Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w perspektywie

Czeski Cieszyn / Český Těšín Papers
Nr. 4
Sytuacja językowa na Śląsku
Cieszyńskim w perspektywie
historycznej
Jana Raclavská
Kongress der Polen in der
Tschechischen Republik
Universität Ostrava
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Report des Projektes: „Bildung eines Netzwerkes zur Förderung der Minderheitensprachen
Polnisch und Tschechisch in der Grenzregion Těšín / Cieszyn“
Editors:
Mathias Stuflesser, email: Mathias.Stuflesser eurac.edu
Claudia Richter, email: Claudia.Richter tu-dresden.de
Paulina M. Borowska, email: Paulina.Borowska studio.unibo.it
Dieser Report ist das Resultat des Projektes :
„Bildung eines Netzwerkes zur Förderung der
Minderheitensprachen Polnisch und Tschechisch
in der Grenzregion Těšín / Cieszyn“
Koordination
Mathias Stuflesser, EURAC
Kofinanziert durch
AUTONOME REGION TRENTINO-SÜDTIROL
REGIONE AUTONOMA TRENTINO-ALTO ADIGE
REGION AUTONÓMA TRENTINO-SÜDTIROL
Europäische Akademie Bozen
Academia Europeica Bulsan
Accademia Europea Bolzano
(EURAC)
(EURAC)
(EURAC)
Drususallee, 1
Alea Drusus 1
Viale Druso, 1
39100 Bozen - Italien
39100 Bulsan - Talia
39100 Bolzano - Italia
Tel. +39 0471 055126
Tel. +39 0471 055126
Tel. +39 0471 055126
Fax +39 0471 055199
Fax +39 0471 055199
Fax +39 0471 055199
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Copyright Information:
Printed in Bozen / Bolzano in November 2006.
Any sort of reproduction - including excerpts - is permitted only when indicating the
exact source. Please quote it as indicated in the following example:
Author’s name, “Title”, Czeski Cieszyn / Český Těšín paper (2006), Nr, page, at
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Raclavská – Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w perspektywie historycznej
Streszczenie
Przedłożony artykuł składa się z dwu części - pierwsza dotyczy historii języka
polskiego na Śląsku Cieszyńskim, druga opisuje stan dzisiejszy na terenach tzw.
Zaolzia czyli tej części Cieszyńskiego, która po podziale w roku 1920, stała się
częścią Republiki Czechosłowackiej (dziś Republiki Czeskiej). Część historyczna
pracy podaje wyniki badań rozwoju języka polskiego przeprowadzonych na
podstawie analizy zabytków piśmiennych - od czasów najstarszych (koniec XVI
wieku) do początku wieku XX. Na podstawie zjawisk językowych i
pozajęzykowych autorka wydzieliła cztery stadia polszczyzny cieszyńskiej.
Analiza polskich tekstów wykazała, że rozwój polszczyzny cieszyńskiej szedł
innym torem niż polszczyzna ogólna. Różnice przejawiły się głównie w użyciu
archaicznych form gramatycznych.
Druga część artykułu dotyczy współczesnego języka polskiego w czeskiej części
Śląska Cieszyńskiego. Autorka przeprowadziła badania osób dwujęzycznych w
środowisku uczniów szkół średnich z polskim językiem nauczania. Na podstawie
wypracowań pisemnych autorka wskazała na specyficzne cechy językowe
pojawiające się u młodego pokolenia korzystającego na co dzień z ludowej gwary
cieszyńskiej pełniącej rolę kodu potocznie mówionego a polskiego języka
ogólnego, który jest prestiżowym kodem komunikacji pedagogicznej. Poza tym
stały kontakt z środowiskiem czeskim i nauka języka czeskiego w szkole stanowią
bogate źródło interferencji. Powyższe zjawiska są przedmiotem rozważań autorki
dotyczących
współczesnego
języka
w
czeskiej
części
Śląska
Cieszyńskiegodell’abstract, testo dell’abstract, testo dell’abstract.
Autorka
Jana Raclavská, Ostravská univerzita w Ostrawie (Republika Czeska).
Key words
Czeski Cieszyn / Český Těšín - Śląsk Cieszyński - historia języka polskiego rozwój polszczyzny cieszyńskiej.
