HISTORYCYZM W SZTUCE LUDOWEJ

HISTORYCYZM W S Z T U C E
(]
v
LUDOWEJ
V I
WITOLD
1.
Skrzenia
zc
wsi
Haszów
okolice
Odmienny typ dłuta bądź piły (np. do tarcia
drzewa wzdłuż), umiejętność pławienia, kucia
i hartowania metali (przede wszystkim żelaza), lub
inny podstawowy sposób ich obróbki, czy też udo­
skonalenie warsztatu tkackiego przez wprowadze­
nie większej ilości nicielnic, kołowrotek oraz inne
narzędzia pracy i nowe techniki, pojawiające się
w różnym czasie na horyzoncie
wynalazczości
technicznej, posiadały łatwiejszy dostęp do samo­
wystarczalnej ekonomiki chłopskiej niż gotowe
wytwory przemysłowe. Powyższe twierdzenie być
może da się interpretować znacznie szerzej. To zna­
czy, że po bardziej wszechstronnym oświetleniu
procesów prowadzących do dekompozycji kulturo­
wej i do utworzenia się odmiennych poziomów
kulturowych wewnątrz grupy, być może da się
ustalić że pierwsze znamiona formowania się pa­
Krakowa.
Polska.
Fot.
St.
DYNO
WSKI
Deptuszewski.
raleli cywilizacyjnych i co za tym idzie — pierw­
sze drgnięcia wskaźnika dla ludowej twórczości
artystycznej, poprzedzającej jego wznoszenie się na
skali chronologicznej (zob. przykład cyt. cz. I I zesz.
listopad-grudzień 1948), będą związane nie tyle
z infiltracją gotowych dóbr przemysłowych i goto­
wych wzorów do naśladownictwa co z upowszech­
nieniem się dotychczas nieznanych narzędzi i z po­
znawaniem podstaw nowych technik obróbki su­
rowców. W żadnym jednak wypadku nie popełni­
my błędu jeżeli w kręgu zjawisk nas interesujących
uznamy wszelkie inowacje techniczne za kataliza­
tor dla większości przeobrażeń kulturowych i za
jeden z najistotniejszych czynników w kształtowa­
niu się paraleli cywilizacyjnych.
O tym, jak wyglądały początki
formowania
się paraleli cywilizacyjnych w zasięgu geograficz-
nym nie wiele co da się powiedzieć. Być może prze­
błyski postępu technicznego przenikały i zyskiwa­
ły na sile w miarę jak rozpędzone koło historii
obrotami swymi chwytało pozostające w luźnym
kontakcie grupy plemienne. Kolejność jednak jak
i początki sprzęgania się z kierunkiem przeobrażeń
zakreślonym przez rozwój historyczny na ogół są
nam mało znane i posiadają wiele stron niejas­
nych. Dla nas rzecz prosta największe zaintereso­
wanie budzi obraz stosunków kulturowych, jakie
się ułożyły pomiędzy zachodem i wschodem czy
też północnym-wschodem
Europy.
Najczęściej
obraz ten widziany jest przez pryzmat więzów
ustalonych, na przykład w świetle danych etno­
graficznych w postaci szlaku emigracyjnego, utar­
tego przez w p ł y w y zachodnie. Szerzące się z za­
chodu w p ł y w y w swych falach i nawarstwieniach
jednak nie obejmowały całej przestrzeni jednoli­
cie. W grę wchodził tu zarówno moment odległo­
ści, jak i występujące przeszkody terenowe w dzi­
siejszym pojęciu nawet mało istotne, niemnie; on­
giś decydujące o zakłóceniach ekspans i i o krót­
szej bądź dłuższej izolacji kulturowej. Oczywiście
w tych warunkach nie mogło być mowy ani o jed­
noczesnym tworzeniu się paraleli cywilizacyjnych
ani też o występowaniu jednakowej ilości współ­
rzędnych. Toteż ze sposobu rozprzestrzeniania się
wartości kulturowych dadzą się wysnuć analogicz­
ne wnioski do tych, jakie wypływały z obserwacji
sposobów ich uwarstwiania. Chodzi mianowicie
o to, że „uhistorycznienie", czy też mówiąc inaczej
tworzenie się podstaw do dekompozycji kulturo­
wej i w następnym etapie do narastania paraleli
Яус.
2.
Skrzynia
dębowa,
wiek
XVII.
