Ocena narażenia na bierne palenie u dzieci otyłych The assessment

PRACE ORYGINALNE
Rafa³ W. WÓJCIAK1,2
Ewa MOJS2
Ewa GAJEWSKA3
Ocena nara¿enia na bierne palenie u dzieci
oty³ych
The assessment of exposure on passive smoking
in obese children
Zak³ad Higieny i Toksykologii ¯ywnoœci,
Uniwersytet Przyrodniczy, Poznañ
Kierownik: Prof. dr hab. Zbigniew Krejpcio
1
Zak³ad Psychologii Klinicznej,
Uniwersytet Medyczny
im. Karola Marcinkowskiego, Poznañ
Kierownik: Dr Ewa Mojs
2
Katedra i Klinika Fizjoterapii, Reumatologii
i Rehabilitacji, Uniwersytet Medyczny
im. Karola Marcinkowskiego, Poznañ
Kierownik Katedry:
Prof. dr hab. W³odzimierz Samborski
3
Dodatkowe s³owa kluczowe:
palenie tytoniu
oty³oœæ
dzieci
Additional key words:
tobacco smoking
obesity
children
Praca finansowana z grantu MNiSW
nr NN 404028735
Adres do korespondencji:
Dr Rafa³ W. Wójciak
Katedra Higieny ¯ywienia Cz³owieka
Uniwersytet Przyrodniczy
60-624 Poznañ, ul. Wojska Polskiego 31
Tel. (+61) 848 73 34
Fax. (+61) 848 73 32
email: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
W pracy poddano ocenie nara¿enie
na bierne palenie, a tak¿e starano siê
scharakteryzowaæ poziom wiedzy o
zagro¿eniu ze strony tego zjawiska u
dzieci oty³ych. Badanie przeprowadzono wœród 50 dzieci (29 dziewcz¹t i 21
ch³opców) w wieku 9-16 lat (œrednio
12,57 lat) ze zdiagnozowan¹ nadwag¹
i oty³oœci¹. W kwestionariuszu ankiety pytano dzieci min. o palenie tytoniu,
styl palenia tytoniu, przebywanie w œrodowisku dymu tytoniowego, czasu
nara¿enia na dym tytoniowy, palenie
tytoniu przez rodziców i rodzinê, a tak¿e o opiniê dzieci o paleniu tytoniu oraz
o zagro¿eniach ze strony dymu tytoniowego. Wœród badanych dzieci jedynie 1 dziewczynka deklarowa³a palenie aktywne. Oceniaj¹c nara¿enie na
palenie bierne zwrócono uwagê na
pal¹cych rodziców i cz³onków rodziny
dzieci. 34% badanych dzieci deklarowa³o niepal¹cych rodziców, jednego
rodzica pal¹cego deklarowa³o 24%
dzieci, dwóch - 20%, trzech cz³onków
rodziny - 10, a powy¿ej czterech - 12%.
Wœród dzieci z pal¹cymi rodzicami
oko³o 30% wskazywa³o na to, ¿e rodzice nigdy nie pal¹ w ich obecnoœci, 15%,
¿e czasami, natomiast pozostali doroœli nigdy lub czêsto nie wychodzili z
pomieszczeñ, gdzie przebywa³y dzieci. Œrednio dzieci ocenia³y, ¿e dziennie przebywaj¹ oko³o 4,4 ± 3,7 godziny
w œrodowisku dymu tytoniowego (od
1 do 12 godzin). Wykazano istotn¹ statystycznie dodatnia korelacjê pomiêdzy BMI a ocen¹ przebywania przez
dziecko w dymie tytoniowym (r=0,30,
p<0,05). Oceniaj¹c wiedzê w zakresie
szkodliwoœci biernego palenia, wiêkszoœæ dzieci zaznacza³o, ¿e palenie
szkodzi (97%), ma nieprzyjemny zapach (78%), strata pieniêdzy (67%).
Pozytywne zdanie o paleniu mia³o jedynie 26% dzieci, przy czym charakterystyczne by³o to, i¿ wszystkie te dzieci pochodzi³y z rodzin, gdzie nie palono przy nich. Nale¿a³oby zwróciæ
szczególn¹ uwagê na palenie tytoniu
przy dzieciach, szczególnie cierpi¹cych na inne zaburzenia. Powstanie
efektów na³o¿enia siê dzia³ania sk³adników dymu tytoniowego z elementami terapii i farmakoterapii mo¿e znacznie utrudniæ stosowanie leków i ich
dzia³anie, a tym samym spowolniæ i
utrudniæ leczenie.