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Report des Projektes: „Bildung eines Netzwerkes zur Förderung der Minderheitensprachen
Polnisch und Tschechisch in der Grenzregion Těšín / Cieszyn“
Inhaltsverzeichnis des Reports
Paper Nr.1:
Minderheitensprache Polnisch und
Mehrsprachigkeit in Czeski Cieszyn / Český Těšín
1. Überblick zu allgemeinen demographischen, historischen, sozialen und
rechtlichen Aspekten
2. Sprachgebrauch und Sprachbewusstsein
3. Sprachen in Erziehung und Ausbildung
4. Medien, Literatur und andere kulturelle Ausdrucksformen
5. Vereine und Institutionen
6. Sprachen und grenzübergreifende Zusammenarbeit
7. Ausblick- Perspektiven und Bedrohung der sprachlichen und
demographischen Entwicklung
Paper Nr 2:
Krótki zarys historyczny Śląska Cieszyńskiego
Paper Nr.3:
Kurzer Abriss der Geschichte des Teschener Schlesiens [Śląsk Cieszyński,
Těšínské Slezsko]
Paper Nr.4:
Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w perspektywie historycznej
Paper Nr.5:
Příspěvek k národnostní a jazykové situaci na území kolem města Český Těšín
v ČR
Paper Nr.6:
Die Sprachsituation im Teschener Schlesien aus historischer Perspektive
Paper Nr.7:
Report about the National and Language Situation in the Area around the city
Český Těšín in the Czech Republic
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Raclavská – Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w perspektywie historycznej
Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w
perspektywie historycznej
Jana Raclavská
Śląsk Cieszyński jest pojęciem geograficznym, historycznym i kulturowym.
Jego granice rzadko były identyczne z granicami jednostek administracyjnych.
Obecnie historyczny Śląsk Cieszyński leży na terytorium przygranicznym
Polskiej Rzeczpospolitej i Republiki Czeskiej – jego część północna znajduje
się w Polsce, południowa w Czechach. Rzeką graniczną jest rzeka Olza –
lewobrzeżna część, należąca do Czech, zajmuje obszar 1 270 km2, część
polska 1 002 km2.
Losy polityczne Śląska Cieszyńskiego były bardzo skomplikowane. Już od
wczesnego śrendiowiecza Śląsk był miejscem rywalizacji polsko-czeskiej i z
tego względu często zmieniał swoją przynależność państwową. W okresie
wczesnego średniowiecza przypuszczalnie Śląsk Cieszyński przez pewnien czas
wchodził wskład Państwa Wielkomorawskiego. Po jego rozpadzie dały znać o
sobie konflikty między Przemyślidami a polskim państwem Piastów. W drugiej
połowie X wieku Śląsk znajdował się pod panowaniem czeskim. Około roku 990
Mieszko I odebrał Czechom Śląsk. Wiek XI oznacza już stałe przyłączenie
Cieszyńskiego do państwa polskiego. Trudna sytuacja Polski w XIV wieku
zmusiła Kazimierza Wielkiego do zaniechania roszczeń do Śląska (w tym
również Cieszyńskiego) na rzecz państwa czeskiego. Niekonsekwentne próby
jego odzyskania nie przyniosły rezultatów. W roku 1526 wstępuje na tron
czeski Ferdynand I Habsburg i odtąd dzieli Śląsk losy monarchii habsburskiej.1
Ta sytuacja polityczna utrzymuje się do końca pierwszej wojny światowej,
kiedy nowo powstałe państwa – Polska i Czechosłowacja – rozpoczynają spór o
Śląsk Cieszyński. Ostatecznie w roku 1920 dochodzi do jego rozstrzygnięcia –
zostaje ustalona granica na Olzie i w ten sposób Śląsk Cieszyński zostaje
podzielony na część polską i czechosłowacką. Jeszcze raz, na krótko, obie
części Śląska Cieszyńskiego łączą się, mianowicie w roku 1938 w wyniku
traktatu monachijskiego. Niecały rok później w konsekwencji klęski
wrześniowej wcielone zostają w obręb rzeszy niemieckiej. Po zakończeniu
wojny granice między Polską a Czechosłowacją powracają do stanu z
roku 1920. Granice te stopniowo tracą przepuszczalność z powodów
1
Kadłubiec 1994 lub Kadłubiec 1992: 447-456.
1
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Report des Projektes: „Bildung eines Netzwerkes zur Förderung der Minderheitensprachen
Polnisch und Tschechisch in der Grenzregion Těšín / Cieszyn“
polityczno-gospodarczych. Dopiero listopad 1989 i zbliżenie obu państw w
ramach Unii Europejskiej przywróciły pojmowanie Śląska Cieszyńskiego jako
jednolitej, historycznej krainy.
