Społeczeństwo i Polityka. Pismo Edukacyjne

Transkrypt

SPOŁECZEŃSTWO
i
POLITYKA
1
2
AKADEMIA HUMANISTYCZNA
IMIENIA ALEKSANDRA GIEYSZTORA
WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH
SPOŁECZEŃSTWO
i
POLITYKA
Pismo edukacyjne
Azja Centralna
– problemy historii i współczesności
Numer monograficzny pod redakcją naukową
Tadeusza Bodio, Wojciecha Jakubowskiego, Piotra Załęskiego
przygotowany we współpracy z Zakładem Badań Wschodnich
Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
Nr 2–4 (11–13)/2007
Pułtusk
Rada Programowa:
prof. Adam Koseski (Honorowy przewodniczący),
prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk (Przewodniczący), prof. Tadeusz Bodio, mgr Grażyna Filipiak,
prof. Marek Jabłonowski, prof. Daria Lipińska-Nałęcz, mgr Barbara Kobzdej, prof. Teresa
Łoś-Nowak, prof. Anna Magierska, dr Marek Nadolski, prof. Kazimierz Przybysz, ks. prof. Henryk
Skorowski, ks. dr Marek Solarczyk, dr Tadeusz Wallas, prof. Ryszard Zięba, prof. Marek Żmigrodzki
Redakcja:
dr hab. Wojciech Jakubowski (redaktor naczelny), mgr Konrad Jajecznik (sekretarz redakcji),
dr Tomasz Słomka, mgr Mariusz Włodarczyk, dr Piotr Załęski
Recenzenci tomu:
prof. dr hab. Franciszek Gołembski (UW)
prof. dr hab. Stanisław Tokarski (PAN)
Projekt okładki
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Opracowanie graficzne i łamanie
Studio OFI – Krystyna Fankulewska
ISSN 1733−8050
© Copyright by Akademia Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora
Pułtusk 2007
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części
niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.
Wydawca
Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora
Wydział Nauk Politycznych
ul. Spacerowa 7, 06-100 Pułtusk
tel./fax (23) 691-90-66
e-mail: [email protected]
Podpisano do druku 1.12.2007 r.
Nakład 1000 egz.
Realizacja na zlecenie Wydawcy
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
4
Azja Centralna – problemy historii i współczesności
I. U ŹRÓDEŁ BADAŃ NAD AZJĄ CENTRALNĄ
Tadeusz Bodio, Wojciech Jakubowski, Piotr Załęski:
Słowo wstępne (w języku polskim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Tadeusz Bodio, Andrzej Wierzbicki, Piotr Załęski:
Współczesne polskie badania nad Azją Centralną (w języku polskim) . . .15
II. PROBLEMY HISTORII
Noomanbek Džaparov:
Archetypy starokirgiskich hydronimów jako czynniki geopolityki . . . . . . .42
D.M. Mažidenova:
Stosunki papiestwa z państwami Wschodu w późnym średniowieczu . . . . .47
Vsevolod S. Zamaraev:
Kontakty Czechów i Słowaków z Azją Centralną
(od średniowiecza do czasów najnowszych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Vladimir M. Ploskich:
Podróż F. Zibbersztajna nad Issyk-kul w 1825 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
B.Z. Bakeeva:
Ruch basmaczy w Turkiestanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Bajbolot K. Abytov:
Polacy – przesiedleńcy w Kirgistanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
Svetlana B. Kožirova:
Ujgurzy Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
A.A. Toktogulov:
Ewolucja formy państwa narodu kirgiskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Omówienia artykułów (w języku polskim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
5
III. TRADYCJE RELIGIJNE I TRYBALNE
S.M. Abdrasulov:
Tengrizm jako podstawa państwowości kirgiskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
Bajbolot K. Abytov:
Stan i perspektywy rozwoju religii w Kirgistanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Aziz K. Džusupbekov, B. Temišev:
Współczesny islam i jego wpływ na kulturę Kirgizów . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Ûrij O. Buluktaev:
Problem związku tożsamości religijno-wyznaniowej
i obywatelskiej w Republice Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
A.O. Kozubaeva:
Ekstremizm islamski w Azji Centralnej: realność zagrożenia
i problemy interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Roza Nurtazina:
Problemy zagrożenia ekstremizmem islamskim a bezpieczeństwo
w regionie centralnoazjatyckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
K.È. Sultanbekov:
Konflikty w Kirgistanie w świetle analizy komparatystycznej . . . . . . . . . . . . .174
G.B. Ajdarbekova, Aziz K. Džusupbekov:
Wspólnoty rodowo-plemienne Kirgizów i ich tożsamości:
analiza społeczno-filozoficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Aziz K. Džusupbekov:
Analiza strukturalno-funkcjonalna poziomów tożsamości
etnicznej Kirgizów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
Elena Breslavskaâ:
Rola tradycji w formowaniu ideologii państwa kirgiskiego . . . . . . . . . . . . . .199
Omówienia artykułów (w języku polskim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206
IV. SPOŁECZEŃSTWO I PROBLEM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA
OBYWATELSKIEGO
R. Stamova:
Jednostka w warunkach transformacji społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . .215
centralnoazjatyckiego
B.K. Abdylakimova, B.A. Maatkerimov:
Wartości Kirgizów w warunkach współczesnego imperializmu
kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
Galina Gorborukova:
Analiza stratyfikacyjna pozycji Rosjan w Biszkeku (Kirgistan) . . . . . . . . . . .228
6
Społeczeństwo i Polityka Nr 2–4 (11–13)/2007
Maral Š. Kalieva:
Świadomość polityczna jako czynnik modernizacji politycznej
Republiki Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
A.K. Bektanova:
O problemie budowy społeczeństwa obywatelskiego w Kirgistanie . . . . . . . .250
E.E. Burova:
Problemy tożsamości obywatelskiej we współczesnym Kazachstanie . . . . . .258
Žarkyn Ž. Šadymanova:
Rola masmediów w okresie transformacji społeczeństwa kirgistańskiego . . .273
Baktybek Murtaliev:
Organizacje pozarządowe i niepaństwowy sektor gospodarki w Kirgistanie . .281
V. PROBLEMY MODERNIZACJI I ROZWOJU SYSTEMU
POLITYCZNEGO
Maulen S. Ašimbaev, Anatolij G. Kosièenko, Abdumalik N. Nysanbaev,
Askar Ž. Šomanov:
Idea narodowa: propozycje omówienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291
Askar Ž. Šomanov, Anatolij G. Kosièenko:
Kazachstańska państwowość narodowa w warunkach globalizacji . . . . . . .304
Rustem K. Kadyržanov, Abdumalik N. Nysanbaev:
Instytucja Prezydenta jako podmiot modernizacji i konsolidacji
współczesnego społeczeństwa kazachstańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313
Anatolij G. Kosièenko:
Budowa państwa narodowego w Republice Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . .321
È.U. Kojèumanova:
Reformowanie ustroju państwowego niepodległego Kirgistanu
(1991-2005) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335
Sydyk Smadiârov:
Rozwój polityczny Kirgistanu po wydarzeniach marcowych
2005 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348
Venera A. Žeksembekova:
Reforma systemu partyjnego jako ważny kierunek modernizacji
politycznej w Republice Kazachstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .356
A.S. Žoldybalina:
Znaczenie „think tanków” w procesie politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364
7
!"# $ $%"$
AZJA CENTRALNA – PROBLEMY HISTORII I WSPÓŁCZESNOŚCI
I. !"# &'#( $$)%
* * +,-/ !+, %123 4-4, 5 ,4:
( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
+,-/ !+, +61 %624, 5 ,4:
( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
II. !"# $
4 )6:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
).". "6+:
. . .47
%+ C. :
(
) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
%+ ". 43:
!.. "## $- 1825 . . . . . . . . . .71
!.. !4:
% & ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
!1 7. :
* ++ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
$ !. 76:
, : /+0 . . . . . . .103
.
. 48-:
34+ . . . . . . . . . . . . . . . .110
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
III. 9# *!
$$7 )
$.". +-:
' . . . . . .129
!1 7. :
: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
7. )6--4, !. /:
. . . . . . . . . .146
8
;1 . !--4:
# -
& 6# . . . . . . . . . . .155
.. 7-:
$ 7 : # . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
-:
# #
- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
7.'. $-4:
. . . . .174
9.!. 1+4, 7. )6--4:
6 #9 :
+- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
7. )6--4:
-+ 7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
!4:
6 + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206
IV. !<$% !"
$
% 9
=)
$79
!<$%
.). $:
; 49 -
#9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215
!.7. +4, !.
. "4:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
9 9-4:
+ & % () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
" >. 7:
+ 6# . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
.7. !4:
& #9
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
9
.. !-:
# & +
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258
=4 =. >+:
6 <$ + #9 . . .273
!44 "-:
= + 7 6# . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284
V. !"# ")
% $7*
$$"#
"- $. /, 1 9. 7?4,
+-4 . , 4 =. >:
=+ : & #&4 . . . . . . . . . . . . . . . . .291
4 =. >, 1 9. 7?4:
+ #+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304
- 7. 7+6, +-4 . :
$ #> +
+ #9 . . . . . . . . .313
1 9. 7?4:
=+- 6#
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321
'.&. 71?-:
6 (1991-2005 .) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335
$+4 $+:
# 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348
% . =44:
6 * & + 6# . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .356
.$. =+:
/< +0 + . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .371
10
U źródeł badań
nad Azją
Centralną
SŁOWO WSTĘPNE
Oddajemy do Państwa rąk numer monograficzny, który poświęcony jest problematyce Azji Centralnej. Sądzimy, że zaprezentowane artykuły naukowców
z Kazachstanu i Kirgistanu wzbogacą dostępną w Polsce literaturę naukową dotycząca państw tego regionu. Numerowi towarzyszy jedynie jeden tekst naukowców
polskich poświęcony programowi badawczemu Współczesna Azja Centralna realizowanemu pod kierunkiem prof. Tadeusza Bodio. Zdecydowaliśmy się bowiem,
by w numerze tym o regionie mówiono wielogłosem, ale nie dobiegającym z zewnątrz. Uznaliśmy za stosowne wydanie artykułów w języku rosyjskim. Było to podyktowane z jednej strony kwestiami ekonomicznymi, z drugiej zaś – przekonaniem, że dla wyrobienia sobie opinii o sposobie uprawiania nauki czy węziej – pisania artykułów naukowych właściwsze będzie przeczytanie tekstu w języku,
w którym autorzy go napisali. Wydaje nam się, że dla osób zainteresowanych regionem jest to wybór zrozumiały, a jednocześnie nie stanowi bariery poznawczej.
Niniejszy numer mógł ukazać się dzięki naszym kontaktom z naukowcami
w Kazachstanie i Kirgistanie, w pewnej części wieloletnim. Jednak większość
z nich udało się nawiązać dzięki wyjazdowi naukowemu w ramach grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. Etnopolityczne uwarunkowania funkcjonowania elit władzy w postradzieckiej Azji Centralnej.
Trzydzieści cztery artykuły uczonych z Kazachstanu i Kirgistanu zostały
podzielone na cztery bloki problemowe, które kończą się polskimi omówieniami
wszystkich opublikowanych tekstów (dr Piotr Załęski, dr Andrzej Wierzbicki).
Redaktorzy w kilku przypadkach zdecydowali się na korektę tytułów. Poprawiono zauważone błędy gramatyczne, a także oczywiste – zapewne przypadkowe
– uchybienia merytoryczne.
Tadeusz Bodio, Wojciech Jakubowski, Piotr Załęski
13
Tadeusz Bodio,
Andrzej
Wierzbicki,
Piotr Załęski
WSPÓŁCZESNE
POLSKIE BADANIA
NAD AZJĄ CENTRALNĄ
W polskich, i nie tylko, naukach społecznych region Azji Centralnej bywa na
ogół niedoceniany. Przyporządkowanie go z racji postradzieckiej przeszłości do
obszaru Europy Wschodniej wzbudza na ogół charakterystyczny uśmiech z przekąsem1. W przypadku kontynentu azjatyckiego traktowany jest on z kolei marginalnie2. Jednocześnie – także za sprawą tzw. „nowej wielkiej gry” – zaobserwować można wzrost zainteresowania problematyką przemian systemowych w Azji
Centralnej3. Warto zaznaczyć, że coraz częściej pojawiają się publikacje, organizowane są przedsięwzięcia badawcze czy tworzone są jednostki naukowe specjalizujące się w tematyce centralnoazjatyckiej. Cieszy także fakt, że w Europie
Środkowej przoduje w tych przedsięwzięciach nauka polska. Problematyka ta
znajduje się także w centrum zainteresowania m.in. Zakładu Badań Wschodnich
Instytutu Nauk Politycznych UW, Wydziału Nauk Politycznych Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora czy Instytutu Wschodniego UAM. Spośród
polskich publikacji dotyczących regionu zwraca uwagę seria „Współczesna Azja
Centralna”4, której redaktorem jest Tadeusz Bodio5, osiągnięcia zespołu Marka
1
W żadnej z licznie ostatnio wydawanych monografii z zakresu systemów politycznych państw Europy Środkowej i Wschodniej państwa Azji Centralnej nie znalazły miejsca.
2 Np. w ponad 350-stronicowej monografii zbiorowej Géopolitique de l’Asie, Paris 2006 poświeca
się mu 7 stron uwagi.
3 Przegląd i charakterystykę zachodnich badań politologicznych Azji Centralnej, w szczególności
Kazachstanu, zawiera praca Murata Laumulina, Central’naâ Aziâ v zarubežnoj politologii i mirovoj geopolitike. Tom I: Central’naâ Aziâ i Kazachstan v sovremennoj politologii, Almaty 2005.
4 W ramach serii ukazało się 10 książek, w tym 5 monografii zbiorowych o poszczególnych państwach. Zostaną one wskazane w dalszej części tekstu głównego.
5 Tadeusz Bodio – absolwent Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (1975, dyplom z wyróżnieniem); doktor nauk filozoficznych (1979), doktor habilitowany w zakresie nauk o polityce (psychologia polityki, 1987). Specjalizacja naukowa: teoria i metodologia nauk politycznych, psychologia polityki, teoria i praktyka transformacji w państwach Europy Wschodniej, Azji Centralnej
i Zakaukazia. Autor ok. 150 prac naukowych, wydanych głównie po 1990 roku, także obcojęzycznych.
Od 1975 r. pracownik Instytutu Nauk Politycznych. W latach 1993–2005 w Zakładzie Filozofii i Socjologii Polityki (w latach 2000–2005 kierownik Pracowni Psychologii Polityki). Od 2005 r. kierownik noNr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
15
Gawęckiego6, a także prace Stanisława Zapaśnika7, Piotra Grochmalskiego8 czy
Aleksandry Zamarajewej9.
Artykuł niniejszy traktuje o programie badań nad procesami transformacyjnymi w państwach Azji Centralnej realizowanym przez Instytut Nauk Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1997 roku przy Instytucie funkcjonuje międzyuczelniany zespół, w którego skład wchodzą m.in. pracownicy i współpracownicy
Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, realizujący wspólnie
z uczonymi z Kazachstanu, Kirgistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu program badawczy nad przemianami w tych państwach po proklamowaniu niepodległości.
1. Geneza badań
W końcu 1996 r. doszło do spotkania przedstawicieli Wydziału Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (prof. Janusz Adamowski, prof.
Tadeusz Bodio) z ambasadorem Kazachstanu na Europę Środkową A. Sulejmenowem oraz przedstawicielami kręgów biznesu polskiego. Na owym spotkaniu,
zainicjowanym przez Departament Międzynarodowej Współpracy Dwustronnej
Ministerstwa Gospodarki, dyskutowano o potrzebie aktywizacji stosunków polsko-kazachstańskich, także istniejącym deficycie wiedzy o przemianach w Azji
wo utworzonego Zakładu Badań Wschodnich. Kierownik tematu „Transformacja w państwach Azji
Centralnej i Zakaukazia” realizowanego w ramach badań statutowych INP. W latach 1977–1979 przebywał na Uniwersytecie w dzisiejszym Sankt Petersburgu; w latach 1989–1983 profesor w Centrum Politologii Rosyjskiej Akademii Nauk i Centrum Społeczno–Politycznym przy Prezydencie Federacji Rosyjskiej, doradca Związku Polaków w Rosji, współpracował z Rosyjskim Towarzystwem Nauk Politycznych, uczestniczył w unikalnym amerykańsko–rosyjskim programie badań nad transformacją polityczną w okresie rozpadu ZSRR. Członek Rady Programowej pisma „Studia Nauk Politycznych”; przewodniczący Rady Programowej dwumiesięcznika „Nowe Sprawy Polityczne”; członek Rady Programowej
„Studiów Politologicznych”; członek Rady Programowej kwartalnika „Społeczeństwo i Polityka. Pismo
Edukacyjne”, członek Rady Naukowej pisma „Polityka Zdrowotna”. W latach 2001–2003 szef Zespołu Konsultacyjnego ds. Azji Centralnej w Biurze Bezpieczeństwa Narodowego; w latach 2003–2005
członek Grupy Refleksyjnej „Wspólnota Informacyjna” przy Urzędzie Rady Ministrów RP, współpraca z zespołem parlamentu polskiego ds. Azji Centralnej. Wiceprezes Fundacji Promocji Wiedzy o Polityce „Politeja”; członek Kapituły Pojednania Polsko–Ukraińskiego; członek Polskiego Towarzystwa
Nauk Politycznych, Polsko–Kirgiskiego Towarzystwa Gospodarczego; doradca prezesa holdingu „Bumar” ds. Azji Centralnej; konsultant izb gospodarczych i firm zainteresowanych rynkiem Kirgistanu.
