Kamola M., Jakubiński P., Michalewski S. Monitoring i ograniczanie
Transkrypt
Kamola M., Jakubiński P., Michalewski S. Monitoring i ograniczanie
Monitoring i ograniczanie liczebności kornika ostrozębnego (Ips acuminatus Gyll.) na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Lublinie Marek Kamola, Przemysław Jakubiński, Sławomir Michalewski. 20 października 2016 r. • Biologia • Przebieg gradacji • Monitoring • Podsumowanie 2 Przynależność systematyczna Rząd: Chrząszcze Coleoptera Rodzina: Ryjkowcowate Curculionidae Podrodzina: Kornikowate Scolytinae Gatunek: Kornik ostrozębny Ips acuminatus Gyll. 3 Biologia kornika ostrozębnego Występowanie: - Europa - Azja: Azja Mniejsza, Syberia, Chiny, Japonia, region Orientalny (Indie, Indonezja, Malezja, Filipiny) 4 Cechy morfologiczne ♀ ♂ 5 Biologia kornika ostrozębnego Rośliny żywicielskie gatunku: - głównie sosna (w zasięgu cienkiej kory), niekiedy modrzew i świerk Rójka: - pierwsza: maj (po cetyńcach), do połowy czerwca - druga – przy sprzyjających warunkach: koniec lipca, początek sierpnia Jedna lub dwie generacje w ciągu roku, możliwe wystąpienie generacji siostrzanej. 6 Biologia kornika ostrozębnego - samice z pierwszej generacji mogą przeprowadzać żer regeneracyjny (na przedłużeniu chodnika macierzystego i wokół komory godowej) i ponownie złożyć jaja (generacja siostrzana), - samice z drugiej generacji (młode chrząszcze) mogą przeprowadzać żer uzupełniający (w końcach chodników larwalnych lub poza miejscem wylęgu, np. rdzeń świeżych gałęzi czy szyjki korzeniowe kilkuletnich sosen) i także złożyć jaja. Źródło: „Atlas szkodników wtórnych drzew iglastych” – Kolk A., Rodziewicz A., Dzwonkowski R. miesiąc stadia rozwojowe rójka 7 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 8 9 10 11 12 13 Przebieg gradacji 2015/2016 14 Drzewostany sosnowe silnie osłabione w wyniku suszy panującej w 2015 r. Źródło DGLP wg stanu na 31.12.2015 r. 15 Kalendarium (2015) • wrzesień 2015 r. - zidentyfikowanie sprawcy; - nawiązanie współpracy z Zakładem Ochrony Lasu IBL; - rozpoczęcie usuwania drzew zasiedlonych w pierwszych zidentyfikowanych ogniskach gradacyjnych. • październik 2015 r. - inwentaryzacja szkód i określenie poziomu zagrożenia; - powołanie Zespołu Zadaniowego (RDLP w Lublinie); - opracowanie wytycznych dla nadleśnictw; - kontynuacja usuwania drzew zasiedlonych. • jesień-zima 2015 r.: - porządkowanie uszkodzonych drzewostanów. 16 17 18 19 20 21 22 Podsumowanie na koniec 2015 r. Szkody wystąpiły w 17 z 25 nadleśnictw Powierzchnia drzewostanów, w których stwierdzono kornika ostrozębnego: 5 160 ha Ilość drewna usuniętego do końca 2015 roku: 10 360 m3 Szacowana Ilość drewna zasiedlonego do usunięcia do 31.03.2016 r.: 14 950 m3 Źródło: RDLP w Lublinie 23 Nadleśnictwo Sobibór (lustracja terenowa dn. 7 X 2015 r.) - larwy na końcach chodników larwalnych; - niewybarwione i zimujące chrząszcze. Nadleśnictwo Lubartów (lustracja terenowa dn. 14 I 2016 r.) - larwy na końcach chodników larwalnych (nie wygryzione kolebki poczwarkowe); - niewybarwione i zimujące chrząszcze. 