Streszczenie

Wiesław Ostrowski
Katedra Kartografii
Uniwersytet Warszawski
NAUKA A PRAKTYKA W KARTOGRAFII
Wzajemne relacje między praktyką kartograficzną a poszczególnymi dyscyplinami
naukowymi zmieniały się na przestrzeni dziejów. Powiązania te są dwojakiego rodzaju. Z jednej
strony rozwój i doskonalenie produkcji kartograficznej związane było z rozszerzaniem poznania
świata dzięki odkryciom geograficznym oraz pogłębianiem tego poznania związanym z rozwojem
nauk o Ziemi. Z drugiej zaś rozwój produkcji map był wynikiem doskonalenia technologii oraz
podstaw matematycznych i metodycznych.
Doskonalenie produkcji kartograficznej zawdzięczamy jednak przede wszystkim
kartografom-praktykom. Było ono oparte na przekazywanych z pokolenia na pokolenie
doświadczeniach, intuicji i wyczuciu artystycznym kartografów. Dopiero w połowie dwudziestego
stulecia dzięki inicjatywie A. H. Robinsona zaczął rozwijać się kierunek badawczy nazwany
później kartografią poznawczą, którego celem było zrozumienie procesu funkcjonowania map, co
miało się przyczynić do podniesienia efektywności ich projektowania. Praktyczna przydatność
tych badań jest jednak dyskusyjna. Spotyka się opinie, że nie mają one dużego znaczenia, gdyż nie
zastąpią doświadczenia, mądrości i wrażliwości estetycznej dobrego wykonawcy mapy, który ma
przede wszystkim zaufanie do konwencji, będących rezultatem dekad a nawet stuleci rozwoju
wywiedzionych metodą prób i błędów. Niemałe znaczenie mają tu inercja oraz biurokratyczne i
finansowe ograniczenia instytucji, decydujących o kierunkach rozwoju kartografii, szczególnie
wielkoskalowej. Można jednak znaleźć przykłady wpływu badań nad percepcją na poprawę
jakości opracowywanych i wydawanych map. Takim przykładem jest uwzględnienie tych badań
przy projektowaniu atlasów szkolnych w krajach niemieckojęzycznych. Poza tym suma wiedzy,
jaką uzyskano w wyniku różnorodnych badań z dziedziny kartografii poznawczej przyczyniła się
do podniesienia poziomu graficznego wielu map i atlasów.
Rozwijające się od połowy lat sześćdziesiątych nowe kierunki badawcze i koncepcje
teoretyczne (komunikacyjna, modelowo-poznawcza, semiotyczna, wizualizacji kartograficznej)
miały wprawdzie istotne znaczenie poznawcze i przyczyniły się do pogłębienia naszej wiedzy
o mapie, to jednak ich znaczenie praktyczne jest ograniczone, przede wszystkim ze względu na ich
ogólny charakter, a często hermetyczną i abstrakcyjną dla wykonawców map terminologię. Tym
niemniej niektóre kierunki mogą być wykorzystywane jako ogólna podstawa do rozwiązywania
konkretnych problemów redakcyjnych.
Przełom technologiczny, jaki nastąpił w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia wywarł
zasadniczy wpływ zarówno na zainteresowania naukowe kartografów jak i na kartografię
praktyczną. Charakterystyczną cechą ostatniego ćwierćwiecza jest pogłębianie się dysproporcji
między rozwojem badań naukowych a potrzebami praktyki. W zainteresowaniach kartografów
zdecydowanie dominuje technologia komputerowa, natomiast zaniedbywana jest problematyka
kartograficznych metod przedstawiania, grafiki kartograficznej i zasad redagowania map.
Zagadnienia te również wcześniej nie były w dostatecznym stopniu rozwijane, jednak w epoce
burzliwego rozwoju nowych technologii ich znaczenie niepomiernie wzrosło. Wynika to z
następujących przyczyn:
1.Radykalnie zwiększa się zarówno liczba wydawanych map jak i ich różnorodność
tematyczna. Przyczyną tego jest, poza nowymi możliwościami technologicznymi,
docenianie syntetyzującej roli mapy wobec nadmiaru dostępnej informacji, a także
postępujący proces globalizacji w sferze obiegu informacji (Internet, telewizja satelitarna).
2. Liczba opracowywanych i wydawanych map pozostaje w znacznej dysproporcji z liczbą osób o
przygotowaniu lub choćby wyczuciu kartograficznym. Powoduje to, że mapy opracowują
również ci, którzy opanowali jedynie wybrane programy komputerowe, przez co poziom tych
map zarówno merytoryczny jak i graficzny jest często bardzo niski.
3.Technologia interaktywna umożliwia indywidualne wykorzystanie map poprzez udział w ich
redagowaniu, co powoduje zatarcie granicy między opracowaniem a użytkowaniem mapy.
Wymienione wyżej uwarunkowania sprawiają, że za rozwojem techniki, ułatwiającym samo
wykonanie mapy, nie nadąża postęp w zakresie koncepcji, metodyki i grafiki kartograficznej, co
powoduje, że możliwości, jakie dają nowe technologie są wykorzystywane w dalece
niewystarczającym stopniu. Jednocześnie musimy sobie uświadomić, że proces „demokratyzacji” w
zakresie opracowania map będzie dalej postępował i kartografowie powinni dążyć do opracowania
praktycznych, możliwie prostych zasad i reguł prawidłowego posługiwania się językiem mapy,
odnoszących się do jego tworzenia jak i wykorzystywania. Te reguły powinny mieć zarówno
podstawy naukowe, jak też powinny wynikać z doświadczeń praktycznych. Nie mogą się one jednak
ograniczać jedynie do ogólnych zasad i prawidłowości. Wobec wielkiej różnorodności map i
sposobów ich wykorzystania konieczne jest opracowanie konkretnych zasad postępowania,
odnoszących się do poszczególnych typów map, sposobów prezentacji czy też redagowania
poszczególnych elementów treści mapy. Opracowania takie powinny być przeznaczone nie tylko dla
kartografów, ale dla wszystkich potencjalnych twórców i użytkowników opracowań
kartograficznych.