Mauzoleum Pia stów

lepszych prac w dorobku Rauchmillera, są „najbardziej
oryginalnym wytworem rzeźby portretowej z drugiej połowy XVII w. na Śląsku”. Wyobrażają członków rodziny Jerzego Wilhelma „wiodących swą ostatnią rozmowę”. Zapis
łacińskiego dialogu umieszczono na cokołach posągów. Księżna Ludwika zwraca się do męża: „Heu mihi soli” („Biada
mnie samej”), książę Chrystian odpowiada: „Nescia gnati”
(„Nieświadoma losu syna”), Jerzy Wilhelm stwierdza: „At
sequor ipse” („Podążam sam”), jego starsza siostra Karolina
zamyka rozmowę retorycznym pytaniem: „Spes ubi nostrae”
(„Gdzież nasza nadzieja”).
W centralnym polu kopuły znajduje się fresk ukazujący
Heliosa, boga słońca zatrzymującego rydwan przed gwiazdozbiorem Raka. Sens alegorii objaśnia łacińska inskrypcja,
którą można uznać za motto całego programu ideowego mauzoleum: „Domy królewskie upadają, gwiazdy w pył się obracają, dziwisz się nawet biegowi słońca kres naznaczono”.
Motyw przemijania, nieuchronności losu, przeznaczenia, rozpoczęty na plafonie, widoczny jest w elementach stiukowej
dekoracji sklepienia i ścian, emblematycznych przedstawieniach sarkofagów, obecny w „ostatniej rozmowie” książęcej
rodziny i w tekście tablicy fundacyjnej. Wykuty w kamieniu
napis, podnosząc zasługi Domu Piastów dla Sarmacji, Śląska i Germanii, jest elementem programu gloryfikacji dynastii, jednocześnie punktem odniesienia dla treści dwóch
cyklów malowideł zdobiących mauzoleum. Każdy zespół
składa się z ośmiu przedstawień, ułożonych chronologicznie,
opatrzonych łacińskimi komentarzami (początek nad wnęką centralną, od strony lewej do prawej). Freski w bocznych
polach kopuły ukazują pierwszych piastowskich władców
Polski: legendarnego Piasta, jego syna Siemowita, Mieszka I wprowadzającego chrześcijaństwo, Bolesława Chrobrego (dwukrotnie), podczas symbolicznej koronacji w Gnieźnie
oraz wykupu ciała św. Wojciecha, rządy Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Śmiałego, oraz Bolesława Krzywoustego
zwycięzcę cesarza niemieckiego Henryka V.
Mauzoleum Piastów
Mauzoleum Piastów w kościele św. Jana
w Legnicy powstało w latach 1677-1679.
Pierwsza na Śląsku barokowa kaplica grobowa należy do najwybitniejszych zabytków epoki
łączących w harmonijną całość wszystkie dziedziny sztuki: architekturę, rzeźbę i malarstwo. Wyróżnia się układem przestrzennym, dekoracją wnętrza oraz programem ideowym.
Kościół św. Jana od połowy XVI w. pełnił, wraz z kolegiatą św. Jadwigi w Brzegu, funkcję nekropolii Piastów legnicko-brzeskich. W niewielkiej, wówczas jednonawowej, gotyckiej
świątyni znajdowały się liczne książęce nagrobki, epitafia
i trumny. Po wygaśnięciu dynastii, w prezbiterium kościoła
usytuowano Mauzoleum Piastów. W początkach XVIII w. rozebrano gotycką nawę, niszcząc wyposażenie wnętrza, w tym
także piastowskie pomniki. Zachowano jedynie dawny chór
z mauzoleum, które jako boczną kaplicę włączono w bryłę
nowego, barokowego kościoła. Układ ten, mimo dramatycznych losów obu budowli, przetrwał do dzisiaj.
Ostatnim władcą w dziejach śląskiej dynastii piastowskiej był Jerzy Wilhelm (1660-1675) syn księcia Chrystiana
(1618-1672) i księżnej Ludwiki Anhalt Dessau (1631-1680).
W marcu 1675 r. młody książę, złożył hołd cesarzowi Leopoldowi I Habsburgowi, który uznał go pełnoletnim i przekazał
rządy w księstwach legnickim, brzeskim i wołowskim. Jerzy
Wilhelm panował zaledwie osiem miesięcy. Zmarł w Brzegu 21 listopada 1675 r., jego zwłoki przewieziono do Legnicy
i złożono 8 lutego 1676 r. w kościele św. Jana.
