Używanie substancji psychoaktywnych przez uczniów szkół

PRACE ORYGINALNE
Dorota OGONOWSKA1
Dorota PACH2
Dorota TARGOSZ3
U¿ywanie substancji psychoaktywnych przez
uczniów szkó³ œrednich w Nowym S¹czu
The usage of psychoactive substances among
secondary school students in Nowy S¹cz
Instytut Zdrowia Pañstwowej Wy¿szej Szko³y
Zawodowej w Nowym S¹czu
Dyrektor:
Dr hab. n. med. Ryszard Gajdosz, prof. PWSZ
1
Katedra i Klinika Endokrynologii CM UJ,
Kraków
p.o. Kierownika:
Dr hab. n. med. Alicja Hubalewska-Dydejczyk
2
Oœrodek Informacji Toksykologicznej Katedry
Toksykologii Klinicznej i Œrodowiskowej,
CM UJ
Kierownik Oœrodka: Dr n. biol. Dorota Targosz
3
Dodatkowe s³owa kluczowe:
substancje psychoaktywne
uczniowie
badania ankietowe
Additional key words:
psychoactive substances
secondary school students
questionnaire
Adres do korespondencji:
Dr hab. n. med. Dorota Pach
Katedra i Klinika Endokrynologii
31-501 Kraków, ul. Kopernika 17
e-mail: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
W pracy przedstawiono wyniki anonimowych badañ ankietowych dotycz¹cych u¿ywania substancji psychoaktywnych przeprowadzonych wœród
uczniów dwóch ostatnich klas szkó³
œrednich w Nowym S¹czu. Zaledwie
1,7% uczniów uwa¿a, ¿e problem za¿ywania substancji psychoaktywnych
w ich spo³ecznoœci nie istnieje; 9,6%
podaje, ¿e nie potrafi oceniæ zjawiska.
W opinii pozosta³ych 88,7% badanych
uczniów zjawisko istnieje, przy czym
36% uczniów uwa¿a, ¿e stanowi ono
powa¿ny problem. Najczêœciej u¿ywanymi substancjami s¹ alkohol, tytoñ,
marihuana lub haszysz oraz leki, brane najczêœciej dla zabawy i relaksu.
Osoby nie siêgaj¹ce po narkotyki oceniaj¹ w³aœciwoœci uzale¿niaj¹ce poszczególnych substancji znacznie wy¿ej ni¿ osoby, które maj¹ z nimi kontakt. Za najsilniej uzale¿niaj¹ce uznano tytoñ, kokainê, heroinê i crack. Najczêœciej wskazywanym powodem decyzji o nie za¿ywaniu jest troska o zdrowie i zasady moralno-etyczne. Zaledwie 4,1% ankietowanych jest zdania,
¿e szko³a nie powinna podejmowaæ
¿adnych kroków w celu ograniczenia
spo¿ywania substancji psychoaktywnych przez uczniów. Wiêkszoœæ z nich
opowiada siê za wprowadzeniem dzia³añ represyjnych dla osób rozprowadzaj¹cych substancje psychoaktywne
oraz dzia³añ profilaktycznych (propozycja ciekawych zajêæ, wyk³ady).
The results of anonymous questionnaire research on psychoactive
substances in two last classes of high
school pupils in Nowy S¹cz are presented in the study. Only 1.7% of the
examined students do not perceive the
psychoactive substances as a real
problem existing at school, 9.6% have
no opinion. The rest (88.7%) perceive
it as an already existing problem,
where 36% as a very serious one. Alcohol, cigarette smoking, marijuana,
hashish or crack and medical drugs
are the most common substances,
being used mostly for fun and relaxation. Pupils opinions were evaluated
on addictive properties of the substances. The essential difference between those who initiated drugs vs.
those who did not has was also evaluated. Tobacco, cocaine, heroine and
crack have been considered the most
addictive. Health consequences followed by moral and ethical principles
are the main rules against taking
drugs. Only 4.1% of examined individuals question the fact that schools
should take involvement in whether
students take drugs the rest expect
some punishment for a school drug
dealers and prophylaxis (proposal of
interesting work-shops, lectures)
Wstêp
Ból, wra¿enia zmys³owe powstaj¹ce pod
wp³ywem ró¿nych bodŸców uszkadzaj¹cych
¿yw¹ tkankê towarzyszy³y ludzkoœci od zarania. Cz³owiek zawsze stara³ siê im przeciwdzia³aæ (opatrywanie zranieñ, usuwanie
cia³ obcych, ograniczenie ruchomoœci
uszkodzonych koñczyn). Niezwykle wa¿ne
by³y obserwacje, ¿e roœliny, oprócz wartoœci smakowych i od¿ywczych, dzia³aj¹ tak¿e specyficzne na organizm cz³owieka,
mog¹ pobudzaæ, zwiêkszaæ czujnoœæ, wytrzyma³oœæ, zmniejszaæ ból. To dobroczynne dzia³anie i w efekcie poprawa samopoczucia, by³o powodem czêstych nadu¿yæ i
rozwoju trudnej do opanowania chêci ponownego ich przyjmowania, czyli stanu który dzisiaj nazywamy narkomani¹, toksyko-
mani¹ czy zale¿noœci¹ lekow¹ [2]. W chwili
obecnej roœliny zosta³y zast¹pione szerok¹
gam¹ substancji chemicznych.
W wyniku czêstego spo¿ywania ksenobiotyków w celach niemedycznych dochodzi do ró¿nie nasilonego rozstroju zdrowia
[12]. Jego rozpoznanie i w³aœciwe leczenie
jest najlepsz¹ gwarancj¹ niedopuszczenia
do rozwoju uzale¿nienia bêd¹cego najgroŸniejsz¹ w³aœciwoœci¹ i konsekwencj¹ u¿ywania substancji psychoaktywnych [6].
Nadu¿ywanie substancji psychoaktywnych jest niezwykle groŸne z tego powodu,
i¿ wiêkszoœæ osób, które po nie siêga w celach nie medycznych, nie rozumie takich
pojêæ jak zale¿noœæ fizyczna, psychiczna,
spo³eczna, zespó³ abstynencyjny czy tolerancja.
