docMAPA POLSKIEJ DUSZY W KREACJACH ESEISTYCZNYCH
download 
Reklamacja Transkrypt
MAPA POLSKIEJ DUSZY W KREACJACH ESEISTYCZNYCH
PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dâugosza w Częstochowie Seria: Studia Neofilologiczne 2011, z. VII Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA Wyůsza Szkoâa Studiów Międzynarodowych w áodzi MAPA POLSKIEJ DUSZY W KREACJACH ESEISTYCZNYCH GÜNTERA GRASSA I HORSTA BIENKA Zusammenfassung Das vorliegende Studium ist eine empirische Untersuchung des Polenbildes in der Wahrnehmung von Günter Grass und Horst Bienek. Das Ziel war die umfassende Synthese und Charakterisierung essayistischer und publizistischer Sichtweisen auf das Problem des polnischen Gemüts. Eine nähere Betrachtung der Determinanten der persönlichen Entwicklung (dh. individuellen Lebensgangs und charakterologischer Struktur) erwies ein spezifisches, personalisiertes Perzeptionsmodell vom Polentum. Demnach präsentiert jeder Schriftsteller einen Sonderfall, obwohl beide das ähnlich schmerzhafte Schicksal des Heimatverlustes teilen. Zugleich beweisen sie eine flexible, facettenreiche und subjektiv gefärbte Betrachtung des Nationbegriffs. Pytanie: kim i jacy jesteœmy? – stanowi podstawę autodefinicji kaůdego narodu. Próby okreœlenia genotypu charakterologicznego oraz realiów socjokulturowych w duůym stopniu majĊ jednak charakter refleksji subiektywnych. Introspekcja odsâania bowiem tylko jeden wĊski wycinek rzeczywistoœci, który jest dostępny indywidualnemu doœwiadczeniu, determinowanemu w duůej mierze przez ogóâ wyobraůeľ zbiorowych. Spojrzenie z dystansu (fizyczno-przestrzennego, kulturowego, czy nawet językowego) moůe stanowiý jeden z elementów do odnowy autokreacji czy budowy wyobraůeľ osobistych Polaków. Tym samym jest ono pomocne w zneutralizowaniu rodzimych tradycji, sposobów autokreacji. W idealnym przypadku skonstruowany jest on przez ludzi pogranicza, rozerwanych między dwoma kulturami, którzy poprzez dogâębnĊ znajomoœý dwóch lub więcej narodów wyposaůeni sĊ w niezbędny aparat poglĊdowy. W przypadku Güntera Grassa i Horsta Bienka w mâodoœci zawiĊzaâo się szczególne powinowactwo duchowe z PolskĊ. Mimo, ůe w ostatecznym rozrachunku nie wytrzymaâo konfrontacji z pierwiastkiem niemieckim, stanowi ono kluczowe ŭródâo ich aktywnoœci spoâecznej i twórczej. WyâaniajĊcy się z kart ich eseistyki i publicystyki wizerunek Polaków nie stanowi w ůadnym 34 Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA razie abstractum; wsparty ůyczliwĊ krytykĊ, znajomoœciĊ psychologii i realiów œrodkowoeuropejskich uchodziý moůe za dostatecznie miarodajny pomiar fenomenu „polskoœci”. Dojrzewanie na pograniczu kulturowym, pobliůe etnosu sâowiaľskiego, jak równieů następstwa drugiej wojny œwiatowej zwiĊzaây ich los z biografiĊ sĊsiedniego narodu. Fakty te utworzyây jednoczeœnie klamrę spinajĊcĊ ich poglĊdowoœý oraz postawę polonofilskĊ. Z drugiej strony determinanty rozwoju osobistego tj. pochodzenie spoâeczne, zaszczepiony w dzieciľstwie system aksjologiczny, odrębne doœwiadczenia biograficzne, rdzeľ charakterologiczny i aktywnoœý zawodowa wytworzyây specyficzny, spersonalizowany model odbioru rzeczywistoœci. Kaůdy autor stanowi bowiem przypadek odosobniony, mimo ůe âĊczy ich doœwiadczenie utraty ojczyzny. Diametralnie odmienne drogi ůyciowe majĊ niebanalny wpâyw na zakreœlone opinie, jak równieů na ton prowadzonych adnotacji. Przekazywane przez pisarzy treœci odzwierciedlajĊ zatem ich wyobraůenia i œwiatopoglĊd, ale stanowiĊ równieů dowód na umowny i niejednoznaczny charakter genotypu narodowego. Przeœledŭmy zatem „malowane” przez nich portrety Polaków. Polacy – pasjonujĊcy i uciĊůliwi W konstruowaniu portretu zbiorowego Polaków Grass koncentruje się na stwierdzeniach natury spoâecznej i politycznej, ale równieů opiera się na wiedzy dotyczĊcej historii kraju, podpartej siâĊ empatii. Jest w tym jednak równieů obecny obiektywny dystans i ůyczliwy krytycyzm. Sam Grass zwykâ zresztĊ mawiaý, ůe z Polakami âĊczy go „namiętny stosunek, serdeczny, ale zarazem przesycony takůe krytykĊ”1. Ten na poây schizofreniczny punkt widzenia kulminuje w sobie podziw i fascynację przy jednoczesnej œwiadomoœci istnienia balastu pewnych niedoskonaâoœci i mankamentów. W sieci mentalnych i osobowoœciowych parametrów narodu autor uwydatnia często skâonnoœý do popadania w skrajnoœci, na przemian regulowane przez pâonnĊ aktywnoœý i opieszaây pasywizm. W jego przekonaniu najnowsza historia Polski obnaůyâa wâaœnie taki fragment charakteru tutejszych ludzi. Wrzenie obywatelskie lat osiemdziesiĊtych zestawione z apatycznymi politycznie2 latami posttransformacyjnymi daây temu wyraz. Dla pisarza – nieustępliwego obserwatora sceny politycznej oraz mecenasa aktywnoœci spoâecznej jest to jednoczeœnie symptom niebezpiecznej prawidâowoœci: względna stabilizacja wpycha Polaków w stan hibernacji, usypiajĊc