem – wziąwszy na się postać najzdolniejszego między chemiki, pojadę w
wełnianych skarpetkach nad morze, aż do miasta Hull? Czemu nie kogo innego
spotyka takie zaszczytne wyróżnienie, taki los szczęśliwy? Bo to los! W pracowni
Mundsleya bez troski o jutrzejszy obiad i dzisiejsze przyszczypki u butów, można
pracować ni tylko nad zdobyciem nowych wiadomości, ale i zaspakajać wydłubane
ze swego własnego mózgu hipotezy.
Ta chemia ma swoje psie gle... Skoro człowiek raz w to błoto wlezie,
jeżeli jeszcze powącha spraw nie zbadanych a wiecznie nęcących, porywa go taka
przecież szewska pasja odnajdywania nowych «prądzeń», że gotów i o wełnianych
skarpetkach mniej dokładnie pamiętać. A zresztą, mój Tatku, zobaczyć Anglię,
jej prawdziwie wielki przemysł, te cuda cywilizacji, te kolosalne skoki ludzkiego
geniuszu! Zabrałem się i wyszedłem. Posiedziałem na Stapferwegu, a stamtąd,
gnany niepokojem, ruszyłem na miasto. Zamiast wszakże zwołać publikę do Kropfa,
gdzie tradycja surowo nakazuje oblewać wyjątkowe zdarzenia, puściłem się nad
jezioro. Nie pamiętam, kiedy znalazłem się na drodze prowadzącej do Westmünster.
Ciemna mgła kąpała się we wzburzonych falach: rude, obdarte, falach: rude,
obdarte, poszczerbione zbocza i upłazy gór wynurzały się z niej kiedy niekiedy niby
fantastyczne wyspy; żałośnie krakały mewy szybując nad samą wodą.
A więc jadę – myślałem – do ziemi Angielczyków ziemnowodnych, jadę nad
morze, nad dalekie i nieznane morze... Nadaremnie tak długo łudziłem się nadzieją,
że pojadę w inne strony, że po ośmiu latach inny zobaczę krajobraz. Nadaremnie
w ciągu ostatnich trzech lat wysłałem tyle strzelisto-rekomendowanych afektów do
96
Łodzi, Zgierza i tym podobnych Pabianic, upraszając o posadę z płacą czterdzieści,
trzydzieści, niech tam zresztą wszyscy diabli! – dwadzieścia pięć rubli miesięcznie.
Na próżno wynosiłem pod niebiosa moje talenty chemiczne, cytowałem moje patenty,
obiecywałem wynaleźć nowe środki drukowania perkalików. Skompromitowałem się
tylko w oczach własnych i świętej nauki. Tam żydkowie i niemczykowie wszystko
już wynaleźli, zatkali wszystkie miejsca i popychają wielki przemysł. Rozwiały się
marzenia o tym, że cię, Mój Staruszku, mit Pompe und Parade zabiorę do siebie,
że posprawiamy sobie nowe przyodziewki (samych butów kozłowych z cholewami
po dwie pary na chłopa), że naznosimy tytuniu, cukru, herbaty, kiełbas – licho wie
zresztą czego, że się będziemy wieczorami jak ostatnie szewcy zgrywać w domino
i świętej pamięci Kozików wspominać... Kozików!... Czy też Ojciec pamięta ten
wydmuch piaszczysty za naszym ogrodem, obrośnięty krzywymi sosnami i niską,
szorstką trawą? Sam nie wiem, czemu tak lubię myśleć o tej dziurze. Pamiętam
raz... Po długich i tęgich mrozach, po ciężkiej zimie, nastał pierwszy dzień ciepły,
prawie upalny. Był to jeden z pierwszych dni marca. Około południa obnażył się
niespodzianie ze śniegu szczyt owego wzgórza, wylazł ze skorupy i zaczerniał nad
białym widnokręgiem jak garb potworny. Stałem wtedy w oknie i wydawałem lekcję
korepetytorowi – pamięta go Tatko? Kudłatemu Kawicy. Coś mię kolnęło. Nie wiem,
jakim sposobem wykręciłem się z lekcji, wypadłem na dwór, zwołałem psy folwarczne
i «co koń skoczy» przez zagony, przez pastwisko, bez czapki!... Do dziś dnia mam
w sercu tę chwilę, te uczucia, jakby to było wczoraj. Po igłach, gałęziach, po korze
odziemków sosnowych spływały ogromne, brudne krople, ciężko kapały na zaspy i
dziurawiły je na wskroś; każdy skostniały badyl, każdy pniak, kamień, każde drzewo,
każdy przedmiot wciągał w siebie, połykał wszystkimi porami promienie słońca i
stawał się w mgnieniu oka ogniskiem ciepła. Dokoła drzew, krzaków, suchych łodyg
chwastu, dookoła kamieni i kołków drążyły się w oczach ogromne jamy i ukazywał
w nich jasny, wiotki piasek. Każde jego ziarenko, nasycone ciepłem, zdawało się
żarzyć i płonąć, szerzyło na zmarzniętych towarzyszów radosny ogień. Ziarnka
piasku parzyły śnieg ze spodu, drzewa i krzaki chlustały nań ciepłymi kroplami;
przykopy i zagony zdawały się dźwigać zdławione grzbiety. Z dalekich pól szedł
gęsty opar niby dym ciepły, migał się i przewalał nad równinami, a trząsł i połyskiwał
nad wzgórzem.
97
WYKORZYSTANA LITERATURA
ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА
1. Bartnicka, B. Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców / B. Bartnicka,
H. Satkiewicz. – Warszawa, 1990. – 278 c.
