om ó wieniairelacje

O M Ó W I E N I A
I
R E L A C J E
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXII, zeszyt 1
–
2014
Piotr M i t z n e r, Warszawski „Domek w Koomnie”. Rekonstrukcja, Warszawa: Biblioteka Wizi 2014, ss. 234
Ksika Piotra Mitznera – jak wskazuje jej podtytu – ma charakter dokumentacyjny. Autor podzieli zgromadzony materia na dwie czci. Pierwsza
to szczegóowe omówienie dziaalnoci „Domku”, poszerzone o krótki zarys
tradycji tego typu spotka dyskusyjnych w Europie Zachodniej i w Rosji. W tej
czci znajdziemy zarówno formalne ustalenia dotyczce trybu pracy, zarzdu
„Domku”, jak i krótkie charakterystyki uczestników kolejnych spotka oraz
tematy tyche. Cz druga – Aneks – obejmuje 11 tekstów, które byy punktem wyjcia dyskusji na kolejnych spotkaniach.
W ksice znajduje si te 12 fotografii – gównie uczestników spotka, ale
take dwa faksymilia dedykacji Anieli Zagórskiej i Marii Dbrowskiej dla
Dymitra Fiosofowa, gównej postaci „Domku”; aktualna fotografia domu,
w którym odbyway si spotkania, oraz faksymile rkopisu szkicu Jerzego
Stempowskiego i okadka dyskutowanego na jednym ze spotka przekadu poezji Puszkina autorstwa Sobodnika.
Omawiana publikacja jest wartociowym przypomnieniem interesujcej inicjatywy Dymitra Fiosofowa i Lwa Gomolickiego, zrealizowanej przy pomocy
Eugenii Weber-Hiriakow oraz zaproszonych do wspópracy: Rafaa Blütha,
Józefa Czapskiego i Jerzego Stempowskiego w postaci klubu dyskusyjnego
umoliwiajcego wymian pogldów rosyjskich emigrantów i polskiej inteligencji.
Mitzner omawia do szeroko tradycj rosyjskich „krukow”, której kontynuacj by wedug niego „Domek w Koomnie” (s. 20-25) 1. Nie bya to pierwsza tego typu inicjatyw Fiosofowa2. Sporód tych, w które zaangaowa si
1
Wszystkie odsyacze, w których podaj tylko strony, odnosz si do omawianej ksiki
Mitznera.
2
Dziaalnoci Dymitra Fiosofowa powicona jest ksika Iwony Obkowskiej-Galanciak
Gorzkie gody…Publicystyczna i literacka dziaalno Dymitra Fiosofowa na emigracji (Olsz-
210
OMÓWIENIA I RELACJE
Fiosofow w Polsce wspomina chociaby Tawern Poetów (1921-1925) czy
dziaajce od 1929 r. Litieraturnoje Sodruestwo. Grupy te organizoway
spotkania dyskusyjne, na które zapraszano take polskich twórców i badaczy
literatury, tumaczono literatur polsk na rosyjski i rosyjsk na polski, starajc si stworzy w ten sposób paszczyzn porozumienia.
Najbliszych wspópracowników z czasów „Domku” Fiosofow pozna
o wiele wczeniej. Nie sposób tu nie wspomnie o jego przyjani z innym,
bardzo przychylnym Polsce, wielkim rosyjskim emigrantem Dymitrem Merekowskim i jego on Zinaid Gippius. To wanie z Merekowskimi toczy
Fiosofow jeszcze w Petersburgu pierwsze dyskusje na tematy zasadnicze,
z nimi projektowa now konkurencyjn dla Cerkwi wspólnot chrzecijask,
która miaa zmieni wiadomo religijn Rosji, z nimi te po rewolucji bolszewickiej zatrzyma si w Polsce, gdzie od razu rozpocz dziaalno publicystyczn. Wydawa i redagowa gazety: „Za Swobodu”(1921-1932), „Mow”
(1932-1934), „Miecz” (od 1934) (s. 11-13). Wanie przy okazji ich redagowania pozna Eugeni Weber-Hiriakow i Rafaa Blütha. Znajomo z Józefem
Czapskim datuje si jeszcze na czasy petersburskie – gdy ten ostatni poszukiwa zaginionych oficerów z I Puku Uanów Krechowieckich3. Mona wic
powiedzie, e „Domek w Koomnie” budowano na dobrze przygotowanych
fundamentach. Wszystkie osoby zaangaowane w jego tworzenie byy przekonane o moliwoci ksztatowania opinii publicznej poprzez dyskusj i o celowoci takiego dziaania4.
