docARTYKUŁY Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem
download 
Reklamacja Transkrypt
ARTYKUŁY Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem
ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 68–75, 2011 Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim (Pomorze Zachodnie) – przyczyny i skutki Flood threat of peatbogs on the Szczecin Lagoon (Western Pomerania) – causes and effects JANINA JASNOWSKA1, MARIOLA WRÓBEL2 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny 71–434 Szczecin, ul. Słowackiego 17 e-mail: j.jasnowska @chello.pl1, [email protected] Słowa kluczowe: torfowiska, powódź, depresja, siedliska przyrodnicze, Zalew Szczeciński. Katastrofalne skutki dla zalewanych wodami powodziowymi torfowisk na wschodnim wybrzeżu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej były wynikiem zniszczenia wałów przeciwpowodziowych, które chroniły depresyjnie położone obszary przed zalaniem. Wybudowany pod koniec XIX wieku system melioracyjny wymuszał odpływ wody poza obwałowania tworząc warunki sprzyjające różnicowaniu się siedlisk przyrodniczych. Po 1989 roku, w nowej sytuacji ekonomicznej, ograniczono zarówno użytkowanie rolnicze tych terenów, jak i funkcjonowanie systemu odwadniającego. Wiele urządzeń i obiektów melioracyjnych zostało zniszczonych lub zlikwidowanych. W rezultacie postępowało wtórne zabagnienie siedlisk, a na przełomie roku 2007 i 2008 powódź zniszczyła tysiące hektarów, częściowo użytkowanych, niskich złóż torfowych oraz rezerwaty przyrody położone na złożach wysokich i przejściowych w ostojach Natura 2000: „Łąki Skoszewskie” (PLB320007), „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH320018) i „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH320033). Wstęp Zatopienie i degradacja wielkich kompleksów torfowisk na wschodnim wybrzeżu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej po zniszczeniach wojennych i w latach późniejszych powstawały w wyniku uszkodzenia obwałowań zabezpieczających te powierzchnie przed dopływem wód z przyległych akwenów. Są to obszary depresyjne, odcięte w XIX wieku na wzór holenderskich polderów od otwartych wód Zalewu i celowo odwadniane przez rozbudowany system melioracyjny, który wymuszał odpływ wód przerzucanych poza wały. Na osuszonych powierzchniach powstały zróżnicowane siedliska przyrodnicze, odpowiednio do topografii te- 68 renu, których istnienie zależało od utrzymania określonych warunków hydrologicznych. Po roku 1989, w nowym systemie gospodarczym ograniczono użytkowanie rolnicze tych terenów, a w konsekwencji także działalność melioracyjną. Zaniechano konserwacji urządzeń i rowów, wyłączano przepompownie, a niektóre zlikwidowano, podobnie jak samoczynne śluzy na kanałach odprowadzających wody z torfowisk. Powodowało to postępujące wtórne zabagnianie się siedlisk, na przełomie lat 2007/2008, zaś powódź wywołała ogromne zniszczenia na tysiącach hektarów niskich złóż torfowych – częściowo użytkowanych, oraz na złożach wysokich i przejściowych chronionych w formie rezerwatów przyrody Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim W XIX wieku na zachodnim brzegu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej na rozległych depresyjnych terenach torfowi- 15 km KIE YC T Ł BA E RZ MO Świnoujście pa Wys Wol Kamień Pomorski in ica 10 ybn 5 Zalew Wo Szczeciński 1 2 3 a ica a Gowien łczenic Ina ra Opolderowanie i melioracja niskiej terasy nadbrzeżnej 0 Od Tereny torfowiskowe po wschodniej stronie ujściowego odcinka rzeki Odry, czyli Roztoki Odrzańskiej i Zalewu Szczecińskiego, mają depresyjne położenie w stosunku do poziomu morza, co stwarza szczególne warunki hydrologiczne dla rozległych