ich czujnoœý i tępiĊc zdolnoœý reakcji obronnych. SolidnĊ podstawĊ pod okazjonalne manifestowanie patriotycznej wyobraŭni staâa się niewĊtpliwie historia tego kraju, do której notabene Polacy majĊ w przekonaniu 1 2 Wir beide, Deutsche und Polen, können von den Tschechien lernen. Gespräch mit Günter Grass. W: Dialog nr 5/1990, S. 26 Chodzi o postępujĊcĊ atrofię zaangaůowania obywatelskiego w sprawy polityki kraju. Günter Grass bacznie obserwowaâ nastroje spoâeczne w obliczu nowej sytuacji politycznej (po 1989 roku), zauwaůajĊc przy tym niepokojĊce objawy erozji oddolnych inicjatyw obywatelskich. Mapa polskiej duszy w kreacjach eseistycznych… 35 pisarza niebywaây stosunek. To mieszanina megalomanii i przewraůliwionych kompleksów, przesadnego asekuranctwa i irracjonalizmu, namiętnoœci i gâupoty. Autor krytykuje przede wszystkim skâonnoœý do kreowania sztucznych bohaterów narodowych3, ale z drugiej strony dostrzega takůe przejawy pewnej dojrzaâoœci. W latach szeœýdziesiĊtych i siedemdziesiĊtych na âamach prasy zaczęây się pojawiaý jego entuzjastyczne wypowiedzi na temat dzieâa obudowy ze zniszczeľ wojennych4. Pisarz postrzegaâ misternĊ rekonstrukcję jako wyraz szacunku wobec krajobrazu kulturowego, ale w kontekœcie trudnej sytuacji ekonomicznej podkreœlaâ równieů irracjonalizm tego przedsięwzięcia. Ten niespotykany potencjaâ spoâeczno-kulturowy stanowi jego zdaniem jeden z kluczy do toůsamoœci tego narodu5. Jakkolwiek polska toůsamoœý historyczna jest w swoim charakterze raczej spójna, tak w kwestii charakteru narodowego Polacy tworzĊ barwnĊ paletę indywidualistów. Ów indywidualizm ujawnia się przede wszystkim w trudnych, przeâomowych momentach. Z jednej strony ich historia naszpikowana jest gwaâtownymi acz chwilowymi porywami solidarnoœci, z drugiej strony identyfikuje ich niewiarygodna bezkompromisowoœý i niesubordynacja. Zdaniem Grassa tak skomplikowany charakter jest wytworem konkretnych ukâadów historycznych, balansujĊcych pomiędzy pâonnym idealizmem i smutnĊ rzeczywistoœciĊ6, między myœlĊ integracyjnĊ a dâugotrwaâym podziaâem. Jednoczeœnie ten dwuwymiarowy konstrukt osobowoœciowy lokuje naród w zupeânie innych kategoriach niů w przypadku narodów zachodnich. Przez wiele lat Polacy pochâonięci ůĊdzĊ wolnoœci stali niejako na drugim biegunie w stosunku do większoœci paľstw europejskich. Byâ w tym zawsze niepohamowany opór, mierzony często siâĊ improwizacji, nieograniczona pomysâowoœý w jego realizacji, a przy tym nieoceniona moc kultury w rozwoju i podtrzymywaniu ducha narodowego. Wâaœnie ze względu na indywidualistyczny charakter spoâeczeľstwa jego historia obfituje w rozmaite sprzysięůenia i akty oporu wobec totalitarnej wâadzy. Wieloletnie zniewolenie (zaborcze i totalitarne) wyksztaâciâo w nich zatem nieugiętĊ wolę przetrwania, uzaleůnionĊ niejako od skali ucisku zewnętrznego. Nie dziwi zatem fakt, ůe na poczĊtku lat dziewięýdziesiĊtych Grassa interesowaâo: na co przeâo3 4 5 6 Grass wychodzi naprzeciw polskim mitom narodowym, tak skrzętnie pielęgnowanym przez kolejne pokolenia Polaków. PoddajĊcy w wĊtpliwoœý wiarygodnoœý ŭródeâ historycznych pisarz wâadców polskich (równieů niemieckich) nazywa barbarzyľcami. Na ich zlecenie powstawaây wâaœnie często takie opracowania – mitogenne ŭródâa narodowych ambicji. Zob. Nauczyâem się ůyý bez nadziei i wiary. Rozmowa z Günterem Grassem. W: Literatura na œwiecie 9 (134)/1982, s. 373; Grass, Hegel, Syzyf. W: Janion, Maria (wyd.): Günter Grass i polski Pan Kichot, Wydawnictwo sâowo/obraz terytoria, Gdaľsk 1999, s. 19. Zob. m.in. Wywiad z autorem „Blaszanego bębenka“. W: Odra 27/ 1960, s. 6; O Gdaľsku, historii i literaturze. W: Pomerania 5/1975, s. 11; Wir beide, Deutsche und Polen, S. 26; Karol Sauerland. Wywiad z Günterem Grassem. W: Literatura na œwiecie nr 3 (59)/1976, s. 170; Die Klampfen nehme ich in Kauf. W: Neuhaus, Volker: Günter Grass. Gespräche. Werkausgabe in zehn Bänden. Bd. IX. Essays, Reden, Briefe, Kommentare. Luchterhand Essay, Darmstadt – Neuwied 1987, S. 284. Zob. Wir beide, Deutsche und Polen, S. 26. Por. Magnificencjo, Panie i Panowie! W: Gazeta Wyborcza nr 231, 2–3.10.1999, s. 6. 36 Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA ůy się ta mieszanina wyobraŭni i ůywioâowoœci w ustabilizowanej politycznie sytuacji. Upadek systemu wystawiâ spoâeczeľstwo na wielkĊ próbę. Nowa sytuacja polityczna oznaczaâa zderzenie odmiennych systemów wartoœci, poddanych podczas kilkudziesięcioletniej „blokady mentalno-politycznej” zupeânie innym czynnikom zewnętrznym. Wedâug pisarza wyzwaniem dla Polaków byâ zainicjowany w 1989 roku okres stabilizacji politycznej. Historia determinowana wieloletnim brakiem paľstwowoœci, kolejnymi rozbiorami, doœwiadczeniami wojny i radzieckiej dominacji nauczyâa ich przede wszystkim idealizmu z częœciowym uszczerbkiem wszechstronnego myœlenia wspólnotowego. Okres utraty