„Domek w Koomnie” dziaa w latach 1934-1936, nazw sw zaczerpn
od tytuu artobliwego poematu Puszkina, który to tytu uruchamia wiele
moliwych interpretacji. Wymienimy hasowo jedynie niektóre z nich, po
szersze omówienie odsyajc do ksiki. Otó wedug Autora Rekonstrukcji
Domku o wyborze nazwy decydowa mogy: subiektywne upodobania literackie zaoycieli, pasjansowy charakter poematu, emigracyjna nostalgia lub ch
autoironicznego komentarza transseksualnego. Tak jak wieloci znacze mienia si nazwa, tak rónorodne zagadnienia miay by poruszone podczas spotka „Domku”, któremu przywiecay o wiele ambitniejsze cele ni w przytyn 2001), w której jeden z rozdziaów dotyczy wanie „Domku w Koomnie” (s. 126-138).
Jednak zarówno ta publikacja, jak i informacje zawarte w ksice Mitznera pozostawiaj niedosyt, a Fiosofow cigle czeka na swojego monografist.
3
Czapski wielokrotnie wspomina pocztki tej znajomoci, która odmienia jego ycie.
Skrupulatnie opisuje te wspomnienia Bazyli Biaokozowicz w artykule Józef Czapski i triumwirat literacki (w: Kresy i pogranicza. Historia, kultura obyczaje, red. Z. Fras, A. Staniszewski, Olsztyn 1995, s. 125-149).
4
Zob. te histori znajomoci ze Stanisawem Stempowskim – s. 13.
OMÓWIENIA I RELACJE
211
padku wczeniej wymienionych grup. Ju od pocztku do jego tworzenia
zostali zaproszeni take Polacy poszukujcy – jak to uj Jerzy Stempowski
– przestrzeni dla dyskusji literackich. Wedug Mitznera inicjatywa ta bya prawdopodobnie bezporedni odpowiedzi na specjalny numer „Wiadomoci Literackich” (29 padziernika 1933 r.) powicony kulturze sowieckiej, „zapeniony
tekstami nadesanymi z Moskwy i podanymi bez sowa komentarza (s. 34)”,
wród których pojawi si take zamówiony przez redakcj artyku Karola
Radka, odmawiajcy jakiejkolwiek wartoci twórczoci rosyjskich emigrantów. Polacy nie byli w stanie krytycznie odnie si do tych zarzutów, poniewa nie znali sytuacji Rosji porewolucyjnej. „Informacje o godzie, o terrorze
byy rozproszone, i to na ogó w czasopismach, do których nie zagldali czytelnicy „Wiadomoci Literackich”, uwaajc je za niepostpowe, a nawet
reakcyjne. Nie potrafili te odpowiedzie na zarzuty Radka wobec emigracji
rosyjskiej, bo jej myli, jej twórczoci nie znali […] (s. 35)”5. Fiosofow
chcia zaradzi owej nieznajomoci i oddziaywa na szersze krgi polskiej
inteligencji poprzez celowo dobieranych goci – uczestników dyskusji. Nie
mona tu unikn wspomnienia take motywacji politycznych, cho nigdy nie
byy one wprost poruszane. Fiosofow mia nadziej, e wspópraca emigracji
rosyjskiej z Polakami przyczyni si do pokonania bolszewików6 i zmiany
sytuacji w Rosji.
Spotkania miay charakter elitarny. Ustalono, e poza wymienionymi ju
wspótwórcami „Domku”, stanowicymi zarzd, gocie bd zapraszani imiennie po uzgodnieniu z prelegentem tak, by ich liczba nie przekraczaa 15 osób.