Organizator i opiekun wypraw naukowych studentów Uniwersytetu Warszawskiego do Kirgistanu i innych państw regionu. Nagrodzony kilkunastoma prestiżowymi nagrodami za osiągnięcia w pracy naukowej i dydaktycznej. W marcu 2004 r. odznaczony orderem „Daneker” (“Przyjaźni Narodów”) za
działalność na rzecz rozwoju polsko–kirgiskich stosunków w dziedzinie nauki i kultury. W listopadzie
2005 r. otrzymał Indywidualną Nagrodę Naukową Pierwszego Stopnia Rektora Uniwersytetu Warszawskiego za cykl publikacji „Współczesna Azja Centralna”.
6 Kazachstańscy Polacy, Warszawa 1996; A.Rozwadowski, M.M. Kośko, T.A. Dowson (red.), Sztuka naskalna i szamanizm Azji Środkowej, Warszawa 1999; T. Zieliński, Między islamem a komunizmem,
Lębork 2001.
7 S. Zapaśnik, Kazachstan. Problemy wewnętrzne a kierunki polityki zagranicznej, Warszawa 1993;
Tenże, „Walczący islam” w Azji Centralnej. Problem społecznej genezy zjawiska, Wrocław 2006.
8 P. Grochmalski, Kazachstan: studium politologiczne, Toruń 2006.
9 A. Zamarajewa, Kazachstan–Uzbekistan: rywalizacja o przywództwo w regionie centralnoazjatyckim, Pułtusk 2007.
16
Centralnej, który rzutował m.in. na aktywność gospodarczą Polaków w tym regionie. W trakcie dyskusji poruszono kwestie związane z planowaną pierwszą wizytą
Nursułtana Nazarbajewa w Polsce.
Wtedy zrodził się pomysł wydania w Polsce książki prezydenta o pierwszych latach budowy podstaw państwowości Kazachstanu. Tadeusz Bodio został wówczas
poproszony, żeby został redaktorem naukowym wydania polskiego książki. Było
to zadanie dość trudne – adaptacja myśli politycznych formułowanych w konwencji azjatyckiej i napisanych w języju rosyjskim do standardów europejskich przy zachowaniu atmosfery, ducha książki nie była łatwym zadaniem. Tłumacze nie radzili sobie z tekstem, przyszło nie tylko redagować, ale całe fragmenty od nowa
tłumaczyć. Do wizyty prezydenta doszło w końcu listopada 1997 r. W jej oficjalnym programie były dwa punkty – spotkanie z prezydentem A. Kwaśniewskim
i prezentacja książki na Uniwersytecie Warszawskim.
Geneza projektu naukowego podejmującego problematykę transformacji
państw Azji Centralnej wiąże się zatem z publikacją w Polsce książki N. Nazarbajewa pt. U progu XXI wieku (Warszawa 1997). Jej prezentacja miała miejsce podczas pierwszej wizyty Prezydenta Republiki Kazachstan w Polsce. Kilkuset przedstawicieli świata polityki, gospodarki, kultury i nauki pozostało pod wielkim wrażeniem osobowości N. Nazarbajewa. W Sali Senatu Uniwersytetu Warszawskiego
prezydent wygłosił wiele ciepłych słów pod adresem Uniwersytetu, w którym
kształcą się także i studenci z Kazachstanu. Mówił także o potrzebie współpracy
naukowej i o otwartości ośrodków naukowych Kazachstanu na kontakty z Instytutem Nauk Politycznych oraz innymi ośrodkami naukowymi w kraju.
Prezydent N. Nazarbajew swoje wystąpienie na Uniwersytecie potraktował jako programowe w zakresie stosunków polsko-kazachstańskich. Było to dobre merytorycznie spotkanie we wspaniałej atmosferze. Prezydent był pod wrażeniem
przyjęcia na Uniwersytecie. Po powrocie do Kazachstanu, o czym pisała prasa, powiedział m.in. że w USA i Niemczech zrealizował cele programowe wyjazdu (Polska była ostatnim etapem podróży), zaś w naszym kraju delegacja Kazachstanu
odniosła wielki sukces polityczny, gdyż sposób prezentacji książki i przyjęcie na
Uniwersytecie było wyrazem szacunku dla dokonań narodu budującego własne,
suwerenne państwo. Spotkanie uzmysłowiło potrzebę kontynuacji badań, gdyż deficyt wiedzy o Kazachstanie i innych państwach Azji Centralnej stanowił przeszkodę w intensyfikacji stosunków Polski z regionem.
Wydaje się, że wrażenia N. Nazarbajewa oraz delegacji rządowej Kazachstanu
ze spotkania miały niemały wpływ na dalsze stosunki międzypaństwowe. To właśnie od tego czasu nastąpił dynamiczny rozwój stosunków dwustronnych. Powstała misja dyplomatyczna, a następnie Ambasada Kazachstanu w Polsce, kazachstańscy Polacy zaktywizowali przyjazdy do ojczyzny, została podpisana Umowa
o współpracy naukowej między Uniwersytetem Warszawskim i Kazachskim Uniwersytetem Narodowym w Ałmaty.
Intensyfikacja współpracy dwustronnej, zwłaszcza w sferze gospodarczej
nadal napotykała na pewne bariery. Przedstawiciele biznesu polskiego narzekali
17
na deficyt opracowań poświęconych przemianom w Kazachstanie, warunkom dostępu do rynku, ale także historii państwa, jego ludności, polityce zagranicznej
itp. Wówczas pojawiła się myśl o potrzebie kontynuacji badań, które będą łączyły walory teoretyczne z pragmatycznymi, zaś ich opublikowane rezultaty nie będą stały wyłącznie na na półkach bibliotek, lecz żyły, sprzyjając wzajemnemu poznaniu i zbliżeniu.
Rozpoczęto prace nad projektem badawczym podejmującym przemiany
ustrojowe w państwach Azji Centralnej. Było to zadanie nie łatwe naukowo i delikatne politycznie. Wkraczaliśmy, bowiem z jednej strony, w sferę dominującego
u nas jeszcze europocentryzmu, negatywnych stereotypów o Azji Centralnej,
z drugiej, w sferę godności, wrażliwości azjatyckiej na temat własnej historii i wielu uprzedzeń a nawet nieufności do badaczy europejskich, w sferę innego typu
uprawiania oficjalnej polityki, która ma istotny wpływ na to, co dzieje się w nauce państw regionu. Zarazem w sferę badań, które nie były w wielu kręgach, także naukowych, doceniane i wspierane. W istocie mieliśmy idee, pomysły, lecz
żadnej infrastruktury i środków na realizację badań. Zaczynaliśmy od przysłowiowego „zera”. Podobnych badań nie było w kraju, politologowie raczej nie wykazywali zainteresowań przemianami w Azji Centralnej. Region był daleki, kojarzył
się z orientem, zacofaniem i republikami radzieckimi. Niewielu wierzyło w powodzenie projektu badawczego. O jego powodzeniu – jak się później okazało – zadecydowała determinacja zespołu badawczego. Nie mniej ważne było wsparcie
dyrektorów Instytutu – początkowo prof. Stanisława Filipowicza i prof. Konstantego Adama Wojtaszczyka, a następnie prof. Tadeusza Mołdawy i prof. Stanisława Sulowskiego oraz dyrektora wydawnictwa „Elipsa” dr. Włodzimierza Ulickiego. Również nieocenioną okazała się pomoc kierownictwa resortów gospodarki
i spraw zagranicznych oraz naszych placówek dyplomatycznych w państwach Azji
Centralnej.
2. Cel, podstawowe założenia i etapy prac badawczych
W pierwszej połowie 1998 r. zostały opracowane założenia ramowe międzynarodowego programu naukowego. Wynikało z nich, że podstawowym jego celem są
badania transformacji systemowej w państwach Azji Centralnej ze szczególnym
uwzględnieniem związków historycznych, politycznych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych państw tego regionu z Polską.
Z założeń konceptualnych wynikało, że program winien:
• kompensować istniejący w Polsce deficyt wiedzy o historii i współczesności
Azji Centralnej;
• kreować wizerunek nowo powstałych państw regionu w naszej części Europy oraz szeroko rozumianą współpracę Polski z tymi krajami;
• tworzyć dobry klimat dla intensyfikacji kontaktów naukowych i budowy bazy normatywno-instytucjonalnej tej współpracy z ośrodkami badawczymi
regionu;
18
• tematyka badań winna uwzględniać potrzeby dydaktyczne ośrodków naukowych, ale także oczekiwania służb zagranicznych i gospodarczych kraju,
ludzi biznesu zainteresowanych regionem.
W efekcie opracowano projekt badawczy łączący walory teoretyczne z pragmatycznymi. Uwzględniał on potrzeby kompensacji deficytu wiedzy w Polsce o historii i współczesności Azji Centralnej. Stwarzał możliwości kreacji wizerunku nowych krajów Azji Centralnej w naszej części Europy a także promocji nauki polskiej w regionie oraz tworzenia dobrego klimatu dla intensyfikacji kontaktów naukowych. Jego tematyka uwzględniała także oczekiwania służb zagranicznych
i gospodarczych kraju, ludzi biznesu zainteresowanych regionem.
Program uwzględniał pięć podstawowych etapów badawczych obejmujących
budowę podstaw suwerenności i transformację Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. Na każdym z etapów zaplanowano realizację siedmiu bloków tematycznych:
1. Historyczne uwarunkowania procesów transformacyjnych w Azji
Centralnej (historie narodowe – od etnogenezy do tożsamości narodowej; pierwsze organizmy państwowe i ewolucja ustrojów politycznych; kultura polityczna
i tradycje państwowe; Polacy w historii państw regionu; deportacje i losy Polaków
w czasach stalinowskich; Azja Centralna oczyma Polaków w świetle pamiętników
i innych świadectw pisanych);
2. Teoria i praktyka transformacji ustrojowej (droga do niepodległości
i odrodzenia narodowego; modele modernizacji i transformacji; periodyzacja modernizacji i transformacji; realizacja reform politycznych; zderzenia autorytaryzmu z demokratyzacją życia politycznego; szanse i zagrożenia transformacji ustrojowej; koncepcje bezpieczeństwa wewnętrznego);
3. System polityczny (systemy konstytucyjno-prawne państw; systemy polityczne i uwarunkowania ich rozwoju; systemy organów władzy publicznej; systemy
partyjne i ruchy społeczne; przywództwo i elity polityczne, opozycja polityczna; systemy środków masowego przekazu; prawa i wolności obywatelskie: teoria i praktyka);
4. Społeczeństwo (modernizacja struktur społecznych: zderzenia tradycji
z współczesnością; struktury rodowo-plemienne i klanowe oraz ich wpływ na życie
społeczno-polityczne i gospodarcze; procesy demograficzne; warunki życia
i ochrona socjalna ludności; narody i mniejszości narodowe; polityka narodowościowa i językowa; Polacy i ich życie codzienne; islam, inne wyznania i życie religijne; polityka wyznaniowa; rola religii w życiu społeczno-politycznym);
5. Kultura (kultura narodów Azji Centralnej i jej wpływ na kulturę światową; dziedzictwo i wyzwania cywilizacyjne; dialog kultur i cywilizacji w regionie;
dylematy tożsamościowe; kultura polityczna i demokratyzacja życia społecznego; dynamika zmian kultury etnicznej; życie kulturalne po uzyskaniu niepodległości);
6. Gospodarka (bogactwa naturalne i potencjał gospodarczy państw regionu;
szlaki komunikacyjne i transport; modele i strategie transformacji gospodarczej;
19
etapy budowy gospodarki rynkowej; rynek pracy; system bankowy; rynek papierów wartościowych; rynek ubezpieczeniowy; polityka inwestycyjna i warunki dostępu do rynku; polityka handlowa i handel zagraniczny);
7. Polityka zagraniczna (geopolityczne uwarunkowania pozycji międzynarodowej państw Azji Centralnej; polityczno-gospodarcze znaczenie dla regionu rozwoju systemu transazjatyckich szlaków transportowych; priorytety polityki zagranicznej; współpraca polityczno-ekonomiczna z organizacjami międzynarodowymi;
stan i perspektywy rozwoju stosunków politycznych i gospodarczych Polski z krajami Azji Centralnej; państwa regionu w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego; współpraca z ONZ, OBWE i innymi organizacjami w walce z międzynarodową przestępczością zorganizowaną).
W ramach ogólnego projektu badań został wyodrębniony podtemat badawczy
„Przywództwo i elity polityczne w państwach Azji Centralnej”. Miał on przybliżać
sylwetki polityków i mężów stanu, ich biografie i psychobiografie, styl ich myślenia i działania.
Szósty etap realizacji programu miał obejmować rekapitulację badań, syntezę
teoretyczno-metodologiczną uzyskanych efektów naukowych na temat transformacji ustrojowej w państwach Azji Centralnej. W jego ramach miały powstać
opracowania monotematyczne członków zespołu w ramach ustalonej specjalizacji,
a zatem nad wyodrębnionymi problemami badań transformacji w regionie.
3. Metoda i organizacja badań
Autorzy projektu naukowego zdawali sobie sprawę, że ze względu na specyfikę obiektu badań oraz uwarunkowań współpracy z ośrodkami naukowymi państw
Azji Centralnej niezbyt pomocne okażą się standardowe umiejętności i doświadczenia w zakresie realizacji programów międzynarodowych. Potrzebna była oryginalna, niestandardowa metoda i organizacja badań, uwzględniająca specyficzne
wymogi teorii i praktyki politycznej. Zwłaszcza, że do niedawna jeszcze dominujące w naszej części świata europocentryczne interpretacje zmian zachodzących
w Azji Centralnej, czy też preferencje wielu autorów dla wzorców transformacji
europejskich niekiedy przynosiły więcej szkody niż pożytku. Stąd potrzebna była
nowa optyka postrzegania przemian w Azji Centralnej, a tym samym – nowa metodologia badania transformacji w państwach regionu. Stare paradygmaty w tym
zakresie nie zawsze wytrzymują konfrontację z praktyką. Z drugiej strony trzeba
było podjąć próbę eliminacji z badań niektórych schematów typowych dla państw
Azji Centralnej.
Pierwotnie przyjęta tematyka, metoda i organizacja badań były ciągle modyfikowane i doskonalone – wraz z nowymi doświadczeniami na kolejnych etapach realizacji programu – zależnie od państwa i jego polityki, ośrodka naukowego, konkretnych uczonych. Na każdym etapie badań trzeba zaczynać od nowa, poczynając od nawiązania kontaktów, poznania osobliwości danego kraju itp. Ważną okazywała się konfrontacja konkretnego etapu badań z programem ramowym, poszu-
20
kiwanie optymalnego kompromisu między zadaniami badawczymi a możliwością
ich urzeczywistnienia.
Historia poszczególnych etapów badań (tematyka badań, ich organizacja i realizacja) jest szczegółowo opisana we wstępie do każdej z monografii zbiorowych.
Historie te są niepowtarzalne i specyficzne – zależnie od kraju, stopnia zaawansowania reform, związków nauki z polityką, kultury naukowej itp. Mimo tej specyfiki zawsze tak dobierano tematykę badawczą, aby szkicowała w miarę całościowy
obraz przemian transformacyjnych w danym kraju, wskazywała na ich uwarunkowania i wyjaśniała specyfikę. Przy tym obraz ten był szkicowany „od wewnątrz” –
przez uczonych i organizatorów życia publicznego w danych państwach, oraz „od
zewnątrz” – przez autorów polskich. W projekcie spotkały się więc dwie konwencje uprawiania nauki: azjatycka i europejska. Próby pewnej syntezy tych konwencji znajdujemy we wspólnych artykułach – autorów polskich z kazachstańskimi,
kirgistańskimi, uzbekistańskimi, tadżykistańskimi itp. Tego typu sytuacje z jednej
strony należą do unikalnych w projektach naukowych z udziałem polityków i naukowców z Azji Centralnej, z drugiej – niewątpliwie kreują pozytywny wizerunek
przywódców regionu – otwartych na krytykę – w odbiorze europejskim.