The aim of this study was to assess
the an exposure on passive smoking
in 50 obese children (29 girls and 21
boys) aged 9-16 years. We use questionnaire and personal interview
method to complete data about smoking style, time of external exposure on
tobacco smoke, number of family
members whose are smoked, and the
pinion of children about smoking generally. In the all subjects only one - 15
years old girl, was smoked active. 34%
of children had non-smoking parents,
24% of children had one smoking parent, both in 20%, three members of
family were smoked in 10% of children,
and 12% had four and more. Inside
sub-group of children with smoking
parent 30% of them declared that their
parents never smoke in children
present, 15% sometimes. More than
50% of parents always smoked in children companion. The mean time of
exposure on tobacco smoke was assess on 4.4 ± 3.7 hour per day. We
found positive significant correlation
between BMI and daily time of exposure on tobacco smoke in obese children (r=0.30, p<0.05). There are necessary to complete more data about
the comparison of passive smoking
and obesity especially in children and
their health.
677
Wstêp
Dym tytoniowy jest znanym Ÿród³em
wielu substancji toksycznych, które w wyniku palenia dostaj¹ siê do organizmu palacza i mog¹ byæ przyczyna wielu groŸnych
chorób. Polska nale¿y do œwiatowej czo³ówki pod wzglêdem sprzeda¿y wyrobów tytoniowych. Codziennie po papierosy w naszym kraju siêga 10 mln osób w ró¿nym
wieku, przy czym najczêœciej s¹ to osoby
m³ode i w œrednim wieku. Po papierosy siêga ju¿ oko³o 50% mê¿czyzn i 30% kobiet w
wieku 20-50 lat, a 80% spo³eczeñstwa nara¿one jest w mniejszym lub wiêkszym stopniu na œrodowisko dymu tytoniowego [3,8].
Zwyczaj palenia tytoniu dotyczy wszystkich grup spo³ecznych niezale¿nie od wieku i p³ci. W ostatnich latach zwraca siê uwagê na coraz wiêksz¹ liczbê nieletnich siêgaj¹cych po tê u¿ywkê. Jak podaj¹ Wójciak
i Mojs [8] œredni wiek inicjacji palenia tytoniu obni¿y³ siê w Polsce z 14 roku ¿ycia na
10, a nawet 9 rok ¿ycia i dotyczy³o to ponad
40% populacji dzieci.
Do niedawna jedynie aktywne palenie
tytoniu uwa¿ano za zagro¿enie dla zdrowia.
Obecnie coraz czêœciej uwagê badaczy
przykuwa zjawisko biernego palenia, inaczej
palenia przymusowego, wymuszonego czy
mimowolnego oraz jego wp³yw na zdrowie i
rozwój, szczególnie dzieci i m³odzie¿y. Jak
pokazuj¹ niektóre dane literaturowe bierne
palenie mo¿e stanowiæ nie mniejsze niebezpieczeñstwo zagro¿enia zdrowia, ani¿eli
palenie aktywne, przy czym dok³adne szacowanie czasu przebywania w œrodowisku
dymu tytoniowego jest bardzo trudne, a czasami niemo¿liwe, co równoczeœnie utrudnia oszacowanie nara¿enia i skorelowanie
zaburzeñ zdrowotnych z biernym paleniem.
Jak podaj¹ dane literaturowe [2,5,8] czêstotliwoœæ wystêpowania chorób serca jest
o 30% wiêksza u osób niepal¹cych, a nara¿onych na palenie bierne, ani¿eli u osób
niepal¹cych nie nara¿onych. Jednoczeœnie
œwiadomoœæ zagro¿enia ze strony przebywania w œrodowisku dymu tytoniowego jest
niepe³na i czêsto bagatelizowane jest zagro¿enie z tego wynikaj¹ce.