293
Celem pracy jest ocena zjawiska u¿ywania substancji psychoaktywnych przez
uczniów szkó³ œrednich w Nowym S¹czu
oraz czynników, które wp³ywaj¹ na rodzaj i
rozmiar tego zjawiska. Naszym zadaniem
jest równie¿ wskazanie sposobów zapobiegania negatywnym skutkom p³yn¹cym z
nadu¿ywania alkoholu i innych substancji
psychoaktywnych. Przeprowadzenie analizy dotycz¹cej za¿ywania substancji psychoaktywnych wœród uczniów szkó³ œrednich w
Nowym S¹czu pozwoli na przeœledzenie
tego zjawiska wœród m³odzie¿y mieszkaj¹cej w œredniej wielkoœci mieœcie polskim i
rejonie rolniczym z nim zwi¹zanym.
Tabela I
Charakterystyka spo³eczno-demograficzna uczniów.
Socio-demographic characteristics of examined sample.
Cechy
P³eæ
Badan¹ grupê stanowili uczniowie dwóch ostatnich
klas szkó³ œrednich w Nowym S¹czu. Badania zosta³y
przeprowadzone za pomoc¹ anonimowej ankiety do
samodzielnego wype³niania s³u¿¹cej do badania wzorów za¿ywania substancji psychoaktywnych. Ankietowani proszeni byli m.in. o udzielenie odpowiedzi na pytania dotycz¹ce dostêpnoœci do substancji psychoaktywnych, gotowoœci do podjêcia eksperymentowania z tymi
œrodkami oraz osobistych postaw wobec narkotyków, ich
u¿ywania i szkodliwoœci zdrowotnych. Ankieta mia³a
charakter w pe³ni anonimowy i by³a wype³niana samodzielnie w formie audytoryjnej .
W ocenie statystycznej u¿yto w przypadku zmiennych jakoœciowych testu chi2, dok³adnego testu Fishera
(dla ma³ych liczebnoœci), a w przypadku zmiennych iloœciowych analizy wariancji. Do zbadania, które z badanych zmiennych s¹ predykatorami za¿ywania narkotyków przez m³odzie¿ u¿yto regresji logistycznej. Analizê
danych przeprowadzono za pomoc¹ programu STAISTICA 6.1.
Wyniki
W badaniu wziê³o udzia³ 1401 uczniów
drugich i trzecich klas szkó³ œrednich z nieznaczn¹ przewag¹ ch³opców. Œredni wiek
kobiet i mê¿czyzn by³ zbli¿ony (19,1 ± 3,8
lat dla kobiet i 19,2 ± 2,7 lat dla mê¿czyzn).
Charakterystykê spo³eczno-demograficzn¹
badanej próby przedstawiono w tabeli I.
Wiêkszoœæ z badanych uczniów w czasie nauki mieszka³a w domu rodzinnym na
wsi lub mieœcie licz¹cym od 50-200 tys.
mieszkañców, z rodzicami i/lub rodzeñstwem (najczêœciej dwójk¹, jednym lub trójk¹ rodzeñstwa). Ponad po³owa uczniów
posiada sympatiê. Wiêkszoœæ z badanych
deklarowa³a chêæ studiowania po ukoñczeniu szko³y, z wyboru której s¹ zadowoleni
(31%) lub raczej zadowoleni (41,8%) – tabela I.
87,1% uczniów otrzymuje pieni¹dze od
rodziców. Zaledwie 15,9% badanych pracuje. Ponad po³owa badanych uczniów dysponuje miesiêcznie na w³asne wydatki kwot¹ nie przekraczaj¹c¹ 50 z³, co odzwierciedla ³¹czne miesiêczne dochody rodziców/
opiekunów brutto (tabela II).
Zaledwie 1,7% uczniów uwa¿a, ¿e problem za¿ywania substancji psychoaktywnych w ich spo³ecznoœci nie istnieje; 9,6 %
podaje, ¿e nie potrafi oceniæ zjawiska. W
opinii pozosta³ych 88,7% badanych uczniów
zjawisko istnieje, przy czym 36% uczniów
uwa¿a, ¿e stanowi ono powa¿ny problem
(tabela III).
W tabeli IV usystematyzowano substancje psychoaktywne w zale¿noœci od ich w³aœciwoœci uzale¿niaj¹cych ocenianych w ska-
294
M iejsce sta³ego
zam ieszkania/pochodzenia
Wy kszta³cenie m atki/opieku
kobieta
674
48,4
m ê¿czy zna
719
51,6
dom rodzinny
1310
93,8
16
1,1
internat
35
2,5
stancja
5
0,4
m ieszkanie w y najm ow ane
12
0,9
m ieszkanie w ³asne
19
1,3
w ieœ
825
59,4
m iasto do 5 ty s. m ieszkañców
54
3,9
m iasto od 5 - 50 ty s. m ieszk.
72
5,2
m iasto od 50 - 200 ty s. m ieszk.
412
29,7
m iasto pow y ¿ej 200 ty s. m ieszk.
26
1,9
nie posiada
82
6,0
1
332
24,3
2
386
28,4
3
262
19,2
4
146
10,7
5
78
5,7
6
36
2,6
7
18
1,3
8
11
0,8
9
5
0,4
10
3
0,2
Liczba rodzeñstw a
Wy kszta³cenie ojca/opiekuna
%
dalsza rodzina
M iejsce zam ieszkania w czasie
roku szkolnego
Materia³ i metoda
N
w iêcej ni¿ 10
5
0,4
nie ukoñczone podstaw ow e
2
0,1
podstaw ow e
78
5,7
zaw odow e
654
47,5
œrednie ogólnokszta³c¹ce
78
5,7
œrednie techniczne
377
27,4
policealne lub licencjat
32
2,3
w y ¿sze
155
11,3
nie ukoñczone podstaw ow e
3
0,2
podstaw ow e
71
5,1
zaw odow e
441
31,0
œrednie ogólnokszta³c¹ce
237
17,2
Posiadanie sy m patii
Zadow olenie z w y boru szko³y
Czy w y bierasz siê na studia
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
œrednie techniczne
323
23,4
policealne lub licencjat
88
6,4
w y ¿sze
217
15.7
tak
589
42,7
nie
792
57,3
tak
431
31,0
raczej tak
582
41,8
raczej nie
157
11,3
nie
147
10,6
nie m am zdania
74
5,3
tak
1122
81,1
nie
261
18,9
D. Ogonowska i wsp.
Tabela II
Charakterystyka statusu ekonomicznego badanej grupy.
Characteristics of financial status of examined sample.