Wród nich, obok rosyjskich emigrantów, pojawili si m.in. Józef Czechowicz,
Jerzy Braun, Maria Dbrowska, Jerzy Giedroyc, Maria Czapska, Bolesaw
Miciski, Tadeusz Juliusz Kroski, Wodzimierz Sobodnik, Stanisaw Stem5
Mitzner szerzej omawia to zagadnienie, wskazujc róne jego aspekty na s. 35-39.
Gbokie rozczarowanie przyniosy Fiosofowi decyzja Pisudskiego z padziernika 1920 r.
o zawieszeniu broni na froncie polsko-bolszewickim i decyzja o wydaleniu z Polski rosyjskich
i ukraiskich emigrantów w zamian za realizacj postanowie traktatu ryskiego, dotyczcych
wypaty przez Rosj reparacji wojennych. Zob. P. a w r i n i e c, Listy Dymitra Fiosofowa do
Mariana Zdziechowskiego, prze. H. Dybuk, „Zeszyty Historyczne” 2008, z. 165, s. 176-190,
zw. s. 185. Rozczarowanie Fiosofowa podziela Marian Zdziechowski (zob. P. M i t z n e r,
Zdziechowski do Fiosofowa, tame, s. 191-192; A.R. S u a w k a, Idea wspópracy polsko-rosyjskiej w myli politycznej rosyjskiej emigracji w Polsce (lata 1918-1939), „Przegld Filozoficzny – Nowa Seria” 2013, nr 3 (87), s. 225-228; o „Domku w Koomnie” s. 233-234. Z niewiadomych przyczyn autor z rodzestwa Marii i Józefa Czapskich czyni maestwo). To
trudne dowiadczenie nie zmienio jednak przekonania Fiosofowa o koniecznoci wspópracy
rosyjskiej emigracji z polsk inteligencj, które realizowa mia wanie „Domek w Koomnie”.
6
212
OMÓWIENIA I RELACJE
powski, Julian Tuwim, Wadysaw Tatarkiewicz, Roger Raczyski, Wodzimierz Stpniewski, Micha Walicki, Jan Zachwatowicz, Aniela Zagórska, Karol
Wiktor Zawodziski. Autor ksiki skrupulatnie odtwarza list goci, wskazujc te na „wielkich nieobecnych”, jak np. Marian Zdziechowski czy Kazimierz Jaworski. Mitzner zamieszcza w ksice krótkie, niekiedy jednozdaniowe, noty biograficzne uczestników spotka, uwzgldniajc w nich fakty istotne
dla organizacji (w przypadku czonków zarzdu) i udziau w dyskusjach
„Domku” z adnotacj, w którym spotkaniu poszczególne osoby bray udzia7.
Ju sam skad dyskutantów wiadczy o poziomie prowadzonej rozmowy,
podczas której poruszano tematy kluczowe dla kultury. Punkt wyjcia stanowi zwykle referat (jednorazowo dyskutowano przekad utworów Puszkina).
Moderatorem nastpujcej po odczycie dyskusji by zwykle Fiosofow, którego tytuowano „starszyn”8. Tematyka spotka wykraczaa daleko poza literatur, podejmujc prób zdiagnozowania przyczyn kryzysu kultury europejskiej. „Gospodarze i gocie „Domku” zajmowali si uwanym badaniem
ttna czasu, ale czya ich […] niech do literatury bezporednio reagujcej
na spoeczne bolczki, pisanej bez poczucia formy i bez gbszego wmylenia”
(s. 41-42). Tematami kolejnych spotka byy m.in.: literatura rosyjska (Lermontow, Dostojewski, Rozanow), literatura polska (Noce i dnie, Mickiewicz,
moda poezja polska), literatura angielska (Szekspir, Conrad), literatura francuska (Balzac Proust, Malraux); zagadnienia ogólne: artysta i spoeczestwo;
klasycyzm i romantyzm. Na ostatnim spotkaniu Bolesaw Miciski wygosi
odczyt Kilka sów o etyce tymczasowej, który sta si w przyszoci czci
Podróy do piekie.