Księżna Ludwika świadoma politycznych konsekwencji
śmierci syna oraz historycznego znaczenia rodu, postanowiła wznieść rodzinne mauzoleum będące jednocześnie pomnikiem całej dynastii Piastów.
Posąg księżnej Ludwiki, fot. 2002 r.
Mauzoleum Piastów, widok ogólny wnętrza, fot. 2002 r.
Ograniczone środki finansowe jakimi księżna dysponowała zdecydowały o umieszczeniu kaplicy grobowej w prezbiterium kościoła św. Jana. Matka Jerzego Wilhelma była
fundatorką Mauzoleum Piastów oraz autorką ogólnej koncepcji i myśli przewodniej zawartego w nim programu ideowego. Duży wpływ na jego konkretyzację, wybór elementów
dekoracyjnych i symbolicznych oraz ich opracowanie literackie miał Daniel Casper von Lohenstein (1635-1683), poeta
związany z dworem piastowskim. Jego dziełem jest również
tekst tablicy fundacyjnej znajdującej się w mauzoleum.
Projekty architektoniczne opracował włoski budowniczy
Carlo Rossi (zm. 1688 r.), który przez wiele lat zatrudniony był przez Piastów przy rozbudowie rezydencji w Oławie.
W 1672 r. osiadł we Wrocławiu, gdzie w katedrze wzniósł kaplicę Najświętszego Sakramentu.
Posąg księcia Jerzego Wilhelma, fot. 2002 r.
W Legnicy, wykorzystując wnętrze chóru oraz część przęsła wschodniego gotyckiego kościoła, Rossi stworzył barokową kaplicę na planie koła, nakrytą kopułą. Powierzchnia
założenia powiększona została o pięć wnęk wbudowanych
między przypory. Od strony kościoła przestrzeń zamknęła ściana z dwoma arkadowymi przejściami. Ostrołukowym
oknom nadano od wewnątrz kształt prostokąta. Pod posadzką kaplicy powstała duża krypta. Umieszczono w niej
wszystkie zachowane trumny książąt pochowanych w kościele. Średniowieczne mury pozostawiono na zewnątrz w surowej cegle.
Cztery, naturalnej wielkości, alabastrowe posągi są dziełem wybitnego wiedeńskiego artysty Macieja Rauchmillera
(1645-1686), którego udziału nie można wykluczyć w realizacji wystroju malarskiego kaplicy. Figury zaliczane do naj-
Widok wnętrza kopuły, fot. 2002 r.
Drugi cykl malowideł, umieszczony na ścianach nad arkadami, dotyczy śląskiej linii Piastów. Ukazuje kolejno: pojednanie Bolesława Kędzierzawego z Władysławem Wygnańcem,
walkę Bolesława Wysokiego z rycerzem-olbrzymem w Mediolanie, sprawiedliwe rządy Henryka I Brodatego i św. Jadwigi, śmierć ich syna Henryka Pobożnego w bitwie pod
Legnicą w 1241 r., książąt śląskich podczas składania hołdu lennego królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu,
księcia brzeskiego Jerzego II zasłużonego budową zamku
w Brzegu oraz Jerzego Wilhelma składającego w Wiedniu
hołd cesarzowi Leopoldowi I.
W centralnej wnęce mauzoleum pierwotnie znajdowała
się figura Chrystusa Zmartwychwstałego, mająca kluczowe
znaczenie dla sepulkralnego programu kalwińskiej kaplicy
(książęta legnicko-brzescy zmienili wyznanie luterańskie na
kalwińskie w początkach drugiego dziesięciolecia XVII w.).
Rzeźba, wykonana prawdopodobnie tak jak pozostałe przez
Rauchmillera, zaginęła w początkach XIX w. Cztery wnęki boczne przeznaczone były na miejsce pochówku rodziny
ostatniego Piasta. Około 1679 r. w nowo wzniesionym mauzoleum, ustawiono wydobyte z krypty sarkofagi księcia Chrystiana i jego syna Jerzego Wilhelma. Niebawem, w 1680 r. po
śmierci księżnej Ludwiki, w kaplicy ulokowano trumnę z jej
doczesnymi szczątkami. Nigdy nie spoczęła tutaj Karolina,
od 1673 r. księżna holsztyńska, która przeszła na katolicyzm
i zgodnie ze swoją wolą została pochowana w Trzebnicy. Dwie
cynowe trumny przeniesiono z krypty do mauzoleum w początkach XIX w. Należą one do Zofii Elżbiety (1589-1622),
pierwszej żony księcia Jerzego Rudolfa oraz do Ludwika IV
(1616-1663), brata księcia Chrystiana.