Oty³oœæ uznawana jest w ostatnich latach za epidemiê. W jej przebiegu dochodzi do obni¿enia wydolnoœci, nadciœnienia
oraz chorób serca. Jest te¿ przyczynkiem
do powstania cukrzycy typu II [2]. Oty³oœæ
w du¿ej mierze dotyczy równie¿ dzieci i m³odzie¿y i szacuje siê, ¿e oko³o 30% dzieci
cierpi z powodu nadwagi i oty³oœci. Przebywanie dzieci oty³ych w œrodowisku dymu tytoniowego mo¿e mieæ niekorzystny wp³yw
na wystêpowanie chorób i potêgowaæ niewydolnoœci charakterystyczne dla oty³oœci,
jak zaburzenia uk³adu kr¹¿enia, oddechowego i hormonalnego, a tak¿e utrudniaæ
postêpowanie terapeutyczne zalecane w
oty³oœci.
W zwi¹zku z powy¿szym celem niniejszej pracy by³o oszacowania nara¿enia na
palenie i bierne palenie dzieci oty³ych, a tak¿e okreœlenie œwiadomoœci dzieci wzglêdem
zagro¿enia wynikaj¹cego z tego zjawiska.
Materia³ i metody
Badanie przeprowadzono wœród 50-ciorga dzieci
(29 dziewcz¹t i 21 ch³opców) w wieku œrednio 12,57 ±
1,93 lat (9-16 lat). U badanych stwierdzono w badaniach
678
12%
10%
34%
niepal¹cy rodzice
jedno z rodziców pali
oboje rodziców pali
trzech cz³onków rodziny pali
czterech i wiêcej cz³onków rodziny pali
20%
24%
Rycina 1
Struktura palenia tytoniu wœród rodziców badanych dzieci.
The tobacco smoking structure in parents of subjects.
27%
34%
nigdy
czasami
czêsto
zawsze
24%
15%
Rycina 2
Odsetek rodziców pal¹cych tytoñ przy dziecku w grupie pal¹cych tytoñ w ogóle.
The percentage of tobacco smoking parents in the presence of their children among parents smoking at all.
antropometrycznych oraz porównuj¹c z siatk¹ centylowa odpowiedni¹ dla wieku i p³ci nadwagê i oty³oœæ. Generalnie BMI dzieci waha³o siê od 20 do 39, œrednio przyjmuj¹c wartoœæ 27,5. Jedynym kryterium w³¹czenia by³o
wystêpowanie oty³oœci prostej u badanych dzieci bez
innych chorób towarzysz¹cych oraz powik³añ. Dzieci by³y
pod opiek¹ Szpitala Uzdrowiskowego w Polanicy Zdroju, który to oœrodek jest pod opiek¹ Zak³adu Psychologii
Klinicznej UM w Poznaniu. Praca uzyska³a pozytywn¹
ocenê Komisji Etycznej przy UM w Poznaniu.
Okreœlaj¹c stopieñ nara¿enia badanych na bierne
palenie pos³u¿ono siê kwestionariuszem ankiety w³asnej
konstrukcji oraz przeprowadzono wywiad indywidualny
z dzieæmi. Skupiono siê na analizie dotycz¹cej rodziców
i opiekunów pod k¹tem palenia papierosów, czêstoœci
palenia, unikania palenia w obecnoœci dzieci, a tak¿e
oceny dzieci dotycz¹cej czasu przebywania w œrodowisku dymu tytoniowego oraz opinii dzieci dotycz¹cej szkodliwoœci palenia zarówno biernego, jak i aktywnego.
Wyniki przedstawiono z zastosowaniem statystyki
opisowej natomiast w analizie statystycznej pos³u¿ono
analiz¹ regresji liniowej okreœlaj¹c zale¿noœæ BMI i czasu przebywania dzieci w œrodowisku dymu tytoniowego.
Wyniki
Analizuj¹c dane zebrane w kwestionariuszu ankiety oraz w wywiadzie przeprowadzonym wœród badanych dzieci oty³ych
stwierdzono, i¿ jedynie jedna 15-sto letnia
dziewczynka przyznawa³a siê do aktywnego palenia w iloœci oko³o 10 papierosów
dziennie. Pozosta³e dzieci deklarowa³y nie
palenie.
Na rycinie 1 przedstawiono strukturê
palenia tytoniu wœród rodziców badanych
dzieci. Zdecydowana wiêkszoœæ rodziców
by³a pal¹cych (66%), przy czym u 24% dzieci pali³ jeden rodzic, w wiêkszoœci ojciec
(68% dzieci wskazuj¹cych jednego pal¹ce-
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
go rodzica). Oboje rodziców pali³o u 20%
badanych, trzech cz³onków rodziny pali³o u
10% a u 12% pali³o czterech i wiêcej cz³onków rodziny. Œrednio dzieci ocenia³y swoje
przebywanie w dymie tytoniowym, a wiêc
dzienne nara¿enie na bierne palenie, na
oko³o 4,4 ± 3,7 godzin (od 1 do 12) u 50%
badanych. Pozosta³a czêœæ dzieci uwa¿a³a,
i¿ nie przebywa w œrodowisku dymu tytoniowego.