Autor ksiki pieczoowicie odtworzy tematy wszystkich 13 spotka i na
podstawie materiaów archiwalnych (korespondencja, notatki osobiste, dzienniki), a take notatek rozproszonych w prasie stara si przynajmniej przy7
Sprostowania domagaj si trzy informacje zawarte w biogramie ks. Wadysawa Korniowicza: 1. Nie wiadomo, o jakich „dyskusyjnych spotkaniach politycznych” organizowanych
przez ks. Korniowicza pisze Autor, poniewa nie wskazuje róda informacji. 2. O ile Rafa
Blüth rzeczywicie móg czy rodowisko emigracji rosyjskiej z krgiem Lasek, o tyle na
pewno nie móg by takim cznikiem Józef Czapski, który Laski zna tylko porednio – przez
siostr Mari i przyjaciela – Antoniego Marylskiego. Sam natomiast nie by z tym rodowiskiem zwizany. 3. Trzecia nieciso dotyczy publikacji w „Verbum” „artykuów na tematy
rosyjskie i sowieckie” przez Gomolickiego. Jest to prawda w odniesieniu do Weber-Hiriakowej
i Blütha, podczas gdy Gomolicki opublikowa w „Verbum” tylko jeden, zamówiony przez
redakcj, artyku z okazji setnej rocznicy mierci Puszkina, cytowany zreszt przez Mitznera
we Wstpie (Zoty laur, prze. Z. Potworowska-Baumowa, „Verbum” 1937, nr 1).
8
Starszyna ros. – mistrz cechu. Zob. objanienie Mitznera: Starszyna to mistrz cechu, w tym
przypadku cechu dyskutujcych inteligentów (s. 42).
OMÓWIENIA I RELACJE
213
bliy przebieg poszczególnych dyskusji. Lektura ksiki momentami daje
wraenie rozwikywania tajemnicy, wzmocnionej wiedz, e w spotkaniach
brali udzia wolnomularze – Stanisaw i Jerzy Stempowscy oraz Borys Sawinkow9.
Istotn wartoci ksiki jest Aneks, który wbrew nazwie nie stanowi jedynie dodatku, lecz integraln cz Rekonstrukcji i zajmuje ponad poow objtoci caej publikacji (125 stron na 226). W Aneksie znajduj si referaty
(lub ich póniejsze wersje) z omiu spotka. Jak zaznacza Mitzner, prezentowane teksty na pewno róni si od oryginalnie wygoszonych. Najblisze
wersjom odczytowym s zapewne te, które przetrway w rkopisie. Pozostae
zostay przytoczone na podstawie póniejszych wersji drukowanych. Ich zbiór,
mimo e niepeny, pozwala wyobrazi sobie zakres poruszanych zagadnie
i temperatur nastpujcych po tych referatach dyskusji.
„Domek w Koomnie” przesta rozbrzmiewa gwarem dyskusji, gdy Fiosofow nie by ju w stanie ze wzgldów zdrowotnych prowadzi spotka. Mia
jednak poczucie, e udao mu si stworzy co wanego. Potwierdzaj to przekonanie opinie wielu osób – przytoczone przez Mitznera10, potwierdzaj te
póniejsze losy uczestników dyskusji, z których wikszo podzielia po wojnie emigrancki los Fiosofowa.
Z Zarzdu „Domku” jedynie Gomolicki pozosta w Polsce. Fiosofow
zmar jeszcze podczas wojny, Weber-Hiriakow popenia samobójstwo po kapitulacji Warszawy w 1939 r., Blüth zosta zamordowany przez Niemców
w listopadzie 1939. Ci z organizatorów spotka „Domku w Koomnie”, którzy
przeyli II wojn wiatow, spotkali si po niej w redakcji „Kultury”: Józef
Czapski, Maria Czapska, Jerzy Stempowski i gówny animator kolejnego emigracyjnego rodowiska – Jerzy Giedroyc. Wpyw „Domku w Koomnie” dostrzec mona choby w polityce wschodniej Giedroycia czy te w postawie
winia Starobielska, Józefa Czapskiego, wobec Rosjan 11.