paľstwowoœci i dominanta obcej formy rzĊdów stworzyây u nich podstawy pod rozrost koncepcji ideowych, przez które wyraůaý oni mogli swój charakter narodowy. Caâkowita niezaleůnoœý polityczna przyniosâa natomiast koniecznoœý rewizji œwiadomoœci oraz wâaœciwej odbudowy zdolnoœci samodecydowania. Drugim aspektem, na którym Grass skoncentrowaâ swojĊ uwagę, byâa konfrontacja spoâeczeľstwa z pokusami natury ekonomicznej, czajĊcymi się do tej pory za ůelaznĊ kurtynĊ7. Autor szybko zaczĊâ dostrzegaý negatywne efekty zmian politycznych: uœpienie instynktu samozachowawczego i letarg polityczno-spoâeczny. Dziesięý lat po chóralnym zrzuceniu sowieckiego jarzma zalĊůek wâaœciwie pojętej demokracji pogrĊůyâ się w sieci jednostkowych interesów. Swoboda polityczna wywoâaâa w spoâeczeľstwie reakcje wegetatywne, a po dawnych odruchach zaangaůowania œlad zaniknĊâ. Nie tak wyglĊda istota spoâeczeľstwa obywatelskiego, twierdziâ8. Rozczarowany takim stanem rzeczy Grass wciĊů powracaâ do burzliwych wydarzeľ lat osiemdziesiĊtych, które niosây eksplozję postaw obywatelskich i zbiorowej aktywnoœci. Spoâeczeľstwo polskie z tamtego okresu byâo dla niego zawsze ucieleœnieniem walki o prawo do wspóâdecydowania, ale realizowaâo równieů tak upragnionĊ przez autora konfrontację spoâeczeľstwa z warstwĊ politycznĊ. Niestety kaůde kolejne wybory w wolnym paľstwie napawaây go coraz większym pesymizmem i byây w jego mniemaniu „œwiadectwem demokratycznego ubóstwa”9. Polacy od poczĊtku dekady lat dziewięýdziesiĊtych cierpiĊ zatem na stagnację mentalnĊ i regres œwiadomoœci politycznej. Paradoksalnie zatem poziom jednostkowej œwiadomoœci i siâa inicjatywy decyzyjnej sĊ w narodzie indywidualistów na zastraszajĊco niskim poziomie. Spoâeczeľstwo doby posttransformacyjnej charakteryzuje zatem ograniczone poczucie podmiotowoœci i aktywnoœci obywatelskiej, które idĊ w parze z silnie zakorzenionym myœleniem centralistycznym10. Natomiast niezwykle pochlebnie pisarz wypowiada się na temat sposobu bycia Polaków, na który skâadajĊ się niezwykle swojskie i bezpretensjonalne relacje we 7 8 9 10 Por. Magnificencjo, Panie i Panowie!, s. 6. Por. Wâoůyý palec do rany. W: Gazeta Wyborcza nr 237, 9.10.1999, s. 10. Wojna, moja wina. Rozmowa z Günterem Grassem. W: Gazeta Wyborcza nr 234, 6.10.2007, s. 16. Zob. Wâoůyý palec do rany, s. 10; Gespräche: Nachdenken über Deutschland. Stefan Heym und Günter Grass im Gespräch befragt von Karel Hemmerechts. 22.11.1984. W: Heym, Stephan: Einmischung. Gespräche, Reden, Essays. Bertelsmann, München 1990. Mapa polskiej duszy w kreacjach eseistycznych… 37 wzajemnym obcowaniu11. Duszę tego narodu przesyca silna dawka ironii, równieů autoironii12 – tak podziwianych przez autora odcieni postawy ůyciowej13. Ta ostatnia w nadmiernych iloœciach oscyluje czasami w kierunku samoumartwiania i masochizmu14, które znajdujĊ wyraz nie tylko w narodowej martyrologii historycznej, ale takůe towarzyszĊ Polakom na co dzieľ. PrzeůywajĊ oni zatem na przemian chwile uniesieľ i egzaltacji, doprawione potęůnĊ dawkĊ ironicznego i bâyskotliwego humoru, za którego fasadĊ kryjĊ się jednak kompleksy narodowe i poczucie niůszoœci względem obywateli paľstw zachodnich. Ciekawe podejœcie pisarz prezentuje wobec fenomenu polskiej religijnoœci. Jego zdaniem naród ten rozwinĊâ specyficznĊ odmianę katolicyzmu, któremu historia nadaâa zasadniczy sznyt. Grass wspomina gâównie wieloletnie doœwiadczenie zniewolenia Polaków i, co wyjĊtkowe, samego Koœcioâa15. Osobliwe uwarunkowania polityczne i rola, która w ich wyniku przypadâa tej instytucji, zadecydowaây nie tylko o umocnieniu jej pozycji w strukturze i toůsamoœci spoâecznej, ale rozwinęây w narodzie silne przywiĊzanie do treœci religijnych. Przeâomowym momentem byâ w tej kwestii okres transformacji ustrojowej, który w opinii pisarza oznaczaâ nie tylko koniecznoœý okreœlenia nowej pozycji Koœcioâa w Polsce, ale równieů nowe wyzwania wobec spoâecznej akceptacji tych nieodzownych zmian. Jakkolwiek zespolenie katolicyzmu z narodem odbyâo się na drodze zawirowaľ dziejowych, tak caâa jego obrzędowoœý prowadzi prostĊ liniĊ do czasów przedchrzeœcijaľskich i zdominowana jest przez relikty prastarych kultów. Grass wymienia szereg elementów, które œwiadczĊ o przywiĊzaniu i zakorzenieniu we wczesnych wierzeniach pogaľskich. SĊ wœród nich przede wszystkim: „potęůna czeœý oddawana Maryi, kult œwiętych, liczne kulty uboczne, caâa obrazkowoœý, przemienienie i komunia, przeistoczenie chleba i wina w ciaâo i krew, mistyka w katolicyzmie”16. Obecny w polskiej mentalnoœci pierwotny pierwiastek rytualno-teatralny jest nie tylko ŭródâem fascynacji pisarza, ale stanowi w jego mniemaniu kwintesencję – prasubstancję tego systemu wiary. Jest on równieů integralnym elementem procesu 11 12 13 14 15 16 Zob. O Gdaľsku, historii i literaturze z Günterem Grassem rozmawia Jan Koprowski. W: Literatura 