Psychologia zeznań świadków - Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Psychologia zeznañ œwiadków
(w æwiczeniach)
NR 105
Psychologia zeznañ œwiadków
(w æwiczeniach)
Redakcja naukowa
Jan M. Stanik, Agnieszka Roszkowska
Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego
Katowice 2009
Redaktor serii: Psychologia
Jan M. Stanik
Recenzenci
Józef K. Gierowski
Mieczys³aw Radochoñski
Redaktor: Barbara Malska
Projektant ok³adki: Ma³gorzata Pleœniar
Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel
Korektor: Miros³awa ¯³obiñska
Copyright © 2009 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego
Wszelkie prawa zastrze¿one
ISSN 1644-0552
ISBN 978-83-226-1849-3
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: [email protected]
Wydanie I. Ark. druk. 14,5. Ark. wyd. 13,5. Papier offset. kl. III, 80 g
Cena 22 z³
£amanie: Pracownia Sk³adu Komputerowego
Wydawnictwa Uniwersytetu Œl¹skiego
Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiñski, J. D¹bek,
Spó³ka Jawna
ul. Brzeska 4, 87-800 W³oc³awek
Spis treœci
.
9
Trudnoœæ dostrzegania — „by³o zbyt ciemno” . . . . . . . . . . .
15
Zamiast wstêpu (Jan M. Stanik, Agnieszka Roszkowska)
.
. .
.
. .
Czêœæ I
Obiekt — zdarzenie
Joanna Kucharewicz
Adaptacja wzroku — „od jasnoœci do ciemnoœci” . . . . . . . . . .
Joanna Kucharewicz
Relacja miêdzy figur¹ i t³em — z³udzenie 1.
. . . . . . . . . . .
22
29
Kasper Czech
Spostrzeganie wzrostu osoby w zale¿noœci od kontekstu — z³udzenie 2.
. .
31
Efekt pierwszeñstwa i œwie¿oœci — lista s³ów . . . . . . . . . . .
37
Kasper Czech
Czêœæ II
Osoba spostrzegaj¹ca
Kasper Czech
Efekt pierwszeñstwa i œwie¿oœci — opowiadanie . . . . .
. . . . .
40
Kasper Czech
Krzywa zapominania .
Kasper Czech
. .
. .
.
.
. .
.
. .
.
. .
.
. .
.
44
Spis treœci
6
Wp³yw kontroli procesu hamowania na jakoœæ zeznañ osób w wieku podesz³ym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
Justyna Trepka-Starosta
Zale¿noœæ zapamiêtywania i pamiêtania od doœwiadczenia . . . . . . .
53
Agnieszka Roszkowska
Wp³yw bodŸców zagra¿aj¹cych na procesy postrzegania u osób w wieku
podesz³ym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
58
Justyna Trepka-Starosta
Zagro¿enie samooceny a zdolnoœæ zapamiêtywania i odtwarzania szczegó³ów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
Marcin Maciejski
Wp³yw wybranych zmiennych osobowoœciowych na trafnoœæ zeznañ (eksperyment A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
Jan M. Stanik
Podatnoœæ na sugestiê .
.
. .
. .
.
. .
. .
.
. .
. .
. .
.
72
Lêk a podatnoœæ na sugestiê . . . . . . . . . . . . . . . . .
74
Agnieszka Roszkowska
Agnieszka Roszkowska
Poziom konformizmu œwiadka a trafnoœæ zeznañ . . . . . . . . . .
80
Bartosz W. Wojciechowski
Postawa œwiadka wobec przes³uchuj¹cego a trafnoœæ zeznañ . . . . . .
85
Bartosz W. Wojciechowski
Czêœæ III
Warunki i sytuacje dziel¹ce spostrze¿one zdarzenia
od sk³adanych zeznañ
Wp³yw dezinformacji na trafnoœæ zeznañ œwiadków (czteroetapowa procedura eksperymentalna) . . . . . . . . . . . . . . . .
Magdalena Rode
93
Wp³yw dezinformacji na trafnoœæ zeznañ œwiadków (trzyetapowa procedura eksperymentalna) . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Magdalena Rode
Efekt dezinformacji a trafnoœæ zeznañ
.
. . . . . . .
. . . . .
Bartosz W. Wojciechowski
Jak zapamiêtujemy i przekazujemy informacje . . . . . . .
113
. . .
118
Przes³uchanie powtórne a trafnoœæ zeznañ — Nie pamiêtam, co zezna³em .
121
Agnieszka Roszkowska
Bartosz W. Wojciechowski
Spis treœci
7
Rezultaty zeznañ œwiadków w przes³uchaniu powtórzonym . . . . . . 124
Bartosz W. Wojciechowski
Przes³uchanie powtórne a trafnoœæ zeznañ — To nie s¹ moje zeznania .