obszarów torfowych. Budowa geologiczna tego całego obszaru jest wynikiem procesów, które następowały podczas wycofywania się ostatniego zlodowacenia północnej Polski (Jasnowski 1962). Wycofanie lądolodu ku północy spowodowało stopniowe obniżanie się poziomu wody i formowanie coraz niższych teras schodzących w kierunku morza. Około 6200 lat temu nastąpiło gwałtowne wtargnięcie morza na tereny depresyjne i powstała zatoka morska, której południowy kraniec stanowi Zalew Szczeciński. Od tego czasu zaczęły się intensywnie rozwijać torfowiska niskie z pokładami torfów szuwarowych, szuwarowo-turzycowych, a niekiedy turzycowo-mszystych, które narastały stopniowo w miarę podnoszenia się wód południowego Bałtyku (Borówka 2002). W pozycjach wododziałowych utworzyły się torfowiska ombrotroficzne zasilane wodami opadowymi i przyjmujące charakterystyczną kopułową postać jako wysokie torfowiska atlantyckie. Najlepiej wykształcone kopułowe złoża znajdują się nad rzeką Krępą w rezerwatach przyrody „Olszanka-Wilcze Uroczysko” (Jasnowski 1959; Friedrich, Markowski 1996) i „Uroczysko Święta” (Jasnowski 1962, 1971) oraz w basenie czarnocińskim w rezerwacie „Czarnocin” (Jasnowski 1957, Jasnowska 1968) (ryc. 1). Grz Charakterystyka terenu skowych został zbudowany potężny system melioracyjny. Cały obszar odcięto od przyległych otwartych wód wałami wysokości do 2–3 m, które zabezpieczały przed zalewaniem przy wysokich stanach Odry i Zalewu. Miało to decydujące znaczenie zwłaszcza podczas tzw. cofek, wywoływanych spiętrzaniem wód Zalewu, pędzonych od morza przez wiatry sztormowe na wschód i tłoczonych w dolinę Odry. Torfowiska zostały zmeliorowane siecią rowów i kanałów z odpływem wód wymuszanym przez przepompownie. Szczególny charakter miał system melioracyjny w basenie czarnocińskim, gdyż stworzył sztuczną Małą Zlewnię polderu Czarnocin, odprowadzającą wszystkie wody do Zalewu Szczecińskiego. Obejmowała ona powierzchnię ponad 9 tysięcy ha odebraną Zalewowi Szczecińskiemu. Zlewnia ta nie miała połączenia z sąsiadującymi naturalnymi zlewniami lokalnych rzek ęp położonych w ostojach Natura 2000: „Łąki Skoszewskie” (PLB320007), „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH320018) i „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH320033). Kr J. Jasnowska i M. Wróbel Ryc. 1. Lokalizacja rezerwatów torfowiskowych: 1 – „Czarnocin”, 2 – „Olszanka-Wilcze Uroczysko”, 3 – „Uroczysko Święta” na wschodnim wybrzeżu Zalewu Szczecińskiego i Roztoki Odrzańskiej (oprac. S. Jurzyk) Fig. 1. Loca�on of peat nature reserves: 1 – „Czarnocin”, 2 – „Olszanka-Wilcze Uroczysko”, 3 – „Uroczysko Święta” on the east coast of the Szczecin Lagoon and the Mouth of the Odra River (prep. S. Jurzyk) 69 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 – Gowienicy po stronie południowej oraz Grzybnicy i Wołczenicy po stronie północno-wschodniej. Funkcjonowanie sztucznej zlewni opierało się na ciągłej pracy urządzeń hydrotechnicznych przerzucających wodę z całego polderu czarnocińskiego do Zalewu, poza jego wysoko obwałowane brzegi. Podobnie odbywało się odprowadzanie wody z kompleksu torfowisk między Stepnicą i Świętą nad Roztoką Odrzańską (Jasnowski 1971). Gospodarcze i przyrodnicze skutki melioracji W drugiej połowie XIX wieku na odwodnionych torfowiskach rozpoczęto na wielką skalę eksploatację torfów (głównie mszarnych wysokich), po których pozostały mniejsze lub większe powierzchnie wyrobisk. „Wilcze Uroczysko” w rezerwacie „Olszanka” (pow. 1290,51 ha, obszar PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”) – jest to wielkie potorfie o powierzchni 62,83 ha na obrzeżu kopuły torfowiskowej, powstałe po wybraniu pokładu torfu