18.09.1975, s. 13. Zob. Humor, Polacy, szanse w ůyciu i literaturze. W: Tygodnik Kulturalny 2/1989, s. 10; O Gdaľsku, historii, s. 13; Jestem niemilczĊcym œwiadkiem. W: Ciemiľski, Ryszard: Kaszubski werblista. Rzecz o Günterze Grassie. Tower Press, Gdaľsk 1999, s. 227. Zob. Szaruga, Leszek: Wygnaľcy Tomasz Mann i Günter Grass wobec faszyzmu. W: Janion Maria (wyd.): Günter Grass i polski Pan Kichot, s. 211. Por. Tamůe, s. 10. Zob. Grass, Günter: Einsicht ist nicht immer gerade eine christliche Tugend gewesen. W: Neuhaus, Volker (Hg.): Günter Grass. Gespräche. Werkausgabe in zehn Bänden. Band X. Luchterhand Essay, Darmstadt – Neuwied 1987, S. 298. Tâumaczenie wâasne. Nicole Casanova – Günter Grass. Dlaczego urodziâ się Grass? W: Urodzony w Gdaľsku Günter Grass. Alternatywy 1/1984, s. 24. Zob. równieů: Günter Grass über seine Werke. W: Uhlig, Gudrun: Autor, Werk und Kritik. Heinrich Böll, Günter Grass, Uwe Johnson. Inhaltsangaben, Kritiken und Textproben für den Literaturunterricht. Band I. Max Hueber Verlag, München 1974, S. 93. 38 Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA rozwojowego i osobowoœci pisarza17, którego dzieciľstwo upâywaâo wâaœnie w „mistyczno-swojskiej aurze katolickiego filisterstwa”18. Jako przeciwnik koœcioâa przybranego w garnitur urzędowy dostrzega jednak koloryt i wartoœci estetyczne tej formy duchowego doœwiadczenia19. Pielęgnowany przez Polaków wybujaây kontekst obrzędowy, podszyty elementami dawnych wierzeľ, przypomina mu nieco kulturę chrzeœcijaľskĊ rozwiniętĊ w krajach âaciľskich20. Zdaniem pisarza ten namacalny, fizyczny œlad duchowoœci (jako przeciwieľstwo do abstrakcyjnego bytu boskiego) jest wymiernym potwierdzeniem i uzasadnieniem silnej poboůnoœci ludowej21. Obok doœwiadczenia historycznego adoracja Matki Boskiej stanowi zatem solidny czynnik procesu utoůsamiania przynaleůnoœci wyznaniowej z narodowĊ, a tym samym tâumaczy rozkwit katolicyzmu i fenomen zbiorowej ekstazy religijnej. O ile teatralna oprawa polskiej religijnoœci budzi u autora caâkiem pozytywne reakcje, o tyle juů wszelkie przejawy fanatyzmu i wstecznictwa, motywowanego przesadnym tradycjonalizmem, spotykajĊ się z jego ciętĊ krytykĊ22. Z ironiĊ komentuje na przykâad ogromne poruszenie w Polsce w reakcji na jego krytykę osoby Jana Pawâa II. Odkurzone argumenty narodowe i wyniosâe hasâa stajĊ się tâem kontrowersji, jakie miaây miejsce przy okazji nadania mu tytuâu doktora honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza23. W przekonaniu Grassa kaůda sfera dziaâalnoœci ludzkiej jakiejkolwiek rangi (zarówno œwiecka, jak i sakralna) podlegaý powinna nieustannej rewizji. W latach osiemdziesiĊtych niejednokrotnie wytykaâ Stolicy Apostolskiej jednostronnĊ politykę wâasnej wygody, która potępiaâa reůim sowiecki 17 18 19 20 21 22 23 Zob. Neuhaus, Volker: Das christliche Erbe bei Günter Grass. W: Arnold, Heinz Ludwig (Hg.): Text + Kritik. Zeitschrift für Literatur. Heft 1., IX/1997, S. 110. Vormweg, Heinrich: Günter Grass. Wydawnictwo DolnoœlĊskie, Wrocâaw 2000, s. 71. Zob. równieů: Jürgs, Michael, Günter Grass. Eine deutsche Biografie. Goldmann, München 2007, s. 25; Neuhaus, Volker: Das christliche Erbe, S. 110. Wir alle sind Kinder der Aufklärung. Interview von W. Famler und G. Kaindlstorfer. W: Wespennest nr 100/1996. Pisarz mówi równieů o niezwykâym wyzwaniu moralno-etycznym, jakie nauki chrzeœcijaľskie nakâadajĊ na wierzĊcych. SĊ w nich zawarte bardzo rygorystyczne zasady, które stanowiĊ przeciĊůenie względem moůliwoœci czâowieka. Zob. Grass, Günter: Einsicht ist nicht immer gerade, S. 297. Autor pisze o fenomenie polskiego nurtu maryjnego, którego podobnĊ formę zauwaůa we Wâoszech. Grass, Günter, Einsicht ist nicht immer gerade, S. 297. Por. Nicole Casanova – Günter Grass, S. 24. Por. Wir beide, Deutsche und Polen, S. 27. W marcu 1990 roku Günter Grass zostaâ odznaczony tytuâem doktora honoris causa Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Decyzji towarzyszyây fale emocji oraz peâne kontrowersji debaty, których zarzewiem staây się pisma wystosowane do Wysokiego Senatu przez organizacje studenckie: ZwiĊzek Akademicki „Mâoda Polska” i Zjednoczenie Chrzeœcijaľsko-Narodowe. Koâo Akademickie. W oparciu o faâszywĊ i mylnĊ argumentację autorzy dokumentów stanowczo sprzeciwiali się planom akademickim. Szerzej piszĊ o tym min. Ryszard Ciemiľski i Norbert Honsza. Zob.: Ciemiľski, Ryszard: Kaszubski werblista, s. 156 i n.; Honsza, Norbert: Günter Grass szaman literatury niemieckiej. Biografia. Wyůsza Szkoâa Studiów Międzynarodowych, áódŭ 2008, s. 93 i n. Mapa polskiej duszy w kreacjach eseistycznych… 39 przy jednoczesnej legitymizacji polityki imperialnej rzĊdu Reagana24. Byâa w tym stwierdzeniu chęý obiektywnego spojrzenia na niebezpieczeľstwa tkwiĊce w dĊůeniach imperialistycznych i ich spolityzowanej kategoryzacji oraz awersja wobec przejawów