Holandia
cywilizacyjnych będzie zawsze nosiło indywidual­
ne piętno dziejów środowiska, w którym się doko­
nywało. Dla tego też słusznym będzie raz jeszcze
podkreślić, że nie mamy żadnych podstaw po te­
mu żeby kulturę i sztukę łącznie z ich wytworami
traktować poza środowiskiem, w którym one pow­
stawały. Nic więc nas nie upoważnia do tego, żeby
nawet w stosunkowo wąskim kręgu, zakreślonym
przez ludową twórczość artystyczną, wybrawszy
sobie dowolnie jeden punkt wyrokować poprzez
pryzmat najbliższego otoczenia o całości. Zespół
zjawisk występujących w nieusystematyzowanej
twórczości artystycznej nie da się potraktować, że
tak powiemy w czambuł, to jest nie dadzą się one
wpasować i umieścić na jednej skali chronologicz­
nej ani też oznaczyć jednym wskaźnikiem,. Wiado­
mości o początkach ludowej twórczości artystycz­
nej, o występujących tu paralelach i o jej historycyzmie zawsze będziemy czerpać w każdym środo­
wisku z osobna. Jeżeli powyższe procesy oznaczy­
my w sposób już przyjęty, to ze wszystkich stron
otoczą nas szeregi wskaźników, każdy oznaczając
odrębne dzieje rozwoju twórczości ludowej. Oczy­
wiście im głębiej sięgniemy do przeszłości, kierując
się ku punktom zwrotnym w dziele budowania
kultury i sztuki, tym trudniej będzie odnaleźć
w tych szeregach większą ilość elementów sobie
współrzędnych. Z dotychczasowych bowiem wy­
wodów wynika, że sprzęganie się z obrotami koła
historii i ustawianie się na równoległych torach
dla przetwarzania wartości kulturowych nie prze­
biegało w jednym czasie i w sposób nie jednako­
wy. Czy pod tym względem zachodzą zmiany istot-
wg.
Bosserta
niejsze, niejako w połowie drogi odmierzonej
w czasie, tj. mniej więcej w końcowej fazie śred­
niowiecza. Otóż, wiele przemawia za tym, że w ów­
czesnej Europie kulturę najszerszych warstw ludo­
wych da się już podzielić na zespoły, gdzie proces
uhistorycznienia poczynił postępy i na zespoły jak
gdyby jeszcze nie tknięte. Mówiąc inaczej, jakkol­
wiek ekonomiczno-społeczna
struktura średnio­
wiecza zwłaszcza w jego fazie końcowej nie sprzy­
jała żywszej wymianie treści kulturowych między
zespołami o odmiennej dynamice rozwojowej, nie­
mniej tam gdzie proces uhistorycznienia kultury
ludowej poczynił już postępy,
krzepnący ustrój
feudalny nie zdołał go zahamować. Narastające
przegrody stanowe nie mogły zniweczyć skompli­
kowanego systemu połączeń, jakie zdołały się już
uformować i ułożyć pomiędzy wszystkim tym, co
było wytworzone i co tworzyło się nadal w pła­
szczyźnie życia historycznego a kompleksami wy­
tworów kulturowych, przetwarzanych bez jakiej­
kolwiek bądź dążności do systematyzacji. Stosunki
kulturowe średniowiecza widziane od strony selek­
cji składników kulturowych na poszczególnych
szczeblach drabiny społecznej niewątpliwie stano­
wią zagadnienie pasjonujące i temat do specjal­
nych dociekań. Jest to jednak zagadnienie złożone
i wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Dla
dalszych rozważań wystarczy jeżeli uwypuklimy
jeden z podstawowych elementów tego zagadnie­
nia, mianowicie tworzenie się klasy rzemieślniczej
i werbunek do rzemiosła. Wprawdzie inaczej wy­
glądało to w Niemczech, inaczej we Francji i Ni­
derlandach, inaczej znów we Włoszech, Austrii,
Czechach czy na Węgrzech. Niemniej utartym zwy­
czajem, wspólnym, dla wszystkich było sięganie po
siły robocze do najszerszych warstw ludowych.
W tej chwili nie interesuje nas strona socjologicz­
na podstawy rekrutacyjnej rzemiosła
zachodnio
i środkowo europejskiego w średniowieczu. Nato­
miast ważnym jest to, że przez zetknięcie się z rze­
miosłem a raczej z ,.peryferiami" rzemiosła szeroki
ogół ludności z jego trzonem klasą chłopską zaw­
sze miał
możność
rejestrowania
silniejszych
wstrząsów wynikających z przeobrażeń w kultu­
rze organizowanej planowo. Ważnym jest również
i to, że pomimo pogłębiania się różnić klasowych,
właśnie dzięki kontaktom z rzemiosłem i jego pe­
ryferiami szeroki ogół ludności był także w jakimś
sensie konsumentem dóbr wytwarzanych poza krę­
giem t. zw. kultury ludowej. W pierwszym rzędzie
wypadnie tu wskazać na cały szereg umiejętności
technicznych na narzędzia pracy a także na gotowe
wyroby przemysłowe.