24 Kalendarium (2016) • zima - wiosna 2016 r.: - szkolenia tematyczne (styczeń – marzec) dla pracowników nadleśnictw; - opracowanie metodyki monitoringu kornika ostrozębnego przez ZOL w Radomiu i przekazanie wytycznych do nadleśnictw; - wyznaczenie Punktów Obserwacyjnych TSOL. • kwiecień 2016 r. - rozpoczęcie monitoringu w Punktach Obserwacyjnych; • maj 2016 r. - warsztaty z zakresu rozpoznawania korników dla obserwatorów; - intensywne odłowy chrząszczy kornika ostrozębnego w pułapkach feromonowych. 25 Prace Zespołu Zadaniowego 26 Zalecenia praktyczne 1. Monitoring z wykorzystaniem pułapek feromonowych należy prowadzić w PO TSOL. 2. Wszystkie nadleśnictwa przeprowadzą inwentaryzację drzewostanów uszkodzonych. 3. Należy na bieżąco dbać o stan sanitarny drzewostanów usuwając posusz zasiedlony oraz drzewa osłabione podatne na zasiedlenie. 27 Zalecenia praktyczne 4. Należy ewidencjonować pozyskanie drewna zasiedlonego. Meldunki o powierzchni drzewostanów usuwanych cięciami sanitarnymi i pozyskanym drewnie zasiedlonym należy składać do 1 i 15 każdego miesiąca. 5. Na obszarze wszystkich nadleśnictw RDLP w Lublinie […] pozostałości po cięciach rębnych (wierzchołki i gałęzie) wykonanych w IV kwartale 2015 oraz I półroczu 2016 roku w drzewostanach z panującą sosną należy na bieżąco: • usuwać (wywozić) poza strefę zagrożenia przed zasiedleniem przez szkodnika, • zrębkować lub palić. 28 29 30 Metodyka ewidencjonowania drewna zasiedlonego • W realizacji zadania wykorzystano mechanizm wirtualnego znakowania drewna odebranego, a zasiedlonego przez kornika ostrozębnego (Ips acuminatus); • Metoda znakowania kodem słownikowym, który jest transferowany z rejestratora do systemu LAS pozwala na późniejsze raportowanie danych; 31 Metodyka ewidencjonowania drewna zasiedlonego • Operator rejestratora (leśniczy) wprowadza jednorazowo do słownika rejestratora kod uszkodzenia – przyjęto kod: IPSA z opisem Kornik ostroz.; • Podczas odbiórki drewna w programie Leśnik drewno zasiedlone przez kornika jest znakowane kodem IPSA; 32 Raportowanie danych • Zespół Informatyki RDLP w Lublinie opracował raport w BusinessObjects, który agreguje dane magazynu drewna oznakowane kodem uszkodzenia IPSA; • Raport został udostępniony w folderze BusinessObjects; 33 Raportowanie danych • Operator monitorujący postęp odbiórki drewna uszkodzonego (szczebel nadleśnictwa, biura RDLP) może raportować dane w wybranym interwale czasowym; • Uzyskuje informację szczegółową – numery drewna z datą odbiórki i masą, lokalizację, jak i masę łączną; 34 Raportowanie danych 35 Powierzchnia drzewostanów ( tys. ha ) ogółem zasiedlonych w latach 2015-2016 na terenie RDLP w Lublinie 2015 8 36 2016 9 2015 + 2016 17 Powierzchnia zrębów sanitarnych ( ha ) ogółem wykonanych w latach 2015-2016 na terenie RDLP w Lublinie w wyniku gradacyjnego pojawu kornika ostrozębnego 2015 37 37 2016 5 2015 + 2016 42 Ogółem masa (tys. m3) pozyskanego surowca z drzew zasiedlonych przez kornika ostrozębnego w latach 2015 - 2016 na terenie RDLP w Lublinie 2015 11 38 2016 60 2015 + 2016 71 Monitoring w Punktach Obserwacyjnych w 2016 roku 39 Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 21 Dyrektora Generalnego LP 40 Punkty Obserwacyjne Terenowej Stacji Ochrony Lasu 2016 6 