Głównym obiektem badań zrealizowanych w ramach projektu były

Nr wniosku: 205329, nr raportu: 18972. Kierownik (z rap.): dr Katarzyna Mikulska
1
Głównym obiektem badań zrealizowanych w ramach projektu były tzw. święte księgi przedhiszpańskiego
środkowego Meksyku. Księgi dawnej Mezoameryki od lat budzą zainteresowanie zarówno specjalistów z tej
dziedziny, jak i szerszej publiczności. Pierwsze pytanie, które zazwyczaj pada z ust osoby widzącej je po raz
pierwszy, to czy jest to pismo, jeśli tak, to w jakim języku została ta księga zapisana, a na odpowiedź, że ten
system zapisu nie jest związany z jednym konkretnym językiem, najczęściej zostaje on nazwany
„mnemotechnicznym”. Innej percepcji nie sprzyja również fakt, że owe święte księgi służyły celom
dywinacyjnym (wróżebnym), a więc z założenia nie chodziło o jednoznaczne, zawsze takie samo odczytanie
zawartej w nich informacji.
Celem projektu było dokładne przeanalizowanie i gruntowne opisanie systemu komunikacji graficznej,
używanego w kodeksach kalendarzowo-religijnych przedhiszpańskiego Meksyku, choć analizowano je także
w porównaniu do ksiąg o tematyce historycznej. Główną ideą było zbadanie, jakie funkcje spełnia używany w
kodeksach system w porównaniu z systemami glottograficznymi, czyli takimi, których celem, według
tradycyjnego rozumienia, jest odzwierciedlenie mowy. W pierwszym kroku przebadano zarówno samą
definicję pisma, historię i kontekst jej powstania – i która nierozerwalnie jest związana z kulturą tzw. Starego
Świata, gdzie została ukuta bez praktycznie żadnej wiedzy na temat systemów komunikacji graficznej w
Nowym Świecie. W dalszej kolejności zweryfikowano, na ile ta definicja pokrywa się z faktycznymi
właściwościami pisma alfabetycznego, wciąż jeszcze często uznawanego za najdoskonalsze i znajdujące się
na szczycie cywilizacyjnej ewolucji, mimo ewidentnych argumentów przeczących tej tezie. Szeroko zakrojone
prace porównawcze, które objęły nie tylko pismo alfabetyczne, ale także poprzedzające je systemy pisma,
takie jak np. pismo klinowe, jak również najrozmaitsze formy i systemy komunikacji graficznej, od chińskiego
systemu dywinacyjnego I Ching, systemu ifa afrykańskich Yoruba po współczesne zapisy algebraiczne, tabele
i diagramy, znaki drogowe, czy sposób zapisu w mediach elektronicznych, pozwoliły na wypracowanie
nowatorskiej definicji pisma. Proponuje ona, że każdy system komunikacji graficznej działa, wykorzystując
trzy „zasady operacyjne”: ikoniczną (tzn. taką, która opiera się na zasadzie podobieństwa między znakiem a
jego znaczeniem), glottograficzną (tzn. taką, która w dużym uproszczeniu „odtwarza mowę”) oraz notacyjną
(czyli taką, która wykorzystuje powierzchnię graficzną do kodowania informacji). Różne systemy stosują te
trzy zasady w różnych proporcjach, w zależności od tego, jaką funkcję mają spełniać. Bazę teoretyczną do
wysnucia tych wniosków stanowiły najnowsze badania teoretyków piśmienności i oralności, ale także
semiotyka i teoria metafory. Te ostatnie były szczególnie potrzebne do przeanalizowania zasad działania
systemu komunikacji graficznej używanemu w przedhiszpańskich księgach dywinacyjnych. Niezbędne było
też oparcie się na innych środkowomeksykańskich artefaktach, takich jak reliefy, rzeźby, malowidła ścienne i
dekoracja na ceramice, gdyż w dużej mierze są one efektem stosowania tego samego systemu komunikacji
graficznej, choć dostosowanego do użytego środka przekazu.
Na podstawie drobiazgowych badań porównawczych wysnuto wniosek, że środkowomeksykańskie księgi
dywinacyjne, jak również wybrane kodeksy historyczne, spełniają prawie wszystkie funkcje właściwe tekstom
alfabetycznym, gdyż służą do komunikowania ponad barierą czasu i przestrzeni, są depozytariuszem pamięci
społecznej oraz wykorzystują powierzchnię graficzną jako element kodyfikujący informację, którą organizują
w układzie tabularnym (który stosowany jest także w słownikach, encyklopediach, gazetach, etc.). Ponadto,
używany w nich zapis – jak w każdym innym systemie komunikacji graficznej – umożliwia i zarazem
powoduje wyabstrahowywanie nowych kategorii pojęciowych. Tym samym, używany w księgach
wróżebnych system komunikacji graficznej również jest wypadkową trzech zasad: notacyjnej, ikonicznej i
glottograficznej, stosowanych w rozmaitych proporcjach. W przypadku kodeksów dywinacyjnych zasada
glottograficzna stosowana jest sporadycznie, zaś główną rolę odgrywa jeszcze inna zasada, semazjograficzna,
zdefiniowana jako stworzenie możliwości wygenerowania dyskursu oralnego, zgodnego z regułami oralności.
Osiągnięte wyniki pracy nad środkowomeksykańskim systemem komunikacji graficznej są niezwykle
istotne dla rozwoju dyscypliny, gdyż ukazują stopień skomplikowania i wyrafinowania analizowanego
systemu, ale nie w odniesieniu i poprzez wymuszone dopasowywanie do definicji pisma powstałej na gruncie
Starego Świata. Wyniki te proponują zarazem rozwinięcie metody badań nad księgami dywinacyjnymi, w
oparciu o teorię oralności, metafory i teorii pisma. Przede wszystkim zaś poszerzają one także naszą wiedzę
na temat osiągnięć ludów prekolumbijskich, pozwalając docenić bogactwo i rozwój ich kultury i cywilizacji.