Cechy
Zatrudnienie ojca/opiekuna
Zatrudnienie m atki/opiekunki
N
%
sy stem jednozm ianow y
494
36,2
sy stem w ielozm ianow y
185
13,5
nie norm ow any czas pracy
361
26,4
nie pracuje
326
23,9
sy stem jednozm ianow y
517
37,3
sy stem w ielozm ianow y
118
8,5
nie norm ow any czas pracy
127
9,2
£¹czne m iesiêczne dochody
rodziców /opiekunów brutto
nie pracuje
624
45,0
M niej ni¿ 1000 z³
289
21,7
1001 - 2000
494
37,2
2001 - 3000
245
18,4
3001 - 4000
115
8,6
4001 - 5000
67
5,0
5001 - 6000
39
2,9
6001 - 7000
17
1,2
7001 - 8000
19
1,3
8001 - 9000
7
0,5
9001 - 10 000
10
0,7
Pow y ¿ej 10 000 z³
33
2,5
tak
1215
87,1
Czy uczeñ otrzy m uje pieni¹dze
od rodziców /opiekunów
nie
180
12,9
tak
221
15,9
nie
1170
84,1
do 30 z³
367
26,4
31- 50
391
28,3
51 - 100
268
19,3
101 - 150
156
11,2
Czy uczeñ pracuje
Kw ota m iesiêczna jak¹
dy sponuje uczeñ na w ³asne
w y datki
151 - 200
75
5,4
201 - 250
35
2,5
pow y ¿ej 250 z³
96
6,9
5,0
4,0
3,5
3,0
sterydy anabo ***
Bieluñ ***
Crack
Amfetamina ***
Kleje *
brown sugar
Lek ***
LSD***
grzyby ***
Haszysz***
Ekstazy****
Tytoñ***
Marihuana***
*p<0,05 ,** p<0,0001
Kawa***
Wino *
Wódka ***
1,5
Piwo ***
2,0
Kokaina *
próbowa³ narkotyków
nie
tak
2,5
heroina/kompot
si³a uzale¿niaj¹ca
4,5
Rycina 1
W³aœciwoœci uzale¿niaj¹ce poszczególnych substancji psychoaktywnych (w skali 1 - 5) w opinii uczniów,
którzy mieli lub nie z nimi kontakt.
A psychoactive substance potency to develop a dependence in pupils opinion: users vs. nonusers (1 - 5 score).
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
li od 1-5 przez wszystkich ankietowanych
uczniów.
Zdaniem wszystkich ankietowanych
uczniów alkohol niskoprocentowy (piwo i
wino) ma zdecydowanie mniejsze dzia³anie
uzale¿niaj¹ce ni¿ wódka, która w opinii ca³ej ankietowanej grupy uzale¿nia bardziej ni¿
brown sugar, leki, grzyby halucynogenne
czy sterydy anaboliczne. Z narkotyków za
najbardziej uzale¿niaj¹ce uznano kokainê,
heroinê i crack. Najwiêksz¹ w³aœciwoœæ uzale¿niaj¹c¹ wg ankietowanych uczniów posiada tytoñ.
Stwierdzono statystycznie istotn¹ ró¿nicê w postrzeganiu si³y uzale¿niaj¹cej wiêkszoœci substancji psychoaktywnych przez
uczniów, w zale¿noœci od tego czy mieli z
nimi kontakt lub nie. Uczniowie, którzy nigdy nie próbowali narkotyków oceniaj¹, ¿e
w³aœciwoœci uzale¿niaj¹ce wiêkszoœci substancji psychoaktywnych s¹ o wiele wiêksze ni¿ ich koledzy, którzy maj¹ jakiekolwiek
doœwiadczenie w ich u¿ywaniu. Dla wszystkich substancji, z wyj¹tkiem brown sugar,
heroiny i crack, ró¿nice te by³y statystycznie istotne (rycina 1).
W tabeli V przedstawiono dane dotycz¹ce u¿ywania substancji psychoaktywnych
kiedykolwiek w ¿yciu z uwzglêdnieniem rodzaju substancji psychoaktywnej.
Najczêœciej u¿ywanymi substancjami s¹
alkohol, tytoñ, marihuana lub haszysz oraz
leki. Prawie wszyscy ankietowani mieli kontakt z alkoholem; niektórzy ju¿ w szkole podstawowej i gimnazjum.
Ponad 43% badanych nigdy w swoim
¿yciu nie pali³o papierosów. W chwili obecnej nie pali 69%, 19% pali regularnie, a 14%
przyznaje, ¿e pali papierosy nieregularnie.
0,3% spoœród badanych uczniów mia³o
kontakt z marihuan¹ ju¿ w szkole podstawowej, 6,5% w gimnazjum i 17,1% w liceum.
Odurzanie siê klejem i rozpuszczalnikami
to g³ównie okres gimnazjum.
Za¿ywanie bez wyraŸnego wskazania
lekarskiego leków nasennych i uspakajaj¹cych, leków przeciwbólowych i przeciw
kaszlowych dostêpnych tak¿e bez recepty
(OTC) w celach nie medycznych lub w dawce wiêkszej ni¿ zalecana narasta wraz z
wiekiem i w okresie liceum deklaruje go
ponad 15% ankietowanych uczniów.
Proporcja uczniów, którzy twierdz¹, ¿e
na imprezach u¿ywa siê narkotyków, do
uczniów którzy o tym nic nie wiedz¹ oraz
takich, którzy twierdz¹, ¿e nie ma to miejsca jest podobna i wynosi odpowiednio 35%,
33% i 32% (rycina 2).
30,3% badanych uczniów przyzna³o, ¿e
w ci¹gu ostatnich 6 miesiêcy ktoœ proponowa³ im jakiœ narkotyk. Pozostali uczniowie
(69,7%) twierdz¹, ¿e takiej propozycji nie
otrzyma³o.
Najbardziej poci¹gaj¹cym narkotykiem
w opinii ankietowanych uczniów, którzy przyznaj¹ siê do ich u¿ywania jest marihuana
(tabela VI). Piêæ osób przyzna³o, ¿e bra³o
narkotyki drog¹ do¿yln¹ a 21 kolejnych, ¿e
nie pamiêta.
W tabeli VII przedstawiono wyniki uzyskane na podstawie pytania jak czêsto w
ci¹gu ostatniego miesi¹ca zdarzy³o ci siê
siêgn¹æ po poszczególne substancje psychoaktywne (uwzglêdniono jedynie substancje, których u¿ywa³o wiêcej ni¿ 1% ankieto295
Rycina 2
Opinia uczniów dotycz¹ca u¿ywania narkotyków na
imprezach m³odzie¿owych.