. 129
Bartosz W. Wojciechowski
Przes³uchanie pierwotne i wtórne — analiza porównawcza . . . . . . 132
Bartosz W. Wojciechowski
Czêœæ IV
Sytuacja zbierania zeznañ i techniki przes³uchañ
Atmosfera przes³uchania . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Bartosz W. Wojciechowski
Stres przes³uchania . . . . . . . . . . . .
. . .
. . . . . 145
Bartosz W. Wojciechowski
Wp³yw struktury logiczno-gramatycznej pytañ na trafnoœæ zeznañ (eksperyment B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Jan M. Stanik
Wp³yw modalnoœci zawartej w pytaniach na trafnoœæ zeznañ (eksperyment C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Jan M. Stanik
Intuicyjny versus racjonalny styl myœlenia osoby przes³uchuj¹cej a rodzaj
pytañ zadawanych œwiadkom i ocena wiarygodnoœci . . . . . . 167
Marcin Maciejski
Tradycyjne metody przes³uchañ a przes³uchanie poznawcze . . . . . . 173
Leszek Woszczek
Komunikacja niewerbalna w relacji przes³uchuj¹cy — przes³uchiwany
i jej wp³yw na efekty zeznañ . . . . . . . . . . . . . . . 176
Bartosz W. Wojciechowski
Wp³yw autorytetu a podatnoœæ na sugestiê . . . . . . . . . . . . 181
Agnieszka Roszkowska
Autorytet przes³uchuj¹cego (wskaŸniki i szacowanie) . . . . . . . .
189
Bartosz W. Wojciechowski
Postawa dominacji przes³uchuj¹cego i jej wp³yw na efekty zeznañ . . . . 194
Bartosz W. Wojciechowski
Aprobuj¹ca a dezaprobuj¹ca postawa przes³uchuj¹cego a efekty zeznañ . . 199
Bartosz W. Wojciechowski
Wp³yw atmosfery przes³uchania na przypominanie sobie zdarzeñ dawnych
(z dzieciñstwa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Marcin Maciejski
Spis treœci
8
Czêœæ V
Rezultaty zeznañ
Jak psycholodzy szacuj¹ wiarygodnoœæ zeznañ ma³oletnich œwiadków . . .
213
Leszek Woszczek
Kryteria wiarygodnoœci zeznañ œwiadków. Podobieñstwa i ró¿nice . . . .
215
Leszek Woszczek
K³amiê czy nie k³amiê — wykorzystanie kryteriów wiarygodnoœci Stellera
do oceny zeznañ œwiadków . . . . . . . . . . . . . . . 217
Agnieszka Roszkowska
Przystêpnoœæ kategorii interpretacyjnej (moralny versus sprawnoœciowy)
a stopieñ wiarygodnoœci przypisywanej œwiadkom i ich zeznaniom . . 222
Marcin Maciejski
Sposoby i formy zeznawania œwiadków k³ami¹cych . . . . . . . . .
Leszek Woszczek
229
Zamiast wstêpu
Psychologia zeznañ œwiadków i proces przes³uchania œwiadka stanowi¹ g³ówn¹ dziedzinê psychologii s¹dowej. Przes³uchanie œwiadka to sytuacja, w której uczestniczy osoba przes³uchuj¹ca (odbieraj¹ca zeznanie)
oraz osoba zeznaj¹ca (przes³uchiwana), czyli œwiadek. Najwa¿niejszym
celem przes³uchuj¹cego jest uzyskanie od œwiadka jak najwiêkszej liczby
informacji szczerych, rzetelnych i wiarygodnych. Œwiadkiem zaœ mo¿e
zostaæ ka¿dy cz³owiek wezwany przez organ procesowy. Nale¿y pamiêtaæ,
¿e osoba zeznaj¹ca znajduje siê w okreœlonej sytuacji, na któr¹ wp³yw maj¹
nie tylko przepisy prawa, lecz tak¿e miejsce, w którym siê znajduje, powaga organu procesowego czy te¿ indywidualne w³aœciwoœci psychofizyczne. Te, jak i wiele innych czynników, kszta³tuj¹ psychologiczn¹ sytuacjê
œwiadków. Znajomoœæ tych czynników oraz próby poszukiwania odpowiedzi na pytanie o mechanizmy i czynniki wp³ywaj¹ce na jakoœæ uzyskiwanego materia³u dowodowego stanowi³y wa¿ny punkt odniesienia za³o¿eñ
teoretycznych i badawczych niniejszego opracowania.