nadleśnictw monitoring w ramach TSOL: pułapki feromonowe – 6 szt. 2 serie po 3 szt. pułapki klasyczne (krzyżowe) kontrolę zasiedlenia drzew obserwacje z wykorzystaniem pułapek feromonowych (3 szt./leśnictwo) prowadzone są także poza Puntami Obserwacyjnymi TSOL we wszystkich nadleśnictwach RDLP 41 Punkty Obserwacyjne TSOL 2016 monitoring prowadzony od: 12.04.2016 r. cykl obserwacji: 2 razy w tygodniu (wtorek i piątek) pułapki feromonowe pułapki klasyczne (krzyżowe) 1 raz w tygodniu (piątek) kontrola zasiedlenia drzew 42 43 44 45 46 NADLEŚNICTWO…………………..… DZIENNIK OBSERWATORA - PUŁAPKI FEROMONOWE 1 2 Leśnictwo………………..………………., oddz. pododdz……………..….. Data kontroli (dzień i miesiąc) 19.04 Lokalizacja Lokalizacja Lokalizacja ocieniona nasłoneczniona Numer pułapki 1 2 3 4 5 6 Warunki pogodowe ZD-OP-17C ZD-OP-17C Stan sanitarny DST DST Ilość odłowionych chrzaszczy kornika ostrozębnego [szt.] 0 5 6 0 5 6 3 4 5 6 7 Ilość chrząszczy innych korników [szt.] RAZEM (kol.8+9+10+11) 8 Cetyniec większy szt. 9 Cetyniec mniejszy szt. 10 Kornik sześciozębny szt. 11 Chrząszcze innych nieoznaczonych korników [szt.] 5 2 1 4 2 4 4 5 2 1 4 2 22.04 Lokalizacja nasłoneczniona 1 2 3 Razem UWAGI Lokalizacja ocieniona 4 5 itd. 6 4 4 UWAGI: Data kontroli (dzień i miesiąc) - wpisujemyw formie: 19.04 Imię i nazwisko obserwatora: Lokalizacja: nasłoneczniona, ocieniona Numer pułapki: 1, 2 , 3, 4, 5, 6. Warunki pogodowe - zapisujemy korzystając z symboli: zachmurzenie małe - ZM, duże - ZD, brak - ZB, opady przelotne - OP, ciągłe - OC, brak - OB; temeratura 17° C - 17C Stan sanitarny - brak wydzielających się drzew - BDB, drzewa o cechach osłabienia - DB, pojedyńcze drzewa z zamierającymi gałęziami - DST, drzewa zamierające - Z. Ilość odłowionych chrzaszczy kornika ostrozębnego - szt. Ilość chrząszczy innych korników RAZEM (kol. 8+9+10) -szt Uwagi: np. brak pułapki,pułapka uszkodzona, skradziony feromon, dominują samice kornika ostrozębnego Przykład: Powierzchnia pierwsza w ramach rozpoznanego ogniska gradacyjnego - kontrola wykonana 19 kwietnia, zachmurzenie duże , opady przelotne temperatura 17°C; powierzchnia z pojedyńczymi drzewami z zamierającymi gałęziami; zasiedlone kornik ostrozębny , dokonano zbioru z pułapek feromonowych. 47 Pułapki feromonowe typu IBL 3 48 49 NADLEŚNICTWO…………………..… DZIENNIK OBSERWATORA - PUŁAPKA KRZYŻOWA NR ……… Leśnictwo ………………………..……Oddział…………PODDZ……… 1 Data lustracji (dzień i miesiąc) 19.04. 22.04. 26.04. 29.04. 03.05. 06.05. 10.0.5 2 Warunki pogodowe ZD-OP17C ZD-OP18C ZD-OP21C ZD-OP21C ZD-OP21C ZD-OP21C ZD-OP21C 3 Stan sanitarny DST DST DST DST DST DST DST 4 Stan zasiedlenia KO;PW KO;PW KO; KO;KG KO; 5 Uwagi KO;CHM 2 KO;CHM 3 cm cm Imię i nazwisko obserwatora: 1 Data lustracji (dzień i miesiąc) - wpisujemy w formie : 19.04 2 Warunki pogodowe - zapisujemy korzystając z symboli: zachmurzenie małe - ZM, duże - ZD, brak - ZB, opady przelotne - OP, ciągłe - OC, brak - OB; temeratura 17° C - 17C 3 Stan sanitarny - brak wydzielających się drzew- BDB, drzewa o cechach osłabienia- DB, pojedyńcze drzewa z zamierającymi gałęziami - DST, drzewa zamierające - Z 4 Stan zasiedlenia (odnosi się wyłącznie do kornika ostrozębnego) - KO - kornik ostrozębny, PW - pierwsze wgryzienia*, KG- komora godowa*, CHM - chodniki macierzyste (długość maksymalna), J- jajo*, L-larwa*, P-poczwarka* CH - chrząszcz 5 Uwagi: np. towarzyszące szkodniki wtórne ( CM- cetyniec mniejszy, CW - cetyniec większy, KS - kornik sześciozębny,PG - przypłaszczek granatek, ING - inne gatunki) oraz owady drapieżne * w kolejnych dniach obserwacji wpisujemy wyłącznie nowe elementy stanu zasiedlenia Przykład Lustracja wykonana 19 kwietnia, zachmurzenie duże , opady przelotne temperatura 17 st. C; powierzchnia z pojedyńczymi drzewami z zamierającymi gałęziami; zasiedlone przez kornika ostrozębnego,pierwsze wgryzienia. 50 Pułapki klasyczne krzyżowe 51 Pułapki klasyczne krzyżowe 52 Pułapki klasyczne 53 NADLEŚNICTWO…………………..… DZIENNIK OBSERWATORA - DRZEWA ŚCIĘTE LEŚNICTWO…………………..…………………….ODDZ……….PODDZ……… 1 Data lustracji (dzień i miesiąc) 2 Warunki pogodowe 3 Stan sanitarny 4 Stan zasiedlenia 5 Procent zasiedlenia obwodu drzew ściętych strzała /gsłęzie 6 Uwagi 22.04 29.04 06.05 13.05 ZD-OP-17C ZD-OP18C ZD-OPZD-OP-21C ZD-OP-21C 21C DST DST DST KO;PW KO; KO; DST 20.05 DST KO; KG; KO; CHM 3 CHM 2 cm cm 20%/20% Imię i nazwisko obserwatora 1 Data lustracji (dzień i miesiąc) - wpisujemyw formie : 22.04 2 Warunki pogodowe - zapisujemy korzystając z symboli: zachmurzenie małe - ZM, duże - ZD, brak - ZB, opady przelotne - OP, ciągłe - OC, brak - OB; temeratura 17° C - 17C 3 Stan sanitarny - brak wydzielających się drzew- BDB, drzewa o cechach osłabienia- DB, pojedyńcze drzewa z zamierającymi gałęziami - DST, drzewa zamierające Z Stan zasiedlenia (odnosi się wyłącznie do kornika ostrozębnego) - KO - kornik ostrozębny, PW - pierwsze wgryzienia*, KG- komora godowa*, CHM - chodniki macierzyste (długość maksymalna), 4 J- jajo*, L-larwa*, P-poczwarka* CH - chrząszcz 5 Procent zasiedlenia obwodu ściętych drzew - strzała/gałęzie- wpisujemy np.: 20%/20% 6 Uwagi: np. towarzyszące szkodniki wtórne ( CM- cetyniec mniejszy, CW - cetyniec większy, KS - kornik sześciozębny,PG - przypłaszczek granatek, ING - inne gatunki) oraz owady drapieżne * w kolejnych dniach obserwacji wpisujemy wyłącznie nowe elementy stanu zasiedlenia Przykład Lustracja wykonana 22 kwietnia, zachmurzenie duże , opady przelotne temperatura 17 st. C; powierzchnia z pojedyńczymi drzewami z zamierającymi gałęziami; zasiedlone kornik ostrozębny, pierwsze wgryzienia; na ściętym drzewie 20% obwodu strzały i gałęzi zasiedlone; 54 Pułapki feromonowe Największa ilość odłowionych chrząszczy: • kontrola jednorazowa: w pojedynczej pułapce: N. Tomaszów – 57 szt. (3-6.V) łącznie z 6 pułapek: N. Tomaszów – 234 szt. (3-6.V) • za cały okres: 55 w pojedynczej pułapce: N. Sobibór – 167 szt. w serii 6 pułapek: N. Sobibór – 528 szt. 56 57 58 feromonowych [szt.] ilość korników w pułapkach chrząszcz wybarwiony T T T T T T T T T T T T chrząszcz młodociany T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T 08.07. 12.07. 15.07. 19.07. T T T T T T T T T T T T 02.08. 05.08. 09.08. 12.08. 16.08. 19.08. 23.08. 26.08. 30.08. 02.09. 06.09. 09.09. 13.09 16.09 29.07. 26.07. 22.07. 05.07. 01.07. 28.06. 24.06. 21.06. 17.06. 14.06. 10.06. 07.06. 