Ada Paprocka "Wolność zrzeszania się"

www.zpc.wpia.uw.edu.pl
Ada Paprocka "Wolność zrzeszania się"
Autor: Administrator
27.03.2007.
Zmieniony 10.05.2007.
Dnia 27 marca 2007 r. na seminarium dla IV roku Ada Paprocka wygłosiła referat pt. Wolność zrzeszania
się a inne wolności i prawa jednostki. Poniżej konspekt referatu.
Wolność zrzeszania się a inne wolności i prawa jednostki – wybrane zagadnienia
Ada Paprocka
I. O wolności zrzeszania się ogólnie 1. Treść Aspekt pozytywny: możliwość tworzenia przez jednostkę
wraz innymi zrzeszeń (określenie ich celów, struktury, sposobów działania), przystępowania do już
istniejących oraz brania udziału w działaniach zrzeszeń (uczestnictwa w ich pracach, wyboru władz,
współkształtowania zadań…) Aspekt negatywny: prawo do nieprzystępowania do zrzeszeń 2.
Podstawowe regulacje prawne a. Konstytucja RP (art. 11-13, 58, 59) b. Europejska Konwencja Praw
Człowieka (art. 11) 3. Podwójna natura wolności zrzeszania się na gruncie Konstytucji RP a. zasada
ustrojowa wyrażona w rozdziale I - art. 11-13 b. prawo jednostki o charakterze wolnościowym
wyrażone w części rozdziału II dotyczącej praw politycznych – art. 58 i 59
to pokazuje dwie najważniejsze funkcje tej wolności 1. możliwość realizacji swoich interesów, czy
rozwoju swojej osoby przez jednostkę poprzez wspólne działania z innymi w różnego typu
zinstytucjonalizowanych formach 2. jako zasada ustrojowa wyraża pożądany przez ustrojodawcę model
funkcjonowania państwa i społeczeństwa, który wpisuje się w cały system zasad formułowany w
Konstytucji wartością jest tutaj społeczeństwo obywatelskie – a więc społeczeństwo zrzeszeń,
aktywnych obywateli podejmujących działania w sferze publicznej
Istotą wolności zrzeszania się jest
możliwość tworzenia przez obywateli sformalizowanych więzi organizacyjnych o celach i zadaniach nie
reglamentowanych przez państwo. Wolność ta stanowi o możliwości funkcjonowania społeczeństwa
obywatelskiego. Naruszeniem istoty tego prawa w stosunku do określonej kategorii osób byłoby
wprowadzenie zakazu zrzeszania się tych osób w jakiejkolwiek organizacji i w ten sposób sytuowanie ich
jako zbiorowości jednostek wyłączonej ze struktur społeczeństwa obywatelskiego. Wyrok TK z dnia 10
kwietnia 2002 r. sygn. akt K 26/00 Społeczeństwo obywatelskie, kształtujące się od 1989 r. to
społeczeństwo wolnych, świadomych, aktywnych i zaangażowanych w sprawy publiczne obywateli.
Obywatele nie mają żadnych przeszkód prawnych organizowania się w sposób odpowiadający ich
potrzebom, celom i interesom. Nie ma takiego elementu życia publicznego, w którym nie uczestniczą
obywatele zorganizowani w organizacjach społecznych, stowarzyszeniach czy fundacjach.(…)
Konstytucja tworzy przesłanki dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, w którym właśnie
obywatele, zorganizowani w różnych strukturach formalnych (partie polityczne, stowarzyszenia,
organizacje społeczne, fundacje) realizują swoje cele wpływając na sprawy publiczne. (…)
Konstytucyjne ramy modelu społeczeństwa obywatelskiego zawarte są w przepisach art. 11-13
Konstytucji, ze szczególnym uwzględnieniem art. 12 Konstytucji. To właśnie związek art. 12 z art. 4
Konstytucji określa demokratyczny charakter państwa i społeczeństwa. Wyrok TK z dnia 27 maja 2003 r.,
sygn. akt K 11/03, (referendum ogólnokrajowe)II. Rodzaje zrzeszeń objętych wolnością zrzeszania się
– zakres pozytywnego aspektu wolności zrzeszania się Różnice między nimi: cele i struktury, do
tego każdy rodzaj zrzeszenia ma swoje regulacje prawne 1. Stowarzyszenia – forma najbardziej
ogólna, wiele różnych celów niezarobkowych Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym,
trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o
stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855) 2. Fundacje – kontrowersje w doktrynie czy