Podrêcznik przeznaczony jest dla studentów (studiów stacjonarnych
i niestacjonarnych) oraz wyk³adowców na kierunkach, w ramach których
omawiana jest problematyka funkcjonowania cz³owieka w roli œwiadka.
Wprowadzenie æwiczeniowej formy zajêæ z psychologii s¹dowej jest niew¹tpliwie korzystne dla studentów, gdy¿ pozwala na doskonalenie warsztatu
badawczego, jakim pos³uguje siê w swej praktyce zawodowej psycholog.
Autorzy podrêcznika, maj¹c œwiadomoœæ, ¿e opracowanie pomocy dydaktycznej dla pracowników i studentów jest trudne, starali siê przygotowaæ skrypt, który dla prowadz¹cego bêdzie alternatywn¹ form¹ realizacji
przedmiotu umo¿liwiaj¹cego wszechstronne omówienie problematyki ze-
10
Zamiast wstêpu
znañ œwiadków, przedstawienie teoretycznych i praktycznych aspektów
tego zagadnienia, studentowi zaœ pozwoli nauczyæ siê pos³ugiwania eksperymentem do rozwi¹zywania ró¿nych problemów psychologa (nie tylko
s¹dowego) oraz zapoznaæ siê ze sposobami konstruowania eksperymentu
i stawiania hipotez. Podrêcznik ten ma przede wszystkim umo¿liwiæ studentowi zdobycie wiedzy teoretycznej i nabycie umiejêtnoœci praktycznych
niezbêdnych do opiniowania w sprawach dotycz¹cych psychologicznej wiarygodnoœci zeznañ œwiadków.
Przedstawione w podrêczniku eksperymenty, poddane weryfikacji, dotycz¹ problemów nawi¹zuj¹cych do najwa¿niejszego kierunku prowadzonych przez psychologów s¹dowych poszukiwañ zwi¹zanych z obszarem
psychologii zeznañ œwiadków. Dobieraj¹c eksperymenty, zwracano uwagê
na elementy strukturalne psychologicznej problematyki zeznañ œwiadków,
które wywodz¹ siê z opracowanego przez J.M. Stanika (1986, s. 171) modelu zeznañ œwiadków (zob. schemat 1). Model ten porz¹dkuje w sposób
ogólny uwarunkowania wp³ywaj¹ce na percepcjê zdarzeñ, przetwarzanie
przyjêtych treœci, spostrze¿eñ oraz na etap formowania siê zeznañ udzielanych przez œwiadków w toku przes³uchania. Dziêki takiemu podzia³owi
problemów, a tym samym doborowi eksperymentów, podrêcznik stanowi
czêœciowe dope³nienie bardzo czytelnie przedstawionych przez J.M. Stanika zale¿noœci teoretycznych dotycz¹cych problemów zeznañ œwiadków
i mo¿e byæ wa¿n¹ pomoc¹ dydaktyczn¹ niezbêdn¹ w realizacji zajêæ ze
studentami.
Eksperymenty zawarte w czêœci I zwi¹zane s¹ z obiektywnymi cechami fizycznymi przedmiotów i ³¹cz¹cymi siê z tym psychologicznymi prawid³owoœciami spostrzegania za pomoc¹ ró¿nych zmys³ów, dotycz¹ tak¿e
w³aœciwoœci sytuacji jako ca³oœci, w której pojedyncze elementy mog¹ byæ
przez œwiadka odmiennie spostrzegane.
W czêœci II przedstawiono eksperymenty dotycz¹ce psychologicznych
warunków i w³aœciwoœci podmiotu spostrzegaj¹cego, czyli indywidualnoœci œwiadka, albowiem oceniaj¹c zeznania œwiadka, nale¿y przede wszystkim uwzglêdniaæ specyfikê percepcji, zapamiêtywania i reprodukcji zapamiêtanych zdarzeñ w zwi¹zku z prawid³owoœciami funkcjonowania osobowoœci w warunkach stresu psychologicznego. Z uwagi na owe prawid³owoœci eksperymenty zwi¹zane s¹ z ukazaniem przebiegu procesów spostrzegania, uwagi, pamiêci, myœlenia, podatnoœci œwiadka na sugestiê,
a tak¿e w³aœciwoœci procesów emocjonalnych, funkcjonowania mechanizmów obronnych czy te¿ zindywidualizowanych postaw.
Grupa zagadnieñ omówionych w czêœci III dotyczy warunków i sytuacji dziel¹cych spostrze¿one zdarzenia od sk³adanych zeznañ. W zwi¹zku z tym, ¿e wraz z up³ywem czasu spostrze¿ony materia³ ulega zapomi-
4.
Zamiast wstêpu
3.
Rezultaty zeznañ
2.