Należy podkreślić, że jednym ze znaczących efektów programu jest dyskredytacja tradycyjnych stereotypów badawczych, zwłaszcza europocentryzmu i azjacentryzmu, zarazem otwartość na argumenty i poszukiwanie nowych paradygmatów oraz metodologii uwzględniającej osobliwości historyczno-kulturowe i polityczno-gospodarcze i psychologiczne regionu. Rekapitulacja tej wiedzy wzbogaca
warsztat metodologiczny, poszerza perspektywy badań nad teorią i praktyką
transformacji posttotalitarnej, mechanizmami demokratyzacji życia społecznego
i wdrażaniem reform rynkowych w państwach, których społeczeństwa niezwykle
dotkliwie odczuwają skutki zderzeń tradycji z napierającą modernizacją.
Ważną kwestią było przekonanie naszych partnerów z Azji Centralnej o intencjach naukowych i praktycznych i w konsekwencji pozyskanie ich do współpracy.
W tej kwestii prof. Tadeusz Bodio jako pomysłodawca, autor i kierownik programu spotykał się z różnymi stanowiskami zależnie od kraju – od pełnego poparcia
dla badań naukowych po wątpliwości, dystanse i utrudnienia. Warto przypomnieć
sytuację, gdy jeden z ważnych ministrów od spraw naukowych powiedział podczas
oficjalnej rozmowy o projekcie wspólnych badań, że uczeni z Europy przedstawiają jego kraj nierzetelnie, stosują „miarki kontynentalne” bez zrozumienia ich specyfiki narodowej. Zarazem dodał, że „wszystko, co było do napisania o jego kraju
jest w książce prezydenta”. W jego optyce zadaniem naukowców europejskich było studiowanie dzieła. Zaskakiwał też poziom zainteresowań badaniami przez
osoby z najwyższych kręgów władzy państw regionu i ich „służby specjalne”, swoisty „monitoring”. Podczas realizacji spotykano się z blokadą współpracy z uczonymi regionu, ale później ci sami decydenci udzielali wsparcia dla współpracy naukowej (po wydaniu i uroczystej prezentacji książek przywódców państwowych).
Jest to więc kwestia niebanalna bacząc, na choć zróżnicowaną, to jednak istniejącą instytucjonalizację nauki, niekiedy autocenzurę i inne poważne uwarunkowaNr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
21
nia. Zwłaszcza, że w warunkach azjatyckich czyste intencje naukowe bardzo łatwo
jeszcze są przekładane na język praktycznej polityki z różnorakimi konsekwencjami dla autorów i stosunków międzypaństwowych. W przypadku Kazachstanu
i Uzbekistanu pomocny okazał się fakt, że monografie zostały poprzedzone wydaniem książek prezydentów zawierających oficjalną wykładnię polityki i problemów
transformacyjnych. W przypadku Turkmenistanu zrezygnowano z kolei po części
z przyjętej metody i obraz kraju pokazano jedynie „z zewnątrz”. Sytuacja wewnętrzna w Turkmenistanie (choć podjęto taką próbę) nie sprzyjała udziałowi naukowców tego kraju w realizacji projektu zgodnie z przyjętymi standardami. Z kolei udział w programie tylko przedstawicieli przebywającej od lat za granicą opozycji turkmeńskiej mógłby prowadzić do jednowymiarowych interpretacji i ocen
transformacji.
Inne trudności, limitujące zakres badań wynikały z ograniczonej bazy źródłowej, trudności w dostępie do literatury, deficycie badań nad transformacją w regionie, ubóstwa badań empirycznych. Nie mniej ważna była odległość, brak bezpośredniego, roboczego kontaktu, dyskusji seminaryjnych, co niewątpliwie odbiło
się na walorach projektu naukowego.
W organizacji badań ważne okazało się wsparcie Prezydenta RP, resortów gospodarki i spraw zagranicznych oraz wielu innych instytucji krajowych. Moglibyśmy wskazać na długą listę osób, które przy każdej okazji kontaktów oficjalnych
z władzami państw Azji Centralnej promowały współpracę naukową i program badawczy. W promocjach książek wydawanych w serii „Współczesna Azja Centralna” uczestniczył prezydent i premier Polski, ale także prezydenci i politycy
z państw Azji Centralnej. Praktycznym wyrazem wsparcia agend rządowych było
m.in. wprowadzenie stosownych zapisów w sprawie realizacji programu badawczego do dokumentów międzyrządowych (np. Protokołów Komisji Mieszanych ds.
Współpracy Gospodarczej i Handlowej z Kazachstanem, Kirgistanem i Uzbekistanem). Zapisy te wychodziły naprzeciw zgłaszanym postulatom kręgów gospodarczych o potrzebie informacji na temat transformacji w regionie. Cenimy sobie także pomoc pracowników Wydziałów Ekonomiczno-Handlowych działających
w Kazachstanie, Kirgistanie, Uzbekistanie i Tadżykistanie, współpracę z regionalnym Biurem ONZ czy Akademią OBWE w Biszkeku, pomoc Ośrodka Studiów
Wschodnich w Warszawie w pozyskaniu materiałów źródłowych.
4. Uczestnicy badań
Jak sygnalizowano, specyfika badań polegała na tym, że miały być one realizowane przez naukowców z Polski oraz kraju, którego one bezpośrednio dotyczą.
W skład zespołu polskiego weszli naukowcy z Uniwersytetów Warszawskiego
i Gdańskiego, Polskiej Akademii Nauk, Szkoły Głównej Handlowej, Akademii
Humanistycznej w Pułtusku, Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Warszawsko-Praskiej, ale także specjaliści z Ośrodka Studiów Wschodnich oraz innych
instytucji i organizacji, w których obszarze zainteresowań znajduje się problematy-
22
ka centralnoazjatycka (np. służby dyplomatyczne, gospodarcze, finansowe itp.).
Podstawowy skład zespołu jest stabilny. Jego członkowie mają swoje specjalizacje
tematyczne (mniejszości narodowe, system polityczny i partyjny, przywództwo i elity polityczne, transformacja, bezpieczeństwo, gospodarka, środki masowego przekazu itp.). Zależnie od realizowanego etapu badań zapraszamy dodatkowo do
udziału w programie osoby specjalizujące się w problematyce danego kraju.
Uczestnicy programu są świetnymi specjalistami, wielu z nich długi okres przebywało w Azji Centralnej w charakterze doradców rządów, członków misji, pracowało w ONZ, OBWE i innych organizacjach międzynarodowych itp.
Ze statystyki wynika, że w realizacji pierwszych pięciu etapów programu uczestniczyło 214 osób, w tym 123 osoby z Azji Centralnej (Kazachstan – 38; Uzbekistan 24; Tadżykistan – 29; Kirgistan – 32). Wśród nich byli prezydenci czterech
państw regionu oraz inne wybitne osobistości ze świata polityki, kultury i gospodarki. W liczbie kilkudziesięciu profesorów uczestniczących w projekcie znalazło
się kilkunastu członków Akademii Nauk. W realizacji badań współpracowaliśmy
z 30 ośrodkami naukowymi, instytucjami i organizacjami krajów Azji Centralnej
oraz Federacji Rosyjskiej. Realizację programu wspierali także nasi dyplomaci
przebywający w Azji Centralnej.
Ważną rolę w realizacji badań odegrali także koordynatorzy naukowi ze strony
naszych głównych partnerów naukowych: prof. Meiržan Mašan z Instytutu Rozwoju Kazachstanu, dr Iskandar Asadullaev – ówczesny dyrektor Centrum Badań
Strategicznych przy Prezydencie Republiki Tadżykistan. W realizacji projektu kirgistańskiego wspierała nas L. Imanalieva (ówczesna wiceminister MSZ Kirgistanu, obecnie ambasador tego kraju w Białorusi i Polsce), a także prof. Aalybek
Akunov i prof. Askar Kakeev z ośrodków akademickich Kirgistanu. Koordynatorami projektów naukowych ze strony polskiej byli dr hab. Wojciech Jakubowski,
dr Andrzej Wierzbicki, radca Andrzej Krasnodębski oraz doktoranci – Lucyna
Roszyk i Witold Śmidowski (były ambasador RP w Iranie i Turkmenistanie).
Powodzenie programu zależało od nawiązania kontaktów z uczonymi państw
Azji Centralnej. Zadanie to należało bodajże do najtrudniejszych. Odległość i inne uwarunkowania współpracy zdawały się początkowo tworzyć problemy nie do
pokonania. Nieoceniona w tym względzie okazała się współpraca z Instytutem
Rozwoju Kazachstanu. Był to ośrodek naukowy, z którym wspólnie realizowaliśmy pierwszy etap badań programowych. Doświadczenia współpracy z naukowcami kazachstańskimi miały znaczący wpływ na realizacje kolejnych etapów badań
programowych. Wysoko cenimy sobie także efekty współpracy z naukowcami kirgistańskimi.
Zakres i dynamikę badań limitowały środki finansowe. Chroniczny deficyt tych
środków był kompensowany pasją poznania, siłą motywacji i zgrania zespołu badawczego. Poczucie uczestników badań, że robią coś ważnego łamało bariery finansowe nawet w warunkach wolnego rynku.
Poza grantami naukowymi ważne miejsce w organizacji badań zajmują umowy
dwustronne o współpracy. W ich wyniku członkowie zespołu badawczego mogą
23
strać się o wyjazdy studyjne do Kazachstanu, Kirgistanu i Uzbekistanu. Dodajmy,
że w 2004 roku powstało Polsko-Kirgiskie Towarzystwo Gospodarcze, które
w swojej działalności zwraca istotną uwagę na tworzenie warunków dla intensyfikacji współpracy naukowej z naukowcami Kirgistanu.
Członkowie zespołu przeprowadzali też w ramach programu własne badania
dotyczące problematyki politycznej danego państwa (np. Elity władzy w Kazachstanie dr. Piotra Załęskiego, Islam a polityka w Uzbekistanie Piotra Chałubińskiego, Rewolucja tulipanowa w Kirgistanie Krzysztofa Kozłowskiego, czy Przemiany
systemu władzy w Kirgistanie Eleny Breslavskej).
W 2007 roku rozpoczęto realizację projektu „Etnopolityczne uwarunkowania
funkcjonowania elity władzy w postradzieckiej Azji Centralnej”, którego kierownikiem jest prof. Tadeusza Bodio, a wykonawcami: dr Andrzej Wierzbicki oraz dr
Piotr Załęski. Warto podkreślić, że projekt ten zyskał uznanie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rzeczypospolitej Polskiej, które przyznało grant na jego wykonanie. Efektem jego realizacji staną się dwie monografie: Elity władzy
w Azji Centralnej i Etnopolityka w Azji Centralnej.
5. Publikacje zespołu
Efekty programu badawczego w postaci monografii publikowane są w serii
„Współczesna Azja Centralna”, zapoczątkowanej w 1997 roku. Jej pomysłodawcą,
autorem i redaktorem jest prof. Tadeusz Bodio. Pozycje serii wydawane są przez
Dom Wydawniczy „Elipsa” w Warszawie.
5.1. Monografie państw regionu wydane
w serii „Współczesna Azja Centralna”
W ramach serii „Współczesna Azja Centralna” ukazało się 5 monografii zbiorowych o poszczególnych państwach. Monografie te zawierają ponad 180 opracowań wraz ze streszczeniami w językach obcych. Ze względu na ograniczone możliwości wydawnicze nie wszystkie artykuły (ok. 40) powstałe w ramach projektu
badawczego mogły być opublikowane.
Prace wydawane w serii „Współczesna Azja Centralna” są pierwszymi tego typu pozycjami na krajowym i na europejskim rynku wydawniczym. Traktują one
o pierwszym okresie budowy własnej państwowości przez narody Azji Centralnej.
Są swoistym dokumentem tego ważnego okresu historii Azji Centralnej pisanym
przez naukowców z Polski, Kazachstanu, Kirgistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu.
Odkrywają także nieznane lub mało znane karty historii Polaków w regionie,
wskazują na stan i perspektywy rozwoju kontaktów Polski z państwami Azji Centralnej.
Na temat wydawanych monografii prezentujących efekty programu badawczego ukazało się kilkadziesiąt recenzji i artykułów w kraju i w Azji Centralnej. Wynika z nich, że inicjatywa badań odpowiadała zapotrzebowaniu naukowemu. Taką
24
ocenę znajdujemy m. in. w recenzjach wydawniczych Abdumalika Nysanbaevièa Nysanbaeva – Prezydenta Akademii Nauk Kazachstanu i głównego redaktora Encyklopedii Kazachstanu; akademika Eduarda Vasilievièa Rtveladze z Instytutu Historii Akademii Nauk Republiki Uzbekistan; akademika Karomarullo Olimova – Ministra Kultury Republiki Tadżykistanu; prof. Išengul Sadykovnej Boldûrovej (Kirgistan); prof. Šochrata Kadyrova (Turkmenistan); prof. Leonida Borysovièa Vardomskiego – dyrektora Centrum Studiów nad krajami WNP i Bałtyckimi Instytutu Międzynarodowych Badań Politycznych i Ekonomicznych Rosyjskiej Akademii Nauk; prof. Marii Romana Sławińskiego z Polskiej Akademii Nauk i in.). Z recenzji wynika, że zamierzenia badawcze zostały osiągnięte, a autorom udało się naszkicować dość wierny portret pięciu państw Azji Centralnej,
które powstały po rozpadzie ZSRR.
Polski recenzent prof. Maria Roman Sławiński – redaktor naczelny wydawanego przez Polską Akademię Nauk pisma „Acta Asiatica Varsoviensia” – oceniając książkę na temat przemian w Uzbekistanie (2001 r.) pisze m.in., że „zakres
prac, zastosowana metoda ścisłej współpracy z przedstawicielami nauki danego
kraju, a wreszcie imponujące rozmiary i pionierski charakter studiów nadają publikacji czołowe znaczenie z tego obszaru badań w nauce światowej”. Podobnie wypowiada się wybitny znawca problematyki azjatyckiej o kolejnej książce (2002 r.) pisząc m.in. „Piąta pozycja wydawnicza z serii Współczesna Azja Centralna tym razem poświęcona Tadżykistanowi – podobnie jak poprzednie obszerne tomy –
odznacza się: 1) całościowym podejściem do tematu; 2) pionierskim charakterem
przedsięwzięcia; 3) rzetelnością naukową i 4) nowoczesną metodologią pozwalającą na ścisłe współdziałanie specjalistów polskich i kraju badanego – na maksymalnie zobiektywizowany opis dziejów kultury, systemu politycznego, gospodarki i transformacji (...) Jest to pozycja wartościowa, bezkonkurencyjna co najmniej
na skale europejską”. Z pozytywną oceną spotkała się także monografia zbiorowa na temat transformacji ustrojowej w Kirgistanie. Podczas prezentacji książki
16 marca 2004 roku w Belwederze prezydent tego państwa i akademik w jednej
osobie – A. Akajew stwierdził, że jest ona najlepszą encyklopedią o jego kraju
w naszej części Europy, zaś jej nowatorskie podejście badawcze jest znaczącym
wkładem w rozwój metodologii badań transformacji w państwach Azji Centralnej. Z kolei S. Boldûrova w swojej recenzji podkreśla, że praca plasuje się w rzędzie znaczących pozycji w literaturze światowej na temat transformacji w państwach Azji Centralnej.
Do książek wydanych w serii „Współczesna Azja Centralna” sięgają przedstawiciele kręgów dyplomatycznych i gospodarczych. Wiele materiałów zawartych
w książkach jest powielanych i wykorzystywanych przez izby gospodarczo-przemysłowe do szkoleń. Z badań programowych korzystało także UNIDO w opracowaniu przewodników dla biznesu polskiego. Prezentacje książek na ogół przebiegają w ramach oficjalnych wizyt międzypaństwowych, na targach, seminariach i wielu innych imprezach międzynarodowych. Towarzyszy im zainteresowanie historią,
kulturą i gospodarką państw Azji Centralnej.
25
Jest wiele dowodów na to, że program badawczy spełnia założone cele pragmatyczne. Świadczą o tym oceny programu formułowane przez instytucje państwowe,
izby gospodarcze czy ludzi biznesu. Przykładowo, w piśmie z Kancelarii Prezydenta RP do Instytutu Nauk Politycznych czytamy na temat monografii o Tadżykistanie m.in., że „Książka ta, obok wcześniejszych tomów poświęconych Kazachstanowi i Uzbekistanowi, stanowiła bardzo cenne źródło informacji i analiz, pomocne
w merytorycznych przygotowaniach do wizyty prezydenta w krajach Azji Środkowej (...) Prezydent RP A. Kwaśniewski 23 października 2002 r. osobiście przekazał książkę dla Prezydenta Republiki Emomali Rachmonowa (...) Dar został przyjęty z dużą wdzięcznością...”