dotyczy ich wolność zrzeszeń Wymienione w art. 12, są elementem typowym dla społeczeństwa
obywatelskiego, ale ich istnienie oparte jest na masie majątkowej a do ich założenia nie jest wymagana
grupa osób. 3. Partie polityczne – konkretne cele - art. 11 Konstytucji szczególny reżim
prawny (sposób działania, możliwość ich delegalizacji, zakazy członkostwa). Prawo do członkostwa w
partiach politycznych postrzegać należy przede wszystkim nie w kategoriach wolności zrzeszania lecz, z
uwagi na konstytucyjne określenie celów i zadań partii politycznych, w kategoriach prawa do wpływania
metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. O ile zatem wolność zrzeszania zapewnia
obywatelom swobodę samoorganizacji życia społecznego we wszelkich jego dziedzinach, zrzeszanie się w
partiach politycznych stanowi realizację prawa obywatela do wpływania na politykę państwa. Wyrok TK
z dnia 10 kwietnia 2002 r. sygn. akt K 26/00 4. Związki zawodowe – również konkretne cele i
uprawnienia - art. 59 Konstytucji 5. Spółdzielnie – kontrowersyjne czy korzystają z wolności
gwarantowanej przez art. 58 Konstytucji 6. Organizacje objęte odmiennym reżimem, do których nie
stosuje się przepisów dotyczących wolności zrzeszania się a. Organizacje powstające w celu korzystania
ze swobody działalności gospodarczej b. Kościoły i związki wyznaniowe
III. A związki przymusowe prawa publicznego – zakres negatywnej wolności zrzeszania się 1.
Różnica pomiędzy dobrowolnymi zrzeszeniami a związkami publicznoprawnymi np. art. 17 Konstytucji
2. Przykłady problemów praktycznych na gruncie Konwencji a. wyrok ETPC z dnia 23 czerwca 1981 r. w
http://www.zpc.wpia.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 16:49
www.zpc.wpia.uw.edu.pl
sprawie Le Compte, van Leuven i de Meyere przeciwko Belgii, skargi nr 6878/75 i 7238/75 Trybunał, że
izby lekarskie nie są stowarzyszeniami w rozumieniu art. 11 Konwencji. W konsekwencji obowiązek
przynależności lekarza do izby lekarskiej nie stanowi naruszenia aspektu negatywnego wolności
zrzeszania się. Przesłanki takiego stanowiska: izba lekarska została utworzona na mocy prawa
publicznego (przez ustawodawcę a nie osoby prywatne), stanowiła część struktur państwa, miała zadania
administracyjne, dyscyplinarne, stanowiła normy, członkowstwo w niej nie uniemożliwiało (ani prawnie
ani faktycznie) tworzenia i przystępowania do innych, dobrowolnych zrzeszeń lekarzy mających na celu
ochronę ich interesów. b. Orzeczenie ETPC w sprawie Chassagnou i in. przeciwko Francji 29 kwietnia
1999 r. skargi nr 25088/94, 28331/95 i 28443/95 Przymusowa przynależność łowczych i właścicieli
gruntów do stowarzyszeń łowieckich jako pogwałcenie art. 11 Konwencji. ETPC stwierdził, że
stowarzyszenia te powstawały na podstawie ogólnego prawa o stowarzyszeniach, członkami były osoby
prywatne, nie miały zagwarantowanych żadnych dodatkowych przywilejów i nie wykonywały funkcji. Były
więc stowarzyszeniami w rozumieniu Konwencji.
c. stowarzyszenie taksówkarzy na Islandii (sprawa
Sigurjonsson przeciwko Islandii, orzeczenie ETPC z dnia 30 czerwca 1993, skarga nr 16130/90) –
organizacja została uznana za stowarzyszenie w rozumieniu Konwencji. Powstała na podstawie prawa
prywatnego i chociaż miała powierzone pewne zadania z zakresu administracji państwowej to korzystała
z pełnej autonomii przy decydowaniu o swoich celach, organizacji i regulaminie wewnętrznym, do tego
reprezentowała przede wszystkim interesy samych taksówkarzy. 3. Przykłady problemów praktycznych
na gruncie Konstytucji Wyrok TK z dnia 20 listopada 1996 r., sygn. akt K 27/95 (Polski Związek
Działkowców) Polski związek Działkowców to powołana ustawowo organizacja, która ma zrzeszać
wszystkich użytkowników rodzinnych ogrodów działkowych (na gruncie poprzedniej ustawy:
pracowniczych ogrodów działkowych). Organizacja ta otrzymała monopol na prowadzenie tych ogrodów.