mszarnego, podzielone groblami torfów pozostawionych między wyrobiskami. Również na samej kopule pozostały doły potorfowe, które obecnie są miejscem sukcesji regeneracyjnej z mszarami przejściowymi (Jasnowska 1983). W tamtym czasie na kopule występowało atlantyckie wrzosowisko z wrzoścem bagiennym Erica tetralix, stanowiące końcowe stadium wzrostu torfowiska wysokiego (Jasnowski 1959). W rezerwacie „Uroczysko Święta” (pow. 207,77 ha, obszar PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”) torfowisko wysokie zostało opasane ze wszystkich stron szerokimi kanałami, a od wschodu dodatkowo wielkimi potorfiami wypełnionymi wodą, między którymi pozostawiono tylko torfowe groble. Największe, choć płytkie (do 1 m) potorfie z otwartymi wodami ma nazwę „Rozgwiazda”, ze względu na jego rozgałęziony kształt. Na terenie obu wspomnianych rezerwatów: „Olszanka-Wilcze Uroczysko” i „Uroczysko Święta” do tej pory spotyka się przestoje sosen Pinus sylvestris i brzóz Betula pendula w wieku 140–150 lat, będące pozostałością celowych nasadzeń 70 prowadzonych na osuszonych powierzchniach kopuł torfowiskowych. Na płytszych pokładach torfu w obwodowych partiach kopuł występują równie wiekowe dęby szypułkowe Quercus robur, a niekiedy buki zwyczajne Fagus sylvatica. Na podłożu torfów niskich większe powierzchnie opanowały – zarośla wierzbowe Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass. 1961, bagienne olsy porzeczkowe Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 oraz łęgi jesionowo-olszowe Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952. Na torfowisku w rezerwacie „Olszanka-Wilcze Uroczysko” groble między wyrobiskami były porośnięte bagiennym borem sosnowym Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929, a obniżenia po eksploatacji torfu opanował kwaśny ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987, z masowym udziałem chronionej paproci – długosza królewskiego Osmunda regalis (Celiński 1956; Jasnowska i in. 1994; Friedrich, Kostyra 1999). W rezerwacie „Czarnocin”, który po powiększeniu w roku 2004 objął cały kompleks Lasów Czarnocińskich (pow. 419,38 ha, obszar PLB320007 „Łąki Skoszewskie”, PLH320018 „Ujście Odry i Zalew Szczeciński”), pokładowa eksploatacja torfu była prowadzona w części kopułowej. Między regularnie rozmieszczone potorfia, na które spontanicznie wkroczyły atlantyckie zarośla z woskownicą europejską Myrica gale – Myrico-Salicetum auritae (Allg.1922) R.Tx. et Pass.1961, wprowadzano zalesienia brzozą brodawkowatą Betula pendula (Jasnowski 1961). Torf wybierano również w partiach obwodowych, gdzie powstały obniżenia z roślinnością szuwarową. Na osuszone powierzchnie kopuł torfowisk wysokich stopniowo wprowadzano sosnę zwyczajną, co z czasem stosownie do charakteru siedliska doprowadziło do wykształcenia bagiennych borów sosnowych bądź brzezin bagiennych Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Libbert 1933 z gatunkami charakterystycznymi podszytu, runa i warstwy mszystej (Jasnowski 1957). Część tych lasów zamarła lub została w latach powojennych wycięta w ramach planowej gospodarki leśnej. Na porębach, w zmienionych J. Jasnowska i M. Wróbel Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim już warunkach siedliskowych, wykształcił się ols torfowcowy z dominacją brzozy omszonej Betula pubescens. Wprowadzenie aktywnego systemu melioracyjnego w basenie czarnocińskim, a także eksploatacja złóż torfowych oraz gospodarcze zalesianie tych obszarów miało decydujący wpływ na kształtowanie się siedlisk i ich zróżnicowanie. Samorzutnie nastąpił rozwój zarośli woskownicy europejskiej (Müller 1898, Winkelmann 1905). O pierwszym okresie zalesienia Lasów Czarnocińskich świadczą