Dlaczego Bliski Wschód nie jest sprawnym rynkiem?

Dlaczego Bliski Wschód nie jest sprawnym
rynkiem?
Autor: Salmaan A. Khan
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Paweł Sitarz
Według badacza historii gospodarczej Timura Kurana, „około dziesiątego
wieku, Bliski Wschód był jednym z najbardziej rozwiniętych gospodarczo
regionów na świecie pod względem standardu życia, technologii, wydajności
rolnictwa, umiejętności czytania i pisania oraz kreatywności instytucjonalnej.
Jedynie Chiny mogły być uważane za bardziej rozwinięte”. W dzisiejszych
czasach Bliski Wschód jest ofiarą historycznych przeszkód prawnych, które
zwiększyły preferencję czasową konsumentów i inwestorów, oraz nieudanych
prób restrukturyzacji prawa islamskiego, które miały pozwolić mu podążać za
zmianami zachodzącymi w świecie handlu.
Ład korporacyjny
Jedną z największych przeszkód dla rozwoju gospodarki islamskiej były przepisy
dotyczące spółek osobowych. Podczas gdy w Europie powstawały wielkie
przedsiębiorstwa z setkami czy tysiącami udziałowców, w krajach islamskich
spółki były ograniczone do maksymalnie sześciu wspólników. Było to uzasadnione
działaniem islamskiego prawa umów, według którego gdy jeden ze wspólników
umiera, pozostali muszą upłynnić aktywa zmarłego i podzielić je między jego
spadkobierców. Nie oznaczało to, że spółka musi się rozpaść po śmierci jednego
z wspólników. Jednak związane z tym komplikacje — połączone z wypaczonymi,
egalitarystycznymi przepisami spadkowymi szariatu, według których dwie trzecie
majątku muszą być rozdzielone między bliskimi, zarówno mężczyznami jak i
kobietami
—
utrudniały
uzyskanie
korzyści
skali
przez
brak
trwałości,
wyspecjalizowania oraz przewidywalności spółek w krajach islamskich.
Ponadto z racji praktykowanej na wielu obszarach poligamii rodziny były
stosunkowo duże. Ponieważ osób uprawnionych do dziedziczenia spadku było
wiele, spółki ulegały po prostu rozwiązaniu. Kuran zauważa, że: „przedsiębiorcy z
Bliskiego Wschodu zmniejszali ryzyko przedwczesnego rozwiązania poprzez
utrzymywanie niewielkich i krótkotrwałych spółek”. Konsekwencją tego stanu
rzeczy dla gospodarek krajów islamskich jest przedłużająca się od czasów
rozpoczęcia w Europie rewolucji przemysłowej próba dogonienia gospodarek
Zachodu.
Dziedzictwo wakfów
Niektórzy uczeni uważają, że to fatalizm kulturowy i religijny przyczynił się do
spowolnienia
rozwoju
gospodarek
krajów
Bliskiego
Wschodu,
ponieważ
przeświadczenie o tym, iż „wszystko jest rękach Boga”, promuje bezczynność.
Istnieje jednak więcej dowodów empirycznych na to, że na zacofanie dzisiejszego
Bliskiego Wschodu duży wpływ miała dokonana przez Imperium Osmańskie
biurokratyzacja darowizn zwanych wakfami.
Istnieją dwa typy wakfów, zależnie od tego jaką funkcję przydzielił im
fundator (wakif) w akcie darowizny (waqfiyya): charytatywne oraz rodzinne.
Charytatywne wakfy miały pełnić funkcję społeczną. Z początku były to jedynie
donacje na rzecz placówek religijnych, ale z czasem zaczęły obejmować także
pomoc biednym, świadczenie usług medycznych, fundowanie szkół, bibliotek oraz
pozostałych budynków zapewniających korzyści publiczne. Rodzinne wakfy były z
kolei używane w celu ustanowienia praw własności dla rodzin, które chciały
zabezpieczyć swoje oszczędności przed konfiskatą przez sułtana.
Z powodu swojego statusu świętości, wakfy były w teorii zwolnione od
opodatkowania. Jednak według Murata Cizacka, „autorytarne władze mogły
przywłaszczać sobie własność prywatną, powołując się na interes ummy”.
Ponadto gdy w przypadku rodzinnych wakfów pojawiały się jakiekolwiek
trudności (charytatywne wakfy funkcjonowały pod okiem społeczeństwa, a ich
wykorzystanie środków było jawne), stawano wobec bardziej kontrowersyjnych
problemów, których nie dało się łatwo rozwiązać w sądzie. Same akty wakfów
często ulegały zniszczeniu lub uszkodzeniu podczas wojen. Skutkowało to coraz
częstszym wywłaszczaniem oraz wzmożoną regulacją ze strony władz Imperium
Osmańskiego. W tym samym czasie w Europie podobne usługi były świadczone
przez dobrze prosperujący, rentowny sektor przedsiębiorstw, korzystający z
reguł podwójnego zapisu księgowego oraz instytucji spółki akcyjnej. Według
Kurana, „ludzie z Zachodu mieli dostęp do komercyjnych banków, które
wykorzystywały
kapitał
zebrany
przedsięwzięć na wielką skalę”.
od
mas
do
realizacji
produktywnych
W gruncie rzeczy powodem stagnacji wakfów była ich rygorystyczna
zgodność
z
prawem
religijnym.
Szariat
nie
zezwalał
na
powstawanie
jakichkolwiek instytucji mogących konkurować z wakfami. W wyniku regulacji
prawnych
wprowadzonych
przez
ulemów,
wakfy
uzyskały
monopol
na
dostarczanie dóbr publicznych, nawet takich jak podręczniki szkolne.
Można więc stwierdzić korelację między zdecentralizowanym okresem
wakfów,
w
którym
kraje
islamskie
odgrywały
wiodącą
rolę
w
handlu
międzynarodowym i cieszyły się dużym dobrobytem, a okresem scentralizowanej
kontroli narzuconej przez Imperium Osmańskie, który doprowadził do opóźnienia
i ograniczenia rozwoju gospodarki na Bliskim Wschodzie. Kuran stwierdził, że
„wakfy były gospodarczo niewydajne z uwagi na swoją dożywotniość, sztywność,
brak samorządności oraz brak odrębnej osobowości prawnej”. Przed wiekami
gospodarki krajów Bliskiego Wschodu były znane ze zdecentralizowanych oraz
elastycznych instytucji, które zapewniały większy dobrobyt, dzisiaj natomiast
wyglądają zupełnie inaczej.
Podobnie jak Rosjanie w przeszłości byli ofiarami reżimów totalitarnych,
narody na Bliskim Wschodzie są obecnie ofiarami reżimów, których głównym
wrogiem są zazwyczaj ich właśni obywatele. Niestety reżimy te dalej mogą
kontrolować rynek i bogacić się dzięki dawnym restrykcyjnym instytucjom.