Dalsze dociekania na temat w jakim stopniu
kontakty z rzemiosłem i jego „peryferiami" wpły­
wały na kształtowanie się ludowej twórczości
Я $ с . 3, Ornament
N i e m с у,
Bawaria
na
drzwiach
wg
sza/j.
Bosserla.
artystycznej przedstawiają duże ryzyko. Wobec
niezmiernie skąpych wiadomości, odnoszących się do
omawianego okresu, każde bardziej szczegółowe
wywody będą tu w gruncie rzeczy odzwierciedlały
subiektywny punkt widzenia. Niemniej przy zacho­
waniu największej ostrożności, tam gdzie jesteśmy
skazani na błądzenie po omacku, jednocześnie opie­
rając się na przesłankach, zaczerpniętych z kręgu
wiadomości bardziej ugruntowanych )
możemy
jednak wnosić, że w okresie średniowiecza,
zwłaszcza na tle jego fazy końcowej nie" tylko
da się przeprowadzić linię podziału w kulturze lu­
dowej, rozgraniczającą dziedziny i środowiska
uhistorycznione od tych, które jeszcze nie weszły
na tę drogę, lecz również, za pośrednictwem ele­
mentów sobie współrzędnych ustalić zarysy więzi
już zespalającej większość środowisk kulturowych
w Europie.
1
P
R
Z
Y
') R e k o n s t r u u j ą c szeregi r o z w o j o w e w y t w o r ó w w y ­
wodzących się z zespołów kulturowych środkowej
i zachodniej E u r o p y stwierdzamy, że w i ę k s z o ś ć z nich
r o z w i j a ł a s i ę stopniowo z z a c h o w a n i e m n a s t ę p c z o ś c i
p r z e m i a n bez w i ę k s z y c h p r z e s k o k ó w z jednego po­
z i o m u n a drugi. P e w n a i c h i l o ś ć w o k r e s i e ś r e d n i o ­
P
I
S
Y
wiecza uległa kolejnym przeobrażeniom, d a j ą c y m się
u m i e j s c o w i ć w czasie ze w z g l ę d n ą d o k ł a d n o ś c i ą . P r z y
k o m p l e t n y c h m r o k a c h o t a c z a j ą c y c h procesy
kultu­
rowe w ś r e d n i o w i e c z u w wielu w y p a d k a c h p o w y ż s z e
dane b ę d ą s ł u ż y ł y za j e d y n y drogowskaz.
Я i; с. 4. K r z e s ł o
we­
s e l n e
p a n n y
m ł o ­
dej.
Muzeum
Górnej
Hesji
w i'
Bos
s e r i a
L ' H I S T O R I C I S M E DANS L ' A R T P O P U L A I R E .
it 9 о
Nous ne s a v o n s pas grand'chose s u r les c o m m e n c e m e n t s de la f o r m a t i o n des p a r a l l e l e s de c i v i l i s a t i o n g ć o g r a p h i q u e m e n t p a r l a n t . I I est probable qu'ils se f o r m a i e n t a m e s u r e que l a roue a c c ć l e r e e de 1'histoire e n t r a i n a i t
le reste des groupes de p e u p l a d e s en contact r e l a c h ć entre eux.