Na rycinie 2 przedstawiono odsetek rodziców pal¹cych tytoñ przy dziecku w grupie pal¹cych tytoñ w ogóle. 27% pal¹cych
rodziców nigdy nie pali przy swoich dzieciach, korzystaj¹c z balkonu lub ogrodu,
podczas, gdy a¿ 34% zawsze pali przy dzieciach. W grupie pal¹cych czasami przy
dzieciach znalaz³o siê 15% rodziców, a w
„czêsto” 24% rodziców.
Nie wykazano istotnej statystycznie ró¿nicy w BMI dzieci rodziców pal¹cych oraz
niepal¹cych, w obu grupach œrednio by³o
ono zbli¿one i wynosi³o 28,0 ± 4,3 kg/m2,
natomiast wykazano istotna statystycznie
dodatni¹ korelacjê pomiêdzy BMI dzieci a
deklarowanym przebywaniem ich w œrodowisku dymu tytoniowego (r=0,30, p<0,05).
Oceniaj¹c stosunek dzieci do pytañ dotycz¹cych szkodliwoœci palenia tytoniu i
przebywania w dymie tytoniowym, wiêkszoœæ z badanych zaznacza³o, ¿e palenie
szkodzi (97%), ma nieprzyjemny zapach
(78%), strata pieniêdzy (67%). Pozytywne
zdanie o paleniu mia³o jedynie 26% dzieci,
przy czym charakterystyczne by³o to, i¿
wszystkie te dzieci pochodzi³y z rodzin, gdzie
nie palono w ich obecnoœci.
R.W. Wójciak i wsp.
Omówienie wyników
Zaprezentowane wyniki badañ wskazuj¹
na zdecydowanie niekorzystna sytuacjê prawie 70% badanych dzieci oty³ych, u których
jedno, oboje lub równie¿ pozostali cz³onkowie rodzin pal¹ papierosy, a wiêc potencjalnie nara¿aj¹ swoje pociechy na wdychanie
dymu tytoniowego. Ko³o³o i Mazur [3] analizuj¹c nara¿enie na bierne palenie u dzieci
uzyskali ni¿szy wynik. W badaniach tych
autorów pal¹cych rodziców by³o 48% rodziców dzieci w populacji ogólnej.
Wspomniani autorzy podjêli równie¿
próbê oceny palenia przez rodziców w towarzystwie dzieci. Wykazali oni, i¿ 13% rodziców zawsze pali w obecnoœci dzieci, bardzo czêsto i czêsto 31% rodziców, a nigdy i
rzadko 56%, przy czym zauwa¿yli, i¿ w wiêkszoœci rodzice s³abiej wykszta³ceni pal¹ w
obecnoœci dzieci. W prezentowanych w niniejszej pracy badaniach, wyniki by³y zbli¿one.
Ciekawym elementem jest ustalenie
zale¿noœci palenia tytoniu u rodziców a wystêpowaniem oty³oœci u ich dzieci. Istnieje
pogl¹d, i¿ palenie tytoniu obni¿a masê cia³a poprzez zwiêkszenie poziomu podstawowej przemiany materii. Chiolero i wsp. [1]
dokonali przegl¹du piœmiennictwa w tym kierunku. Wykazali oni, ¿e z jednej strony BMI
u palaczy jest ni¿sze ani¿eli u osób niepal¹cych, szczególnie w pocz¹tkowej fazie
uzale¿nienia. Wynika to z faktu, i¿ nikotyna
mo¿e mieæ dzia³anie anorktyczne. Z drugiej
jednak strony, badacze Ci znaleŸli wiele prac
na temat indukowania insulino opornoœci u
palaczy na³ogowych, a co za tym idzie,
wzrostu czêstotliwoœci wystêpowania cukrzycy typu II wœród osób pal¹cych, a tak¿e
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
oty³oœci i chorób serca, co z kolei prowadzi
do wy¿szej œmiertelnoœci w tej grupie osób.