9
Mitzner jednoznacznie odrzuca próby czenia „Domku w Koomnie” z masoneri, cho
lojalnie przytacza opnie uczestników, którym takie skojarzenia mocno si narzucay (Halina
Miciska-Kenarowa, Wodzimierz Stpniewski). Moliwo czenia spotka literackiego klubu
dyskusyjnego ze spotkaniami loy masoskiej sugeruje Obkowska-Galanciak (Gorzkie
gody…, s. 136).
10
Mitzner cytuje m.in. Józefa Czapskiego, Mari Dbrowsk, Jerzego Giedroycia, Jerzego
Stempowskiego.
11
Zob. T. S u c h a r s k i, Józefa Czapskiego na „dobre i ze z Rosj”, w: t e n e, Polskie
poszukiwania „innej” Rosji. O nurcie rosyjskim w literaturze Drugiej Emigracji, Gdask 2008,
s. 33-83.
214
OMÓWIENIA I RELACJE
Ksika Piotra Mitznera obok niezaprzeczalnej wartoci dokumentacyjnej
ma take nie mniej istotne znaczenie dla historii idei – przypomina bowiem
próby rozwizania zagadnie, które niezalenie od historycznych uwarunkowa nie trac na aktualnoci, a dzi s moe waniejsze ni kiedykolwiek
wczeniej.
Agnieszka Bielak
Orodek Bada nad Literatur Religijn KUL
Dorota J a r a, Warsztat pisarski Piotra Skargi – retoryczne uksztatowanie
wybranych pism polemicznych królewskiego kaznodziei, Lublin: Wydawnictwo
KUL 2013, ss. 199
Pisma polemiczne Piotra Skargi nie doczekay si dotd, poza tekstami
wczonymi przez Mirosawa Korolk do ksiki Klejnot swobodnego
sumienia. Polemika wokó konfederacji warszawskiej w latach 1573-16581,
nowych edycji. Niewiele te powstao na ich temat opracowa, a te, które
istniej, skupiaj si na niektórych tylko zagadnieniach 2. Luk badawcz
1
Warszawa 1974. Tutaj: Upominanie ewangelików i Proces na konfederacyj.
O niektórych aspektach pism powiconych unii brzeskiej pisali: J. T r e t i a k, Piotr
Skarga w dziejach i literaturze unii brzeskiej, Kraków 1912; S. O b i r e k, Teologiczne
podstawy pojcia jednoci w dziele ks. Piotra Skargi „O jednoci Kocioa Boego”, w: Unia
brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów sowiaskich, red. R. uny,
F. Ziejka, A. Kpiski, Kraków 1996, s. 183-199; R. u n y, Ksidza Piotra Skargi SJ
widzenie Kocioa wschodniego, w: Jezuici a kultura polska. Materiay sympozjum z okazji
500-lecia urodzin Ignacego Loyoli(1491-1991) i 45-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego
(1540-1990). Kraków, 15-17 lutego 1991 r., red. L. Grzebie SJ, S. Obirek SJ, Kraków 1993,
s. 199-207. Na temat polemik z arianami pisa Piotr Wilczek: Jezuici i arianie: wprowadzenie
do lektury polskich polemik wyznaniowych na przeomie XVI i XVII w. „Czasopismo Zakadu
Narodowego im. Ossoliskich” 10(1999), s. 15-26 (tekst opublikowany zosta take w zmienionej wersji jego ksice Dyskurs, przekad, interpretacja. Literatura staropolska i jej
trwanie we wspóczesnej kulturze, Katowice 2001, s. 77-93). Na temat autorytetu Pisma
witego w polemice Skargi z Moskorzowskim zob. P. W i l c z e k, Autorytet Pisma +witego
w polemikach ks. Piotra Skargi SJ z Hieronimem Moskorzowskim, pisarzem ariaskim, w:
Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane Ksidzu Profesorowi Ludwikowi Piechnikowi SJ, red.
S. Obirek, M. Wolaczyk, Kraków 1995, s. 253-259 (artyku równie zosta wczony w zmienionej wersji do pracy Dyskurs, przekad, interpretacja, s. 106-115). Podsumowaniem bada
Piotra Wilczka nad polemikami religijnymi XVI wieku jest tekst Religijna proza polemiczna
2
Roczniki Humanistyczne 62(2014) z. 1