Drug use on the teenager parties in the pupils opinion.
nie w iem
33%
tak
35%
nie
32%
Rycina 3
Powód decyzji o spróbowaniu narkotyków.
Reason for initiation into drugs.
dla z w róc enia na siebie uw agi
k onflikty z rodz ic am i
by prz est aæ s iê baæ
dla s z y bs z ej nauk i
inne
aby prze¿ y æ c oœ ek s cy tuj¹c ego
k ³opoty w s z k ole
nie potrafiê odm ówiæ
by ni e ods t aw aæ od grupy
dla anim us zu
z nudów
by zreduk ow aæ s tres
nie s iêgam po subs tancje
aby oderw aæ siê od rz ecz y wistoœc i
lubiê sm ak
dla z apom nieni a o problem ach
dla relak su
dla z abawy
0, 0%
10, 0%
20,0%
30,0%
40,0%
50, 0%
60, 0%
p roc e n t re sp o nd e ntó w
Opinia uczniów doty cz¹ca zjaw iska u¿y w ania substancji psy choakty w ny ch w ich spo³ecznoœci
296
N
%
Problem nie istnieje
24
1,7
Zjaw isko istnieje ale nie stanow i problem u
289
20,8
Stanow i niew ielki problem
442
31,9
Stanow i pow a¿ny problem
499
36,0
Nie potrafiê okreœliæ
133
9,6
Substancja
Œrednia ocena uzale¿nienia
SD
Piw o
2,48
1,19
Wino
2,52
1,16
Kaw a
3,10
1,41
Kleje
3,18
1,29
Brow n sugar
3,30
1,35
Leki
3,36
1,24
Grzy by halucy nogenne
3,40
1,3
Stery dy anaboliczne
3,58
1,26
Wódka
3,64
1,29
Bieluñ dziêdzierzaw a
3,69
1,31
M arihuana
3,90
1,32
LSD
3,96
1,27
Haszy sz
3,98
1,26
Ecstazy
3,99
1,21
Crack
4,08
1,16
Heroina/kom pot
4,27
1,11
Kokaina
4,34
1,05
Ty toñ
4,36
1,0
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
Tabela III
Ocena zjawiska za¿ywania substancji psychoaktywnych przez uczniów.
Evaluation of psychoactive substances usage phenomenon among secondary school students.
Tabela IV
W³aœciwoœci uzale¿niaj¹ce poszczególnych
substancji psychoaktywnych (w skali 1 - 5) w opinii
uczniów.
A psychoactive substance potency to develop a
dependence in the secondary school students opinion
(1 - 5 score).
D. Ogonowska i wsp.
Tabela V
Odsetek uczniów, którzy mieli kontakt z substancjami psychoaktywnymi kiedykolwiek w ¿yciu.
Percentage of pupils who have ever used the drug.
Okres ¿y cia najczêstszego za¿y w ania substancji psy choakty w ny ch
Substancja
Nigdy
N
Szko³a podstaw ow a
%
Gim nazjum
Liceum /technikum
N
%
N
%
N
%
Ogó³em
N
%
alkohol
64
4,7
81
5,9
388
28,3
838
61,1
1371
100
ty toñ
602
43,6
106
7,7
289
20,9
383
27,8
1380
100
M arihuana/haszy sz
1062
76,2
4
0,3
90
6,5
238
17,1
1394
100
Ekstaza
1345
96,3
1
0,1
12
0,9
39
2,8
1397
100
LSD
1375
98,5
0
0
5
0,4
16
1,1
1396
100
Grzy by halucy nogenne
1360
97,3
2
0,1
15
1,1
21
1,5
1398
100
am feron
1387
99,2
1
0,1
3
0,2
7
0,5
1398
100
Leki nasenne, uspakajaj¹ce
1310
93,8
13
0,9
25
1,8
49
3,5
1397
100
Leki przeciw bólow e na receptê
1271
91
16
1,1
48
3,4
62
4,4
1397
100
Leki przeciw bólow e OTC
1238
88,8
22
1,6
59
4,2
75
5,4
1394
100
Inne leki*
1318
94,3
16
1,1
32
2,3
31
2,2
1397
100
Kleje, rozpuszczalniki
1349
96,8
8
0,6
21
1,5
16
1,1
1394
100
Heroina-brow n sugar
1390
99,6
0
0
2
0,1
3
0,2
1395
100
Heroina kom pot
1393
99,6
1
0,1
3
0,2
2
0,1
1399
100
Kokaina
1386
99,2
1
0,1
2
0,14
8
0,6
1397
100
crack
1390
99,4
0
0
2
0,1
4
4,9
1396
100
am fetam ina
1315
94,3
0
0
10
0,7
69
4,9
1394
100
bieluñ
1393
99,8
1
0,1
1
0,1
1
0,1
1396
100
stery dy
1362
97,4
1
0,1
7
0,5
28
2
1398
100
inne
1276
99,5
1
0,1
2
0,2
3
0,2
1282
100
* leki przeciw kaszlowe, pobudzaj¹ce za¿ywane w celu i/lub w dawce wiêkszej ni¿ zalecana
Substancja psy choakty w na
N
%
M arihuana (THC)
349
25,1
Am fetam ina
87
6,2
Ecstazy
55
3,9
LSD
24
1,7
Kokaina
19
1,4
Grzy by halucy nogenne
14
1,0
Heroina/kom pot
12
0,9
Brow n sugar
5
0,4
Leki
1
0,1
Bieluñ dziêdzierzaw a
1
0,1
(%)
1 raz
w m iesi¹cu
(%)
piw o
28,6
22,4
24,6
13,9
10,5
71,4%
w ódka
39,7
27,3
22,0
7,3
3,7
60,3%
w ino
60,5
25,1
9,4
3,7
1,3
39,5%
ty toñ
66,9
4,7
4,4
3,9
20,1
33,1%
TH C
89,7
4,3
2,4
1,7
1,9
10,3%
Leki 3***
92,3
4,0
2,2
0,6
0,9
7,7%
Leki 2**
93,3
3,0
2,2
0,9
0,6
6,7%
Leki 1*
96,1
1,7
0,8
0,7
0,7
3,9%
Substancja
Nigdy
Tabela VI
Ocena uczniów dotycz¹ca atrakcyjnoœci substancji
psychoaktywnych.
The drugs attractiveness in pupils opinion.