Minister Gospodarki RP równie pozytywnie opiniuje walory praktyczne realizowanego programu badań. W piśmie adresowanym do zespołu badawczego m.in.
pisze, że książki wydawane w serii „Współczesna Azja Centralna” są wykorzystywane przez służby handlu zagranicznego promujące naszą gospodarkę. Stanowią cenne źródło informacji dla izb handlowo-przemysłowych oraz innych organizacji prowadzących seminaria i szkolenia dla pracowników firm zainteresowanych rynkami
państw Azji Centralnej. Efekty wdrożeniowe realizowanego projektu są więc godne najwyższych ocen. Podobne opinie są formułowane po stronie państw regionu,
o czym świadczą oficjalne wypowiedzi władz oraz liczne recenzje i komentarze
w środkach masowego przekazu. Kończąc minister dodaje, że w ciągu kilku lat
w sposób naturalny został wykreowany model współpracy służb gospodarczych
z uczonymi, zaś realizowany program łączy walory naukowe z pragmatycznymi. Ich
efekty wzbogacają stan wiedzy biznesu polskiego o rynkach Azji Centralnej i są wykorzystywane w promocji gospodarki polskiej w tym rejonie świata. Uwzględniając
zapotrzebowanie służb gospodarczych na opracowania naukowe procesów transformacyjnych w Azji Centralnej kierownictwo Ministerstwa zainteresowane jest
kontynuacją programu. Badania te wpisują się w program działalności promocyjnej resortu i podległych mu służb handlu zagranicznego. Przytoczone wyżej dwie
spośród kilkudziesięciu opinii są najlepszym komentarzem w sprawie walorów
pragmatycznych programu i zasadności kontynuacji badań programowych.
Dodajmy, że najwyższe władze państw Azji Centralnej doceniają walory pragmatyczne realizowanego programu. W maju 2003 r. podczas oficjalnej wizyty
w Warszawie prezydent Tadżykistanu złożył na ręce prezydenta Polski oficjalne
podziękowania dla zespołu badawczego, zaś w lipcu tegoż roku także podczas pobytu w Polsce uczynił to prezydent Uzbekistanu.
Poniżej przytaczamy spisy treści 5 monografii zbiorowych:
Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia – Społeczeństwo – Polityka, Warszawa 2000, str. 500.
Wprowadzenie: Tadeusz Bodio, Konstanty A. Wojtaszczyk: Polsko-kazachstańskie
zbliżenia
26
I. W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI
Erlan Aben, Tadeusz Bodio, W poszukiwaniu korzeni cywilizacyjnych państwowości kazachstańskiej
Franciszek Gołembski, Stanisław Tokarski, Geokulturowe uwarunkowania państwa Kazachów
Andrzej Chodubski, Tożsamość Polonii kazachstańskiej
Bronisław Gołębiowski, Polacy w Kazachstanie (w świetle pamiętników z trzech
konkursów)
II. MODERNIZACJA POLITYCZNA
Radzisława Gortat, Kazachstańska ideologia modernizacji
Zhakhan Mołdabekov, Wokół modelu strategii rozwoju państwa
Meirzhan Mashan, Tendencje modernizacji systemu politycznego
Erlan Karin, Wyzwania dla bezpieczeństwa modernizującego się państwa
III. SYSTEM POLITYCZNY
Konstanty A. Wojtaszczyk, Konstytucyjno-prawne podstawy systemu politycznego
Wojciech Jakubowski, Piotr Załęski, Organizacja systemu władzy publicznej
Meirzhan Mashan, Partie polityczne i ruch społeczne
Andrei Chebotarev, Opozycja polityczna
IV. SPOŁECZEŃSTWO
Gulnara Akhmetzhabova, Nurłybek Sadykov, Kształtowanie nowej tożsamości
obywatelskiej
Krymbek Kusherbayev, Etnopolityka i demokratyzacja życia społecznego
Askar Tulegulov, Elita polityczna
Dosym Satpayev, Środki masowego przekazu
V. GOSPODARKA
Magbat Sapanov, Fatima Kelimbetova, Leila Muzaparova, System gospodarczy
(wybrane aspekty)
Fatima Kelimbetova, Leila Muzaparova, Reformy gospodarcze
Romuald Holly, Tatiana Szafran, Rynek finansowo-ubezpieczeniowy
Erzhan Zhatkanbayev, Svetlana Agaltsova, Rynek papierów wartosciowych
VI. POLITYKA ZAGRANICZNA
Tuletai Suleimenov, Kazachstan w stosunkach międzynarodowych
Sanat Kushkumbayev, Priorytety w polityce zagranicznej
Rustem Zholaman, Erlan Aben, Dosym Satpayev, Geopolityczne i geoekonomiczne położenie Kazachstanu
Tadeusz Bodio, Polska-Kazachstan: współpraca gospodarcza
Agnieszka Ciosek, Perspektywy rozwoju stosunków dwustronnych
27
Aneks I. Wspólne oświadczenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Prezydenta
Republiki Kazachstanu
Aneks II. Kalendarium ważniejszych wydarzeń w historii Kazachstanu (Daniel Łaga)
Bibliografia (Tadeusz Bodio, Meirzhan Mashan, Nurzan Mahanov)
Tadeusz Bodio (red.), Uzbekistan. Historia – Społeczeństwo – Polityka, Warszawa 2001, str. 536.
Wprowadzenie: Tadeusz Bodio, Daleki – bliski Uzbekistan
I. DZIEDZICTWO PRZESZŁOŚCI
Anatoli S. Sagdullaev, Starożytne korzenie państwa Uzbeków
Shodmonkuł D. Pirimkułov, Polacy w historii Uzbekistanu
Bronisław Gołębiowski, Wspomnienia Polaków z Uzbekistanu w świetle pamiętników z konkursów i innych dokumentów
Józef Anioł, Za pan brat z Uzbekami
II. TRANSFORMACJA POLITYCZNA
Akmal Kh. Saidov, Konstanty A. Wojtaszczyk, Konstytucyjne podstawy ustroju
państwa
Azod T. Khusanov, Piotr Załęski, System władzy państwowej
Ibadulla E. Ergashev, Wojciech Jakubowski, Partie polityczne i organizacje społeczne
Janusz Adamowski, Środki masowego przekazu
Lucyna Roszyk, Transformacja uzbecka: przełom czy kontynuacja?
III. SPOŁECZEŃSTWO I KULTURA
Tadeusz Bodio, Witold Śmidowski, Modernizujące się społeczeństwo (między historią a współczesnością)
Andrzej Chodubski, Tożsamość Polonii uzbeckiej
Ulugbek Saidov, Muzaffar Komilov, Islam na tle panoramy religijnej Uzbekistanu
Marek Solarczyk, Stosunki wyznaniowe
Stanisław Takarski, Gdy wielka tradycja Uzbeków staje się nowoczesnością
Jolanta Krasnodębska, Kultura Uzbeków
IV. GOSPODARKA
Dmitri V. Trostianski, Potencjał gospodarczy i bogactwa naturalne
Alisher F. Rasulev, Uzbecki model transformacji gospodarczej
Aleksander K. Bedrintsev, Reformy ekonomiczne
Mirsabit F. Achilov, Vladimir A. Ten, Hayoutkhon G. Nasreddinov, System bankowy
Omon Khikmatov, Polityka inwestycyjna
Romuald Holly, Ryszard Pukała, Rynek ubezpieczeniowy
Nishanbay Sirajiddinov, Handel zagraniczny i polityka handlowa
28
V. POLITYKA ZAGRANICZNA
Franciszek Gołembski, Geopolityczne uwarunkowania pozycji międzynarodowej
Uzbekistanu
Witold Śmidowski, Stan i perspektywy rozwoju polsko-uzbeckich stosunków politycznych
Tadeusz Bodio, Polska – Uzbekistan: współpraca gospodarcza
Elżbieta Marciszewska, Jana Pieriegud, Uzbekistan w systemie transazjatyckich
szlaków transportowych (uwarunkowania geopolityczne i gospodarcze)
Rustam K. Shadiev, Współpraca ekonomiczna z organizacjami międzynarodowymi
Jacek Cichocki, Krzysztof Strachota, Polityka bezpieczeństwa regionalnego Uzbekistanu
Sławomir Redo, Uzbekistan i Narody Zjednoczone w walce z międzynarodową przestępczością zorganizowaną
Kalendarz ważniejszych wydarzeń w historii Uzbekistanu (Tadeusz Bodio, Natalia
Bogdanowicz, Andrzej Krasnodębski)
Bibliografia (Tadeusz Bodio, Natalia Bogdanowicz, Andrzej Krasnodębski)
Aneks I. Traktat o przyjaźni i współpracy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Uzbekistanu
Aneks II. Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Uzbekistanu o współpracy gospodarczej i handlu
Aneks III. Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Uzbekistanu o wzajemnej ochronie miejsc spoczynku i pamięci ofiar wojny
i represji
Aneks IV. Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Uzbekistanu o współpracy władz regionalnych i lokalnych
Tadeusz Bodio (red.), Tadżykistan. Historia – Społeczeństwo – Polityka, Warszawa 2002, str. 650.
Wprowadzenie: Tadeusz Bodio, Tadżykistan – droga do niepodległości i odrodzenia
narodowego
I. DAWNY TADŻYKISTAN
Emomali Rachmonow, Tadżycy w zwierciadle historii
Jusufshol Jakubov, U źródeł organizacji państwowej Tadżyków
Sadriddin Ajni, Od podbojów arabskich do państwa Samanidów
Andrzej Chodubski, Polacy w historii Tadżykistanu
Shodmonkuł Pirimkułov, Z życia Polaków deportowanych do Tadżyckiej SRR w latach 1941-1946
Bronisław Gołębiowski, Tadżykistan w świetle dawnych i nowych pamiętników Polaków
29
Maciej Lang, Wojna domowa i proces pokojowy
Iskandar Asadullaev, Tadeusz Bodio, Psychopolityczne i kulturowe następstwa wojny domowej
Gulmahmad Zokirov, Dylematy transformacji politycznej
Lucyna Roszyk, Model transformacji tadżyckiej – próba rekonstrukcji
Konstanty Wojtaszczyk, System konstytucyjny państwa
Shavkat Ismailov, System polityczny i uwarunkowania jego rozwoju
Piotr Załęski, Shavkat Ismailov, System organów władzy państwowej
Wojciech Jakubowski, Sukhrob Szaripov, Partie polityczne i ruchy społeczne
Janusz Adamowski, Środki masowej informacji
IV. SPOŁECZEŃSTWO I KULTURA
Tadeusz Bodio, Sadullo Islomov, Witold Śmidowski, Procesy demograficzne
Andrzej Wierzbicki, Warunki życia i ochrona socjalna ludności
Piotr Borawski, Narody, mniejszości narodowe i klany
Zukhra Madamidjanova, Stosunki narodowościowe
Marek Solarczyk, Religie i życie religijne
Said Akhmedov, Polityka wyznaniowa
Stanisław Tokarski, Tożsamość Tadżyków w perspektywie dialogu kultur i cywilizacji
Larisa Dodkhudoeva, Andrzej Wierzbicki, Kultura i demokratyzacja życia społecznego (wybrane problemy)
V. GOSPODARKA
Elżbieta Marciszewska, Jana Pieregud, Ewa Fiszer, Bogactwa naturalne i potencjał
gospodarczy
Nuriddin Kajumov, W kierunku gospodarki rynkowej
Malochat Ismailova, Główne etapy budowy gospodarki rynkowej
Dariusz Rosati, Średniookresowa strategia przekształceń strukturalnych, ożywienia
gospodarki i reform
Dustmurod Urakov, System bankowy
Inomdjon Asrorov, Gafurdjon Djuraboev, Polityka inwestycyjna
Mavzuna Karimova, Andrzej Krasnodębski, Mansur Bobokalonov, Handel zagraniczny i polityka handlowa
VI. POLITYKA ZAGRANICZNA
państwa
Janusz Wawrzyniuk, Rola ONZ w procesie pojednania narodowego
Talbak Nazarov, Międzynarodowe uwarunkowania odbudowy gospodarki i reform
ekonomicznych
30
Dilshod Anarkulova, Podstawowe kierunki polityki zagranicznej
Tadeusz Bodio, Polsko-tadżyckie stosunki gospodarcze
Krzysztof Strachota, Tadżykistan w systemie bezpieczeństwa regionalnego
Sławomir Redo, Tadżykistan i Narody Zjednoczone w walce z przestępczością zorganizowaną
Aneks: Kalendarz ważniejszych wydarzeń politycznych w historii niepodległego Tadżykistanu (Tadeusz Bodio, Konrad Porowski)
Bibliografia (Tadeusz Bodio, Natalia Bogdanowicz, Andrzej Krasnodębski)
Tadeusz Bodio (red.), Kirgistan. Historia – Społeczeństwo – Polityka, Warszawa 2004, str. 896.
Wprowadzenie: Tadeusz Bodio, Kirgizi i ich droga do suwerenności państwowej
oraz odrodzenia narodowego
I. Z HISTORII KIRGISTANU. TRADYCJE NARODOWE I PAŃSTWOWE
Askar Akajew, Dziedzictwo i zagadki starożytnej historii Kirgizów
Imel Moldobajev, U źródeł państwowości kirgiskiej
Vladimir Ploskih, Epoka Chanatu Kokandzkiego
Maciej Lang, Muratbek Kojobekov, Pod jarzmem Imperium Rosyjskiego
POLACY W DZIEJACH KIRGIZÓW I KIRGISTANU
Andrzej Chodubski, Polacy w historii Kirgistanu
Aleksandr Yarkov, Diaspora polska – miedzy tożsamością a asymilacją
Marek Jabłonowski, Ishengul Boldjurova, Mariusz Metelski, Kartka z dziejów
wielkiej wojny (Kresowa Dywizja Piechoty w Kotlinie Fergańskiej w 1942 roku)
Bronisław Gołębiowski, Kirgizi w oczach Polaków w świetle pamiętników i innych
źródeł pisanych
Askar Kakeev, Aalybek Akunov, Na drodze do niepodległości
Narynbek Alymkulov, Oblicza modernizacji politycznej państwa
Mels Artykbaev, Etapy transformacji ustrojowej
Abylabek Asankanov, Formowanie nowej świadomości obywatelskiej
Orozbek Moldaliev, Wyzwania transformacji a bezpieczeństwo narodowe
Lucyna Roszyk, Dylematy transformacji kirgiskiej. Między modelem a praktyką
zmiany systemowej
Osmon Togusakov, Erkin Abildaev, System polityczny i uwarunkowania jego rozwoju
31
Aalybek Akunov, Nurjan Duisho kyzy, Piotr Załęski, Organizacja systemu władzy
państwowej
Gulayim Ashakeeva, Wojciech Jakubowski, Asel Stamova, Partie polityczne i ruchy
społeczne
Tadeusz Bodio, Nurjan Kazak kyzy, Wojciech Jakubowski, Przywództwo i elity polityczne
Aalybek Akunov, Wojciech Bartuzi, Janat Jamankulov, Opozycja polityczna
IV. SPOŁECZEŃSTWO
Elena Yarkova, Modernizujące się społeczeństwo (między tradycją a współczesnością)
Tadeusz Bodio, Erkayim Mambetalieva, Andrzej Wierzbicki, Procesy demograficzne
Piotr Borawski, Narody, mniejszości narodowe i związki rodowo-plemienne
Nurbek Omuraliev, Polityka narodowościowa
V. KULTURA
Anvar Bugazov, Ewa Marciniak, Kultura Kirgizów
Askar Kakeev, Tradycje kultury politycznej (na przykładzie pisanych źródeł historycznych i literackich)
Nina Palagina, Dynamika zmian kultury etnicznej Kirgizów (aspekt psychologiczny)
Stanisław Tokarski, Nowa Tożsamość. Tradycja i współczesność Kirgistanu w perspektywie dialogu kultur
VI. GOSPODARKA
Elżbieta Marciszewska, Jana Pieriegud, Bogactwa naturalne i potencjał gospodarczy
Andrzej Gołaszewski, Szlaki komunikacyjne i transport
Turar Koichuev, W kierunku gospodarki rynkowej
Izdevaldy Iskakov, Rynek pracy
Nina Pronskaja, System bankowy
Amangeldi Muralijev, Saltanat Tursunova, Rynek papierów wartościowych
Romuald Holly, Ryszard Pukała, Rynek ubezpieczeniowy
Cholpon Osmonalieva, Andrzej Wierzbicki, Handel zagraniczny i polityka handlowa
VII. POLITYKA ZAGRANICZNA
państwa
Kainarbek Toktomushev, Priorytety polityki zagranicznej
Aleksander Fedorowicz, Polsko-kirgiskie stosunki polityczne, kulturalne, naukowe
i ochrona miejsc pamięci narodowej
32
Tadeusz Bodio, Stan i perspektywy rozwoju polsko-kirgiskiej współpracy gospodarczej
Krzysztof Strachota, Kirgistan wobec problemów bezpieczeństwa regionalnego
Janusz Wawrzyniuk, Działania organizacji międzynarodowych na rzecz stabilizacji
politycznej w Kotlinie Fergańskiej (na przykładzie OBWE)
Sławomir Redo, Kirgistan i Narody Zjednoczone w walce z przestępczością zorganizowaną
Kalendarz ważniejszych wydarzeń politycznych w historii Kirgistanu (Tadeusz Bodio, Konrad Porowski)
Bibliografia (Aalybek Akunov, Tadeusz Bodio, Natalia Bogdanowicz)
Tadeusz Bodio (red.), Turkmenistan. Historia – Społeczeństwo – Polityka, Warszawa 2005, str. 835.