D ' a p r e s les clonnees e t h n o g r a p h i q u e s les
i n f l u e n c e s v e n a n t de l ' O c c i d e n t n'agissaient pas s u r toute u n e etendue u n i f o r m i m e n t . I I e n t r a i t ici e n ligne
de compte 1 ' ć l ć m e n t de distance a i n s i que les obstacles de t e r r a i n de nos j o u r s n ć g l i g e a b l e s , m a i s q u i p o u r t a n t
e n t r a v a i e n t n a g u e r e l ' e x p a n s i o n et d e c i d a i e n t de la d u r e e de 1'isolement de c u l t u r e . D ' a p r e s l a m a n i e r ę de
l'extension des v a l e u r s de c u l t u r e on peut a r r i v e r p a r analogie a des conclusions s e m b l a b l e s a celles qui r e sultent de l'observation die l e u r mode de se superposer. I I s'agiit n o t a m m e n t de r e c o n n a i t r e que ,,1'historisation" ou l a
f o r m a t i o n des bases pour l a decomposition de c u l t u r e , et a l'etape s u i v a n t e l a f o r m a t i o n de p a r a l l e l e s de
c u l t u r e , porteront t o u j o u r s l a m a r q u e i n d i v i d u e l l e de l'histoire d u m i l i e u ou elles s'accomplissent. L e s i n d i ­
cations -sur les c o m m e n c e m e n t s de l a c r e a t i o n artistique p o p u l a i r e , s u r 1'apparition
des
paralleles
et
sur
l e u r h i s t o r i s a t i o n sont a e x a m i n e r dans c h a q u e m i l i e u s ć p a r ó m e n t .
E x a m i n o n s p a r e x e m p l e une des ć t a p e s
de developpement q u i nous interesse; a i n s i l a d e r n i e r e phase d u m o y e n - a g e .
L e s r e l a t i o n s de c u l t u r e d u
m o y e n - a g e a u point de v u e de l a selection des composants de c u l t u r e s u r les differents echelons de l'ec h e l l e sociale, presentent un s u j e t pour des r e c h e r c h e s speciales. N o t r e i n t e r e t est eveille p o u r u n des elements
de base f o n d a m e n t a u x de cette r e l a t i o n , l a f o r m a t i o n d'une classe m a n u f a c t u r i e r e ct l a r e c r u t a t i o n a l a m a ­
nufacture.
E n E u r o p e occidentale et c e n t r a l e ces proces l a a v a i e n t u n c o u r s different Toutefois, l'usage
g e n e r a l adopts p a r tous etait de c h e r c h e r l a m a i n d'oeuvre d a n s les p l u s larges couches p o p u l a i r e s . S a n s
s'arreter a u c ó t ć sociologique
de ce phenomene, i l nous i m p o r t e d'ofoserver que p a r le contact a v e c le
m e t i e r , ou p l u t ó t a v e c sa p ć r i i p h e r i e , l a g r a n d e m a j o r i t e de l a p o p u l a t i o n a v e c son point d'appui, c'est a d i r e
l a classe p a y s a n n e , a v a i t t o u j o u r s l a possibiliti- d'enregistrer les p l u s fortes secousses p r o v e n a n t des t r a n s ­
f o r m a t i o n s d' l a c u l t u r e organisee d'apres u n p l a n p r e a l a b l e .
1
ИСТОРИЧНОСТЬ
О началах формирования
вестно не много.
НАРОДНОГО
циЕИлизационных
параллелей
В е р о я т н о они ф о р м и р о в а л и с ь
ИСКУССТВА.
в географическом о б ' е м е
по м е р е
того, как р а з о г н а в ш е е с я
истории захватывало своими о б о р о т а м и находящиеся в слабом
ные группы.
В
освещении
этнографических
охватывали всей территории о д и н а к о в о .
графические препятствия, в нынешнем
данных,
нам из­
колесо
взаимном контакте племен­
проникающие
с запада влияния не
З д е с ь имели з н а ч е н и е как расстояние, так и гео­
понимании
даже
мало
существенные,
но тем не
м е н е е являющиеся некогда р е ш а ю щ и м и в з а д е р ж к е экспансии и для б о л е е или м е н е е про­
должительной
культурной
ценностей можно
сделать
с о б а их наслоения.
изоляции.
Поэтому,
из
выводы аналогичные
Важно
именно
появление с е н о в культурной
способа
то, что их включение в историю
декомпозиции, а на с л е д у ю щ е м
ния цивилизационных параллелей, Есегда б у д е т носить
той с р е д ы , в которой
творчества,
о
оно происходило.
выступающих
пать из каждой с р е д ы
нас
этапов
вековья,
в отдельности.
со
Сведения
или, иначе говоря,
этапе — о с н о в для нароста-
о истоках н а р о д н о г о
Для примера
художественного
мы всегда будем чер­
рассмотрим один из и н т е р е с у ю щ и х
средневековья.
стороны селекции
культурных
индивидуальный отпечаток истории
з д е с ь параллелях и о их историчности
развития — п о с л е д н ю ю ф а з у
наблюдаемые
распространения
тем, какие вытекали из наблюдения с п о ­
Культурные
отношения
средне­
составных культурных э л е м е н т о в на разных
ступенях о б щ е с т в е н н о й лестницы, составляют тему для специальных исследований. Нас ин­
т е р е с у е т один из основных
и п р и в л е ч е н и е к ремеслу.