indyferentyzmu moralnego. Nie moůna natomiast posĊdzaý pisarza o œwiadome obraůanie uczuý narodowych i religijnych Polaków, choý taki poglĊd w tej sprawie pokutuje do dnia dzisiejszego25. Sâowiaľska melodia i fatum historii Horst Bienek w rozwaůaniach nad charakterem genotypu polskiego wychodzi od ogólnych koncepcji antropologicznych. Kreœli szczegóâowy modelowy profil sâowiaľskiej duszy26, której czoâowymi atrybutami jest uwikâanie w ludowĊ obrzędowoœý, podszytĊ specyficznym rodzajem melancholii. Takie komponenty pobrzmiewajĊ teů we wszystkich tekstach pisarza. Sâowianie stanowiĊ niejako ostoję tradycyjnych wartoœci, z których najwaůniejsze to miâoœý i przywiĊzanie do rodzinnej ziemi. Tutejsi ludzie zakorzenieni sĊ w tradycji i okreœlonej przestrzeni, bez których kultywowanie wartoœci staâoby się niemoůliwe. Autor wyposaůony we wschodnioeuropejski atrybut mentalny, który z czasem skonfrontowany zostaje z oœwieconym i pragmatycznym wzorcem zachodnim, dostrzega jego osobliwy i niepowtarzalny w skali reszty Europy charakter. W wywiadzie udzielonym Adamowi Krzemiľskiemu stwierdza jednoznacznie: „zarówno Polacy jak i Rosjanie wiedzĊ, co mam na myœli, uůywajĊc okreœlenia dusza”27. Jest ona nieodâĊcznym skâadnikiem osobowoœci ludzi, wyrastajĊcych na wschodzie Europy. Naznacza psychikę niczym stygmat mentalny – ogniwo podœwiadomego pokrewieľstwa o rodowodzie sâowiaľskim. Ta specyficzna więŭ jest czymœ niedostępnym dla przedstawicieli spoâecznoœci spoza tego konkretnego kręgu kulturowo-duchowego. Bienek nie ukrywa, ůe jest to ŭródâem jego natchnienia, korzeniem fascynacji literaturĊ œrodkowoeuropejskĊ i gâębokich przyjaŭni z pisarzami pochodzĊcymi z tej częœci Starego Kontynentu. 24 25 26 27 Grass, Günter: Im Hinterhof. Bericht über eine Reise nach Nicaragua. W: Neuhaus V. (Hg.): Werkausgabe Band XVI. Essays und Reden. III 1980 – 1997. Steidl Verlag, Göttingen 1997, s. 47– 48; West-östliches Höllengelächter. W: Tamůe, s. 175; Einsicht ist nicht immer gerade, s. 303. Krytyka papieůa Jana Pawâa II pojawia się przede wszystkim w kontekœcie sytuacji politycznej w Nikaragui. Byâa ona znaczĊcym przykâadem inwazyjnej polityki Stanów Zjednoczonych, prowadzonej w imię ochrony przed totalitaryzmem. Pisarz porównuje przy tym polskich dziaâaczy „Solidarnoœci” do lewicowego ruchu sandinowskiego. Zob. Die Geschichte ist wieder Ballast. Gespräch mit Donald Tusk. W: FAZ 10.12.2007, s. 6. Bienek ma na myœli specyficzny korelat elementów duchowych, które w zasadniczy sposób odróůniajĊ Sâowian od reszty Europy. Ta trudna do sprecyzowania mieszanina duchowo-emocjonalna jest pojęta tylko przez tutejszych ludzi. Nur mit dem Kopf im Westen. Ein Gespräch mit dem aus Schlesien stammenden Schriftsteller Horst Bienek von Adam Krzemiľski. W: Frankfurter Rundschau, 30.01.1988. Tâumaczenie wâasne. 40 Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA Wedâug niego drogi duchowe Wschodu i Zachodu wypâywajĊ z zupeânie innych ŭródeâ, wynikajĊ one z odmiennych doœwiadczeľ i podĊůajĊ w zupeânie innych kierunkach. Nieprawdopodobne, jaki wpâyw moůe mieý na rozwój duchowoœci zwykâa topografia i jej elementy: Odra i Wisâa ksztaâtujĊ duszę w inny sposób niů Ren czy Rodan. Zapach jaœminu czyni ludzi innymi, niů czyni to zapach ůywopâotu z gâogu. PoâyskujĊce lasy brzozowe ksztaâtujĊ czâowieka inaczej niý ciemne lasy jodâowe. (…) Dzieciľstwo wœród bajek o Liczyrzepie i Utopilcu (sâowiaľskim duchu wodnym i górskim) tworzy inne mity i lęki, niů dzieciľstwo z opowiadaniami o Kannitverstanie albo krzewie jaâowca28. Na kartach twórczoœci pisarza moůna odnaleŭý liczne korelaty osobowoœciowe, charakterologiczne i temperamentalne, będĊce jednoczeœnie skâadnikami tutejszej duchowoœci. Pisze on między innymi o bezgranicznej emocjonalnoœci, skâonnoœci do egzaltacji, serdecznoœci i prostolinijnoœci, prymacie serca nad rozsĊdkiem, tendencji do popadania w rozpacz i melancholię, pogardzie dla pragmatyzmu i wyrachowania. W tekstach traktujĊcych o Polsce jest rozœpiewany duch, bujny temperament sarmacki, sâowiaľska zaduma i tęsknota, czuâoœý i rozemocjonowane usposobienie. Ludzie ze wschodu Europy sĊ równieů w pewnym stopniu rozszczepieni wewnętrznie, niczym zawieszeni między skâonnym do pragmatyzmu Zachodem a nieujarzmionym ůywioâem Wschodu29. Jest to pewna synteza dwóch skâadników osobowoœciowych, które znajdujĊ swoje potwierdzenie równieů w historii. To przecieů wâaœnie w tej częœci kontynentu krzyůowaâa się œwietlana myœl cywilizacji âaciľskiej i burzliwy duch orientu. Prawdopodobnie stĊd u tutejszych ludzi ta trudna do opisania mieszanina sâowiaľskiej wylewnoœci oraz zachodniego sznytu kulturowego z rzymskokatolickĊ tradycjĊ liturgicznĊ. Zdaniem pisarza niezwykle egzaltowany szkielet duchowy i pogaľska skâonnoœý do mistycyzmu pozwoliây zachodniej tradycji chrzeœcijaľskiej ewoluowaý tutaj do rytualno-obrzędowej postaci