03.06. 23.09. poczwarka 20.09. T 31.05. 27.05. 24.05. larwa 20.05. jajo 17.05. 13.05. 10.05. 06.05. 03.05. 29.04. Stadia rozwojowe znajdowane na pułapkach krzyżowych (łącznie ze wszystkich PO TSOL) T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T Sobibór, L. Osowa 59 (suma okazów z 3 pułapek) 60 61 62 Ips acuminatus 63 Gatunki odławiane w pułapkach gatunki uwzględnione na formularzach roboczych • kornik sześciozębny Ips sexdentatus wszystkie PO • cetyńce Tomicus piniperda, Tomicus minor – pojedyncze okazy 64 65 kornikowate Wykaz gatunków owadów złowionych do pułapek feromonowych z zastosowaniem feromonu Acumodor (Nadleśnictwo Sobibór) Rząd – Coleoptera - Chrząszcze Curculionidae – Ryjkowcowate (podrodzina Scolytinae – Kornikowate) • Hylurgus ligniperda (Fabricius, 1787) – Drzewisz owłosiony • Hylastes ater (Paykull, 1800) – Zakorek czarny • Scolytus intricatus (Ratzeburg, 1837) – Ogłodek dębowiec • Pityogenes bidentatus (Herbst, 1784) – Rytownik dwuzębny • Pityogenes quadridens (Hartig G.L., 1834) – Rytownik czterozębny • Pityogenes chalcographus (Linnaeus, 1760) – Rytownik pospolity • Orthotomicus laricis (Fabricius, 1792) – Korniczek wielozębny 66 kornikowate Wykaz gatunków owadów złowionych do pułapek feromonowych z zastosowaniem feromonu Acumodor ( Nadleśnictwo Sobibór) Curculionidae – Ryjkowcowate (podrodzina Scolytinae – Kornikowate) (cd.) • Orthotomicus suturalis (Gyllenhal, 1827) – Korniczek ostrozębny • Ips amitinus (Eichhoff, 1872) – Kornik drukarczyk • Ips typographus (Linnaeus, 1758) – Kornik drukarz • Pityophthorus pityographus pityographus (Ratzeburg, 1837) – Bruzdkowiec zachodni • Xyleborus monographus (Fabricius, 1792) – Rozwiertek większy 67 Inne gatunki Wykaz gatunków owadów złowionych do pułapek feromonowych z zastosowaniem feromonu Acumodor (Nadleśnictwo Sobibór) Scarabaeidae – Poświętnikowate • Protaetia (Potosia) metallica metallica (Herbst, 1782) – Kwietnica różówka • Tropinota hirta hirta (Poda von Neuhaus, 1761) – Kosmatek pospolity Burestidae – Bogatkowate • Chalcophora mariana (Linnaeus, 1758) – Miedziak sosnowiec • Buprestis (Buprestis) octoguttata octoguttata Linnaeus, 1758 Bogatek ośmioplamkowy • Buprestis (Ancylocheira) rustica rustica Linnaeus, 1758 – Bogatek wiejski • Chrysobothris (Chrysobothris) igniventris Reitter, 1895 – Zrąbień sosnowiec 68 Inne gatunki Wykaz gatunków owadów złowionych do pułapek feromonowych z zastosowaniem feromonu Acumodor ( Nadleśnictwo Sobibór) Elateridae – Sprężykowate • Ampedus (Ampedus) sanguineus (Linnaeus, 1758) – Sprężyk sosnowy • Ampedus sanguinolentus sanguinolentus (Schrank von Paula, 1776) - Sprężyk Lymexylidae – Drwionkowate • Elateroides dermestoides (Linnaeus, 1761) – Rytel pospolity Cerambycidae – Kózkowate • Spondylis buprestoides (Linnaeus, 1758) – Kłopotek czarny • Arhopalus rusticus (Linnaeus, 1758) – Wykarczak sosnowiec • Asemum striatum (Linnaeus, 1758) – Szczapówka bruzdkowana • Rhagium (Rhagium) inquisitor inquisitor (Linnaeus, 1758) – Rębacz sosnowiec • Monochamus (Monochamus) galloprovincialis pistor (Germar, 1818) – Żerdzianka sosnówka 69 Inne gatunki Wykaz gatunków owadów złowionych do pułapek feromonowych z