э л е м е н т о в этих о т н о ш е н и й — появление р е м е с л е н н о г о
о д и н а к о в о . Тем не м е н е е , по укоренившемуся
р а щ е н и е за р а б о ч е й
силой
класса
В з а п а д н о й и центральной Е в р о п е эти п р о ц е с с ы не проходили
к наиболее
п о в с е м е с т н о м у обычаю, в с е о б щ и м было о б ­
широким
народным слоям. Не касаясь социологи­
г
ческой с т о р о н ы этого явления, д я нас в а ж н о то, что благодаря
соприкосновению с реме­
слом, а в е р н е е с е г о „перифериями" широкие массы населения с е г о ядром — крестьянским
классом — всегда имели в о з м о ж н о с т ь испытывать б о л е е сильные потрясения, вытекающие
из п р е о б р а з о в а н и й в культуре, организуемой по плану.
H I S T O R I C I S M
I N
P O P U L A R
A R T .
W e k n o w but little about the f o r m a t i o n of p a r a l l e l s of c i v i l i s a t i o n i n the g e o g r a p h i c a l scope.
They were
p r o b a b l y f o r m e d w h e n the a c c e l e r a t e d w h e e l of h i s t o r y d r e w in its orb the s t r a g g l i n g t r i b e - g r o u p s in loose
contact w i t h one another. E t h n o g r a p h i c a l r e s e a r c h e s e n l i g h t e n us h a t the influences s p r e a d i n g f r o m the
W e s t d i d not c o m p r i s e the w h o l e a r e a u n i f o r m l y . T h e m o m a n t of d i s t a n c e h a d to be r e c k o n e d w i t h a n d
also the g r o u n d - o b s t a c l e s u n i m p o r t a n t n o w a d a y s but d e c i s i v e in the past as r e g a r d s the i m p e d i n g of e x p a n ­
sion a n d the longer or s h o r t e r stage of c u l t u r a l isolation. T h e m a n n e r of s p r e a d i n g of c u l t u r a l v a l u e s h e l p s us
to d r a w i n f e r e n c e s a n a l o g i c a l to these w h i c h w e r e the outcome of the study of the m a n n e r of t h e i r l a y e r s .
T h e point is that the:
,historization", or in other w o r d s the f o r m a t i o n of the basis for c u l t u r a l d e c o m ­
position a n d in the next stage the g r o w t h of p a r a l l e l s of c i v i l i s a t i o n w i l l a l w a y s b e a r the m a r k of the h i s t o r y
of the c e n t r e i n w h i c h they occur.
K n o w l e d g e of the beginnings of the a r t i s t i c f o l k - c r e a t i o n of p a r a l l e l s
a p p e a r i n g h e r e a n d of its h i s t o r i c i s m w i l l a l w a y s be sought for i n e a c h centre s e p a r a t e l y . L e t us for
e x a m p l e , consider a n interesting stage of developement, the e n d - p h a s e of the M i d d l e - a g e s . R e l a t i o n s of m e ­
d i a e v a l c u l t u r e seen f r o m the point of v i e w of the selection of c u l t u r a l components on s e p a r a t e r u n g s of
the s o c i a l ladder, a r e a s u b j e c t for a s e p a r a t e i n q u i r e . W e a r e interested in one of the b a s i c e l e m e n t s of this
r e l a t i o n ; the f o r m a t i o n of a h a n d i - c r a f t class a n d the r e c r u i t i n g to this craft. I n W e s t e r n a n d C e n t r a l E u r o p e
those processes differed i n t h e i r course. T h e c u s t o m c o m m o n for a l l w a s to look for w o r k m e n i n the largest
l a y e r of the population. S e t t i n g aside the sociological f e a t u r e of this p h e n o m e n o n
it is of i m p o r t a n c e to
observe that t h r o u g h contact w i t h h a n d i c r a f t , or r a t h e r w i t h its „ p e r i p h e r i e s " , the great m a j o r i t y of the po­
p u l a t i o n w i t h its b a c k - b o n e the peasant class, a l w a y s h a d the possibility of r e g i s t e r i n g greater shocks w h i c h
w e r e the outcome of t r a n s f o r m a t i o n s o c c u r i n g i n the p l a n n e d o r g a n i s a t i o n of c u l t u r e .
Reprodukcje
wykonał
Stefan
Deptuszewski
199