najstarsze drzewa w obecnym rezerwacie „Czarnocin”, które do tej pory rosną na mułowo-torfowych obwałowaniach XX-wiecznego systemu kanałów i rowów. Są to przede wszystkim stare dęby szypułkowe oraz okazy brzozy brodawkowatej, które rosną tu co najmniej od roku 1880, jak wynika z zachowanych zapisów leśnych i badań dendrochronologicznych przeprowadzonych przez Jasnowską (1968). Na całym zmeliorowanym obszarze, oprócz bagiennych turzycowisk ze związku Magnocaricion Koch 1926 i kwaśnych młak niskoturzycowych ze związku Caricion nigrae Koch 1926 em. Klika 1934, występowały również zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion caeruleae W. Koch 1926 z takimi storczykami, jak: kruszczyk błotny Epipactis palustris, kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, kukułka krwista D. incarnata, a także z goryczką wąskolistną Gentiana pneumonanthe, nasięźrzałem pospolitym Ophioglossum vulgatum i innymi rzadkimi gatunkami roślin (Jasnowski 1962). Pozostałości takich zbiorowisk obserwowano jeszcze w latach 70. XX wieku (Jasnowska 1970). Stan torfowisk po 1945 roku W okresie II wojny światowej uszkodzeniom uległy obwałowania, a nieczynne urządzenia melioracyjne stały się przyczyną zatopienia depresyjnych obszarów przez wody Zalewu Szczecińskiego. W konsekwencji nastąpiło zniszczenie wielu siedlisk i roślinności – m.in. wymarła znaczna część lasów w basenie czarnocińskim (Jasnowski 1962). Powojenne odtworzenie systemu melioracyjnego uregulowało warunki wodne na całym tym terenie, zagospodarowano pola, łąki i lasy, a powierzchnie wyłączone z użytkowania stanowiły siedliska cennych zbiorowisk i rzadkich gatunków roślin. Po kilkunastu latach jednak, nastąpiło głębokie osuszenie złóż torfowych, co pociągnęło za sobą niekorzystne zmiany w naturalnych siedliskach przyrodniczych (Jasnowska 1968). Drastycznym przykładem skutków był podziemny pożar, który w połowie lat 70. trawił złoże torfowe pod Lasami Czarnocińskimi. Natomiast w rezerwacie „Olszanka-Wilcze Uroczysko” w latach 90. na kopule złoża torfowego doszczętnie spłonął stary bagienny bór sosnowy z bagnem zwyczajnym Ledum palustre i borówką bagienną Vaccinium uliginosum. Zmiany gospodarczo-ustrojowe po 1989 roku Likwidacja PGR-ów, porzucenie użytkowania rolniczego oraz zaniedbanie systemu melioracyjnego, miały duży wpływ na stan siedlisk przyrodniczych na tym terenie. Od połowy lat 90. obserwowano stopniowe, wtórne zabagnianie się całego obszaru. Już w 2000 roku zarejestrowano zamieranie zatapianych całych partii drzewostanów w Lasach Czarnocińskich, które znów stawały się martwymi lasami, jak po II wonie światowej (Jasnowska, Markowski 2002). Wtórne zabagnienie nie miało większego wpływu jedynie na kopuły torfowisk, zwłaszcza w rezerwacie „Olszanka-Wilcze Uroczysko”, gdzie kopuła osiągająca wysokość 3,32 m n.p.m. jest znacznie wyniesiona ponad zalane tereny i zasilana wyłącznie wodami opadowymi (Friedrich, Markowski 1996). Tu warunki wodne zależne są przede wszystkim od przebiegu pogody, a zagrożeniem stają się długotrwałe susze i nadmierny odpływ wody rowami i kanałami. W ubiegłych latach, w ramach zabiegów ochrony czynnej mających na celu zatrzymanie wody w kopule torfowiska, założono na rowach liczne zastawki pozwalające na regulowanie warunków hydrologicznych (Racławski 2006). 