2 do 3 razy
w m iesi¹cu
(%)
1 do 3 razy
ty godniow o
(%)
czêœciej ni¿ 3 razy
ty godniow o
(%)
%
Leki 4****
96,6
1,9
0,8
0,2
0,4
3,4%
am fetam ina
97,7
1,2
0,9
0,1
0,1
2,3%
ecstazy
98,8
0,6
0,5
0,05
0,05
1,2%
substancje w ziew ne
99,0
0,5
0,1
0,1
0,3
1,0%
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
Tabela VII
U¿ywanie najpopularniejszych substancji w ci¹gu
ostatniego miesi¹ca.
Drug use within past month.
* leki nasenne i uspakajaj¹ce przyjmowane bez
wyraŸnego wskazania lekarskiego i/lub w dawce
wiêkszej ni¿ zalecana; ** - leki przeciwbólowe dostêpne
na receptê przyjmowane bez wskazañ medycznych i/
lub w dawce wiêkszej ni¿ zalecana; *** - leki
przeciwbólowe dostêpne bez recepty za¿ywane w celu
i/lub w dawce wiêkszej ni¿ zalecana; **** inne leki (leki
przeciw kaszlowe, pobudzaj¹ce) za¿ywane w celach nie
medycznych i/lub w dawce wiêkszej ni¿ zalecana
297
inne okolicznoœci
prowadz¹c samochód
przypadkowe doœw. Seksualne
w trakcie nauki
na randce
w ¿adnej sytuacji
na lekcji w szkole
na ³awce w parku, w plenerze
dyskoteka, pub, koncert
impreza w domu, internacie
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Rycina 4
Okolicznoœci siêgania po substancje psychoaktywne.
Circumstances of reaching for psychoactive substances.
bojê siê konsekwencji prawnych
inne
bo s¹ za drogie
nie mia³em okazji
bojê siê, ¿e za¿ywanie uniemo¿liwi mi naukê
bo bojê siê mojej reakcji
nie chcê skrzywdziæ rodziców
bo jestem zadowolony z ¿ycia
moralnoϾ, etyka, wiara
bojê siê konsekwencji zdrowotnych
0%
20%
40%
60%
procent osób które nie bior¹ narkotyków
80%
Rycina 5
Powody wskazywane przez badanych jako powstrzymuj¹ce przed siêganiem po substancje psychoaktywne.
Reason for avoiding the psychoactive substance.
si³a wiêzi emocjonalnych (+/- SD)
7,0
6,0
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
nie
tak
próbowa³ narkotyków
Rycina 6
Si³a wiêzi rodzinnych (oceniana w skali 1-7 ), a przyjmowanie substancji psychoaktywnych ( z wy³¹czeniem
alkoholu i tytoniu).
A relationship between family ties (1 - 7 scores) and drug usage
wanych uczniów).
Uczniowie udzielili odpowiedzi maj¹cych
na celu ustalenie jakie i ile napojów alkoholowych wypijaj¹ przy jednej okazji. Zaled298
wie 13% ankietowanych uczniów twierdzi,
¿e nie pije piwa w ogóle. Odsetek uczniów,
którzy deklaruj¹ picie najwy¿ej jednego piwa
jest najwiêkszy. Ponad 10% ankietowanych
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
przyznaje siê do picia piêciu lub wiêcej piw
przy jednej okazji. O wiele wiêkszy odsetek
uczniów twierdzi, ¿e w ogóle nie pije wina
(38,8%).a spo¿ywanie wódki jest na poziomie zbli¿onym do spo¿ywania piwa (15,1%).
Wypijanie jednej do trzech lampek wina deklaruje ponad po³owa ankietowanych
(52,4%). 40,1% ankietowanych uczniów
przyznaje siê do wypijania ponad piêciu kieliszków wódki przy jednej okazji (tabela VIII).
Na rycinie 3 przedstawiono powody siêgania po substancje psychoaktywne wymienione przez ankietowanych uczniów. Wœród
nich wymieniano najczêœciej chêæ zabawy,
relaks, chêæ zapomnienia o problemach,
chêæ oderwania siê od rzeczywistoœci.
W ponad 60% do za¿ywania dochodzi
na imprezie w domu lub na dyskotece. Mniej
ni¿ 10% badanych przyznaje siê do u¿ywania substancji psychoaktywnych w trakcie
nauki (rycina 4).
Uczniowie byli pytani tak¿e o to, dlaczego nie siêgaj¹ po substancje psychoaktywne. Najczêstszym z wymienianych powodów
by³ strach przed konsekwencjami zdrowotnymi, a nastêpnie przestrzeganie w³asnych
zasad etyczno-moralnych i religijnych oraz
zadowolenie z ¿ycia. Zwraca uwagê, i¿ tylko 6% badanych, którzy nie mieli nigdy kontaktu z substancjami psychoaktywnymi obawia³o siê konsekwencji prawnych (rycina 5).
Analizê wp³ywu wiêzi rodzinnych na
przyjmowanie substancji psychoaktywnych
przeprowadzono wy³¹czaj¹c alkohol i tytoñ.
Osoby, które próbowa³y narkotyków mia³y
istotnie s³absze wiêzi emocjonalne
(p<0,0001), (rycina 6).
Przy zastosowaniu modelu wielowymiarowej regresji logistycznej oceniano, które
z badanych czynników spo³eczno-ekonomicznych by³y predyktoramii siêgniêcia po
substancje psychoaktywne (z wy³¹czeniem
alkoholu i tytoniu) przez uczniów (tabela IX).
Ryzyko siêgniêcia po substancje psychoaktywne jest o 45% wy¿sze wœród ch³opców ni¿ u dziewcz¹t (p=0,003). Istotnoœæ statystyczn¹ zwi¹zku miêdzy posiadaniem
sympatii, a zwiêkszonym ryzykiem stosowania substancji psychoaktywnych stwierdzono jedynie u dziewcz¹t, u ch³opców zale¿noœæ ta jest s³absza i nieistotna statystycznie.
Ryzyko siêgniêcia po substancje psychoaktywne jest wy¿sze w mieœcie ni¿ na
wsi i wzrasta wraz z wielkoœci¹ miasta. Dla
uczniów zamieszkuj¹cych miasta powy¿ej
50 tysiêcy w porównaniu z mieszkañcami
wsi ryzyko wzglêdne wynosi 1.88. Siêganie
po substancje psychoaktywne jest dodatnio
zwi¹zane z dochodami rodziny i iloœci¹ pieniêdzy, któr¹ dysponuje uczeñ.