Wszystkie powyższe czynniki, jak również wiele innych, wpłynęły na język
tutejszej ludności. W nielicznych próbach określenia rozwoju sytuacji
językowej na Śląsku Cieszyńskim podkreślane bywają z reguły następujące
fakty. W pierwszym okresie, od czasów najdawniejszych do drugiej połowy
XVIII wieku, wpływała na ponaddialektalną odmianę języka polskiego
kolonizacja niemiecka w XIII i XIV wieku, jak również utrata więzi politycznej
z państwem polskim spowodowana zrzeczeniem się praw do Śląska przez
Kazimierza Wielkiego i związane z tym przejście terytorium śląskiego pod
panowanie Luksemburgów a następnie Habsburgów2. Do drugiej połowy XIV
wieku kancelaria książęca, kościoły, szkoły posługiwały się kosmopolityczną
łaciną, podobnie jak w pozostałych krajach europejskich. Później z rozwojem
miast, rzemiosła, handlu i wspomnianą kolonizacją niemiecką zaczynają
pojawiać się dokumenty niemieckie. W sto lat później husytyzm utorował
drogę językowi czeskiemu do kancelarii i urzędów cieszyńskich. Po Białej
Górze znaczenie tego języka maleje. Zaczyna nad nim górować język
niemiecki, a w pewnych kręgach znowu łacina, co ma związek z
kontrreformacją. W Cieszynie przeprowadzali ją głównie jezuici od 1671 roku
przez 101 lat.3
Drugi etap rozwoju sytuacji językowej na Śląsku Cieszyńskim dotyczy
okresu od połowy XVIII wieku do roku 1920.4 Ważnym wydarzeniem, które
oznaczało ekspansję czeszczyzny nie tylko do urzędów, lecz również do szkół,
było utworzenie Gubernium Morawsko-Śląskiego w 1782 roku. Za okres
przełomowy w historii Cieszyńskiego uważa się wydarzenia kulturalne i
polityczne roku 1848. Odegrały one ważną rolę w kształtowaniu się
świadomości narodowej szerokich mas ludności cieszyńskiej oraz w
umocnieniu pozycji polszczyzny ogólnej, szczególnie jej odmiany pisanej języka literackiego.5
Następny etap rozwoju sytuacji językowej na Śląsku Cieszyńskim rozpoczął
się w roku 1920. Po podziale Cieszyńskiego jego zaolziańska część zaczęła
rozwijać się w innych warunkach niż reszta terytorium. Tereny te, zwłaszcza
2
3
4
5
Labocha 1997.
Kadłubiec 1992:. 448.
Labocha 1997 : 12.
Labocha 1997 : 12-13.
2
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Raclavská – Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w perspektywie historycznej
po II wojnie światowej, pozostają pod znacznym oddziaływaniem języka
czeskiego. Przemieszanie ludności, nowe procesy osadnicze, zmiany w
strukturze narodowościowej, wpływ środków masowej komunikacji powodują,
że w polszczyźnie tego regionu mniej jest dialektyzmów, a więcej
bohemizmów6.
W poniższej tabelce przedstawiono bardziej szczegółowo etapy rozwoju
polszczyzny cieszyńskiej.
1. okres (do pierwszej połowy XVI wieku)
1.1. okres przedpiśmienny (do połowy XII wieku) - z tego
okresu nie dochowały się żadne zabytki piśmienne,
1.2. okres piśmienny (od połowy XII wieku do pierwszej
połowy wieku XVI) - pierwsze zabytki piśmiennictwa
łacińskiego i niemieckiego, kolonizacja niemiecka,
husytyzm i wpływy czeskie, Śląsk Cieszyński częścią
wielonarodowościowej monarchii habsburskiej;
2. okres (od połowy XVI wieku - do początku XVIII wieku)
2.1. (od połowy XVI wieku - do połowy XVII wieku) reformacja na Śląsku Cieszyńskim - rozwój oświaty
ludu w języku polskim,
2.2. (od połowy XVII - do początku wieku XVIII) kontrreformacja na Śląsku Cieszyńskim, nasilenie
germanizacji, pierwsze polskie zabytki piśmienne
Śląska Cieszyńskiego;
3. okres (początek wieku XVIII - rok 1848)
3.1. (od 1707 - do połowy XVIII wieku) - aktywizacja zboru
cieszyńskiego, powstanie znaczących dzieł literatury
religijnej, pierwsze książki polskie drukowane czcionką
gotycką,
3.2. (druga połowa XVIII wieku) - pojawiają się pierwsze
polskie utwory świeckie,
6
Kadłubiec 1992 : 455.
3
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Report des Projektes: „Bildung eines Netzwerkes zur Förderung der Minderheitensprachen
Polnisch und Tschechisch in der Grenzregion Těšín / Cieszyn“
3.3. wzmożone wpływy języka niemieckiego (1782-1848),
założenie Gubernium Morawsko-Śląskiego (czeski język
urzędowy), rozpoczynają swoją działalność piśmiarze
cieszyńscy;
4. okres (od 1848 roku - do 1920 roku)
4.1. ruch narodowy i walka o prawa językowe w
Cieszyńskiem - publicystyka w języku polskim, język
polski w urzędach Śląska Cieszyńskiego,
4.2. wpływy polszczyzny literackiej;
5. okres (od roku 1920)
współczesne dzieje polszczyzny cieszyńskiej
Badania ukazały, że polszczyzna cieszyńska ma swoją wewnętrzną dynamikę.