71 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 Zniszczenia powodziowe na przełomie lat 2007/2008 Największe spustoszenie w ostatnim okresie spowodowała wielka powódź, która na przełomie lat 2007–2008 objęła cały opisany powyżej rozległy obszar torfowisk. Zatopione zostało „Wilcze Uroczysko” w rezerwacie „Olszanka”, a rezerwat „Uroczysko Święta” zamienił się w niedostępne jezioro, z pniami drzew stojących w wodzie do wysokości 70–80 cm. Tylko centralna część z wyniesioną kopułą pozostała niezatopiona. W rezerwacie „Czarnocin” położonym na obszarze basenu czarnocińskiego wody stagnowały na całej depresyjnej powierzchni torfowisk osiągając poziom wód w Zalewie Szczecińskim (ryc. 2). Dopiero długotrwała susza letnia oraz uruchomienie przepompowni na krótki okres koszenia łąk i zbioru biomasy wiosną i latem 2008 roku doprowadziło do obniżenia poziomu wody na całym odwadnianym terenie. Długo utrzymujące się stany zatopienia spowodowały w drzewostanach bardzo poważne zniszczenia. Całe partie leśne wyginęły, wiele drzew nadal zamiera, a na dnie lasu leżą liczne powały wyrwane z rozmiękłego podłoża torfowego. Na „Wilczym Uroczysku” ginie drzewostan i populacja długosza królewskiego, rozwija się natomiast roślinność szuwarowa. W rezerwacie Ryc. 2. Długotrwale stagnująca woda w drzewostanach olszowych w rezerwacie „Czarnocin” (marzec 2008 r., fot. J. Jasnowska) Fig. 2. Long las�ng water stagnancy in alder forests in the “Czarnocin” nature reserve (March 2008, photo by J. Jasnowska) 72 „Uroczysko Święta” największym zniszczeniom uległy łęgi jesionowo-olszowe głównie z powodu zamierania jesionów Fraxinus excelsior. W niektórych partiach łęgów blisko połowa jesionów zginęła, a zwarcie koron spadło poniżej 50%. Szansę na odnowienie stanowi podrost jesionów i liczna obecność czartawy drobnej Circaea alpina – gatunku charakterystycznego łęgów jesionowych. Podobnie ucierpiały kwaśne dąbrowy Betulo pendulae-Quercetum roboris R.Tx. 1930, gdyż zamarły stare dęby (na niektórych powierzchniach nawet do 100%) i znacząco zmalał udział chronionego wiciokrzewu pomorskiego Lonicera pariclymenum, gatunku wyróżniającego ten zespół. Bardzo niekorzystne zmiany zaznaczyły się w składzie runa leśnego, w którym pojawiły się liczne gatunki siedlisk bagiennych o charakterze olesowym i szuwarowym. W zagłębieniach na otwartych powierzchniach stagnującej wody utrzymują się gatunki wodne, takie jak rzęsa drobna Lemna minor, okrężnica błotna Hottonia palustris, rzęśl wiosenna Callitriche verna i inne. Mniejsze szkody poniósł ols torfowcowy z dominacją brzozy omszonej, która w rezerwacie „Uroczysko Święta” występuje w centralnej, dawniej kopułowej części złoża torfowego. Te powierzchnie nie podlegały na ogół długotrwałym zalewom powierzchniowym, gdyż są wyniesione do 1 m nad otaczające partie depresyjne. W tych wydzieleniach leśnych trafiają się tylko pojedyncze martwe drzewa, nie ma natomiast całych powierzchni z zamarłymi drzewostanami. W takich warunkach nie poniósł szkody chroniony gatunek długosza królewskiego, a jego populacja uległa nawet wzmocnieniu. Mimo zatopienia w niezłym stanie jest bagienny ols porzeczkowy, występujący w miejscach dawnych wyrobisk torfowych, na znacznej powierzchni kompleksu leśnego w rezerwacie oraz w jego bezpośrednim otoczeniu. W rezerwacie przyrody „Czarnocin” zaburzone warunki hydrologiczne spowodowane podwyższonym poziomem i długotrwałym stagnowaniem wody nadal pogarszają kondycję zdrowotną drzew w dominującym tu olsie torfowcowym. Stopniowo za- J. Jasnowska i M. Wróbel Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim mierają drzewa, a długotrwałe zatopienie podłoża uniemożliwia rozwój warstwy mszystej, w tym torfowca Sphagnum squarrosum – gatunku charakterystycznego zespołu. W zastoiskach wodnych panuje niepodzielnie i rozprzestrzenia się wodny szuwar trzcinowy Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939, przyjmujący także postać terestryczną, gdy poziom wody spada poniżej powierzchni gruntu. Są to fitocenozy niemal jednogatunkowe o kadłubowym