ŹRÓDE£ Z MARTWICAMI WAPIENNYMI
Transkrypt
ŹRÓDE£ Z MARTWICAMI WAPIENNYMI
OCHRONA PRZYRODY O S O B L I W O Œ C I P R Z Y R O D N I C Z E RÓDE£ Z MARTWICAMI WAPIENNYMI NA POGÓRZU CIESZYÑSKIM *Andrzej Czylok, *Andrzej Tyc, **Adam Stebel *Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec; **Œl¹ska Akademia Medyczna, Sosnowiec ogórze Œl¹skie, le¿¹ce u podnó¿a progu Beskidu Œl¹skiego i Ma³ego, rozci¹ga siê pomiêdzy dolinami Olzy na zachodzie i Wieprzówki (dop³ywu Skawy) na wschodzie. Stanowi zachodni¹ czêœæ pasa Pogórzy Zachodniobeskidzkich. Jedn¹ z najciekawszych i najcenniejszych przyrodniczo czêœci Pogórza Œl¹skiego jest jego zachodni fragment nazy- P py) oraz w strefie wododzia³owej Odry i Wis³y. Obszar Pogórza Cieszyñskiego tworzy silnie sfa³dowana p³aszczowina cieszyñska, bêd¹ca elementem wiêkszej jednostki – p³aszczowiny œl¹skiej, buduj¹cej pasma Beskidu Œl¹skiego, Ma³ego i Pogórza Œl¹skiego. Na uwagê zas³uguje fakt, i¿ p³aszczowinê cieszyñsk¹ buduj¹ najstarsze ska³y wystêpuj¹ce w ca³ych Karpa- niu wspólnie z osadami p³aszczowiny cieszyñskiej. S¹ one œwiadectwem intruzji p³ynnej magmy miêdzy warstwy otaczaj¹cych ska³ oraz w niektórych przypadkach podmorskich wylewów lawy wulkanicznej. Wychodnie tych ska³ ods³aniaj¹ siê w licznych, nieczynnych kamienio³omach w okolicach Goleszowa, Skoczowa i GrodŸca. Obszar wapiennych wzgórz zachodniej czêœci Pogórza Cieszyñskiego stanowi strefê wododzia³u Odry i Wis³y. Czêsto zachodnie stoki tych samych wzniesieñ odwadniane s¹ przez dop³ywy Olzy w dorzeczu Odry zaœ wschodnie przez krótkie potoki w zlewni górnej Wis³y. W przesz³oœci geologicznej, a g³ównie w okresie zlodowaceñ plejstoceñskich, kiedy l¹dolód skandynawski siêgn¹³ po obszar pogórzy i zablokowa³ ustalone kierunki odp³ywu, linia wododzia³u zmienia³a swoje po³o¿enie. Wymienione czynniki abiotyczne, w po³¹czeniu ze specyficznymi cechami klimatu, wynikaj¹cymi z s¹siedztwa Bramy Morawskiej, zadecydowa³y o du¿ym bogactwie zbiorowisk roœlinnych Pogórza Cieszyñskiego. Pomimo gêstej sieci osadniczej zachowa³y siê tu cenne, zbli¿one do naturalnych, biocenozy leœne. Miejscami w lasach przenikaj¹ siê tu zbiorowiska buczyny karpackiej i sudeckiej. Osobliwoœci¹ przyrodnicz¹ Pogórza Cieszyñskiego s¹ Ÿród³a wyp³ywaj¹ce na kontakcie wapieni cieszyñskich z marglami i ³upkami. Poroœniêta roœlinnoœci¹ misa martwicowa w rezerwacie „Morzyk” wany Pogórzem Cieszyñskim lub, zgodnie z niektórymi opracowaniami, Dzia³ami Cieszyñskimi i Bielskimi. Obszar ten jest wyró¿niaj¹cym siê w pasie pogórzy regionem geobotanicznym. Swoje wyj¹tkowe walory przyrodnicze Pogórze Cieszyñskie zawdziêcza specyficznej budowie geologicznej, po³o¿eniu na przedpolu Beskidów w strefie oddzia³ywania Bramy Morawskiej (jako obszaru ³¹cz¹cego pó³nocne sk³ony Karpat z regionami po³udniowej EuroFragment progu martwicowego w rezerwacie „Morzyk” 