Stwierdzono tak¿e istotny wp³yw aktywnoœci zawodowej matki na czêstoœæ za¿ywania substancji psychoaktywnych. Ryzyko za¿ywania substancji psychoaktywnych
wzrasta o 57% w grupie uczniów, których
matki pracuj¹ w systemie zmianowym lub
maj¹ nienormowany czas pracy.
Zapytano tak¿e uczniów, które z dzia³añ nale¿y podejmowaæ, aby przeciwdzia³aæ u¿ywaniu substancji psychoaktywnych
w ich œrodowisku. Wg opinii blisko 54%
uczniów najistotniejszym dzia³aniem powinno byæ wydalenie ze szko³y osób, które rozprowadzaj¹ narkotyki, a nastêpnie zapropoD. Ogonowska i wsp.
Tabela VIII
Iloœci piwa, wina i wódki wypijanych jednorazowo przy jakiejœ okazji.
No of beers, glass of wine and vodkas consumed on any single occasion.
Rodzaj napoju alkoholow ego
N
%
nie pijê
181
12,9
jedno du¿e piw o lub m niej
557
39,9
2-3 piw a
411
29,4
4 piw a
96
6,9
5 i w iêcej piw
152
10,9
nie pijê
542
38,8
jedn¹ lam pkê
486
34,8
Piw o
Wino
2-3 lam pki
245
17,6
w iêcej ni¿ 4 lam pki, ale m niej ni¿ butelkê
72
5,2
w iêcej ni¿ butelkê
51
3,6
Nie pijê
211
15,1
Jeden kieliszek (50 g)
154
11,0
2 - 3 kieliszki (50 - 100 g)
261
18,7
4 - 5 kieliszków (100 - 250 g)
209
15,0
Wiêcej ni¿ 5 kieliszków (pow y ¿ej 250 g)
560
40,1
Wódka
Tabela IX
Zale¿noœæ miêdzy czynnikami spo³eczno-ekonomicznymi a ryzykiem podjêcia próby za¿ywania substancji
psychoaktywnych.
Predictors of reaching for psychoactive substances: multidimensional logistic regression model.
Zm ienna
Iloraz szans
P³eæ: ch³opcy v s dziew czêta
Posiadanie sy m patii
M iejsce zam ieszkania
p
1,45
1,13-186
0,003
ch³opcy
1,24
0,89-1,73
ns
dziew czy nki
1,45,
1,01-2,09
0,042
w ieœ
1,0
m iasto do 50 ty s
1,15
0,74-1,76
ns
m iasto >50 ty œ
1,88
1,44-2,45
0,001
Iloœæ gotów ki
do w y dania na m iesi¹c
M iesiêczne dochody rodziny
brutto
do 50 z³
1,0
do 100 z³
1,08
0,80-1,46
ns
>100 z³
1,71
1,20-2,44
0,003
do 1000 z³
1,0
do 3000 z³
1,03
0,74-1,43
ns
do 7000 z³
1,19
0,78-1,83
ns
> 7000 z³l
2,21
1,21-4,04
0,010
0,68
0,50-0,92
0,014
Plany studiow ania
Praca m atki
95% przedzia³ ufnoœci
nie pracuje
1,0
jedna zm iana
1,08
0,82-1,42
ns
praca
w ielozm ianow a/
lub nienorm ow any
czas pracy
1,57
1,12-2,19
0,009
nowanie atrakcyjnych form spêdzania czasu (51,3%). Blisko 50% ankietowanych
uczniów uwa¿a, ¿e istotne by³oby prowadzenie warsztatów maj¹cych na celu naukê radzenia sobie ze stresem, sposobów komunikacji i integracji z grup¹ rówieœnicz¹ (tabela X).
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
Omówienie wyników
Wed³ug G.G. Maya wszyscy jesteœmy
uzale¿nieni, a uzale¿nienie od alkoholu, narkotyków czy innych œrodków jest tylko bardziej oczywistym, a czasem dramatycznym
przejêciem kontroli nad naszym ¿yciem,
poniewa¿ w³aœciwie wszystko w ¿yciu mo¿e
staæ siê obiektem przywi¹zania. Trzeba jed-
nak pamiêtaæ, ¿e istnieje wielka ró¿nica miêdzy silnym pragnieniem czegoœ, a prawdziwym uzale¿nieniem. O ró¿nicy stanowi stopieñ wolnoœci cz³owieka. Na wielu rzeczach
bardzo nam zale¿y, wielu innych nie znosimy, ale przewa¿nie zachowujemy jednak
zdolnoœæ oceny stopnia i rozmiarów naszego zaanga¿owania. Prawdziwe uzale¿nienia s¹ kompulsywnym nawykowym zachowaniem przyæmiewaj¹cym nasze zainteresowania i nara¿aj¹cym nasz¹ wolnoœæ wyboru, musz¹ te¿ one charakteryzowaæ siê
zjawiskami tolerancji, objawami odstawienia,
utrat¹ si³y woli i poch³anianiem zbyt wielkiej
uwagi [4]. Wielokrotne za¿ywanie substancji psychoaktywnych zmienia strukturê i
funkcjê neuronów sk³adaj¹cych siê na uk³ad
nagrody. Narkotyki stymuluj¹ ten uk³ad do
dzia³ania z si³¹ i wytrwa³oœci¹ znacznie wiêksz¹ od jakiejkolwiek naturalnej nagrody [5].
Maj¹c na uwadze fakt, ¿e istniej¹ uzale¿nienia przyci¹gaj¹ce i odpychaj¹ce nale¿y jednak stwierdziæ, ¿e ¿adne uzale¿nienie nie jest dobre, nie jest pozytywne. To
jasne, ¿e niektóre s¹ bardziej destruktywne
od innych, alkoholizmu nie mo¿na porównywaæ pod wzglêdem stopnia destrukcji z
uzale¿nieniem od czekolady.
Gdy stwierdza siê szkody zdrowotne
(somatyczne lub psychiczne) spowodowane piciem alkoholu, a nie obserwuje siê jeszcze objawów uzale¿nienia mamy do czynienia z piciem szkodliwym. Szacuje siê, ¿e
osób pij¹cych w sposób szkodliwy jest dwu
do trzykrotnie wiêcej ni¿ osób uzale¿nionych
[3,4]. W wyniku zastosowania na tym etapie w³aœciwego postêpowania diagnostycznego i leczniczego mo¿liwy jest powrót do
pe³nego zdrowia. Podobnie jest w przypadku innych substancji psychoaktywnych,
zw³aszcza kiedy za¿ywane s¹ przez m³odzie¿. Nadu¿ywanie przez ni¹ substancji
psychoaktywnych, w tym alkoholu poci¹ga
za sob¹ znaczne szkody o charakterze socjalno-spo³ecznym, choæby w postaci k³opotów w szkole i przerwania nauki oraz prowadziæ mo¿e do zaburzeñ psychicznych czy
czynnoœciowych i/lub morfologicznych
uszkodzeñ narz¹dowych [6,12].