2. Frączek, A. Szalony szczypiorek i inne wierszyki szczypiące w jęzorek / A. Frączek. – Warszawa: Agencja Wydawnicza, 2007. – 40 s.
3. Karczmarczuk, B. Wymowa polska z ćwiczeniami / B.Karczmarczuk. –
Lublin: Wydawnictwo Polonia, 1987. – 144 s.
4. Konopka, B. Podręcznik języka polskiego dla środowisk rosyjskojęzycznych /
B. Konopka. – Warszawa: Efekt, 1999. – 242 s.
5. Kucharczuk, J. Zaczynam mówić po polsku / J. Kucharczuk. – Łódź: WING,
1999. – 214 s.
6. Lechowicz, J. Ćwiczenia gramatyczne nie tylko dla cudzoziemców / J. Lechowicz,
J. Podsiadły. – Łódź: WING, 2001. – 231 s.
7. Lubaś, B. Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej / B. Lubaś, S. Urbańczyk. – Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1990. – 213 s.
8. Pisarkowa, K. Wyliczanki polskie / K.Pisarkowa. – Wrocław – Warszawa –
Kraków – Gdańsk – Łódź: Ossolineum, 1988. – 133 s.
9. Puzik, J. Przygody z gramatyką / J. Puzik. – Kraków: Universitas, 2003. – 462 s.
10. Sachajska, E. Uczymy się polskiego / E.Sachajska. – Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992. – 150 s.
11. Киклевич, А.К. Польский язык / А.К. Киклевич, А.А. Кожинова. –
Минск: ТетраСистемс, 2001. – 319 с.
12. Практический курс польского языка: базовый учебник / А.Я Кротовская
[и др.]. – Москва: Восток – Запад, 2005. – 559 с.
13. Мочалова, Т. Польский с нуля / Т. Мочалова. – Москва: Восток – Запад,
2007. – 127 с.
14. Баршчэўскі, Л. Качка-дзівачка: польская паэзія дзецям: выбраныя
старонкі з паэтаў ХІХ – пачатку ХХІ ст. / Л. Баршчэўскі, Ул. Сіўчыкаў. – Мінск:
Радыёла-плюс, 2006. – 220 с.
98
СОДЕРЖАНИЕ
Предисловие ................................................................................................................ 3
1. Graa polska.
Польская графия...................................................................................................... 4
2. Fonetyka polska.
Польская фонетика................................................................................................ 13
3. Samogłoski ustne.
Неносовые гласные звуки .................................................................................... 20
4. Samogłoski nosowe.
Носовые гласные звуки ........................................................................................ 23
5. Spółgłoski zwarto-wybuchowe.
Взрывные согласные звуки .................................................................................. 26
6. Spółgłoski szczelinowe.
Щелевые согласные звуки .................................................................................... 28
7. Spółgłoski zwarto-szczelinowe.
Аффрикаты............................................................................................................. 31
8. Spółgłoski półotwarte.
Смычно-проходные согласные звуки .................................................................. 33
9. Spółgłoski twarde i miękkie.
Твердые и мягкие согласные звуки ..................................................................... 36
10. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Звонкие и глухие согласные звуки .................................................................... 37
11. Grupy spółgłoskowe.
Группы согласных ............................................................................................... 38
12. Akcent.
Ударение............................................................................................................... 46
13. Utrwalenie.
Закрепление ......................................................................................................... 50
Wykorzystana literatura.
Использованная литература ..................................................................................... 98
99
Учебное издание
ЕРОМА Жанна Ивановна
ТРОФИМЕЦ Светлана Казимировна
ПОЛЬСКИЙ ЯЗЫК. ПРАВИЛЬНОЕ ПРОИЗНОШЕНИЕ
JĘZYK POLSKI. POPRAWNA WYMOWA
Пособие
Ответственный за выпуск: Н.Н. Красницкая
Компьютерная верстка: Р.Н. Баранчик
Дизайн обложки: О.В. Канчуга
Подписано в печать 14.05.2010. Формат 60 84/8.
Бумага офсетная. Ризография. Гарнитура Таймс.
Усл. печ. л. 11,63. Уч.-изд. л. 6,69. Тираж 40 экз. Заказ
Издатель и полиграфическое исполнение:
Учреждение образования «Гродненский государственный
университет имени Янки Купалы».
ЛИ № 02330/0549484 от 14.05.2009.
ЛП № 02330/0494172 от 03.04.2009.
Пер. Телеграфный, 15а, 230023, Гродно.
ISBN 978-985-515-290-4

Jzyk polski. Poprawna wymowa.indd

Transkrypt

Podobne dokumenty

POSŁUGIWANIE SIĘ KOMPUTEREM