Wprowadzenie: Tadeusz Bodio, Turkmeni i ich droga do suwerenności państwowej
I. Z KART HISTORII
TRADYCJE NARODOWE I PAŃSTWOWE
Maciej Lang, Turkmeni do podboju rosyjskiego
Shodmonkuł Pirimkułow, Pod jarzmem Imperium Rosyjskiego
Bartłomiej Zdaniuk, Turkmenia w czasach radzieckich
POLACY W DZIEJACH TURKMENÓW I TURKMENISTANU
Andrzej Chodubski, Polacy w historii Turkmenów
Shodmonkuł Pirimkułow, Deportacje i warunki życia Polaków w Turkmeńskiej SSR
w okresie II wojny światowej
Marek Jabłonowski, Na peryferiach wielkiej wojny. Działalność Związku Patriotów
Polskich w Turkmeńskiej SSR w latach 1944-1946
Bronisław Gołębiowski, Turkmenistan w pamięci Polaków w świetle wspomnień
i innych źródeł pisanych
II. MIĘDZY TRADYCJĄ I MODERNIZACJĄ POLITYCZNĄ
Tadeusz Bodio, Jarosław Ćwiek-Karpowicz, Marta Masojć, Na drodze do niepodległości
Tadeusz Bodio, Krzysztof Kozłowski, Oblicza neotradycjonalizacji politycznej
Czesław Maj, Turkmeńska formuła bezpieczeństwa narodowego
Grzegorz Zasada, Transformacja i węzłowe problemy bezpieczeństwa państwowego
Lucyna Roszyk, Tranzycja turkmeńska- paradygmat secesji wstecznej?
Piotr Załęski, Organizacja systemu władzy państwowej
33
Wojciech Jakubowski, Grzegorz Zasada, Partie polityczne, organizacje pozarządowe i ruchy społeczne
Tadeusz Bodio, Przywództwo i elity polityczne
Szymon Kardaś, Krzysztof Kozłowski, Opozycja polityczna
IV. SPOŁECZEŃSTWO
Tadeusz Bodio, Andrzej Wierzbicki, Procesy demograficzne
V. KULTURA
Barbara Kaim, Starożytne kultury ziem Turkmenistanu
Wojciech Kluj, Chrześcijaństwo w starożytności i średniowieczu na terytoriach
współczesnego Turkmenistanu
Ewa Marciniak, Kultura Turkmenów
Stanisław Tokarski, Dylematy Turkmenistanu. Nowa tożsamość w perspektywie dialogu kultur
VI. GOSPODARKA
Elżbieta Marciszewska, Jana Pieriegud, Bogactwa naturalne i potencjał gospodarczy
Szymon Kardaś, Szlaki komunikacyjne i transport
Elena Kuźmina, Reformy gospodarcze
Romuald Holly, Ryszard Pukała, System ubezpieczeniowy
Marcin Piotrowski, Polityka w sektorze gazowo- naftowym
Tadeusz Bodio, Andrzej Wierzbicki, Zbigniew Świerczyński, Handel zagraniczny
i polityka handlowa
VII. POLITYKA ZAGRANICZNA
państwa
Tadeusz Bodio, Szymon Kardaś, Priorytety i determinanty polityki zagranicznej
Ewa Czarkowska, Turkmenistan w rosyjskiej polityce zagranicznej
Tadeusz Bodio, Stan i perspektywy rozwoju stosunków gospodarczych Polski z Turkmenistanem
Krzysztof Strachota, Turkmenistan wobec problemów bezpieczeństwa regionalnego
Janusz Wawrzyniuk, Prawa człowieka w Turkmenistanie w świetle zobowiązań międzynarodowych
Sławomir Redo, Turkmenistan a zwalczanie przestępczości zorganizowanej
Aneks: Kalendarz ważniejszych wydarzeń politycznych w historii Turkmenistanu
(Tadeusz Bodio)
Bibliografia (Tadeusz Bodio, Natalia Bogdanowicz)
34
5.2. Inne publikacje
Dwie z książek wydanych w ramach serii są autorstwa prezydentów Kazachstanu – N.A. Nazarbajewa (U progu XXI wieku, Warszawa 1997) i Uzbekistanu – I.
Karimowa (Uzbekistan na progu XXI wieku, Warszawa 2000). Z kolei prezydent
Emomali Rachmonow jest współautorem monografii zbiorowej o Tadżykistanie,
a prezydent Kirgistanu w latach 1990–2005 Askar Akajew – o Kirgistanie. Także
w ramach serii zostały wydane pozycje:
• P. Załęski, Elity władzy politycznej Kazachstanu, Warszawa 2006, s. 310;
• S. Redo, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w Azji Centralnej, Warszawa
2007, s. 314;
• T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw Azji Centralnej: tradycje i współczesność, Warszawa 2007, s. 607.
W kwietniu–maju 2002 roku, na prośbę Ambasady Kazachstanu, członkowie
polskiego zespołu (prof. Tadeusz Bodio, dr hab. Wojciech Jakubowski) uczestniczyli w pracy naukowo-redakcyjnej nad książką-albumem Nursułtana Nazarbajewa pt. Pokój – słowo, które określa wszystko. Pierwsza prezentacja książki miała
miejsce w parlamencie polskim podczas oficjalnej wizyty prezydenta Kazachstanu
w Polsce (24 maja 2002 r.). W 2004 roku w porozumieniu z MSZ Kirgistanu została wydana popularnonaukowa książka prof. Marjam Akajewej pt. Gwiazdy nauki. Z kolei w 2007 roku uczestnicy programu podjęli się redakcji naukowej książki prezydenta Nursułtana Nazarbajewa pt. Kazachstańska Droga. W marcu została ona oficjalnie zaprezentowana, a następnie wręczona autorowi przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego podczas jego oficjalnej wizyty
w Kazachstanie.
Wiele opracowań powstałych w ramach projektu publikowanych jest w periodykach. Problematyka centralnoazjatycka znalazła miejsce m.in. w następujących
pismach:
• „Nowe Sprawy Polityczne” (T. Bodio, Państwo w środku Euroazji, nr 3(5),
str. 91-102; T. Bodio, Tadżykistan, Droga do niepodległości, 2002, nr 17-18,
str. 83-90; T. Bodio, Kirgizi i ich państwo, 2003, nr 27, str. 78-96; T. Bodio,
Współpraca gospodarcza polsko-kirgiska, 2004, nr 28, str. 72-81);
• „Społeczeństwo i Polityka. Pismo Edukacyjne” (T. Bodio, Kirgistan. Powstanie narodowe czy pucz klanów?, nr 1 (2)/ 2005, str. 135-145; T. Bodio, P. Załęski, Tradycyjne społeczeństwo nieobywatelskie w postradzieckiej Azji Centralnej, nr 1 (2)/ 2005, str. 121-134; T. Bodio, J. Wojnicki, P. Załęski, Modele transformacji państw postkomunistycznych, nr 2 (7)/ 2006, str. 93-113;
A. Zamaraeva, P. Załęski, Tożsamość kulturowa narodów Azji Centralnej,
nr 3 (8)/ 2006, str. 79-99; P. Załęski, Turkmenistan nowy czy były typ totalitaryzmu, nr 1(10)/ 2007, str. 137-153);
• „Studia Politologiczne” (T. Bodio, Przywództwo polityczne w obliczu wyzwań
transformacyjnych, vol. 5/ 2001, str. 200-226; P. Załęski, Psychohistoryczne
35
uwarunkowania przywództwa politycznego w Kazachstanie. Wybrane aspekty,
vol. 5/ 2001, str. 360-374);
• „Rocznik Nauk Politycznych” (P. Załęski, Prezydent N.A. Nazarbajew. Wstęp
do wizerunku przywódcy, nr 3/ 2001, str. 129-148; T. Bodio, Trybalizm jako
fenomen kultury politycznej (studium przypadku – Turkmenistan), nr 8/ 2005,
str. 167-182; P. Załęski, Klientelizm i trybalizm jako komponenty kultury politycznej (studium przypadku – Kazachstan), nr 8/ 2005, str. 183-206);
• w tomie: B. Kaczmarek (red.), Metafory polityki 3, Warszawa 2005 (T. Bodio, Rewolucja kirgiska jako „efekt domina” w polityce, w: s. 334-347; T. Bodio, Układy klanowe jako mechanizm polityki (na przykładzie państw Azji
Centralnej), s. 312-322; A. Wierzbicki, Etnonimia jako polityka w Azji Centralnej (studium – przypadek Kazachstanu), s. 323-333.
Należy podkreślić, że opracowania programowe zostały opublikowane także
w Azji Centralnej w językach rosyjskim i kirgiskim [np. T. Bodio, Posttotalitarnaâ
transformaciâ v perspektive sistemnoj metodologii, „Saâsat” 2000, nr 8-9, str. 30-45;
A. Wierzbicki, Pol’sko-kazachstanskie otnošeniâ, w: Problema formirovaniâ civilizacionnogo soznaniâ, Almaty 2004; T. Bodio, Vlast’ i politièeskie èlity v civilizacionnoj perspektive, „Politika i Obšèestvo. Obšèestvenno-Politièeskij i Nauènyj
Žurnal” 2006, nr 2 (23)].
6. Program w działalności naukowo-dydaktycznej INP UW
Członkowie zespołu badawczego od 1999 roku zgłaszali m.in. propozycję
utworzenia przy INP UW Centrum Badań nad Azją Centralną, zaś dyrekcja Instytutu początkowo skłaniała się do utworzenia Pracowni Badań nad Azją Centralną. Ostatecznie został powołany Zakład Badań Wschodnich, który rozpoczął
funkcjonowanie w 2005 roku.
***
Efekty prowadzonych badań są wykorzystywane w dydaktyce Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW. Prowadzone są wykłady monograficzne, seminaria, coraz więcej osób pisze prace doktorskie i magisterskie z tematyki centralnoazjatyckiej.
Doktorat pt. Elita władzy politycznej Kazachstanu w 2006 roku obronił z wyróżnieniem Piotr Załęski. W 2008 roku nastąpi obrona doktoratu Krzysztofa Kozłowskiego pt. Rewolucja tulipanowa w Kirgistanie – przyczyny, przebieg, konsekwencje.
W 2007 roku został otwarty przewód doktorski Eleny Breslavskiej (temat: Rol’
tradicii v transformacii politièeskoj sistemy Kyrgyzstana). Doktoraty z tematyki centralnoazjatyckiej planują napisać też Witold Śmidowski (b. ambasador w Iranie)
oraz Krzysztof Oksiuta (wieloletni poseł na Sejm RP). Promotorem we wszystkich
wymienionych przewodach doktorskich był (jest) prof. Tadeusz Bodio.
Od 2001 roku prowadzony jest przez prof. Tadeusza Bodio oraz dr. Piotra Załęskiego wykład monograficzny Azja Centralna. Historia–społeczeństwo–polityka.
W części wprowadzającej studenci uzyskują podstawowe informacje dotyczące re-
36
gionu oraz oglądają filmy dokumentalne jego dotyczące. Część historyczna przedstawiana jest w ujęciu kulturowo-politycznym. Obejmuje ona: dzieje i kulturę ludów indoeuropejskich; proces etnogenezy, instytucje i struktury społeczne ludów
tureckich; systemy władzy w chanatach tureckich; problematykę etnografii religii
ludów Azji Centralnej oraz kwestie podboju rosyjskiego i sowietyzacji regionu. Na
część poświęconą niepodległym państwom składa się problematyka: transformacji
systemowej; przywództwa politycznego i elit władzy; instytucji systemu władzy; gospodarki oraz polityki zagranicznej i pozycji mocarstw w regionie. Wykład uzupełnia kwestia Polaków w historii i współczesności Azji Centralnej. Ciekawe dla studentów są także konferencje organizowane przez Zakład w ramach wykładu. Są
one często refleksją nad ważnymi bieżącymi wydarzeniami, przykładowo w 2005 r.
dotyczyła ona sytuacji politycznej i społeczno-ekonomicznej w Kirgistanie.
W 2003 roku do programu nauczania INP wprowadzono kolejne zajęcia fakultatywne dotyczące psychologicznych i politycznych aspektów międzynarodowej
przestępczości zorganizowanej (przy współpracy z dr. S. Redo, przez wiele lat pracującym w Regionalnym Biurze ONZ ds. Kontroli Środków Odurzających i Zapobiegania Przestępczości, obecnie w Centre for International Crime Prevention, Wiedeń, Austria).
W ramach przedmiotu Narody i etnopolityka na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw dr Andrzej Wierzbicki realizuje także zagadnienia dotyczące problematyki centralnoazjatyckiej. Zajęcia obejmują proces etnogenezy ludów tureckich, procesy narodotwórcze i podziały rodowo-plemienne w Azji Centralnej, rolę islamu w tożsamości społecznej. Na wykładzie zwraca się uwagę na prawa narodów i mniejszości etnicznych w aktach normatywnych, eurazjatyckie uwarunkowania procesów etnopolitycznych – polityzacji etniczności, mobilizacji etniczności,
procesy narodotwórcze, elementy tożsamości narodowej i etnicznej. Szczególne
miejsce zajmuje także kazachstańskie: model etnopolityki i instytucje dialogu międzyetnicznego.
***
W 2002 r. zorganizowano pierwszą wyprawę naukową studentów Instytutu Nauk Politycznych do państw Azji Centralnej. W wyprawie udział wzięli ówcześni
studenci III roku Instytutu Nauk Politycznych Marcin Bodio, Jakub Bednarczyk,
Piotr Chałubiński i Marcin Grabowski, zaś opiekunami byli podróżnik Radosław
Moszczyński (ds. sportowych i turystycznych) oraz ówczesny doktorant w INP UW
Piotr Załęski (ds. naukowych). Studenci odwiedzili wiele uniwersytetów (w Nukusie, Urgenczu, Bucharze, Samarkandzie i Taszkencie), nawiązali kontakty na
uczelniach oraz z Polakami, prowadzili badania. Uczestnicy wyprawy uzyskali patronat prorektora Uniwersytetu Warszawskiego ds. studenckich prof. dr. hab.
Marka Wąsowicza oraz Ministra Gospodarki Rzeczypospolitej Polskiej Jacka Piechoty. Nieocenioną pomoc dla urzeczywistnienia idei wyprawy okazał w szczególności prof. Tadeusz Bodio, a przychylny stosunek do inicjatywy wyraziły władze
Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych i Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Wyprawa nie byłaby na pewno tak owocna bez pomocy
37
pracowników Ministerstwa Gospodarki (Elżbieta Bodio, Andrzej Krasnodębski,
Andrzej Gałęzewski).
W orbicie ich zainteresowań znalazła się problematyka wpływu katastrofy ekologicznej Morza Aralskiego na funkcjonowanie społeczności Mujnaqu w Karakałpakstanie, Żydów bucharskich, losów i związków z polskością współczesnych
Polaków uzbekistańskich oraz przesłanek powrotu do tradycyjnego sposobu życia
Kirgizów rejonu karakolskiego. W spotkaniach z Polakami pragnęli przybliżyć
współczesny kraj ojczysty, nawiązać kontakty osobiste, zebrać materiał faktograficzny prezentujący styl życia, kulturę, oczekiwania i aspiracje rodaków żyjących
w regionie. W tym celu przeprowadzili wywiady pogłębione z przedstawicielami
polskiej mniejszości. Każdy wywiad podzielony był na swoiste części: historia przybycia rodziny do Azji Centralnej, poziom świadomości i tożsamości narodowej, sytuacja społeczna w czasach radzieckich i obecnie oraz postrzeganie polityki
i zmian transformacyjnych w danym państwie. Wielką pomoc okazało studentom
wiele osób, m.in. prof. Shodmonkul Pirimqulov z Samarkandy, prof. Meiržan
Mašan z Ałmaty czy dr Rustam Tlegenov z Nukusu.
