Ochrona zasobów genetycznych roślin w świetle potrzeb krajowych i

Ochrona zasobów genetycznych roślin
w świetle potrzeb krajowych i zobowiązań międzynarodowych.
Dr Wiesław Podyma
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
Polska Akademia Nauk Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej
Zasoby genetyczne to różnorodność roślin, zwierząt i innych organizmów mających
obecnie charakter użytkowy lub posiadających potencjalną wartość. W odniesieniu do
gatunków udomowionych jest to suma wszystkich genetycznych kombinacji wytworzonych
w procesie ewolucji lub sztucznej selekcji. Zasoby genetyczne roślin użytkowych to wszystkie
gatunki, odmiany i formy roślin uprawnych oraz ich dzikich przodków i krewniaków.
Ocenia się, że na świecie opisanych jest około 250 000 gatunków roślin; wśród nich
30 000 to gatunki jadalne, a 7000 było uprawianych lub zbieranych przez człowieka. Należy
sądzić, że kilka tysięcy gatunków roślin może mieć znaczenie dla wyżywienia człowieka, ale
tylko kilkadziesiąt z nich stanowi podstawę naszej diety.
Zjawisko erozji genetycznej występuje w większości regionów świata. Erozja
genetyczna to gwałtowne zmniejszanie się liczby gatunków i odmian roślin na terenach ich
dotychczasowego występowania Dwadzieścia jeden procent europejskiej flory roślin
naczyniowych jest klasyfikowane jako zagrożone. Podobnie stare tradycyjne odmiany są
zastępowane przez niewielką liczbę nowych, wysokowydajnych odmian. Główną przyczyną
erozji genetycznej są zmiany w sposobach gospodarowania.
Jedną z form przeciwdziałania erozji genetycznej jest ochrona ex situ. W obecnej chwili
na świecie istnieje ponad 1 600 kolekcji zasobów genowych roślin użytkowych, gdzie
przechowywanych jest ponad 7.4 miliona obiektów. Zgromadzone zasoby zgodnie z
ustaleniami międzynarodowymi stanowią suwerenną własność państw. W Polsce
przechowywany jest jeden procent światowych zasobów genowych roślin
Ochrona zasobów genetycznych roślin użytkowych w Polsce jest realizowana przez
szereg współpracujących ze sobą instytucji odpowiedzialnych za poszczególne kolekcje
wiodące roślin użytkowych. Kolekcje te tworzą bank genów, którego zadaniem jest
zachowanie zasobów genetycznych ex situ roślin użytkowych. Oprócz nadrzędnego zadania
zachowania różnorodności biologicznej mają ściśle określone zadania praktyczne, których
celem jest dostarczanie możliwie szerokiego materiału wyjściowego do hodowli.
Kolekcje krajowe są zobowiązane zabezpieczać przede wszystkim zasoby genowe
pochodzące z Polski (dzikie gatunki, ekotypy, odmiany miejscowe i krajowe formy
uprawne, rejestrowane odmiany i odmiany skreślone z rejestru oraz wartościowe materiały
genetyczne wytworzone w placówkach badawczych). W banku genów zgromadzone jest w
chwili obecnej ponad 80 tysięcy obiektów. Gromadzone w wyspecjalizowanych kolekcjach
materiały są łatwo dostępne dla programów hodowlanych, naukowców czy rolników.
Ważnym elementem ułatwiającym dostęp i wybór właściwych materiałów jest informacja
towarzysząca przekazywanym próbkom.
Najważniejszym, międzynarodowym dokumentem na temat ochrony roślinnych
zasobów genowych jest podpisana w 1992 roku w Rio de Janeiro, Konwencja
o Różnorodności Biologicznej. Jej sygnatariusze (192 państw należących do ONZ, w tym
Polska), są zobowiązani badać, chronić i w sposób zrównoważony wykorzystywać
różnorodność biologiczną.
1
Konwencja uwypukla fakt, że organizmy żywe na kuli ziemskiej są dobrem całej
ludzkości i nakłada moralny obowiązek na sygnatariuszy i całą społeczność naszej planety do
zachowania ich dla przyszłych pokoleń. Bardzo istotne dla dalszych dziejów ludzkości jest,
jak czytamy w preambule konwencji, zachowanie genetycznego bogactwa tych gatunków
roślin i zwierząt, które zapewniają byt człowiekowi. Poza tym, Konwencja przewiduje
ochronę wiedzy, innowacji i praktyk lokalnych społeczności ludzkich, ponieważ ich tryb życia
sprzyja zachowaniu różnorodności biologicznej.
Negocjacje nowego reżimu międzynarodowego dotyczącego dostępu i podziału
korzyści trwały od 2004 do 2010 roku. Doprowadziły one do przyjęcia w październiku 2010
roku, podczas 10 Konferencji Stron Konwencji, nowego instrumentu prawa
międzynarodowego, Protokołu z Nagoi dotyczącego dostępu do zasobów genetycznych oraz
uczciwego i sprawiedliwego podziału korzyści wynikających z ich wykorzystania. Protokół z
Nagoi ustanawia system zobowiązujący użytkowników zasobów genetycznych do dzielenia
się z dawcą tych zasobów korzyściami powstałymi w wyniku ich wykorzystania. Protokół z
Nagoi ma zastosowanie do zasobów genetycznych zarówno organizmów dziko żyjących jak i
użytkowanych gospodarczo oraz tradycyjnej wiedzy związanej z tymi zasobami.
Od października 2012 roku w Radzie UE oraz w Parlamencie Europejskim trwały
intensywne prace nad projektem Rozporządzenia przygotowanym przez Komisję
Europejską. Tekst Rozporządzenia, został ostatecznie przyjęty w 2014 roku. Przyjęcie
legislacji wspólnotowej oraz legislacji krajowej pozwoli na ratyfikację Protokołu z Nagoi
przez kraje członkowskie UE. Celem nowego rozporządzenia jest wdrożenie Protokołu z
Nagoi, a jednocześnie zwiększenie możliwości rozwoju nauk przyrodniczych i prac
badawczo-rozwojowych w UE, zapobieżenie użytkowaniu nielegalnie pozyskanych zasobów
genetycznych i tradycyjnej wiedzy na terytorium Wspólnoty oraz wsparcie skutecznego
wdrażania porozumień dotyczących dzielenia się korzyściami.
Kolejnym strategicznym dokumentem międzynarodowym przyjętym w roku 2001 jest
Międzynarodowy Traktat o Zasobach Genetycznych Roślin dla Wyżywienia i Rolnictwa.
Traktat został ratyfikowany przez Polskę w roku 2004. Celami Traktatu jest ochrona i
zrównoważone użytkowanie zasobów genetycznych roślin dla wyżywienia i rolnictwa oraz
sprawiedliwy i równoprawny podział korzyści wynikających z ich użytkowania, które
realizowane są zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej, na rzecz
zrównoważonego rolnictwa i bezpieczeństwa żywnościowego.
Przystąpienie przez Polskę do Konwencji o Różnorodności Biologicznej potwierdza
wolę i formalizuje obowiązek realizacji przez Polskę postanowień zawartych w
międzynarodowych umowach dotyczących ochrony zasobów genowych roślin użytkowych o
rzeczywistej – bezpośredniej lub potencjalnej wartości dla hodowli, badań naukowych oraz
do innych celów ważnych dla gospodarki narodowej.
Warszawa, 2015-04-07
Wiesław Podyma
2