charakterze. Natomiast w dobrej kondycji są zarośla woskownicy europejskiej, zwłaszcza na stanowisku objętym ochroną rezerwatową od 1974 roku, na którym w ostatnim czasie w ramach ochrony czynnej poprawiono warunki świetlne i hydrologiczne, odpowiednio do potrzeb tego gatunku (Racławski 2006). Podobnie przetrwał chroniony w rezerwacie długosz królewski, a zwłaszcza jeden z największych okazów, którego stanowisko jest nieprzerwanie monitorowane od ponad 50 lat (Jasnowski 1957). Opisane przykłady wskazują na ścisły związek pomiędzy zmieniającymi się, w sposób krańcowy w różnych przedziałach czasowych, warunkami hydrologicznymi a działalnością gospodarczą człowieka i systemem melioracji wymuszającym odpływ wód do Zalewu Szczecińskiego. Wszelkie zakłócenia – tak uwarunkowane historycznie, jak i wywołane decyzjami gospodarczymi, polegającymi na intensyfikacji lub zaniechaniu użytkowania rolniczego tych terenów – skutkowały okresami długotrwałych podtopień i zalewów wodami powierzchniowymi lub silnego przesuszenia obszarów cennych przyrodniczo. Nieustabilizowane warunki hydrologiczne jako zagrożenie zewnętrzne dla obszarów Natura 2000 nad Zalewem Szczecińskim i Roztoką Odrzańską Zaburzenia warunków siedliskowych, a w szczególności wodnych, w otoczeniu rezerwatów stwarzają realne zagrożenie zewnętrzne dla siedlisk i utrudniają realizację celów ochrony zapisanych w planach ochrony dla tych obiektów. Stanowią też zagrożenie dla chronionych siedlisk oraz gatunków roślin i ptaków w ostojach Natura 2000, gdzie wspomniane rezerwaty są położone – PLB320007 „Łąki Skoszewskie”, PLH320018 „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” i PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”. Autorzy „Planu ochrony dla ostoi ptasiej Łąki Skoszewskie PLB320007” (Przybycin 2008), wskazują na zagrożenia wynikające w znacznym stopniu z zakłóconych warunków wodnych. Dotyczy to w szczególności rozwoju trzcinowisk kosztem fitocenoz łąkowych, a przez to utraty siedlisk lęgowych i miejsc żerowania gatunków ptaków związanych z otwartą przestrzenią łąkową. Podobnie zamieranie starych, ponad osiemdziesięcioletnich drzewostanów, wywołane podtopieniami i długotrwałym stagnowaniem wód powodziowych, oznacza utratę miejsc gniazdowania i bytowania dla niektórych gatunków ptaków. Według powyższego planu zaleca się zachowanie lub przywrócenie właściwego stanu siedlisk polegające na utrzymaniu „umiarkowanego podtopienia” siedlisk bagiennych – turzycowisk, łozowisk, olsów oraz łąk świeżych, które praktycznie przestały istnieć. Podkreśla się także konieczność utrzymania powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk (obecnie rozległych trzcinowisk) oraz poprawy jakości wody w ciekach. Sprzyjać temu może wdrażanie programów rolno-środowiskowych, ekstensywny wypas oraz niezbędna regulacja warunków wodnych. Dlatego w zadaniach ochronnych zamieszczono wiele zaleceń dotyczących utrzymywania i regulowania warunków wodnych z wykorzystaniem przepompowni, a także systemu zastawek podpiętrzających poziom wody na podstawie wyników pomiarów piezometrów w poszczególnych, monitorowanych siedliskach. Koncepcja zachowania i restytucji siedlisk w rezerwatach przyrody i obszarach Natura 2000 w pasie torfowiskowym przy Roztoce Odrzańskiej i nad Zalewem Szczecińskim Zagrożenia związane z sytuacją hydrologiczną na całym obszarze torfowiskowym, takie jak zamieranie lasów, wtórne zabagnienie 73 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 1, 2011 rozległych terenów wcześniej użytkowanych rolniczo oraz zmniejszanie się różnorodności siedliskowej i gatunkowej, konsultowane były z gospodarzami tego terenu – lokalnymi władzami gminy