religijnoœci. PrzywiĊzanie do symboliki i obrzędowoœci religijnej jest zatem formĊ duchowej ekspresji. W przypadku Polski niebanalne znaczenie ma równieů wymiar historyczny, którego znaczenie pojmuje on czytajĊc notatki Andrzeja Szczypiorskiego30. Nadmierna emfaza religijna stanowi pewnego rodzaju wentyl dla pragnieľ narodowych, doœwiadczeľ historycznych i ekspresji œwiadomoœci zbiorowej31. Z chwilĊ wyboru Papieůa – Polaka eksplodujĊ jednoczeœnie uczucia patriotyczne, będĊce jedynĊ formĊ wyrazu otumanionego ideologiĊ narodu. Niezrozumiaây dla przeciętnego czâowieka Zachodu gâęboki katolicyzm ludowy skupia w sobie i wyraůa elementy 28 29 30 31 Tamůe. Tâumaczenie wâasne. Por. Nur mit dem Kopf. Tâumaczenie wâasne. Pisarz po lekturze „Z notatnika stanów rzeczy“ uœwiadamia sobie sens i znaczenie masowych manifestacji, towarzyszĊcych ceremonii pogrzebowej księdza Popieâuszki. Zob.: Bienek, Horst: Keiner fällt aus Gottes Hand. W: Deutsches Allgemeines Sonntagsblatt nr 23, 8.06.1990, S. 16. Por.: Bienek, Horst: Keiner fällt, S. 16. Mapa polskiej duszy w kreacjach eseistycznych… 41 okreœlonego stanu mentalnoœci, z którym pisarz spotkaâ się tylko na Górnym ŒlĊsku32. Osoba nowego biskupa Rzymu wzbudza w nim podobne uczucia33. Bienek gloryfikuje Wschód oraz caâe jego bogactwo duchowe, którego spadkobiercami sĊ przedstawiciele spoâecznoœci sâowiaľskich. Ich trwaây system wartoœci budujĊ kolejno „mit ziemi, mit matki, mit rodziny, babki, „Babuszki“, która trzymaâa w garœci caây klan”34. Afirmatywny stosunek wobec tych elementów stanowi jego zdaniem istotnĊ wykâadnię norm obyczajowych i mentalnych, powszechnie pielęgnowanych w œwiadomoœci tutejszych ludzi. W tekstach autora miejscami przewijajĊ się sugestywne opisy dominujĊcej pozycji matki, która wzięâa na siebie balast wychowawczy syna. Postaý ojca (poza epizodycznymi przykâadami) pozostaje raczej w cieniu, budzĊc jedynie strach i niechęý u mâodego pisarza. Oparty na archetypie matriarchalnym porzĊdek35, tak skrzętnie odnotowany w publikacjach Bienka, wydaje się byý naczelnĊ cechĊ œrodowisk wiejskich i proletariackich. Moůna równieů zaryzykowaý stwierdzenie, ůe znajduje to równieů pewne odniesienie do niezwykle rozbudowanego w Polsce kultu maryjnego. Nadrzędnym wyróůnikiem odrębnoœci i jednoczeœnie podstawĊ toůsamoœci Sâowian jest ich bezgraniczne umiâowanie ziemi oraz przywiĊzanie do ojczystego krajobrazu. Nie chodzi tu tylko o ich znaczenie wymierne – materialne, ucieleœniane przez konkretne elementy topograficzne. To specyficzny rodzaj zakorzenienia w przestrzeľ duchowo-uczuciowĊ, który jest spoiwem integrujĊcym poszczególne bieguny Europy Œrodkowo-Wschodniej. Wâaœnie sentymentalna więŭ z ojcowiznĊ jest typowym ogniwem sâowiaľskiego rytuaâu, który okreœla jednoczeœnie gâównĊ linię pokrewieľstwa między ludem œlĊskim a specyfikĊ polskiej œwiadomoœci narodowej36. O sile tego kultu i jego zakorzenieniu w œwiadomoœci ludowej œwiadczy wciĊů ůywa tradycja rzucania grudki ziemi zmarâemu podczas obrzędów pogrzebowych, co niewĊtpliwie jest spuœciznĊ po wierzeniach pogaľskich37. Zakorzeniony w œwiadomoœci ludowej kult Matki Ziemi wyznacza jednoczeœnie gâówne paradyg32 33 34 35 36 37 Zob.: Bienek, Horst: Opis pewnej prowincji. Wydawnictwo Atext, Gdaľsk 1994, s. 136. Zob.: Tamůe, s. 105 i n. Tâumaczenie wâasne. Nur mit dem Kopf. Chodzi tu raczej o rozbudowanĊ więŭ emocjonalnĊ między matkĊ a dzieými, aniůeli o jakĊkolwiek formę wâadzy. Ůycie czâowieka i jego charakter determinowane sĊ przez pewien wzorzec, zaszczepiany wyâĊcznie przez matkę – ostoję bezpieczeľstwa, religijnoœci i obyczaju. Na podstawie tego typu obrazów w twórczoœci eseistycznej, obecnych takůe w wypowiedziach publicystycznych moůna wnioskowaý, ůe na ŒlĊsku funkcjonowaâ pierwotny wzorzec rodziny: ustrój matriarchalny, prymarny względem patriarchalnego. Matka urasta zatem w oczach Bienka do jedynego pewnika, podczas gdy ojciec jest synonimem siây fizycznej, czasem nawet przemocy. Pisarz zresztĊ nigdy nie kryâ swojego negatywnego stosunku wobec ojca. Zob. m.in. Bienek, Horst: Eine Reise in die Kindheit. Wiedersehen mit einer Stadt in Schlesien. W: Süddeutsche Zeitung nr 117, 21–22–23.05.1988; Die Witwen meines Vaters. W: Frankfurter Allgemeine Zeitung nr 193, 20.08.1988. Por.: Bienek, Horst: Schlesien – aber wo liegt es? Die Zeit nr 7, 8.02.1985, S. 43. Tâumaczenie wâasne. Zob.: Biegeleisen, Henryk: Œmierý w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Dom KsiĊůki Polskiej, Warszawa 1930, s. 242 i n.; Lach, Kornelia: Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Wrocâaw 2000, s. 103. 