TK (zdanie większości) uznał, że jest to naruszenie wolności zrzeszania się, bo nie będzie mogło powstać
żadne inne zrzeszenie działkowców realizujące te same zadania (bo nie dostanie gruntów). 5 zdań
odrębnych w tym teza, że PZD jest organem administracji publicznej
IV. Zrzeszanie się jako narzędzie do realizacji/ochrony innych praw 1. Realizacja praw politycznych
– wyborczych, prawa do służby publicznej Szczególne rola partii politycznych 2. Realizacja i
ochrona praw mniejszości narodowych Także w kontekście praw politycznych – przywilejów
wyborczych dla mniejszości Þ sprawa Gorzelik przeciwko Polsce (orzeczenie Wielkiej Izby z dnia 17 lutego
2004 r., skarga nr 44158/98) Odmowa zarejestrowania Związku Ludności Narodowości Śląskiej ETPC
(najpierw sekcja, potem Wielka Izba) uznał, że Polska nie naruszyła art. 11 Konwencji (bo nie odmówiła
prawa do stowarzyszenia się jako takiego, ale broniła się przed przyznaniem przywilejów w prawie
wyborczym, które nie należą do wolności zrzeszania się.
3. Wolności religijnej 4. Praw pracowniczych
(szczególnie art. 59 i uprawnienia związków zawodowych) 5. Praw związanych ze środowiskiem
naturalnym (art. 74)
6. Praw Konsumenckich 7. Silny związek z prawem do zgromadzeń
V. Wolność zrzeszania się w konflikcie z innymi prawami – ograniczanie wolności zrzeszania się
ze względu na możliwość realizacji innych praw 1. Możliwe ograniczenia i wyłączenia wolności zrzeszania
się w przepisach a. Konstytucji Art. 13 Art. 11 i 12 Art. 58 ust. 2 Art. 31 ust. 3 Zakazy
przynależności do konkretnych rodzajów zrzeszeń np. art. 178 ust. 3 b. Konwencji art. 11 ust. 2
koncepcja nadużycia prawa z art. 17 2. Ograniczenia nakładane na funkcjonariuszy publicznych a
prawo do dobrej administracji i prawo do sądu a. sprawa Vogh przeciwko Niemcom (wyrok ETPC z
dnia 2 sierpnia 1998 r. sprawa nr 7/1994/454/535) b. dwie sprawy włoskich sędziów: N.F. v. przeciwko
Włochom, (wyrok ETPC z dnia 2 sierpnia 2001 r., sprawa nr 37119/97) i Maestri przeciwko Włochom
(wyrok ETPC z dnia 17 lutego 2004 r., sprawa nr 39748/98) Obu sędziów ukarano dyscyplinarnie za
przynależność do włoskich lóż masońskich. Sądy włoskie, do których sędziowie się odwołali uważały, że
powinni oni sobie zdawać sprawę z tego, że przynależność do tych organizacji nie daje się pogodzić z
urzędem sędziego. ETPC stwierdził, ze nie było wystarczająco wyraźnego sformułowania zakazu w prawie
krajowym
c. zakazy w polskim prawie – orzecznictwo TK
przynależności do partii
politycznych: - Wyrok TK z dnia 10 kwietnia 2002 r., sygn. akt K 26/00 TK zaakceptował (jako
uzasadniony na gruncie art. 31 ust 3 Konstytucji) szeroki katalog zawodów/funkcji w odniesieniu do
których sformułowano zakaz przynależności do partii politycznych
przynależności do związków
zawodowych: - Orzeczenie TK z dnia 21 listopada 1995 r., sygn. akt K. 12/95 Niezgodność z
Konstytucyjną wolnością zrzeszania się całkowitego zakazu przynależności pracowników NIK do związków
zawodowych. - Wyrok TK z dnia 17 listopada 1998 r., sygn. akt K. 42/97 Możliwość ograniczenia
prawa zrzeszania się pracowników merytorycznych NIK do jednego, zamkniętego związku zawodowego
- Orzeczenie TK z dnia 9 czerwca 1997 r., sygn. akt K. 24/96 Zgodność z przepisami konstytucyjnymi
zakazu przynależności żołnierzy do partii politycznych, związków zawodowych i stowarzyszeń o
charakterze politycznym. Charakterystyczne jest to, ze w Polsce zakazy (i automatycznie problemy ich
dotyczące pojawiają się w odniesieniu do partii politycznych i związków zawodowych) Generalna
tendencja – że im bardziej zrzeszenie jest polityczne (realizujące cele polityczne) tym więcej
będzie ograniczeń dotyczących przynależności, bo tym większe ryzyko pojawienia się konfliktu interesów.