22 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 4 / 2 0 0 3 tach fliszowych – margle i ³upki z wk³adkami wapieni górnej jury oraz dolnej kredy. Walory przyrodnicze Pogórza Cieszyñskiego zwi¹zane s¹ z du¿¹ zmiennoœci¹ przestrzenn¹ ska³ buduj¹cych pod³o¿e i obecnoœci¹ ska³ wêglanowych w profilu geologicznym. Szczególne znaczenie maj¹ wychodnie wapieni cieszyñskich, które ze wzglêdu na wiêksz¹ odpornoœæ od ³upków i margli buduj¹ wiêkszoœæ wzgórz na tym obszarze (m.in. Góra Jasieniowa – 521 m n.p.m. oraz Che³m – 464 m n.p.m. ko³o Goleszowa). Poza Pogórzem Cieszyñskim wapienie te na powierzchni wystêpuj¹ jedynie w Kotlinie ¯ywieckiej. Wapienie cieszyñskie reprezentuj¹ szczególny typ fliszu wapiennego, który powsta³ w wyniku niszczenia starszych ska³ wapiennych i przenoszenia materia³u w formie zawiesiny do karpackiego basenu sedymentacyjnego. Ciekawostk¹ tego fliszu jest równie¿ wystêpowanie wœród ska³ osadowych ¿y³ ska³ magmowych – cieszynitów, które uleg³y sfa³dowa- Rozmieszczenie Ÿróde³ z martwiami wapiennymi na Pogórzu Cieszyñskim. 1 – miejsca wystêpowania wapieni cieszyñskich, 2 – omawiane w tekœcie Ÿród³a, 3 – pó³nocna granica Karpat Wa¿n¹ ich cech¹ jest sta³a, choæ niewielka wydajnoœæ (0,2-2 l/s), niewielka zmiennoœæ w³aœciwoœci chemicznych i temperatury wody o (w granicach 8,5-9,5 C) w ci¹gu roku. Ich wody s¹ s³abo alkaliczne i stanowi¹ grupê poœredni¹ miêdzy wodami normalnymi, s³odkimi (o mineralizacji do 0,5 g/l) i mineralnymi (powy¿ej 1 g/l). Wystêpowaniu Ÿróde³ wêglanowych na Pogórzu Cieszyñskim towarzyszy zjawisko czynnej aktualnie depozycji martwic wapiennych. © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska Martwica wapienna w Lesie Grabicz poroœniêta mszakami oraz lepiê¿nikiem bia³ym i turzyc¹ zwis³¹ Wspó³czeœnie tworz¹ce siê progi martwicowe znane s¹ z obszaru Polskich Karpat, g³ównie z zachodniej czêœci Pienin i Podhala. Na terenie Pogórza Cieszyñskiego zjawisko to jest œciœle zwi¹zane z wystêpowaniem wapieni cieszyñskich w pod³o¿u i zosta³o rozpoznane na kilku stanowiskach. Najciekawsze z nich skupione s¹ okolicach Goleszowa, Skoczowa i GrodŸca. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje Ÿród³owy odcinek potoku w Lesie Grabicz na zachodnim stoku Jasieniowej Góry w Goleszowie, zasilaj¹cy Bobrówkê (dop³yw Olzy w dorzeczu Odry) oraz Ÿród³o na terenie rezerwatu „Morzyk” w GrodŸcu, zasilaj¹cy górny odcinek potoku Kowale (dop³yw I³ownicy w dorzeczu Wis³y). Omawiane Ÿród³a i górne odcinki zasilanych przez nie potoków stwarzaj¹ specyficzne uwarunkowania œrodowiskowe pozwalaj¹ce niektórym roœlinom na wkraczanie w strefê p³yn¹cej wody. Szczególnie licznie uczestnicz¹ w tym mszaki. Ich kobierce zasiedlaj¹ przede wszystkim miejsca najwiêkszej poda¿y dwutlenku wêgla, os³abiaj¹ przep³yw rozdzielaj¹c nurt na szereg stru¿ek. Powstaj¹ce rozlewisko miejscami