Podstaw¹ prowadzenia w³aœciwego postêpowania diagnostyczno terapeutycznego, rehabilitacyjnego, a zw³aszcza profilaktycznego jest w³aœciwa ocena nara¿enia na
wybrane substancje psychoaktywne z
uwzglêdnieniem warunków socjalnych i psychospo³ecznych. Od lat problemami nadu¿ywania i uzale¿nieñ od leków i substancji psychoaktywnych w Polsce zajmuje siê tak¿e
toksykologia kliniczna. Dotyczy to nie tylko
rozpoznania i leczenia ostrych i przewlek³ych
zatruæ substancjami psychoaktywnymi,
obejmuje te¿ ocenê rozstroju zdrowia powstaj¹cego w wyniku przewlek³ego dzia³ania tych substancji [1,2,6,7,10,12]. Przedmiotem zainteresowania by³o tak¿e okreœlenie stanu œwiadomoœci prawnej studentów
krakowskich uczelni dotycz¹cej zjawiska
narkomanii [5].
Z uwagi na to, i¿ w polskiej kulturze spo¿ywanie alkoholu i palenie tytoniu jest powszechnie akceptowane, jakiekolwiek dzia³ania administracyjne skazane s¹ na niepowodzenie. Niezwykle wa¿ne jest zatem prowadzenie, zw³aszcza w szko³ach, dobrych
programów edukacyjnych omawiaj¹cych
299
Tabela X
Dzia³ania jakie w opinii uczniów powinno siê podejmowaæ w celu przeciwdzia³ania zjawisku u¿ywania substancji
psychoaktywnych.
An action which should be taken to prevent the drug taking.
Dzia³ania
N
%
Wy dalenie ze szko³y dilerów
747
53,5
Zaproponow aæ atrakcy jne form y spêdzania w olnego czasu
717
Przeprow adzenie w arsztatów s³u¿¹cy ch w zm ocnieniu zachow añ chroni¹cy ch przed
uzale¿nieniem (trening radzenia sobie ze stresem , kom unikacji, zajêcia integruj¹ce
670
47,9
Terapia specjalisty czna
665
47,5
Przeprow adzenie akcji, w y k³adów profilakty czny ch
603
43,1
Pom oc w akty w izacji, rozw ijaniu zainteresow añ i pasji
451
32,2
Pozbaw ienie praw ucznia osób, które bior¹
381
27,2
Skreœlenie z listy uczniów
358
25,6
Tw orzenie punktów konsultacy jny ch prow adzony ch przez uczniów
204
14,6
Nie pow inno siê nic robiæ
58
4,1
dzia³anie alkoholu i tytoniu na stan zdrowia.
Wielce niepokoj¹cy jest fakt, i¿ nasi ankietowani uwa¿aj¹, ¿e alkohol niskoprocentowy cechuje mniejsza zdolnoœæ uzale¿niaj¹ca ni¿ alkohol mocniejszy. M³odzie¿ musi
uzyskaæ przekonanie, ¿e wypijanie jednorazowo czterech lub wiêcej drinków standardowych jest niezwykle niebezpieczne niezale¿nie od rodzaju alkoholu. Przeprowadzona analiza wykaza³a, i¿ oko³o 18% badanych konsumowa³o piwo wypijaj¹c cztery
i wiêcej drinków standardowych, natomiast
a¿ 16% uczniów spo¿ywaj¹c wódkê wypija³o jednorazowo 10 do 20 drinków standardowych. Jest to iloœæ mog¹ca prowadziæ do
uzale¿nienia.
Konsekwencj¹ wczeœniejszych badañ
prowadzonych wœród studentów uczelni
Nowego S¹cza s¹ obecne badania, których
celem by³o sprawdzenie, czy i jaki kontakt z
substancjami psychoaktywnymi ma m³odzie¿ licealna ucz¹ca siê w œredniej wielkoœci mieœcie polskim pochodz¹ca w wiêkszoœci z okolicznych rejonów rolniczych [8].
Zaledwie 1.7% uczniów uwa¿a, ¿e problem
za¿ywania substancji psychoaktywnych w
ich spo³ecznoœci nie istnieje. W opinii wiêkszoœci badanych uczniów zjawisko istnieje,
blisko 40% z nich uwa¿a, ¿e stanowi ono
powa¿ny problem. Najczêœciej u¿ywanymi
substancjami s¹ alkohol, tytoñ, marihuana
lub haszysz oraz leki. Prawie wszyscy ankietowani mieli kontakt z alkoholem; niektórzy, co budzi szczególny niepokój, ju¿ w
szkole podstawowej i gimnazjum. 0,3% spoœród badanych uczniów mia³o kontakt z
marihuan¹ ju¿ w szkole podstawowej, 6.5%
w gimnazjum i 17,1% w liceum. Marihuana
okaza³a siê najbardziej poci¹gaj¹cym narkotykiem wg uczniów, którzy przyznaj¹ siê
do u¿ywania substancji psychoaktywnych.
Odurzanie siê klejem i rozpuszczalnikami to
g³ównie okres gimnazjum. Uczniowie szkó³
œrednich w Nowym S¹czu siêgaj¹ po alkohol i inne substancje psychoaktywne czêœciej ni¿ uczniowie œrednich szkó³ krakowskich [11].
Za¿ywanie bez wyraŸnego wskazania
lekarskiego leków nasennych i uspakajaj¹cych, leków przeciwbólowych i przeciw kasz-
300
51,3
lowych dostêpnych tak¿e bez recepty w celach nie medycznych lub w dawce wiêkszej
ni¿ zalecana narasta wraz z wiekiem i w
okresie liceum deklaruje go ju¿ ponad 15%
ankietowanych uczniów. Jest to zgodne z
badaniami przeprowadzonymi wœród studentów Nowego S¹cza [8]. Leki przeciwbólowe, przeciwkaszlowe, nasenne i uspakajaj¹ce w ocenie badanych uczniów posiadaj¹ doœæ nisk¹ si³ê uzale¿niaj¹c¹. Podobnie oceniali j¹ studenci zarówno Nowego
S¹cza jak i badani studenci uczelni krakowskich [8,9]. Z uwagi na stosunkowo ³atw¹
dostêpnoœæ wszystkich wymienionych leków
trzeba zwróciæ szczególn¹ uwagê na ich niekorzystne dzia³anie, które poza objawami
uzale¿nienia mog¹ wywo³aæ znaczny rozstrój zdrowia.