Sarkofag księcia Jerzego Wilhelma, fot. 2002 r.
Wsparty na czterech figurach - alegoriach cnót dobrego władcy. Tarcze
z emblematami ukazują kwiat aloesu, symbolizujący śmierć piętnastoletniego
księcia oraz przełamaną tarczę herbową pod mitrą książęcą symbol wygaśnięcia dynastii. Umieszczone w narożnikach wieka kwiaty słonecznika, wyrażają
nadzieję na zmartwychwstanie do życia wiecznego. Sarkofag wykonany na
przełomie 1675 i 1676 r.
Urząd Miasta Legnicy
Sarkofag księcia Chrystiana. Wsparty na sześciu śląskich orłach piastowskich. Wykonany w 1672 r. Fot. 2002 r.
Mauzoleum Piastów w 1841 r. Litografia ze zbiorów Muzeum Miedzi
w Legnicy. Rycina ukazuje stan po renowacji z 1819 r., kiedy to m.in. pokryto tynkiem i zamalowano uszkodzone freski. Na miejscu malowideł dolnego rzędu umieszczono napisy i daty odnoszące się do osób pochowanych
w kaplicy, gdzie dodatkowo ulokowano dwa cynowe sarkofagi wydobyte
z krypty. Posąg księżnej Karoliny odwrócony tyłem do pozostałych trzech
rzeźb, ustawiony został w ten sposób, zapewne na jej osobiste życzenie
w związku ze zmianą wyznania. Figurę przestawiono dopiero podczas renowacji w 1906 r.
Sarkofagi Jerzego Wilhelma i jego rodziców, wykonane
z posrebrzonej miedzi, ozdobione nakładaną, pozłacaną dekoracją trybowaną, są dziełami sztuki o wybitnych wartoś
-ciach artystycznych.
Do oryginalnych barokowych elementów wyposażenia
mauzoleum obok sarkofagów należą: alabastrowe posągi, tablica fundacyjna, kraty oraz fragmenty fresków w kopule.
Dekoracje stiukowe kopuły i ścian, niemal wszystkie malowidła oraz inskrypcje są rekonstrukcjami wykonanymi w latach
1899-1906. Przeprowadzona wówczas kompleksowa konserwacja mauzoleum przywróciła wnętrzu pierwotny barokowy
charakter.
Fragment sarkofagu księżnej
Ludwiki.
Na narożnikach w dolnej części
trumny pełnoplastyczne, odlewane hermy, wygięte w kształcie
litery „S”. Na wieku złocone odlewy w formie ludzkich czaszek.
Sarkofag wykonany ok. 1677 r.
w warsztacie złotniczym w Augsburgu. Księżna Ludwika zamówiła go dla siebie, jeszcze za
życia, w okresie budowy Mauzoleum Piastów.
Fot. archiwum Muzeum Miedzi
w Legnicy.
Plan mauzoleum z rozmieszczeniem sarkofagów i rzeźb.
Sarkofagi: 1 - księżnej Ludwiki (zm. 1680 r.) , 2 - księcia Chrystiana (zm.
1672 r.), 3 - księżnej Zofii Elżbiety (zm. 1622 r.), 4 - księcia Jerzego Wilhelma (zm. 1675 r.), 5 - księcia Ludwika IV (zm. 1663 r.).
Posągi: a - księżnej Ludwiki, b - księcia Chrystiana, c - księcia Jerzego
Wilhelma, d - księżnej Karoliny. TF - tablica fundacyjna .
Na stronie tytułowej:
widok Mauzoleum Piastów z zewnątrz, fot. 2002 r.
Tekst - Grażyna Humeńczuk
Zdjęcia - Piotr Krzyżanowski
Oprac. graf. - Maria Antoniak
Druk - JAKS Wrocław
Wydawca - Biuro Prezydenta, Urząd Miasta Legnicy
www.legnica.eu
Legnica 2008
Mauzoleum
Piastów