poroœniête jest wynurzon¹ roœlinnoœci¹ naczyniow¹. W strefie Ÿród³a w rezerwacie „Morzyk” w tworzeniu kaskadowego systemu zamulonych, poroœniêtych roœlinnoœci¹ mis martwicowych i niewielkich progów szczególnie licznie uczestnicz¹ takie gatunki mszaków, jak ¿ebrowiec i krótkosz potokowy. Licznie rosn¹ tu tak¿e p³askomerzyk eliptyczny i p³askomerzyk fa³dowany. Na kaskadach tworz¹cych misy, obok ¿ebrowca i p³askomerzyka fa³dowanego, nielicznie wystêpuj¹ ponadto: pleszanka kêdzierzawa, sto¿ka ostrokrê¿na i dzióbkowiec. Spoœród roœlin naczyniowych najliczniej rosn¹ tu: rze¿ucha gorzka, knieæ b³otna, turzyca rzadkok³osa, œwierz¹bek orzêsiony oraz sitowie leœne. Zjawiska depozycji martwic i towarzysz¹cych jej uk³adów biocenotycznych koñcz¹ siê po kilkudziesiêciu metrach od Ÿród³a w miejscu po³¹czenia siê z ciekiem zasilanym g³ównie wodami opadowymi i roztopowymi, degraduj¹cymi progi martwicowe. Przed nas³onecznieniem ca³oœæ chroni zwarty © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska Runo buczyny z ¿ywcami w Lesie Grabicz drzewostan jesionowy, a rozlewiska z misami martwicowymi dodatkowo kêpa czeremchy zwyczajnej. W pobli¿u Ÿród³a w Lesie Grabicz depozycja zachodzi na znacznie rozleglejszym obszarze i obejmuje d³u¿szy odcinek cieku, a rozlewiska s¹ tylko czêœciowo os³oniête przez niewysoki drzewostan jesionowy. Poœród podobnych do poprzednich zgrupowañ mszaków na uwagê zas³uguje liczniejszy udzia³ pleszanki kêdzierzawej oraz liczny udzia³ nieobecnego w Morzyku, a charakterystycznego dla tego typu zbiorowisk gatunku mszaka – Ÿródliskowca zmiennego. Na nas³onecznione strefy rozlewisk licznie wkraczaj¹ tu dodatkowo: sadziec konopiasty, ostro¿eñ warzywny, a tak¿e kêpy turzycy zwis³ej. W zwi¹zku z wiêkszym spadkiem potoku, poni¿ej zespo³u mis martwicowych i rozlewisk tworz¹ siê niewysokie progi martwicowe powstaj¹ce g³ównie na drodze fizycznej, w wyniku uwalniania dwutlenku wêgla do powietrza. Udzia³ takich gatunków mszaków, jak ¿ebrowca i Ÿródliskowca zmiennego oraz rze¿uchy gorzkiej œwiadczy, ¿e mamy tu do czynienia z roœlinnoœci¹ Ÿródliskow¹ z klasy Montio-Cardaminetea i zwi¹zku Cratoneurion commutati. ród³a i górne odcinki potoków omówionych dwóch stanowisk, jak i wystêpuj¹cych w rezerwacie „Skarpa Wiœlicka” ko³o Skoczowa oraz w proponowanym rezerwacie „Kamieniec” w Ogrodzonej, reprezentuj¹ typ siedliska charakterystyczny dla petryfikuj¹cych Ÿróde³ tufowych z formacj¹ Cratoneurion. W rezerwacie „Morzyk” stanowi¹ one jeden z najistotniejszych walorów godnych ochrony. Cztery wymienione, naj-bardziej znacz¹ce na Pogórzu Cieszyñskim tereny wystêpowania tego typu siedliska tworz¹ ostojê NATURA 2000 – „Cieszyñskie Ÿród³a tufowe”. Próg martwicowy w potoku w Lesie Grabicz Zdjêcia A. Czylok Fot. A. Czylok OCHRONA PRZYRODY PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 4 / 2 0 0 3 23