3. Zrzeszenia, których cele godzą w demokrację - a prawo do demokracji (rozumianej jako system
http://www.zpc.wpia.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 16:49
www.zpc.wpia.uw.edu.pl
wyboru władz państwowych ale także poszanowania praw jednostki)
a. koncepcja militant democracy (demokracji, która się broni, demokracji zdolnej do obrony) Karl
Loewenstein 1937 r. demokracja musi mieć mechanizmy obrony przed przejęciem władzy
(z wykorzystaniem mechanizmów istniejących w tej demokracji) przez ugrupowania, które chcą obalić
ustrój demokratyczny
b. przyzwolenie Konwencji na zastosowanie przez państwa środków ochrony systemu demokratycznego
przesłanki ograniczania wolności zrzeszania się z art. 11 ust. 2 Konwencji art. 17 – koncepcja
nadużycia prawa na gruncie Konwencji pas de liberté pour les ennemis de la liberté ? d. przykłady
zastosowania - sprawa W. P. i in. przeciwko Polsce (decyzja w kwestii dopuszczalności z 2 września 2004
r., skarga nr 42264/98) Odmowa zarejestrowania stowarzyszeń antysemickich. Trybunał uznał skargę za
niedopuszczalną i odwołał się do artykułu 17 konwencji. Stwierdził, że skarżący próbowali wykorzystać
art. 11 jako podstawę do uprawnienia do angażowania się w działalność sprzeczna z tekstem i duchem
Konwencji. Należy pamiętać, że art. 17 pozwala na ograniczenie tylko tych praw, których realizacja
przez osoby lub grupy może prowadzić do zniwelowania innych praw gwarantowanych w Konwencji
(sprawa Lawless przeciwko Irlandii, wyrok z 1 lipca 1961 r., skarga nr 332/57). - sprawa partii
komunistycznej Niemiec (D. K. P. przeciwko Niemcom – decyzja z 20 lipca 1957 r. skarga nr
250/57) Partia, której celem jest przeprowadzenie rewolucji i wprowadzenie ustroju dyktatury
proletariatu nie ma prawa żądać ochrony na gruncie art. 11 konwencji. - Refah Partisi i in. przeciwko
Turcji (orzeczenia ETPC - Trzeciej Sekcji z dnia 31 lipca 2001 r. i Wielkiej Izby z dnia 13 lutego 2003 r.,
skargi nr 41340/98, 41342/98, 41343/98, 41344/98) ETPC, odwołując się do art. 17, zaproponował dla
partii, które chcą zmieniać system prawny następujący test:
(…) the Court considers that a
political party may promote a change in the law or the legal and constitutional structures of the State on
two conditions: firstly, the means used to that end must be legal and democratic; secondly, the change
proposed must itself be compatible with fundamental democratic principles. It necessarily follows that a
political party whose leaders incite to violence or put forward a policy which fails to respect democracy or
which is aimed at the destruction of democracy and the flouting of the rights and freedoms recognised in
a democracy cannot lay claim to the Convention’s protection against penalties imposed on those
grounds (…) In view of the very clear link between the Convention and democracy (…), no
one must be authorised to rely on the Convention’s provisions in order to weaken or destroy the
ideals and values of a democratic society. Pluralism and democracy are based on a compromise that
requires various concessions by individuals or groups of individuals, who must sometimes agree to limit
some of the freedoms they enjoy in order to guarantee greater stability of the country as a whole. sprawa Komunistyczna Partia Turcji przeciwko Turcji (wyrok z 30 stycznia 1998 r. skarga nr
133/1996/752/951) uznano naruszenie art. 11 – ETPC nie znalazł podstaw do zastosowania art.
17 Konwencji. VI. Podsumowanie
http://www.zpc.wpia.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 16:49