Sytuacja zbierania
zeznañ
i techniki przes³uchañ
1. Stres przes³uchania
2. Rodzaje zadawanych
pytañ
3. Techniki przes³uchañ
4. Pozawerbalne kana³y
komunikacji w relacji
przes³uchuj¹cy-przes³uchiwany
5. Osobowoœæ przes³uchuj¹cego
11
Schemat 1
Schemat psychologicznych uwarunkowañ rezultatów zeznañ œwiadków
1.
Warunki i sytuacje dziel¹ce spostrze¿one zdarzenie od sk³adania zeznañ: czas,
przemyœlenia i interpretacje, zagro¿enie ze strony innych, namowy i in.
Zale¿noœci relacyjne zgodne z za³o¿eniami „cz³owiek w sytuacji”
ród³o: J.M. Stanik (1986, s. 171).
Obiekt — zdarzenie
1. Obiektywne cechy fizyczne przedmiotów
spostrzeganych
2. Kategorie przedmiotów i zdarzeñ w zwi¹zku z rodzajem zaanga¿owanych zmys³ów
3. Warunki spostrzegania:
a) fizyczne,
b) psychologiczne:
— osoba — rzecz
— osoba — inni
ludzie
Osoba spostrzegaj¹ca
Nieletni, doros³y, cz³owiek
stary
Procesy poznawcze:
spostrzeganie, uwaga, myœlenie, pamiêæ, mowa i in.
Procesy emocjonalne:
a) zrównowa¿enie emocjonalne,
b) podatnoϾ na stres
W³aœciwoœci osobowoœci:
kompleksy, kompensacje,
mechanizmy obronne, podatnoœæ na sugestiê i in.
Postawy:
wobec zdarzeñ, wobec instytucji, wobec okreœlonych
ludzi itp.
12
Zamiast wstêpu
naniu lub deformacji, przygotowuj¹c eksperymenty, zwrócono uwagê na
w³aœciwoœci psychiczne œwiadka z uwzglêdnieniem up³ywu czasu i oddzia³ywania innych okolicznoœci na formowanie zeznañ. Celem opisanych
w tej czêœci eksperymentów jest wskazanie, czy, a jeœli tak, to w jakim stopniu na treœæ zeznania wp³ywaj¹ przemyœlenia i indywidualne interpretacje œwiadka zwi¹zane z jego postawami, przekonaniami oraz wp³ywem odczuwanego przezeñ zagro¿enia ze strony innych.
Omawiaj¹c problematykê zeznañ œwiadka, nie mo¿na pomin¹æ czynników wchodz¹cych w zakres sytuacji zbierania zeznañ i sposobu dokonywania przes³uchañ. Czêœæ IV jest zatem zbiorem eksperymentów, w których wskazuje siê na problematykê stresu przes³uchania, metod i technik
przes³uchania, rodzajów zadawanych pytañ, charakterystycznych cech osobowoœci przes³uchuj¹cego czy te¿ pozawerbalnych kana³ów komunikacji
w relacji przes³uchuj¹cy — przes³uchiwany.
Czêœæ V dotyczy rezultatów zeznañ uzyskanych od œwiadka.
Ka¿de zaprezentowane w podrêczniku æwiczenie poprzedzone jest merytorycznym krótkim wprowadzeniem do wybranego problemu, z którego
wynikaj¹ kierunki analizy wyników. Niektóre eksperymenty maj¹ formê dok³adnie tak¹ jak Ÿród³owa. Wiêkszoœæ oparta jest na materia³ach Ÿród³owych,
ale zosta³a przedstawiona przystosowawczo pod wzglêdem treœci i formy do
specyficznych warunków sytuacji przes³uchania i zbierania zeznañ. Niektóre z eksperymentów zosta³y w ca³oœci opracowane przez autorów.
Nale¿y dodaæ, ¿e przedstawione w podrêczniku projekty eksperymentów to jeden z mo¿liwych wariantów dobieranych stosownie do zapotrzebowania studentów, którzy albo maj¹ byæ poddani badaniom, albo maj¹
je przeprowadzaæ na innych osobach. Wiêkszoœæ eksperymentów jest przygotowana tak, aby osobami badanymi mogli byæ studenci z grupy æwiczeniowej. Autorzy, konstruuj¹c eksperymenty, starali siê przygotowaæ je tak,
aby mog³y odbywaæ siê w salach lekcyjnych, dlatego te¿ wiêkszoœæ æwiczeñ ma charakter laboratoryjny, gdy¿ zorganizowanie eksperymentów
naturalnych wydawa³o siê mo¿liwe jedynie w bardzo ograniczonym zakresie.
Jan M. Stanik
Agnieszka Roszkowska