Jej rozwój w pewnych okresach zbiega się z rozwojem polszczyzny ogólnej, w
innych jest w stosunku do niej opóźniony lub idzie własną drogą. Z analizy
nazw miejscowych i częściowo osobowych przyjmujemy, że najstarsza
polszczyna cieszyńska charakteryzowała się wspólnymi cechami, jakie
odnotowano w języku staropolskim. Szczupła baza materiałowa nie pozwala
na wysunięcie bardziej szczegółowych wniosków. W późniejszym okresie, czyli
od połowy XVI wieku, przejawi się peryferyjność Śląska Cieszyńskiego. Wtedy
odnotowujemy rozwój pochylonych, gdy tymczasem w polszczyźnie ogólnej
następuje już faza ich usuwania. Różnica między å pochylonym i a jasnym w
polszczyźnie XVI wieku słabnie i zanika w wieku XVIII, w polszczyźnie
cieszyńskiej å pochylone zbliża się w wymowie do o i występuje jeszcze w
XX wieku.7 Interesujący jest też rozwój grupy ř+i, która wypierana jest w
Cieszyńskiem przez połączenie ř+y (XVI wiek), by na początku wieku XVIII w
pełni przejawić się w dziełach drukowanych przez pastorów kręgu byczyńskokluczborskiego i przetrwać w gwarze do dziś. Zbliżenie š do ř z języka
ogólnego nie dotarło do polszczyzny cieszyńskiej, częste, natomiast, było
podreślanie frykatywności ř, co działo się do XIX wieku. Staropolska miękkość l
ustępująca w polszczyźnie ogólnej XVI wieku, w Cieszyńskiem przetrwała do
początku XVIII wieku, zanikła zaś dopiero w wieku następnym. Realizacja grup
śr, źr jako strz, źrz/zrz przestaje pojawiać się w pozycjach drukowanych w
połowie XIX wieku, podobnie jak w polszczyźnie ogólnej, trwa jednak w
7
Greń 2000: 72-73.
4
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Raclavská – Sytuacja językowa na Śląsku Cieszyńskim w perspektywie historycznej
pamiętnikach chłopskich. W zakresie fleksji rzeczowników w użyciu jest wiele
końcówek, które wyszły z użycia z polszczyzny ogólnej w wiekach XVI i XVII.
Podobnie było ze formami aorystu –bych w czasie przeszłym i w trybie
przypuszczającym, które już w ciągu pierwszych dziesięcioleci XVII wieku w
polszczyźnie ogólnej zanikły, w cieszyńskiej odmianie przetrwały do XIX
wieku, a w gwarze stosowane są do dziś. W zasobie leksykalnym
zakonserwowało się wiele archaizmów staropolskich, ale z drugiej strony
język był otwarty na przyjmowanie wyrazów obcych, zwłaszcza związanych
z rozwijającym się rzemiosłem, handlem, przemysłem, urzędami, później
również nowymi formami gospodarowania i uprawy roli.
Badanie historii języka regionalnego w Cieszyńskiem znaczy uświadomienie
sobie jego peryferyjności, uchwycenie momentów zbliżania się i oddalania od
odmiany ogólnej, korzystanie ze szczupłej bazy źródłowej i wyczulenie na
wpływy języków urzędowych. Są to tylko najważniejsze zagadnienia tego
procesu. Pozostaje cała gama innych, włączanych do tzw. czynników
pozajęzykowych, które w rozwoju polszczyzny cieszyńskiej odegrały niemałą
rolę. Nie na ostatnim miejscu powinien znaleźć się również fakt, że język jest
dla tutejszej ludności jednym z warunków zachowania własnej tożsamości.
5
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen
Report des Projektes: „Bildung eines Netzwerkes zur Förderung der Minderheitensprachen
Polnisch und Tschechisch in der Grenzregion Těšín / Cieszyn“
Bibliografia
Greń, Z.: Śląsk Cieszyński. Dziedzictwo językowe. Warszawa 2000.
Kadłubiec, K. D.: Z dziejów polszczyzny cieszyńskiej. Prace Filologiczne, Tom
XXXVII. Warszawa 1992.
Kadłubiec, K. D.: Cieszyńsko-zaolziańska polszczyzna. Katowice 1994.
Labocha, J.: Polsko-czeskie pogranicze językowe na Śląsku Cieszyńskim.
Zagadnienia językowe. Kraków 1997.
Raclavská, J.: Język polski na Śląsku Cieszyńskim w XIX wieku. Ostrava 1998.
6
http://www.eurac.edu/Org/LanguageLaw/Multilingualism/Projects/teschen