***
Wymiernym efektem badań było podpisanie umowy międzyuczelnianej
o współpracy naukowej, wymianie pracowników naukowych i studentów między
Uniwersytetem Warszawskim a Kazachskim i Narodowym Uniwersytetem im. AlFarabi w Ałmaty i Państwowym Uniwersytetem Narodowym w Biszkeku. Na podstawie umowy pracownicy naukowi i studenci z Polski odbywają staże naukowe
w Kazachstanie i Kirgistanie, a z Kazachstanu i Kirgistanu – w Polsce. Można powiedzieć, że realizacja programu badawczego jest elementem szerszego procesu
wzajemnego poznania, zbliżenia, budowy infrastruktury dla współpracy naukowej,
kulturalnej itp.
W latach 2004-2006 na podstawie umowy dwustronnej dr Andrzej Wierzbicki
dwukrotnie przebywał na stażu naukowym na Kazachskim Uniwersytecie Narodowym im. Al.-Farabi. Pierwszy wyjazd odbył się w okresie październik 2004 – styczeń 2005, a drugi w lutym 2006 r. Jako stażysta został on przydzielony do Katedry Politologii na Wydziale Filozofii i Politologii KUN im. Al-Farabi. W czasie
pierwszego pobytu gromadził materiały do rozprawy habilitacyjnej, opublikował
kilka artykułów naukowych oraz uczestniczył w kilku konferencjach naukowych:
„Problem formowania świadomości cywilizacyjnej” (KUN im. Al-Farabi); Okrągły stół do spraw zapobiegania ekstremizmowi religijnemu (Zgromadzenie Narodów Kazachstanu); „Migracja do i z Kazachstanu i Azji Centralnej” (Fundacja im.
F. Eberta); „Kazachstański model społeczeństwa polietnicznego” (Zgromadzenie
Narodów Kazachstanu, Ministerstwo Edukacji Republiki Kazachstan, Uniwersytet Centralnoazjatycki), Okrągły stół w Instytucie Literatury i Sztuki im. M. Auezowa. W celu zebrania materiałów naukowych dr Andrzej Wierzbicki odwiedzał
następujące instytucje: Bibliotekę Narodową Republiki Kazachstan, Bibliotekę
Instytutu Filozofii i Politologii Akademii Nauk Republiki Kazachstan, Uniwersytet Centralnoazjatycki, Uniwersytet im. D. Kunaeva, Instytut Rozwoju Kazachsta-
38
nu, Kazachstański Instytut Studiów Strategicznych, Zgromadzenie Narodów Kazachstanu i organizacje narodowo-kulturalne (w tym Związek Polaków w Kazachstanie). Odbył wiele spotkań i rozmów, które pomogły mu w zrozumieniu kazachstańskich problemów etnopolitycznych, ekonomicznych i społecznych. Stały się
one inspiracją do dalszej pracy naukowej. Wymiernym efektem pobytu było oddanie, a następnie opublikowanie artykułów naukowych dotyczących transformacji
społeczno-ekonomicznej w Polsce, stosunków polsko-kazachstańskich, Polski
w Unii Europejskiej, etnopolityki w państwie monoetnicznym. W biuletynie informacyjnym KUN im. Al-Farabi („Meždunarodnoe sotrudnièestvo”) została przedstawiona jego sylwetka jako stażysty zagranicznego tej uczelni. W czasie drugiego
pobytu w lutym 2006 r. dr Andrzej Wierzbicki koncentrował się głównie na gromadzeniu materiałów – kwerendzie bibliotecznej, ale także oddał do publikacji artykuły naukowe pracowników Zakładu Badań Wschodnich INP UW oraz wygłosił wykład „Naród w polskiej tradycji badawczej”, który spotkał się z dużym zainteresowaniem. Odbył także wizyty studyjne w Astanie na Uniwersytecie Eurazjatyckim im. L. Gumilowa i Uniwersytecie Kazachstańsko-Rosyjskim.
W grudniu 2005 roku podczas wyjazdu naukowego Krzysztof Kozłowski uczestniczył m.in. na zaproszenie Fundacji Stefana Batorego jako ekspert w sprawach
Republiki Kirgiskiej w konferencji, której organizatorem był Rząd Kirgistanu
i Fundacja Sorosa, „Democratisation of Governance: International Experience
for Kyrgyzstan and Central Asia”. Wygłosił wówczas wystąpienie nt. „Political Responsibility in Times of Change”. W trakcie obrad prowadził rozmowy z przedstawicielami ośrodków naukowych z krajów Azji Centralnej, miejscowych NGO-sów
oraz przedstawicielami nowych władz Kirgistanu. Rozmowy dotyczyły ostatnich
wydarzeń w tym kraju, w tym głównie rewolucji tulipanowej, oraz możliwości nawiązania przyszłej współpracy i wymiany doświadczeń.
W 2006 roku do Uzbekistanu udał się Piotr Chałubiński, słuchacz studiów doktoranckich w INP UW. Głównym celem wyjazdu była wizyta w centrolnoazjatyckich ośrodkach naukowych i bibliotekach i dokonanie kwerendy literatury dotyczącej kwestii trybalizmu w Uzbekistanie oraz obserwacja uczestnicząca życia machali, także obrzędów dorocznych i obrzędów przejścia.
***
Złożony w lipcu 2006 roku przez członków zespołu projekt wspomnianego wyżej
grantu „Etnopolityczne uwarunkowania funkcjonowania elity władzy w postradzieckiej Azji Centralnej” zyskał uznanie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Rzeczypospolitej Polskiej, które przyznało finanse na jego wykonanie.
Środki finansowe z grantu pozwoliły na przeprowadzenie badań w Kirgistanie
i Kazachstanie10. Kierownik (prof. Tadeusz Bodio) i wykonawcy grantu (dr An10 Rozciągnięcie badań na pozostałe państwa tureckie regionu nie powiodło się ze względu na sytuację polityczną w nich panującą. Uzbekistan odmówił wydania wiz, zaś prowadzenie badań politologicznych w Turkmenistanie nie wydaje się jeszcze możliwe (zaczęto wydawać wizy turystyczne na pobyt zorganizowany przez biuro podróży, niemniej pozostaje się w orbicie silnych zainteresowań miejscowych służb specjalnych).
39
drzej Wierzbicki, dr Piotr Załęski) kontaktowali się z ośrodkami naukowymi
(Akademie Nauk i uniwersytety) oraz organizacjami analitycznymi w Biszkeku,
Oszu, Ałmaty, Astanie i Czymkencie, a także uczestniczyli w konferencjach międzynarodowych. Głównym celem wyjazdu była realizacja badań eksperckich, niemniej ważnymi okazały się także kwerenda literatury oraz zacieśnianie współpracy z uczonymi z państw regionu. Efektem grantu nie będą zatem wyłącznie monografie, ale i – za sprawą prof. Tadeusza Bodio – kolejne podpisywane umowy
o współpracy z ośrodkami akademickimi Kazachstanu i Kirgistanu. Wreszcie,
efektem współpracy nawiązanej czy wzmocnionej dzięki grantowi jest i niniejszy
tom.
40
Problemy
historii
, , . . ! " #
" ,
# . , , $ !.
%# , : , , , . & , ,
' # #* , ,
'-" , *
#* .
! " , .. , "
# +" /. ;, <, =", >", ?@@,
<, A@ ?. , ** . / " " " " " "
". ; , , * # , , , B"C, , B" C. & D. E, B" (: ") (VIII-XII .) #" 42
+"C1. ! , #', >.+.
F # : B…#" "
" . & F, " , , BC , " , (.. ) # , & G H, <, " &. + "
BC (VIX .), , , " " "
" " C2. ;, #
BC BC. ! ,
* F. J #" , & B C. "
>.F. <# " " . ! : B! " ,
#" , : B&KK
K@K K! … K@K K! (H
"
&!). /
& ? & " #" "? H , <.!. >, * E#C3. /
#" *"
" , , "
, , , * , # , .. . >, #" ' , " , -
. J N# , , &
.
/ BC * !.!. : BF , +", E. + "' # ",
, +, , "
, & ( , - BC)C4. ! , * O" >"
1
.F. G, ' 7, P 1985, . 5.
F, ;# , P 1956, . 5.
3 >.F. <#, 7 - , P 1990,
. 67.
4 !.!. , $# , 1996, . 18.
2 >.+.
43
< !.!. * D# #Q, III . .. R" , B " , ' , P", # D#”5.
, , " '
BC BC , , " BC " . > , BC BC. /, ,
. E , ' "
" " " "
" ""
" #* " , . , ' . , #", # " ' # , ..
" , , . ! , BC B
C F.
! , O, E#", S, ;, >",
D", <", ;, E, N#, R#, ,
R, S" .. ! , " BC B, C , , - " ,
, . /, " "
, " '- , " , , , , #* #" , #, . >, # , , "
# ,
" .<. : „! 1957 "
. <.H. /, # R, (" <, ), 15
44
E , . 18.
(), #'. " ' # * * # " . BF *C " #" # #, T-U, # " -
>" < . & <.H. /, * * (* ). >.: # " . ! * , .. , -" ,
>" <C6. E , .<. '- "' * :
BO- *
"'. !-,
BC & . !, # C. ! , .<
. , " ,
, B "-"" C7.
F , " # "
BC <. ;,
< /#, ;, ;; H ;,
;#, /#; E ;, ;, ; .. >
, #" " # , B C BC
BC , &. & ,
#
$" G" >#,
<, S, =, %, &, E, , E,
&, E, R# ., " 8. ! , " #, , & !
,
, , " ', G" ># #. !
, "
. E , D. E, B , *
6 .<. , $ 4 A& # (:) $ 4 A& #, P1966, . 18.
7 E , . 18.
8 >.F. <#, .., . 188.
45
C9. >, " " " #Q , , . F , " , " " # " ', , , , , #, ". H , BC, "
>. &, , >" < * ;, "
BC BC. ! : B! #" '"
' BC, " * B#-C. /#
BC B"C B"C.
F R# * > <; , S * ;. ! $" ;C10. ! BC. >, #" " , " ' ""
*" #
B@@C BC. E
, , " " # #Q, '. ;, ;, ;#, > .. ! , , #Q *
, # '. E,
# ' #Q *
#
' * #Q #*. & #Q . H T. H, B; , #, " . " , # C11.
9
D. E, B , 1997, . 6.
>. &, ,#. ..., E 1969, . 16.
11 T. H, + , F 1960, . 81.
10
46
..
!" $
%
$ " # . ! VI . , # '
, >. H #
# . ; " , . > ' , " .
>. H #,
#" , , , ',
*" " **
, , "
. ! >. H ## '", " # , , ,
' " # "
" . + # , + #" ', * # ,
.
! ' XI . >. H, +, . ! #* ,
, ', , #*,
", #, . D ## BC, . & # .
47
! XI-XII . ! , ', ', # * ' * 1. ! * " " .
D # . E N, +, F" <. H ',
" ! #", ,
!' + 1238 ., T +
1280 ., < E 1285 .
J''
, , # "
' '.
H #
'' #, ", *" ,
#" " , . ! '
' " # . H " , ' ' .
! '
" " ', *
, !. R " # # , # >. H, #
" " , #
.
! ! , ' ", '", '" , , , " , ,
', ( T IV, B
&C) .
>. H, #" ' , , B TC # , " *. ! , . N 1
+.!. >, &# 6 XVIII XX ., >-H#, . 15.
48
. / # , , # 2.
>
", >. H + , &", E.!. $3. >
, " " >. H.
/#" " >. H ! XIII-XIV ., $" /", S
, G &. J, ,
" , * . F H
&, <', < N, T. #, F H, H
N, < >
, J F, < H, Y H, # E, Y, H P,
/ H, ;, Y F, T" H, P' H, , , H
, Y >, '
<". F , , * #" # ".
' IV, N >
, & V,
XII, T
X, VII, < IV, T IV,
;
IV , , <. H " , .
+ " * - H, !, * #
;""
", #*
,
" >. H , , # ## +, '.
J " " + # ",
, # . S , T F, # <
F" .
;# , XIII . *,
B& C,
2
$ , F 1941, . 137.
E.!. $, B C 74+ , F 2000, . 24-25.
3
49
# # " * " .
#" " IV " 1245 .
'' H & , "" 4. H & N, H , " # ' .
H >
, # - &, . $ ' T , # #"
. N # # ', , "
', " , ' " #.
H , , # 5.
/ # .
/ " '' >. H ' < <' N# '
" "
", * # . <' .
D # "
$, #*
. + & <' # , , , # -. ; ". , & T # # '
<, > " #. " O"
< T > T I, '
, , " 6. > " . ; O" < " .
4
R. Grousset, The Empire of the Steppes. A History of Central Asia, New Jersy 1970, . 270.
„<# ”, .5-6, „&"" ”, . 1, F 1996, . 41.
6 R. Grousset, .., . 271.
5
50
F , " '
" J" T' -'
!. ".
; >. H , '"
N IX, " " ' VIII, 1249 . < N * Y T, T. ;
" #
. & N IX,
" " , & # - J F. / , ' , *
, ". D N, " ' #*
.
' '' <. D XIII ,
# ## . " IV #
# #*
,
' '' #
" . ; #
" " !. XIII-XIV >. H ' # ". !, " # " " "
# # #
*, ", , * .
N IX * ,
, 1248 . , # #" * . D
. ! #"
" #
T" #. / IV >, " .
!" ', '. $ # #
# F . H ', " 7. # F
7
T. #, , < 1993, . 159.
51
' .
/ 1254 . # &. &
, # " ',
, # #
" "8. E +, " * ' ! >.
! " XIII . "
* ': ' H N, '
< >
G" &". H" # 1291 . H, , #, 1305 . ' " '.
'' J F. + !, ;" IV " , #
26 " . F # : < S#. / H, #
&
. F
F , # " . $ ', . ! 1307 & V S#, ' . H
F ;
, " #
<, S#, .
/ F S# *
< H, H, '' /
H. # ", "
' . / E,
<, H, , , O", >, =, &.
H F XII " , S# Y F, " # 1342 . /
>. H ", . & Y. >, "" ", , #
' P 9.
P'" " H # #, #
" ' H SS 10.
8
>. $, B " G (XIII-XIV), F 1966,
. 24.
9
J.J. Saunders, The History of the Mongol Conquests, Philadelphia 1971, . 244.
E .
10
52
F VI < 1353 .
>*
, R# V T" H (1370 .), # S#, >. H
P' H, - " &. E XV . H .
H
" , #
30- XIII . <, ,
. < > ' &". % < ,
S#.
H
F , *
"
& # # XIV . -'' N !. R, +" &, # " .
" >. H "
, *" , ' '
# . ; , " ", " *
,
&
, H. H ' < >
, " "
, " .
H ' S,
. E, # "
"#
# $. J
<# # " F H, . ! 1285 . #*
T S " ## , B #
# * , C11.
< T IV,
; IV '
#
. , /" ;
;
IV " . /" , , ## +. ! " ## #Q
>.
11
E , . 134.
53
H " . > " ' E & V. R " * " >. H . ; >.
H # ,
.
54
&' .
$ ,
, (%
")
( )'*+ > >
<
, ' " # 1, # , !, , #
# " "
!" O" +. ; # . ! ! ", # " , " XI-XII ,
, „%" ” & H2, " #"
#" , !, " ' ' ', ! # ' , #
&" , H > <.
; ' „
” , ! ' N IX.
! „Libellus historicus” ' J H & (11821252),
1246 F " IV, " - N IX ''
! # ( 1270 ), 1253 ,
F. /# # >"
< " .
1
2
H. Field (:) C. Gables (.), Ancient and Modern Man in Southwestern Asia, Florida 1956.
Cosmas Pragensis ( 10451125) " " .
55
! XIIIXV . # "
, , *, " , #'
.
/# '' F
H (12541324), ' " ; F
H 12711295 &" T
IX.
;
" " 1298 ' „&, # ”,
„& F H” „H F H” # ' !" G!" <, >" < (H, , >,
). ; " # „F”3
„messere milione” („ ”), F H .
! SIV (13251326 ) '" "
' / % (12861333), H, " $" + / H, <, # H,
"' ' E# N, # #
>" < , „/ ”4.
/ / % " ' J
F
, #" Y N.
D , * , " !' "5, #" , *
>" <
, " , , „#*”, * -.
H " #
< F, H
> <, " #
„& J”, „>
! ”, , -,
' # >" <, '
* <- E.
3 Marka Pavlova z Benátek Milion, Dle jediného rukopisu spolu s pøislušnym zakládem latinským,
Praha 1902.
4 Bratr Oldøich Èech z Furlánska, Popis východních krajù svìta, Praha 1962.
5 Cestopis t.ø. Mandevilla, Praha ...
56
! „ ' ” " H 1560 6
, # '7 # , ,
, <#, <'8, „ "
”.