W prezentowanych badaniach zauwa¿ono istotn¹ statystycznie zale¿noœæ wprost
proporcjonaln¹ pomiêdzy wielkoœci¹ BMI (a
wiêc poœrednio mas¹ cia³a) badanych dzieci a ocenianym przez nie czasem przebywania w œrodowisku dymu tytoniowego. Oliveira i wsp. [4] okreœlali wp³yw nara¿enia na
nikotynê u szczurów w okresie laktacji na
wystêpowanie min. oty³oœci, sk³adu cia³a i
profilu lipidowego noworodków. Autorzy Ci
wykazali, i¿ szczury, których matki poddano
nara¿eniu na nikotynê mia³y istotnie wy¿sz¹
t³uszczow¹ masê cia³a od nienara¿onych.
Podobne niekorzystne zmiany u m³odych
matek poddanych nara¿eniu na nikotynê
zarejestrowano w odniesieniu do ca³ego profilu lipidowego, jak równie¿ zaobserwowano zaburzenia hormonalne w obrêbie hormonów tarczycy.
Pomerleu i wsp. [5] oceniali BMI i sposób ¿ywienia osób niepal¹cych, u których w
historii rodziny oboje rodzice palili papierosy i porównywali je z grup¹ kontroln¹ niepal¹cych z ujemn¹ histori¹ palenia u rodziców.
Zanotowano istotnie wy¿sze BMI osób, których oboje rodzice palili, ale równie¿ czêstsze epizody przejadania siê (binge heating),
nadmierne spo¿ywanie alkoholu, s³odyczy i
tendencje do ryzykownego ¿ycia.
Podobne ró¿nice zale¿ne od przebywania w œrodowisku dymu tytoniowego i nieprawid³owoœci ¿ywieniowych zanotowali
równie¿ inni autorzy [2,6,7] zarówno w badaniach na zwierzêtach, z dzieæmi, osobami starszymi, jak te¿ osobami, które przesta³y paliæ. Dane te wskazuj¹ na fakt, i¿ palenie tytoniu i nieprawid³owoœci ¿ywieniowe
w kierunku hiperfagii, a co za tym idzie i oty³oœci s¹ powszechne i powinno siê zwracaæ
uwagê na to zjawisko w ocenie sposobu
¿ywienia ró¿nych grup ludzi, jak te¿ nara¿enia na bierne palenie u dzieci, które mo¿e
byæ przyczyna zmian metabolicznych w organizmie, które mog¹ odpowiadaæ za wystêpowanie oty³oœci.
Piœmiennictwo
1. Chiolero A., Fach D., Paccaud F., Cornuz J.: Consequences of smoking for body weight, body fat distribution, and insulin resistance. Am. J. Clin. Nutr.
2008, 87, 801.
2. Cullen M.W., Ebbert J.O., Vierkant R.A. et. al.: No
interaction of body mass index and smoking on diabetes mellitus risk in elderly women. Prev. Med. 2009,
48, 74.
3. Ko³o³o H., Mazur J.: Czy bierne palenie tytoniu
pogarsza jakoœæ ¿ycia dzieci i m³odzie¿y? Przegl.
Lek. 2006, 63, 1027.
4. Oliveira E., Moura E., Santos-Silva A. et al.: Short
and long-term effects of maternal nicotine exposure
Turing lactation on body adiposity, lipid profile and
thyroid function of rat offspring. J. Endocrinol. 2009,
35, 1021.
5. Pomerlau C.S., Snedecor S.M., Pomerlau O.F.:
Never-smokers with a positive family smoking history are more likely to be overweight or obese than
never-smokers with a negative family smoking history. Eat. Behav. 2009, 10, 49.
6. Somm E., Schwitzgebel V.M., Vauthay D.M. et al.:
Prenatal nicotine exposure pancreatic islet and adipose tissue development with consequences on the
control of body weight and glucose metabolizm later
in life. Endocrinology 2008, 149, 6289.
7. Sunbeck M., Grahn M., Lonngren V. et al.: Snuff
use associated with abdominal obesity in former
smokers. Scan. J. Public Health 2009, 37, 487.
8. Wójciak R.W., Mojs E.: Oszacowanie pobrania
substancji toksycznych z dymu tytoniowego u
studentów pracuj¹cych. Przegl. Lek. 2006, 63, 1023.
679