42 Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA maty wschodnioeuropejskich spoâecznoœci. Sam pisarz tkwi mocno w nurcie sâowiaľskiego tradycjonalizmu. W jego tekstach przewija się sentymentalne westchnienie kierowane w rodzinne strony. W kontekœcie utraty fizycznego kontaktu z ojcowiznĊ mit ziemi i pamięý o niej pozwalajĊ mu zachowaý poczucie wewnętrznej toůsamoœci. Jest to jednoczeœnie podstawowy budulec „genotypu sâowiaľskoœci”. Polacy ze swojĊ szaleľczĊ mitologiĊ ojczystej przestrzeni doskonale wpisujĊ się zatem w profil psychologiczny ludzi Wschodu, czemu pisarz wielokrotnie daje wyraz w swoich wypowiedziach. PrzywiĊzanie do kraju tkwi u nich niczym nierozerwalna pępowina38. W przypadku Polaków znaczenie tego uczucia wzmoůone jest przez skomplikowane i dojmujĊce doœwiadczenia historyczne, których emblematem byâa chroniczna ochrona bytu narodowego i wâasnej toůsamoœci. W tych niekorzystnych warunkach mit ojcowizny nabraâ jeszcze innego wymiaru, którym jest jedyna w swoim rodzaju aura historycznej powinnoœci. Bienek stwierdza jednoznacznie: „Pamięý pozostaâa Polakom. Bez niej nie byâoby juů tego kraju”39. W jego wspomnieniach naród ten funkcjonuje jako zbiorowoœý ludzi mentalnie uwikâanych w historię i przez niĊ determinowanych. Niebanalny wpâyw na zadry tkwiĊce w polskiej duszy i mentalnoœci majĊ sami Niemcy, którzy „powinni nie tylko podziwiaý Polaków – kaůdy pojedynczy czâowiek mógâby naprawiý krzywdy, które jego kraj niegdyœ wyrzĊdziâ Polsce”40. Obecny w polskim losie fatalizm i ironia historii byây więc niejednokrotnie dzieâem polityki wâadz niemieckich. „Polsce o tym nie wolno zapomnieý”41 – stwierdza pisarz. Bienek znajduje symbolicznĊ reprezentację caâego narodu w barwach polskiej flagi, na którĊ nakâada się cieľ historii, odwieczny mit „polskoœci” i tutejsza rzeczywistoœý: czerwieľ przelanej krwi i tchnĊca nadziejĊ biel. ŮĊdni wolnoœci, naznaczeni cierpieniem swoim i przodków Polacy stajĊ się wytworem wâasnej przeszâoœci. Z tego względu doskonaâym literackim przekâadem mentalno-psychicznych aspektów tutejszej osobowoœci zbiorowej jest zdaniem autora wiersz Güntera Grassa „Polnische Fahne”42. „To jakby analiza polskiej psychiki i do tego bardzo aktualna!”43. Zmiany powojenne, bezpoœredni kontakt z przesiedlonymi ze Wschodu Polakami jest okazjĊ do zweryfikowania wczeœniejszych wyobraůeľ na temat tego narodu. Nowych mieszkaľców pisarz ocenia w sposób ůyczliwy. Nie dostrzega u nich objawów radoœci z powodu zmian politycznych44. Na ich twarzach goœci raczej melancholia, rozpacz i cichy smutek. Nowi mieszkaľcy nie stawiajĊ siebie w pozycji zwycięzcy-triumfatora. To nowa rzeczywistoœý okazuje się na tyle agresywna i dra38 39 40 41 42 43 44 Por. Bienek, Horst: Keiner fällt, S. 16. Tâumaczenie wâasne. Tamůe, S. 16. Tâumaczenie wâasne. Bienek, Horst: Opis pewnej prowincji, s. 151. Tamůe, s. 18. Zob.: Bienek, Horst: Opis pewnej prowincji, s. 159; Auf der Suche nach einem Land. W: Frankfurter Anthologie 7, 1983, S. 226. Bienek, Horst: Opis pewnej prowincji, s. 159. Por.: Tamůe, s. 139. Mapa polskiej duszy w kreacjach eseistycznych… 43 matyczna, ůe wymaga od nich ogromnej determinacji45. Dopiero zaistniaâe warunki wymuszajĊ na Polakach koniecznoœý skomasowanej asymilacji na nowym obcym gruncie. Pisarz powstrzymuje się od jakichkolwiek ocen w kategoriach moralnych. Te dni pozostawiajĊ na nim nieodparte wraůenie, ůe sĊ to ludzie niezwykle impulsywni, emocjonalni, skâonni do afektowanych wybuchów. Z drugiej strony w trudnych okolicznoœciach wykazujĊ ůwawoœý umysâu i niezwykâĊ zaradnoœý ůyciowĊ. I to ona warunkuje poszukiwania dróg dobrobytu i budowania egzystencji w mizerii rzeczywistoœci PRL, czego wyrazem staje się bujny rozkwit nielegalnego handlu46. Bienek pisze o trudnym procesie ksztaâtowania się narodowej identyfikacji, która w realiach powojennych dokonuje się w burzliwy sposób: Polacy często i bardzo gâoœno się kâócili (…) On nazywaâ się Grzegorz, a ona Danuta. Czasem krzyczeli z zadowolenia, a czasem ze zâoœci. Póŭniej odkryâem, ůe się kochali i to, ůe ona popieraâa Lublin, a on Londyn47. Splot niekorzystnych czynników politycznych oraz wieloletnie doœwiadczenia niewoli wyksztaâciây w Polakach odruch warunkowy, przejawiajĊcy się czynnym zainteresowaniem bieůĊcymi wydarzeniami i zaangaůowaniem w sferę politycznĊ. Przeszâoœý naznaczona cierpieniem, surowymi doœwiadczeniami rozbicia paľstwowego, dramatem wojny, przeœladowaľ i represji ma olbrzymiĊ wagę w budowaniu toůsamoœci tego narodu. Metody radzenia sobie z cięůarem doœwiadczeľ wypracowane zostaây przez kolejne pokolenia, intensywnie zainteresowane problemami na międzynarodowej scenie politycznej. Juů bezpoœrednio po wojnie ostro zarysowaây się poglĊdy polityczne, które szybko zadecydowaây o kolejnym etapie w historii tego kraju. W trakcie powojennych podróůy do Polski autor uzupeânia dotychczasowe poglĊdy o nowe doœwiadczenia, na które skâadajĊ się bezpoœrednie rozmowy z mieszkaľcami sĊsiedniego kraju. W twórczoœci z tego okresu przewaůajĊ co prawda elementy retrospektywne, aczkolwiek znaleŭý tu moůna takůe liczne obserwacje podâoůa spoâecznego, które prowadzi on