Piaskowce tumlińskie

Kamieniarstwo
Minimonografie Polskich kamieni budowlanych
Piaskowce
tumlińskie
Cechy fizyczne*
Gęstość Szczelność Porowatość Mrozoodporność Wytrzymałość na ściskanie
w stanie powietrzno-suchym 2,64 g/cm3
0,897 g/cm3
10,23%
całkowita
23,4 – 28,0 MPa
*badania Laboratorium Przedsiębiorstwa Geologicznego w Kielcach (1998)
80
NK 44 (1/2010)
fot. maciejl/ panoramio
W
północno-zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich występują triasowe utwory pstrego piaskowca. Ich częścią jest
jednostka wydzielona jako warstwy z Tumlina. Ich miąższość
na zachodzie wynosi około 400 m i maleje w kierunku wschodnim do
ok. 120 m. Są to przede wszystkim czerwone i czerwonobrunatne
piaskowce o dobrze obtoczonym ziarnie, pochodzenia eolicznego.
Powstały one w wyniku migracji wydm poprzecznych lub barchanów
usypywanych przez wiatry z kierunku południowego. Charakterystyczne jest wielkoskalowe skośne laminowanie, powodujące dobrą
podzielność płytową. Piaskowce zawierają ziarna kwarcowe o średnicy 0,1 – 1,0 mm. Podrzędnie występują ziarna skaleni, turmalinu,
apatytu, amfiboli, cyrkonu, rutylu i granatu.
Eoliczne utwory pstrego piaskowca nie są jedynymi w tym rejonie. Są
także osady środowisk rzecznych o znacznie gorszej selekcji ziaren.
Spotkać w nich można przewarstwienia mułowców, zlepieńców z otoczakami kwarców, lidytów, piaskowców i kwarcytów. Niewielkie łomy
piaskowców facji rzecznych są eksploatowane dla potrzeb lokalnego
budownictwa. Najbardziej znany jest łom na wzgórzu Kopaniny, na
północ od wsi Gałęzice.
Czerwone piaskowce tumlińskie eksploatowano od dawna, najdłużej
w łomie na górze Ciosowej (od średniowiecza do roku 1975). Zarzucone łomy znajdują się także we wsi Tumlin (Pieniężna) i w Wykieniu. Obecnie wydobycie jest prowadzone w dwóch miejscach.
Kamieniołom Tumlin Gród na Górze Grodowej działa od połowy XIX
w. Obecnym użytkownikiem złoża jest Spółdzielnia Pracy Kopaliny
Mineralne z Kielc, która oferuje kamień okładzinowy, płyty, kamień łamany, kształtki i bloki oraz elementy wykładzinowe pieców hutniczych
(żeliwiaków). Kamieniołom sąsiaduje z rezerwatem przyrody nieożywionej „Kamienne Kręgi”, który prezentuje unikatowe odsłonięcie
piaskowców tumlińskich ze strukturami sedymentacyjnymi świadczącymi o ich eolicznej genezie. Opisano także tropy nieznanych dotąd nauce gatunków dolnotriasowych kręgowców z tego kamienio-
Secesyjny gmach Towarzystwa Wzajemnego
Kredytu (obecnie Banku Gospodarki
Żywnościowej) przy ul. Sienkiewicza 47 w
Kielcach, którego obramowania okien i cokół
wyłożone piaskowcem z Tumlina
łomu. Użytkownikiem złoża Sosnowica jest PUH „Sosnowica” SC
P.J. Wiąckiewicz, G. Rębosz z Zagnańska, która oferuje podobny
asortyment kamienia budowlanego. W przeszłości z piaskowców
tumlińskich wykonywano także wykładziny kwasoodporne.
Wiele przykładów zastosowania w architekturze dostarczają zabytki
romańskie i gotyckie Kielecczyzny. Z piaskowca tumlińskiego zostały wykonane świątki romańskie okolic Małogoszcza, gzymsy,
odrzwia, frontony, rzeźby renesansowych i barokowych kościołów
kieleckich, zamku biskupiego, zamku Tarłów w Podzamczu, płyty
i krawężniki ulic kieleckich. Wykładano nim także wnętrze wielkiego
pieca staszicowskiego w Samsonowie, pieca Hugo Kołłątaja w Kuźniakach i innych wielkich pieców zagłębia staropolskiego (Białogon,
Niewachlów, Bobrza). W Warszawie większość budynków w rejonie ulic Grójeckiej i Bitwy Warszawskiej z lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku otrzymała elewacje z piaskowców tumlińskich, także
gmach Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W Kielcach wymienić
należy secesyjny gmach Towarzystwa Wzajemnego Kredytu przy
ul. Sienkiewicza 47 (od r. 1975 – Bank Gospodarki Żywnościowej).
W Krakowie ułożono płyty chodnikowe wielu ulic, w tym zachowane
do dzisiaj przy kościele św. Szczepana (ul. Sienkiewicza).
Wysycony czerwonym kolorem piaskowiec tumliński był i jest
chętnie stosowany w budownictwie i w kamieniarstwie nagrobkowym. Doświadczeni architekci nie stosują go jednak w elewacjach
zewnętrznych nad jasnymi piaskowcami. Powodem jest „puszczanie farby” pod wpływem wód deszczowych. Czerwone zacieki na
jasnych piaskowcach poniżej mogą się pojawić już po kilku latach
od montażu. Usunięcie szpecących smug jest bardzo trudne. 
Henryk Walendowski
www.RynekKamienia.pl