zastosowaniem feromonu Acumodor (Nadleśnictwo Sobibór) Cerambycidae – Kózkowate (cd.) • Pogonocherus (Pityphilus) decoratus Fairmaire, 1855 - Kozulka • Acanthocinus (Acanthocinus) aedilis (Linnaeus, 1758) – Tycz cieśla • Acanthocinus (Acanthocinus) griseus griseus (Fabricius, 1792) – Tycz mniejszy Pythidae – Rozmiazgowate • Pytho depressus (Linnaeus, 1767) – Rozmiazg płaski Oedemeridae – Zalęszczycowate • Calopus serraticornis (Linnaeus, 1758) – Pniakowiec piłkorożny 70 Inne gatunki Wykaz gatunków owadów złowionych do pułapek feromonowych z zastosowaniem feromonu Acumodor (Nadleśnictwo Sobibór) Rząd – Hymenoptera - Błonkoskrzydłe Siricidae – Trzpiennikowate • Tremex fuscicornis (Fabricius, 1787) – Żaługa żółtoskrzydła Vespoidea – Osowate • Solia hirta (Schrank, 1781) – Smukwa kosmata Źródło: Marek Hołowiński 71 Podsumowanie 72 • Kornik ostrozębny (Ips acuminatus Gyll.) jest rodzimym składnikiem polskiej fauny kornikowatych (Scolytinae ) lecz nie notowano wcześniej jego gradacyjnego występowania w lasach Polski. • Masowy pojaw kornika ostrozębnego w lasach 18 nadleśnictw RDLP w Lublinie poprzedziła ekstremalna susza w 2015 roku i silne wahania poziomu wód gruntowych w kilku ostatnich latach. 73 • Pierwsze symptomy zamierania drzew sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) na skutek żerowania kornika ostrozębnego zaobserwowano we wrześniu 2015 roku na terenie Nadleśnictwa Sobibór przy granicy z Ukrainą. • Celem prowadzonego monitoringu było zoptymalizowanie działań zmierzających do ograniczania liczebności kornika ostrozębnego w obszarach gradacyjnego występowania, poprzez śledzenie cyklu rozwojowego szkodnika i przestrzennego zróżnicowania zagęszczenia jego populacji. 74 • Nie zanotowano gradacyjnego pojawu tego kornika w zwartych i rozległych borach Puszczy Solskiej i Puszczy Sandomierskiej. • Dynamika odłowu chrząszczy w pułapki feromonowe wskazuje na największe nasilenie rójki kornika ostrozębnego w terminach 3 -13 maja i 21 czerwca do 5 lipca. • Analiza form rozwojowych kornika na pułapkach klasycznych pozwala na stwierdzenie występowania w 2016 roku dwóch generacji szkodnika i prawdopodobnie jednej generacji siostrzanej. 75 • Kontrola zawartości pułapek feromonowych w Punktach Obserwacyjnych wykazała niespecyficzne działanie feromonu agregacyjnego Acumodor (odławiano także liczne gatunki owadów z dominującą rolą kornika sześciozębnego). • Stworzono raport w BusinessObjects jako narzędzie wspomagające decyzje nadleśniczego i dyrektora regionalnej dyrekcji LP w zakresie monitorowania ilości i terminowej rotacji drewna (wywóz drewna poza strefę zagrożenia) zasiedlonego przez kornika ostrozębnego. 76 • Kornik ostrozębny jest groźnym szkodnikiem wtórnym ze względu na utajony charakter zasiedlania stosunkowo zdrowych drzew o wysokiej pozycji biosocjalnej, przenoszenie sinizny i inicjowanie masowego pojawu innych kambiofagów strzały (kornik sześciozębny i cetyniec większy). 77 Autorzy zdjęć : Przemysław Jakubiński, Marek Kamola, Sławomir Michalewski. 78 Dziękuję za uwagę Zespół Ochrony Lasu w Radomiu ul. 25-go Czerwca 68 26-600 Radom [email protected] tel. +48 48 362 32 52, 48 385 60 24 79