! 1598 H #'
E „
E, ”9.
$" " _" = <o &" (1592-1670) # !, H & ,
1348 & IV, XVII # ' „& #" ” <# < # >, #
1489, 1490 1498 * #
<' >. .
! #
' ## _ ", ,
" <, <#--<##
< # F # & -P (IX .).
! R" ## . #
*
12 <# ; F # F
# E -P# (870950). ! # „J” " > (
1479 ) S-" <# (#
1529 ) < ;.
8 XX 4
#
'
>" < XIX . /# " >" < „!#*" ” (1850) &.!. $
(18121871), „;" /” „> ” (1863) .
! '
#* >" <" $" #, & S , <-J
# '" " * !#. ! # , *
6
Wayklad Proroctwi Tureckého, Praha 1560.
/#* .
8 A# = <# Fd Jd # F # R - (. 786886) " ; <' = <# < -S" # <# # > (9801037) " '.
9 Hystorya o Tamerlanovi králi Tatarském, Praha 1598.
7
57
' . /# # " ,
, .F. & „/ #" ” (1821), N U
„; <” (18411842), >.!. T „
” (1871). H# '" > <
? & „ >" <” (1882).
Y * #
. E, „&” 1845 , " „% ” (1847) " , , # .
" 1881 $"" " , *" &" >. D # " *. / , = !
(18301918), " 1875 J >
< ' >#, '
„$"
, _ #*” (>.-H#, 1888). ; # # ,
, $#, " 1885 F <-J
. H F , , F, ;,
# ;, . & : „<
. &
> !”10.
/ S 1874 „>'" "
”, # <.P. „>
< "
” „/” (1874). ! 1878 ;.F. H
(18391888), ' # E'#,
" 1905 E -
' %. ! "
. , , „>” (1907), ' E #
. / >" <
„!” (9 " 18721882), '
„; ” 18821887 7 ".
$" F
P (18521913) " " „>'" ' ”11,
" E
R#.
10
11
58
J. Koøenský, Asie, kulturní obrázky z Asijského severu a východu, Praha 1922.
M. Filo, Slovenský obchodník v ruskom kraji, Turè. Sv. Martin 1888.
+ $+1 / " ' >" <, _
, . ! # D P" (18541929) ,
. P" H, " H .
> #, ", , #" . H
# # , " " # #'" , ". E, 1888 # , 1889 <, $, ,
<#, F, %. ! 1891 # >" <, 1902 # & " E.
> , " , # > <, # #
*
> ,
XIII ., # # F 1241 . J"" ' # " # > <, , #
„' ” #" # #*. ;"
, * !.N. !
(18691932), . $ „” > < _ , ", .
! -
'" ", , , „E ” (1890) # ", „F ” (1890), „; ” (1898), „P
<” (1903), „! E >” (1904) . ! " #'
„$"
” (1890), „! " >"
<” (1892), „S >" <” (1894), „R" >" <”
„H ” (1904), „S P”
(1905) . P" , , .
! # # ,
* >" <. E, #' „! E >”,
*" „ " ”, ,
' „>
" #” >, , U.
59
! , '
>" <
1882 &, '
' ;" ( &), !
(<-<) , # E # "
, " >" < "
# , , , #" & F
" " P T, " H . ; .
> >" < P" . H
, 1901 „
>
<
”12,
* #. !
, #
#
1910 „>
, # " ”13. ! " , , , " #, , , , # , . /
# %, E, S, ,
&a, > , # ". *
, ,
, > <" (18781954), #
, # , *, #"
, #
, #
, ". R $ P, , < ;.
! , , *
. , , #, , , , „ , ,
# * -'”. /# >" < "
(1907).
& , * >" < # SIX XX ., , , , , , ,
, # .
! " " # < <. F (18681944), '
>" <, , H.&. & (18631935),
;.F. H (18391888).
12
13
60
E. Fait, Ruská Støedni Asie, Praha 1901.
E , Støedoasijšti národové, zvlaštì na územi ruském, Praha 1910.
!
#'
D. P" #
" >" <, .
! XX . # >" < = ? F (18901975).
H # , . + , , „# , # ”, .
H > < 1912 "
" * H , H # #* „>#”. H, #, # # " , #
# E #
J, , U H. ! >"
< # "
. / #
# #, # , #Q . / # H * . = /## (18921964), ' ;' H. ; " # .
! " F # #
, , # .
> " , „F ” („F" ”), , „> E '”, „/# " ”,
„
” ..
! 1914 „H ” # '" ",
# " E. ;, #
#* („> * ”), , < # *. ! „ # („> ”),
, „# #",
" "”, #
&#, # # * („U""”, „ &”).
61
! 1914 „ ” " #*
„; <”, , , #, # " " # " . ! ' " # # „U ”.
=.?. F >" <" 1918 >#
J" !, ! , " 1921 . / # F
F, E#, &, G-!" <.
H " # U"' =. ?. F
#
1935 H, #
# . H
„% '
E. " E $" ”14 H 1939 . ! " , # >" < ' , _
" "" ". & #* , >" <, #.
", *. /
*, , , #, #
, #
, #, ## ", ' " #, „ , , , ”.
F >, F #
6 ', F
',
" H -, !.N. !
, # R#, ' . / # > . ! " , , , , .
!
„! *
J”15 " " , ..
# E, # J#.
D'
F " ! ; J, _ #" '" 14
15
62
J.J. Malý, Napøíè øíší Tamerlanovou. Z cest Turkestanem a západní Bucharou, Praha 1939, . 352.
E , V roklínách Darvázu, Praha 1941, . 304.
P >16. J & S# <-,
20 # G P, -. / # ', , # , .. H " ! &. !, # ", " # , # „ " <” . / " . &
# & !, F "
, # , .
! " F # #
#", ", , , " , " >" <, # E R#.
J
F # * >"
<, # # , .
-41 4--. "-4-A4
+* " " " 1914 , '
, 100 , '
XIX XX . <-!. & *
, >" <. /# , - 60- 80- SS
, % > , %"" " " , *
;, T, U .
> ' , #
E E, P.!. N", #" >" <,
R#.
P !' N" 1857 !-F #
H, H 1878 E, " E" " #.
16 P > (1838-1874) " " , "
, 1873 E
U
%- (3530 . / &) .
63
! E # , ' '".
E F, H# . ! P.!. N" # E.
/ # ' . R
, ' ". ; ,
' ", ".
! 1882 ' #" , #Q"
N" , E
#*, 1896 „& #" ”, " „N”. ! 1891-95 N" *
" " #" , N.;. N".
> 1895 E #* " "
" !.. F, #" H#.
! P.!. N" ## >" <. / " " '"
, "
E. R ##" ", N" # >" <. H #
# >, , ># (P), <<, T- >" <, '" ", # !"
1890 . ! " # # . >
# ,
N" ", , „< ”, #,
, (), ,
# E 30 1890 E" "" "
.
“H” E, , #, 1897 N" ', " %
<, " E17.
17
64
'& , „E ”, k 72/ 1897, . 296.
!
E, N" " „N”,
#" , 19001905
' , F #*, F.
& „N"” N" " .. „ ” " , *" S"" #, ".
/ 1911 - # # > E #" ', -" #*"
.
, # R#
19151920 , P. >
, P.
>, . E, !. E#, . E
. # '" #" , , , ,
"', #, , E.
64 /#" " " >" <" #" H" "
", -" "
'" ' > < , * _ . ; # ,
# , ,
, " 1915 , " # 28- H 1100 21 '.
H , " 22,3 .
'" -" , 200250 . .
> "
-#, 2 1915 37 E # 139 374 1 882 ' -" ,
# , * * : E, >, <, ;,
># (P), ;
(&), %, %" (
%), E, E' # E, <#, >, H (&-/), $
/ .
! " . E
, ,
, , # . ! Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
65
# , ,
, " . / # ", " , " .
; '. E <
# E , ? R# ? < # #" #' .
> , # # " , " #, ## #" '. & 1916 >" < , #, # #- .
! 1917 E 50 .
, ', ,
, . ;
, #
, # #, # # . /
' ', ' ' ' , ' , , , . ! , '
.
H #" ' # , , , ' , " >" <: "', # , -" , #
. > " # ' #" .
%
!
, # , , # , # ' " "
E, #, #
>" <, , , *
# , , # . .
66
! " ? < (18941956), , # "
1914 " (<#,
&, $
/).
! >" <, , < # 6 (19151920),
# , , #
1918 # # . $ H"
>" (18991933), . H < " " , " -" .
H *
< 1921 <
" , # # (“ " ”, „! * ” .)18, ! <', ;, >19.
?. < „! E $”20. H
„” * , " „% <” < < 1920 .
& , : „% #
#"”21 '-# „J ”22, " " ' # ", # .
" #" >" <
„E
'”23, #-'
"
#, 1934 ! H.
< #" H ' , ## ! %'" < H.
" *:
P E #
<, 1919 18
J. Aul, Ze vspomínek turkestánského zajatca, „Šírým svìtem”, 2/ 1925, ń. 230-233; 310-314. E
, Hakímem ve svetém mìstì Buchaøe, „Národní noviny”, 327/ 1937, . 7-8.
19 E , Avicenna, Nový život, 1952, ń. 1408-1415; E , Nizámi, Nový život, 1954, . 211-217;
E , Šejch Sadi, Nový život, 1955, ń. 99-100.
20 E , V zemi Tamerlanevì a Zarathuštrovì. H
– Buchara, Praha 1923; !
Napøíè Afganistanem, Praha 1924.
21 E , Èíngiz Chán Bíè Boží. Asijska epopeja, Praha 1936.
22 E , Derviš na poušti. Bucharská rapsodie, Praha 1937.
23 E , Tropícká zdravovìda, Praha 1934.
67
" " , # &E ( =-G) , # # T'-&. ; : „T'-&
H <” „Y E”,
" " , " < *" " ,
*" 80 000 ". R, "
< # " F, 1918 . ? !.
! „E 1915-1920”24 E >
, # < .
>", " >#
(P), 1916 #*" * >.. E E, (“E" ”25, „E
”26, „%
#”27 .). >" , * # " ' &, #
'" ". ! " # o .
? J # 1914 # H. ! " „R ”28 , #, , , , #
.
J #" # D
' „H " H”29. <, " 1914 ,
" # < E, E J > <#.
! F " " F-,
" >" <. H ' # .
= ! > /, # " „R ”30 ". R , > * ".
! 1926-1929 H # „E ”31, *" 350 . % # , >" <. >
24
F. Tíchý, Turkestan 1915-1920, Hradec Králové 1923. ! – 1924.
B. Sojka, Plantážník z Turkestanu. Pravdivý pøíbìch ze svìtové války, Praha-Tøeboò.
26 Tøemi díly svìta, Chicago 1919.
27 Utrpením ke svobodì, Praha 1946.
28 J. Dveøak, U Kirgizù, Praha 1920.
29 E. Bucký, Neznámou Persii. Pøihody a dobrodružví váleèného zajatce, Praha 1921.
30 J. Valoušek, U Kirgizù, Praha 1920.
31 Cestami odboje, Praha 1926-1929.
25
68
: < $ „ H '”, „&- ”
.; P ! „! > >#”,
„! ”; = ; „E”; ? H „;
" '”; < „! >”; . &'
„! ”; !' & .
H " O!" + "" " " "
#" &" <. 1950 " - H #
#
' "' ' " " .
! 140 , # "', >" <. ! 1958 "
# " „$ #" ”32, *" ' "', # >" <.
E, G F", "
1886 >. < >, „F ” , 16 #
1915 , # J' &, # /#. H #
1918 &" . H , & 9000 #', 300 . !
' /# <# „#” (sic!) #. ! 1919 .
"
1895 U T 1915 #
E'" E, , , 20 000 . H #
& , 1918 # & < ' . ! „ E”33
„F E” # 1919 # E, .
T >, "
1891 ' H" „/ & E” , -" , 1915 E. H #
& , 1918 &"
<. ! ' #
1919 > # E, H"
32 Bojová piseò znela. Spomenky slovanských èervonoarmejcov, úèastnikov Velkej októbrovej socialistickej revolúcie a obèianskej vojny v Sovietskom Rusku (1917-1921), Bratislava 1958.
33 Š. Hahn, Boje o Taškent. Spomeny slovénského èervenoarmejca Štefana Hahna, „Predvoj”, 22/
1957, c. 5.
69
'" F, 1920 #
R. H #' 1921 S
> >, # ' , " #
"
', E # ""
. ! 1922 .
J" # #'" # # „'
”34, *" 18 , #" >" <, , !.T. H „
'” T. > „; E”.
***
& >" <" #
. $ " *" <" , ' " . O" !" + >" <, ## . & ' "" > <. ! "" '"
E, >#, !" , # '
, , >" <. >" SS # '" E H" F" !". ! " # # #"
' # . H % '
# " # ' "'
. S
* # '
&" <, " # >" <.
34 Revolučné
70
roky. Spomienky na Októbrovù revoluciu a obèanskou válku, Bratislava 1967.
' .
'&0
1!
.. 22!,
-1% 1825 .
, , B/ C . ; " XIX # " " O" <, ,
# #
# , . E # " #: P.&. $##" # "
-& #*
" . D 1825 . " BH C P.&. $##",
# BC, # , *
/ # .
J #
. > " / > <#,
"
, 1824 . /
#
* # * ", .
" , # #
> <#
" / , >" /. > <# . / <" , " / , #
, # , , ', " , , ,
" / " , - " &. & -# $"
># H.F. &' B * "C. T
, B# "' "
71
" / , #
, # C. ! < .-#. H.F.
&' 1825 . /. ; / # ,
* -&. / *
B # #, " C. R ,
" /" & & >" <" .
# #, ,
# . # .
T-# >#. J
" # "
!" E.
25 1825 . &' F : BH *
># / ' ,
* / -& &, & &. J , * # , Q
, * #
# " . >#
, " " " #
, #
# # >, "
#
, U#C.
H , " , &# " ; B 120
# #"C, $##", N# &" < *. /
. H # .
25 1825 . P.&. U#, ;
E ( ) &#
&## -&.
> ' # -# U#,
# " > , 50
72
E.!. ;. > B "C P.&. $##" B#" C / .
E # "
'" & ', # #
/ # .
• H L# ! , . 1784 . ># 1799
. * / . R " ;, #
> , ! <. > 1822 . " =" .
• =4 ' C, . 1789 . ; " # 1807 .,
". > 1 1 1825 . & & .
• "## ! , . 1797 . ! 1821 . #
B# C ! . !"
1825 . & B$C > ( , , ). !
, ' , " ".
! " - -, $##", $#". D 1.
$##" " " # * " '" , #
# . J &' F , P.&. $##" B # #
' , # " " # "
#"C2. ! U# &' : B; ($##". !.H.) #" &", &" <
. E#C3.
1
T" /" # (: T<//), . 3, . 1, . 419, . 200-223, 334, 335,
2
E , . 330.
F.H. !
, "##, „" ”, k1/ 1936, . 224.
337.
3
73
! $##" " #
# # , # , , , , # .
> , ' &', B, * #, # # #
# "C. $
-# $" >#
B C4.
H *
& &, 12 #
1825 .,
&' # BH / $##"C5.
/#
, * " XIX ., #*" "
, * # , * .
R 5 120 >" . % * &.
$ U#, ' -#, .
17 , , " ; , . > $##"
BH C.
H# ' , , ', 31 #
. H >,
# & " <, =,
&, E. % & . $##" , , , B "
C6. #
", . / , # # " " , $##", . # , '
#": # # .
4
T<//, . 3, . 1, . 419, . 26.
H , T<//, . 3, . 1, . 419, . 128-199. E #
". / O T " (OT!<), !- < (. !R<), . 18525, . 1-31, ,
*
# O T >>> F (OT< >>>),
# # F.H. !
„ ” (.., . 226-258). ! #'
F.H. !
( ) . / T<//, . 3, . 1, . 192, . 196-199.
6 F.H. !
, .., . 240.
5
74
! 11 " H "-
. ; ; . ; , . E, # #*. > , #', "
, .
E, # . B;
" " ", $##", " , ; ,
#, , , , -C7.
/ !
$# # **
.
S
# , $##". /
, * 1825 . . %, "
, # . -&, , #, .
$ P.&. $##" # -&. " : B/ -> ; , ; # , "'#, , * , # # #
, #
. ! , , #, *
# *
". / #
' , : E,
J, &, , J, J, %, +, <#,
& &-; #
, E; ,
* "-<. ; M4, ,
# ; E JC.
R 1 . J. ! *
, *
. B! , $##", #
#, : ', ', , '* C8.
7
8
E , . 240-241.
E , . 241.
75
; J ,
. $##" ,
" , " '.