Stepnica, nadleśnictwem Goleniów, Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie i przedstawicielami Urzędu Morskiego. Usprawnienie systemu melioracyjnego okazało się jednak zbyt kosztowne i wymagało opracowania kompleksowego projektu, którego realizacja zostałaby sfinansowana z funduszy celowych. Opierając się na materiałach źródłowych i autorskich opracowaniach wymienionych wcześniej rezerwatów, zaproponowano wstępnie „Koncepcję zachowania i restytucji siedlisk naturowych w ostoi ptasiej «Łąki Skoszewskie» PLB320007 w aspekcie różnorodności biologicznej i zrównoważonego rozwoju poprzez restaurację zabytkowego systemu melioracyjnego z XIX wieku tworzącego bezpośrednią tzw. Małą Zlewnię Zalewu Szczecińskiego” (Jasnowska, Wróbel 2008), jako propozycję projektu współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. Re-alizacja tego projektu rozwiąże kompleksowo problem postępującej degradacji całego obszaru basenu czarnocińskiego zarówno w aspekcie ochrony różnorodności biologicznej, jak i zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie odnowienie dawnego systemu melioracyjnego pozwoli zachować system urządzeń i budowli melioracyjnych jako zabytku XIX-wiecznej kultury technicznej. Odtworzenie i modyfikacja we właściwym zakresie dawnej sieci melioracyjnej poprawi nie tylko stan siedlisk przyrodniczych, lecz także stworzy nowe możliwości rozwojowe gminy typowo rolniczej, nastąpi bowiem poprawa warunków wodnych na terenach użytkowanych rolniczo. Projekt ten powinien być opracowany przy ścisłej współpracy z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska, Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w Szczecinie, Zachodniopomorskim Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie oraz pozostałymi zainteresowanymi stronami. Realizacja projektu może mieć istotne znaczenie w przy- 74 szłości, jako zabezpieczenie dużych obszarów w warunkach postępującego podnoszenia się poziomu wód Zalewu Szczecińskiego, zagrażającego zatapianiem coraz większych terenów przylegających do jeziora Dąbie i dolnego biegu Odry, a także grożącego globalnego podnoszenia się poziomu wód morskich. Wnioski 1. Degradacja siedlisk przyrodniczych i gospodarczych zatapianych od wielu lat na dużej powierzchni torfowisk przy Roztoce Odrzańskiej i nad Zalewem Szczecińskim wymaga podjęcia radykalnych działań zmierzających do poprawy warunków hydrologicznych na tym terenie. 2. Brak nieprzerwanie funkcjonującego systemu melioracyjnego, który zapewni stabilne warunki wodne na terenach depresyjnych, wymagających wymuszonego odwadniania, spowoduje ostateczne zatopienie i zamarcie drzewostanów, monotypizację zbiorowisk roślinnych z jednoczesną dominacją szuwarów trzcinowych na przeważającym obszarze oraz upadek gospodarki łąkowo-pastwiskowej. Stanowi to zagrożenie dla cennych siedlisk przyrodniczych chronionych w rezerwatach i na obszarach Natura 2000. 3. Koncepcja restytucji zabytkowego systemu melioracyjnego, który w przeszłości umożliwiał ekstensywne rolnicze i leśne użytkowanie tych terenów i jednocześnie miał decydujący wpływ na kształtowanie się różnorodnych siedlisk przyrodniczych na opolderowanych obszarach torfowiskowych, jest propozycją rozwiązania tego problemu. PIŚMIENNICTWO Borówka R. 2002. Środowisko geograficzne. W: Kaczanowska K. (red.). Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna in Plus, Szczecin: 6–105. Celiński F. 1956. Stanowisko długosza królewskiego koło Stepnicy nad Zalewem Szczecińskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 12 (1): 17–21. J. Jasnowska i M. Wróbel Zagrożenie powodzią torfowisk nad Zalewem Szczecińskim Friedrich S., Kostyra M. 1999. Rozmieszczenie i warunki występowania długosza królewskiego Osmunda regalis na obszarze leśnictwa Olszanka w Puszczy Goleniowskiej. Bad. Fizj. Pol. Zach. Seria B – Botanika 48. Friedrich S., Markowski S. 1996. Charakterystyka geobotaniczna projektowanego rezerwatu „Wilcze Uroczysko-Olszanka” w dolinie ujściowego odcinka Odry. Zesz. Nauk. AR Szczecin 173, Rolnictwo 63: 109–126. Jasnowska J. 1968. Wpływ zaburzeń warunków wodnych na roślinność torfowiskową w Lasach Czarnocińskich. Rozprawy WSR Szczecin: 1–68. Jasnowska J. 1970. Rezerwat torfowiskowy „Czarnocin” – dokumentacja przyrodnicza. WRN w Szczecinie (mscr.). Jasnowska J. 1983. Rezerwat torfowiskowy „Wilcze Uroczysko” – dokumentacja przyrodnicza. UW w Szczecinie (mscr.). Jasnowska J., Friedrich S., Markowski S., Zyska P., Kmiecik S. 1994. Rezerwat przyrody „Wilcze Uroczysko-Olszanka” – dokumentacja powiększenia rezerwatu. UW w Szczecinie Wydz. Ochr. Środ. (mscr.). Jasnowska J., Markowski S. 2002. Plan ochrony rezerwatu „Czarnocin”. Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie (mscr.). Jasnowska J., Wróbel M. 2008. Koncepcja zachowania i restytucji siedlisk naturowych w ostoi pta- siej „Łąki Skoszewskie” PLB320007 w aspekcie różnorodności biologicznej i zrównoważonego rozwoju poprzez restaurację zabytkowego systemu melioracyjnego z XIX wieku tworzącego bezpośrednią tzw. Małą Zlewnię Zalewu Szczecińskiego. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Szczecinie (mscr.). Jasnowski M. 1957. Dokumentacja geologiczna złoża torfu basenu torfowego nad Zalewem Szczecińskim. Min. Górn. i Energ. Warszawa (mscr.). Jasnowski M. 1959. Torfowisko wysokie w dolinie Odry u jej ujścia do Zalewu Szczecińskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 25: 99–124. Jasnowski M. 1961. Zarośla woskownicy europejskiej Myrica gale L w basenie torfowym nad Zalewem Szczecińskim. Przyr. Pol. Zach. 5 (1–4): 9–23. Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szcz. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Przyr.–Roln. 10: 1–340. Jasnowski M. 1971: Dokumentacja projektowa rezerwatu „Uroczysko Święta”, WRN w Szczecinie (mscr.). Müller W. 1898. Flora von Pommern. Stettin. Przybycin 2008. Program zarządzania ochroną obszaru specjalnej ochrony ptaków „Łąki Skoszewskie” PLB 320007 (mscr.). Racławski B. 2006. Ochrona rezerwatowa w Nadleśnictwie Goleniów. SGGW, Warszawa (mscr.). Winkelmann J. 1905. Forstbotanisches Merkbuch. Stettin. SUMMARY Jasnowska J., Wróbel M. Flood threat of peatbogs on the Szczecin Lagoon (Western Pomerania) – causes and effects Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (1): 68–75, 2011 Disastrous consequences for flooded peatbogs on the east coast of the Szczecin Lagoon and the Mouth of the Odra River are the result of floodbanks destruction which protected depressive areas against the flood. Developed, at the end of 19th century, the drainage system forced the outflow outside the floodbanks and created favourable condition for nature habitats to diversity. After 1989 year, in a new economic situation, drainage was reduced, drainage appliances and ditches maintenance was abandoned, some pumps were cut off or closed down as well as locks on drainage ditches in peatbogs. As a result was observed progressive secondary bogging of nature habitats whereas at the end of 2007 year and the beginnig of 2008 year the flood destroyed low peat deposits as well as transitional and high peat ones. These peaty areas are protected as nature reserves and located within the Nature 2000 bird refugium PLB320007 „Łąki Skoszewskie” and habitat ones: PLH320018 „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” and PLH320033 „Uroczyska w Lasach Stepnickich”. 75