Uczniowie, którzy maj¹ jakiekolwiek doœwiadczenie w u¿ywaniu substancji psychoaktywnych uwa¿aj¹, ¿e maj¹ one o wiele
s³absze w³aœciwoœci uzale¿niaj¹ce ni¿ ich
rówieœnicy, którzy takiego kontaktu nie mieli,
co pozostaje równie¿ w zgodzie z badaniami prowadzonymi w tym mieœcie wœród studentów. Zaskakuj¹ce jest, ¿e w³aœciwoœci
uzale¿niaj¹ce tytoniu oceniane s¹ nawet za
nieznacznie wy¿sze ni¿ kokainy, co mo¿e
wskazywaæ na koniecznoœæ prowadzenia
akcji uœwiadamiaj¹cej.
Badanie wykaza³o podobnie jak w przypadku œrodowisk studenckich zarówno Nowego S¹cza jak i Krakowa, ¿e osoby subiektywnie oceniaj¹ce wy¿ej si³ê rodzinnych wiêzi emocjonalnych rzadziej siêgaj¹ po alkohol i inne substancje psychoaktywne. W
obecnych badaniach wykazano, ¿e ryzyko
siêgniêcia po substancje psychoaktywne
wzrasta wraz z wielkoœci¹ miasta. Wœród
kobiet istotnym czynnikiem jest te¿ fakt posiadania sympatii. Okaza³o siê tak¿e, ¿e praca w systemie zmianowym lub nienormowany czas pracy matki mia³o istotny wp³yw
na zwiêkszenie ryzyka za¿ywania substancji psychoaktywnych. Podobnie jak w poprzednich badaniach stwierdzono, ¿e ryzyko siêgniêcia po substancje psychoaktywne jest dodatnio zwi¹zane z posiadanymi
dochodami.
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6
Za najskuteczniejszy sposób zapobiegaj¹cy u¿ywaniu substancji psychoaktywnych
uczniowie uwa¿aj¹ wydalenie ze szko³y
osób, które rozprowadzaj¹ narkotyki oraz
zorganizowanie i prowadzenie warsztatów
maj¹cych na celu naukê radzenia sobie ze
stresem, sposób w³aœciwej komunikacji i
integracji z grup¹ rówieœnicz¹, co ma szczególne znaczenie z uwagi na fakt, i¿ 50% ankietowanych w czasie nauki zamieszkiwa³o
na wsi.
Wyniki prezentowanych badañ przemawiaj¹ za koniecznoœci¹ zorganizowania i
podjêcia skutecznych dzia³añ profilaktycznych i edukacyjnych uwzglêdniaj¹cych specyfikê poszczególnych szkó³ i œrodowisk
uczniowskich. Prowadzone dzia³ania winny
uwzglêdniaæ nie tylko alkohol i narkotyki, ale
równie¿ leki przyjmowane w celach pozaleczniczych przez oko³o 32% ankietowanych. Niezwykle wskazanym by³oby zorganizowanie na terenie szkó³ punktów konsultacyjnych z udzia³em przeszkolonych pedagogów i studentów. Dzia³alnoœæ profilaktyczna i edukacyjna musi funkcjonowaæ w oparciu o ci¹g³y monitoring zjawiska popularnoœci poszczególnych substancji psychoaktywnych wœród uczniów.
Piœmiennictwo
1. Chodorowski Z., Sein Anand J., i wsp.: Ocena
nikotynizmu i picia alkoholu przez studentów
wy¿szych uczelni Gdañska. Przegl. Lek. 2001, 58,
272.
2. Dzier¿anowski R.: Farmakologia i Toksykologia
Œrodków Uzale¿niaj¹cych. W: Zale¿noœci Lekowe
Red: Kubikowski P., Bardaszko - £yskowska H.,
PZWL Warszawa 1978.
3. Habrat B.: Szkody zdrowotne spowodowane
alkoholem. PWN Warszawa 1996.
4. May G.G.: Uzale¿nienie i ³aska. Media Rodzina of
Poznañ, Inc 1998.
5. Morawska J., Krawczyk E., Satora L.: Badania
œwiadomoœci prawnej dotycz¹cej zjawiska narkomanii wœród studentów krakowskich wy¿szych
uczelni. Przegl. Lek. 2005, 62, 554.
6. Kroch S., Kamenczak A., Chrostek Maj J.,
Polewka A.: Obraz zaburzeñ somatycznych i
psychicznych u osób uzale¿nionych od alkoholu
leczonych w oddziale detoksykacji. Przegl. Lek.
2004, 61, 300.
7. Pach J., Tobiasz-Adamczyk B., Jab³oñski P i
wsp.: Uczelnie wolne od narkotyków-trendy
u¿ywania substancji psychoaktywnych przez
studentów krakowskich uczelni. Przegl. Lek. 2005,
62, 342.
8. Pach J., Tobiasz-Adamczyk B., Chodorowski Z. i
wsp.: U¿ywanie substancji psychoaktywnych przez
studentów w Nowym S¹czu. Przegl. Lek. 2006, 63,
385.
9. Pach J., Tobiasz-Adamczyk B., Krawczyk E. i
wsp.: Zjawisko za¿ywania substancji psychoaktywnych przez studentów medycyny, badania
ewaluacyjne. Przegl. Lek. 2006, 63, 393
10. Sein Annad J., Chodorowski Z., Salamon M. et
al.: The comparison between the usage of addictive
substances in the year 2000 and 2004 among student of eight universities in Gdañsk (Poland). Przegl.
Lek. 2006, 63, 381.
11. Stanek L.: Kraków secondary school students and
contemporary threats to human health such as alcoholism and drug addiction. Przegl. Lek. 2005, 62,
351.
12. Wêgrzynek I., ¯ulikowska E., Pach D., Szczepañski W.: Stan czynnoœciowy i morfologiczny
w¹troby u osób ostro zatrutych alkoholem i przewlekle od niego uzale¿nionych. Przegl. Lek. 2004,
61, 229.
D. Ogonowska i wsp.