ze skrupulatnoœciĊ socjologa. SĊ to zarazem obserwacje o charakterze regionalnym – większoœý z nich dotyczy bowiem nowych mieszkaľców Górnego ŒlĊska. W ich twarzach odnajduje te, zapamiętane z wâasnego dzieciľstwa. Okazuje się, ůe pomimo przeprowadzonych odgórnie zmian politycznych i powojennych przetasowaľ osadniczych, wciĊů istnieje fizjonomiczne podobieľstwo między przedwojennym pokoleniem GórnoœlĊzaków a przesiedlonymi z Kresów wschodnich Polakami48. Pomimo róůnic językowych wciĊů ůyjĊ tam ludzie mocno osadzeni w sâowiaľskiej przeszâoœci i naznaczeni jej niezmywalnym piętnem. Sâowiaľszczyzna jest dla pisarza pewnego rodzaju spoiwem, wykraczajĊcym ponad kategorie etniczne czy językowe. Polacy stanowiĊ integralnĊ częœý tej 45 46 47 48 Por.: Tamůe, s. 139. Bienek, Horst: Reise in die Kindheit. Wiedersehen mit Schlesien (Podróů w krainę dzieciľstwa. Spotkanie ze ŒlĊskiem). Wydawnictwo „Wokóâ nas”, Gliwice 1993, S. 43 i n. Bienek, Horst: Das Lied von der langen Kapitulation. W: Süddeutsche Zeitung, nr 103, 4–5.05.1985, s. 139. Por.: Bienek, Horst: Nur mit dem Kopf. Tâumaczenie wâasne. 44 Lidia BURAKOWSKA-OGIĽSKA grupy. Górny ŒlĊsk natomiast, choý wciĊů prowincjonalny i poâoůony na uboczu, przywodzi przed oczy topografię psychologicznych i fizjonomicznych wâaœciwoœci czâowieka Wschodu. Po tutejszych miastach, ulicach wciĊů przechadzajĊ się podobni ludzie, a w rysach ich twarzy odnaleŭý moůna sâowiaľskĊ melancholię, trud dnia codziennego, wieczne zamyœlenie i inne dyspozycje temperamentu. Ich oblicza, poprzez swego rodzaju genetykę przekazu historycznego i kategorii kulturowej, wyraŭnie uosabiajĊ tamtejsze troski i doœwiadczenia, nadzieje i cierpienia. FunkcjonujĊ one w tekstach pisarza jako fizyczna kronika ůycia, ale takůe zwierciadâo otoczenia49. W tych stricte fizjonomicznych elementach autor odnajduje atrybuty, wzięte jakby z przestronnych i nostalgicznych krajobrazów Wschodu. SĊ to: zamiâowanie do wolnoœci wewnętrznej i skâonnoœý do samotnoœci. Polacy – jacy wâaœciwie? Kaůdy autor konstruuje specyficzny wzorzec psychospoâeczny Polaka i przypisuje mu szereg rozmaitych wâaœciwoœci. áĊczy ich natomiast doœý specyficzna postawa wobec sĊsiedniego narodu, którĊ tworzy mieszanina ůyczliwoœci, zdumienia, a czasem pobâaůliwoœci. Jednak Horst Bienek nadaje swoim rozwaůaniom wymiar niezwykle emocjonalny, co wynika z jego doœwiadczeľ codziennoœci NRD i obozowego âagru. Notatki autora sĊ często zapisem osobistej historii, œwiadectwem wspólnoty losu i dróg duchowych w obrębie jednego kręgu kulturowego. Znakomita większoœý jego tekstów ma charakter lirycznej zadumy i filozoficznej kontemplacji, podczas gdy Grass dostarcza prosty, klarowny i obiektywnie racjonalny przekaz. Z esejów Horsta Bienka wyâania się portret ludzi Wschodu, zanurzonych w sieý inklinacji historycznych. Tego typu spoâecznoœci funkcjonujĊ niemal jako ostatni bastion wartoœci duchowo-egzystencjalnych, wyraůonych w niezwykâym przywiĊzaniu do ziemi, rodziny i w skomplikowanym systemie aksjologiczno-normatywnym. Autor, skâonny do przemyœleľ natury egzystencjalno-metafizycznej, pâynnie przechodzi od analizy na puâapie mikrospoâecznym (natura œlĊska) do rozwaůaľ globalnych (natura sâowiaľska). Wâaœnie w ramach tej ostatniej mieœci się wzorzec duchowy mieszkaľców Polski. Wedâug pisarza zasadniczym wyróůnikiem Sâowian, czy w węůszym zakresie Polaków sĊ specyficzne rysy antropologiczne, ale duůo większe znaczenie ma tutaj œwiadomoœý wâasnej psyche i jej niezmierna emocjonalnoœý, egzaltacja i melancholia. Grass niemal w bezkompromisowy sposób rozprawia się z przedstawicielami sĊsiedniego narodu, bowiem âĊczy go z nimi podszyty ironiĊ przyjazny stosunek. Gani ich bogoojczyŭniane przywiĊzanie do wĊtpliwych ikon narodowych, piętnuje skâonnoœý do nadbudowywania wizerunku wâasnej historii, wytyka konkretne oznaki szowinizmu, karci za wspóâczesny pasywizm polityczny. Z drugiej strony 49 Zob.: Essay von Horst Bienek. W: Schlesischer Bilderbogen. Siedler Verlag, Berlin 1986, s. 17. Mapa polskiej duszy w kreacjach eseistycznych… 45 urzeka go ta caâa dziwna mikstura charakterologiczna, która nakazuje stawiaý opór w chwili zagroůenia, budzi więŭ i solidarnoœý narodowĊ, warunkuje autoironiczny sposób w obcowaniu z rzeczywistoœciĊ i czyni niezbędnym trwanie w pogaľskomatriarchalnej poboůnoœci. Obserwacje autora sĊ skoncentrowane wyâĊcznie na tej jednej zbiorowoœci narodowej bez odwoâaľ do sfery stricte antropologicznej, jak w przypadku Horsta Bienka. Dwaj róůni w swojej naturze przedstawiciele œrodowisk intelektualnych powojennej RFN przedstawiajĊ Polaków w sposób wielopâaszczyznowy i urozmaicony. Ich refleksje i róůnorodne punkty widzenia mogĊ byý zatem pewnym punktem odniesienia w eksploracji polskiej substancji narodowej. Tym samym stanowiĊ one jednĊ z wielu dróg wiodĊcych do odpowiedzi na pytanie: kim i jacy jesteœmy?