>
, " , , " # , $##", B , , # , , ,
" #" ,
#Q
, " # C9.
/# #*"
: " ? <# R#
, < U . E : ; U, $##" # R#. &, ', .
& R#
# . J. H
# #" R#" BC . B>" " "" , ;
# ', # ,
Q
# , # C10. >" #" , #, "
" .
J #* # -# $" ># &', $##" ;.
; .
&, $##" 20 3 , J $ (J), <# J, .
/
" , " , ', $##"
#* #*, . T # # # .
/# # $##" . B/
, #
+
9
E , . 242.
E .
10
76
(J. !.H.), # #
#, P.&. $##". …+ #
: #
, #
# " C11.
; " $##" -&
. >, ,
, , . ;
" , # # , # .
T-# P.&. $##" #
*" : B> kk * kk # # /, ! , # #
*
# . H" !, " #, &
& < " "" # -. J
#
" ! ! * * , ! #
# , & , 9 4 9 #&. > " #, . ; # # *, " ", #Q
# C12 ( . !.H.).
; J, # (-), #
R#
E# (' ), # " #
#*" ", #. ; B "
C # #Q
#
, " &. H , , B
" &C. ! &-E# " '
, , '
/-, #', 11
12
E , . 244-245.
T<//, . 3, . 1, . 419, . 43.
77
B # (#. !.H.) , C13.
; ' . & *
# # > .
* # " . R B" " *, # * " , # R#" + (R#"
J. !.H.) & # "" #" , #" # . -# $" >#C14.
D'
; $##" " "
- " "
XIX . ;' # >" <" !, "" * #' "
. #Q
, . ; & , # * # . < E, " & , >,
" &, *'
", .
> BH C $##", '
&', #
, #
#
# -, O
<. ! " " , &, E, &
&15.
; ># # " &16.
H
' &, &' * F ;: B>
#
…, 13 F.H.
!
, .., . 249.
E , . 249.
15 T<//, . 3, . 1, . 419, . 196-199.
16 & # >-H#, F . ! / # .
14
78
, # C17.
H * ' $##" -#
$" ># "" E " 18. >
> B C, $##" # ",
'# * B >C. J
# # > #
>.
H # # >
#**
# . / * # #' #*, # ' # "
, *
.
;
, '
, # ! E E# &, $##" #*
B
' C, , B , * , # #, , # , C. H * ' # . $##" , #, > ' . B; <, , * E19, " , " , # , C20.
/ * ',
' , B# # # 'C, $##" : ' B # # #, # # C21.
17
T<//, . 3, . 1, . 419, . 328-329.
E , . 299-305.
19 N" " $##" !
E.
20 T<//, . 3, . 1, . 419, . 301-302.
21 E , . 302.
18
79
H , # # F , '
, U# ; $##", . &' ; " . P.&. B
C " "
E#" #, , . <
II . P.&. $##" . ! IV " <" . E.!. ; . < III . H , *
22.
$##" # ( #"
'C) * #
# >.. , # BC, " -# $" >#. H &'. R#" E# : B> " <#, F# … , ; 50- " $##", #. ! #
#, , ", # # " C23.
< # #
J &24. #
, &': B> " ; C25.
&' &# U,
",
', , .
B>
, &#, , #, , # < #" , , # *, , "
, #* # . /" # " <, >
, * & "
22
E , . 260, 328-330.
E , . 227.
24 E , . 228-229. / .
25 E , . 227.
23
80
; #… H
, * , ; , C26.
H
&# < U &' #", B", " < H, '
" , , C * #*: B…
!, , # ! , #" "C27.
H # # 1825 ., &' *
/ # #" #
U28. E ,
, * ' H#
#.
H " < #
;". D # "- #" '. / #
'. E 12 1826 . -#
&' '
;
I R#
E#, <# R# J & (&),
# "
*
B #
… "C29.
H # B "
C P. >",
* & !" E30.
! # ,
# /. ! # : <" <". ; #, BC . F : , # *
. H > " # J. &" -# $"
># " ,
#. &' " , " B # ""C. / * # / # # , 26
E , .247.
E , . 249.
28 E , . 250.
29 E , . 219, . 324-325.
30 ;. &, +…, . 69-74.
27
81
# ; B # # -# C, , ,
" #. " ' <# # J &,
" ' 1825 .
#* # . D #,
' ', # -# &'31.
;
* # U #"
', # * #: #
<# R# < U <" ,
<# J #
<"
. $ # " " ' <# J ' J & ", # /, " <" 32.
J BC -# &'
# <.N. #22,
1813 .
$ " P.&. $##" " # #.
H':
B , ,
#
", , , #
… ; , " / # : *
&, " , & & B&.
/
, #
**
#", # " , # '
#* C.
: N "##.
C: ,49 .
: = C 6.
: 4 B 220. 1826 8.34
31
T<//, . 3, . 1, . 419, . 360-366.
E , . 366.
33 E , . 343.
34 N / O F
(N/O<. F.!.J.), $. ., 8 ., k 100, 1824-26 ., /# 32
82
E , #
, <.>. H <. F' O" < , 1991 # &.
& U# , #
" / >-<#"-S, # / , **
C. . 74-96. &
.
83
2.. 2
2$
7 1
J " " " # # E. /#
#" # ' '- ,
# # . D " , ' # .
>
# "* . , " . H' ,
#
* , # . D # # , ' . E
# " ' O"
<. / # " ' " " '- # .
/# # , # # , #.
>
# /
#
'
E " # . ! # #" , ", *, ' .
H ' # # >. >, '
& . ! # , # , -#, 84
# , " ##
# .
;
# #
: , ##', "
>,
E.
> # , # " '-#" ##. D #, * ##. ; '-# , " E # , # # #". D , '-# , ', " 1.
, " #*, ' . ! # #
" . N #, , F#,
&, S, F"# , . , # , # . , ,
# ".
H" , # . H ' # # #". ; '
# .
; , # /
#" ' " " # # ". >;& E , J , #
"" #" 2. ! "
E # . ! " # . , # "
, . D # * ' , E, # #Q
BC3.
1
T. >, 4+: ', F 1921, . 18.
# + 4+ ,#:
# , E 1947, . 237-238.
3 U.<. U, & ! , E 1961,
. 41.
2
85
; # ' , 1918 ., " . H " E # " *
'
. ! #
" # ', , # * . ! *
# * , " '4. ! E.
H ## " #" ' & . > * , #
# # #" ,
*" " BC " 5. E,
1918 . # '" " ## ' #
. ! & , '
', ## ># #" F" ' F#.
& 1918 . P" " #: < &
" ; ># &, F
< F#; ; ' E-&
" ; F"#; " J-<#
% , <, <.
! # ": /
S; R J# ; ;
" < H, ># ; < <, H6;
; " ; .
! # ,
" " " E, -" &7. & 1918 .
#" .
> "' # .
H ' #. ! '
4 % +- 9 (:) # , E 1984, . 13.
5 U.<. U, .., . 58-59.
6 ' OO : + , E 2000,
. 164.
7 !.<. <#, #, P 1984, . 46.
86
B#C, B" #" #C.
& 1919 . ' "
' ', '" , #"-. > , B#C B#C, B#C BC8. D " ' * , # ', B#C, B#"C. ! #* B#C .
> ' #
#' #,
# " ", * " , ,
. : BE .
C, BE 'C.
E #? * . & *
, ' # #* , ' .
/" *" " # ,
*, ", , " # " , ' ', #, '. ! ' #* , ## . ! # , ', #
.
! " , " # , , , **
" *
"' # , # #
. D # E, #
. ! , " 1920 ., P : B
P #"
. H ## ' , ' '
"
8
T. P, %, / 1987, . 7-12.
87
#" & , "
, , " , # , ' " C9.
J *" E F.!. P : BF
*
,
# #
# . ! ''
" # #, . J" " " " * * ' . ; " , #. /, # #". + # # , , , # #
C10.
T
# ' #*-
, , , #"' .
/ " # ,
" & ## ", ' , . H ,
# 11. / '
'
#. ! 1915 . # "
-# ##, 1916 . ! 1917 . *
&,
# . ! # 1917 . " & " '.
H " 10 1918 . ! E"
* &. H ##
&. > ' #Q
' '' ' 1918 . ' BU RC BU C # " " Q
# P. ! 40 #12.
P" #
9
&.+. >, N (:) " ', E 1963, . 87.
F.!. P, $# , F 1951, . 96.
11 . S", %, & 1992, . 68.
12 U.<. U, .., . 61-62.
10
88
, # *. +
# F# U#. 27 1918 . # # #.
/ , # . $
. ;, F# ' . D ' #* , #
. ; " # '
'" .
F# . + # , ,
#. F# ## '" ' E. ! H" " ", , # ># , " . H P" ' 1917 ., " ", # # ". E 1917 .
#* BU RC F# # " '. ; #, , # #
. H F# , # # #, #
,
# . H F# #, ## "
. + ## #'
# S". ; F# # . ! F# # ' E: , * ", # " , ', *,
# '" ', #" '. N 1919 . F# #
, ' # 13. D # , " # . > # P "
" ' " " &. F. F F# F # #
B! PC , B;-
" C. ! 1919 . 13
%..., .., . 10.
89
* " #" E14. ! 1920 .
E .
+ ' # &"
" . H, 1920 .,
E &,
# #.
=" , #"
"
, # & (U#). H '" # & . !
, , #
'" " . R #
# . & #' 15. H
#" . ! 1923 . " " ## & #
;# # " <. ;
' . H F & <. E #*
, #". ># # :
E', .
! 1923 . # P" & <, * " #
H, " . ; ## *
1909 ., # , " 16. ! ' 1923 . H # # .
> #, # , " E. H # .
! " ##, , # ## " . ! ' #
#, # . ; , * "' #
* # 1923 .
# . + # , & # .
14
!.< <#, .., . 48.
# !, F 1922, . 32.
16 E , . 33.
15
90
/ " " #" P
J#- - P, R. - " & 1921 .
# " " . ; #" # " , J#-
# " . /,
1927 . " , , , #
" . H # ", " # &", >'
( ! E). T ' "
. 11 #
1933 . # B;'
EC. J#- #
. H 1934 .
J#- H, , 1939 . 17.
T
# , , , , , " # , "
# ## E ".
> , #
, # #. / # " " "
. ; "" # '" " " , " .
J
* #, , # . /, " #. D # " #". !, #
, "
' # . S
" "
' # .
S # , ,
* , , # #. ; #, , P
H,
" ,
17
A. Bademci, 1917-1934 Turkistan Milli Istiklal Hareketi ve Enver Pasa, Istanbul 1975, . 221.
91
" "
## E .
E #, , '
" # # " #, #Q
, , ' # "
, " # #
.
92
29': .
+:
"
; <<
, B# C " # . / # * .
# B''C, . D, , '' , ', ", #', #', ',
, ' , , ', ', , , # , # #, &1. > ,
# $" R, , ".
& , ' , , " ' . ! &" >> , 4- B
&" >>C " . F , #
" # " . !#*
>>>,
. > # , '' & " # # 10 #
# " " 2.
/ # #" "
", # * " #
H , <"
1 /" #" " '" ( //T<HJ .), . 2, . 4, . 243, . 30-31.
2 40-: , „>”, 9.12.1995; # , „D /”, 16.01.1996.
93
!#' H_ $, & () " !
. # " . < , # -
" # '' .
#, * #, ''
& &, * 1996 .3
! " #, ,
> & &. & , " !" /" " * # " ' , > >>.
H# H, $" R ( ), > &, ' H
, &, . "
" " " ,
''. ,
" # &.
E, , '' &, # #
40- # ' / # > H ( /R >HH .). H , '' , # #" " ".
, 29 1939 . # -"
J , 28 #
# J #
'. J . ! J ##
# :
#
"" , ' .. J
28 B/ # 'C # ' .
/, # " 23 . J" *
+: H, N
, D
, P
, #
. % , 28 #
>>> # N.
$ > #
T N 7,5 . 4.
3
4
94
E &", !.F H, !.F F, , 1994.
$ , F 2001, . 304.
19 #
- , " B C. , > T +.
, , , > " # #. > #
" , ,
, , +, H. ; ,
T", # .
1 #
1939 . T
H *
' H ( 1,2 . #* 35 . .,). 3 #
" H
#Q
< P'. T
# " H
. 9 #
H, 23 # " > >. ! # * ". E, 17 #
>>> "
", 19 #
# # - ,
, "
B H ",
C5. $
" , # , #Q
#
T " H ".
17 #
1939 . &
<
' B…* # #
C6. ! >" > " T. E !. F "
H , B…>
T &"
< " " ' * * $" R $" C7. &
<
# '. ;' " . <-'
19 #
, # " H, # .
J
" , 22 #
N " ",
5
+ #9. !, #, 4, F 1989, . 299.
$..., .., . 305.
7 +..., .., . 299.
6
95
" ' H8. < 28 #
F # " # '
>>> T".
H ", #. ! T# &" < 17 #
, &"
< , B#
# " C. H, 31 #
! > >>>
> !. F , B
H " , &" <, # * ! C9.
H#
' . J F &"
< (737 # 1862 ) # . 230
. . F #*, B
>>> #
" C 200 . . 13 .
7 . ', 3 . #, 2 . , 1 . .
% H, " " 35 .
T. % " # ", ( 12,1 . .) #
-# ", " '" . !" ", >
>, # N. E " H.
E #, , , # H, # . E, 2 .
# # >>> , &
<
1939 . !"
1940 . 22 . ', ", *, , . / # ;&!J >. ;'
# " & #
> 1943 . > , #" '. F " #" 1989 .10
J"
# . ;' " '" H.
> # ,
> > #.
8
E , . 472.
E , . 299; $..., .., . 306.
10 „SNGnews.ru: ”, 22.04.2006.
9
96
H , > >. ! # '
, " &. & * .
! , *: B! # ( &" >> . .) >;& >>> # 21.500 ,
' ## F. H
# #
, 1941 . # ,
, #" "…C11.
# & 1941 . , /" #. !" /"
" " " B''C #. $#" " # #": # , ,
", '
#
"
" # #. E, # 15 , . E " # 1941-45 .
# 3 , 7 3 ,
2 . < # 55 , # 1260 " 12.
D , " -'' " #
#
. /R >HH H "
#
. ! & >, #
1942 .
" 38 , "
H. H 29 * " <, F'". H &# Hay. ! # 1942 . H 60 * #" R, * 35 # &-& (
J). D # 1943 . & ,
* H k 1 & &
E, k 2 ; <; k 3 E
;#. ; /" # &"
>> * " ''.
! 1943 . & " , *
&'. ! ; 16 " "'. ! / " * "13. E #, 11 E
&", !.F H, !.F F, .., . 78.
C , + , „! /TR”, k4/ 2005, . 12-18.
13 //T<HJ, . 2, . 4, . 188, . 2-3.
12
97
-'' # #
" , > & " , #.
! / # # # "
, ' &.
F, *
, " & # 21500 , #
# / #, 1942 . F # , # , , , , .
/, ' # #*" #, #*-
. /
, / /R >HH
1944 ., *: #* ''
# 11151 . ! ", 200 , F <, <, ;, =-;,
F#, 20 100 & >", &#,
R " . &-&. > 1000 /. / /R >HH , "* . $ . ! &"
< 90 , H" >>> 63, <
30 " 14. H# , # * #*" * >HH.
; ' &
> . E, 1943 ., , ' /.
#
/ > (/R >HH).
H ' / # >HH
24 1944 . > ", F,
T, , #, $
", D"", Y, E, H, . ! # ' '
/ >HH. # >HH (# F)
TR >HH /" # &" >> ".
$ TR >HH # "
F. F, ,
/ D"". % # 14
98
E , . 2.
, #' $
, #
## T. ! " # . ! , *
/ /R>HH: -" T, #*" * #, "" $
"15.
(1):
4 6 1943 . 9 1946 . 3 +
. + C. C,
. ;, . ". $ + I > 4 1943 . C & ## + + #& ,
+, , 49 4 &# 6. 1943 . 4 4 4 4 '. 4, , #> 1944 .
4 4 4. # 1943 . & *
=+ #&. 1946 . 9 # 7 , 4 16.
& , " . ! ' ', " '. F , , * '
,
, >HH, #
# '" " #.
J : ' >HH >>> # #Q " * " ; *
# H ' ; ## * , - #" H;
, #" >>>; H > >.
! >HH : '
" ## '; ' , 15
16
E , . 21- 22.
% 7+, F 1976, . 273.
99
'
' #
" # , '", , ' #
, " .
% >HH # " , *" CCC
" " >HH. ! >HH
>>> # Q, Q T H ' F. ; " # " '17. O B>#
HC.
E # >HH >>>. /
, , *
. % ' / #
>HH " # ? ! ,
, >HH " "
'" ' '.
/# >HH ' .
& # , # " ' * . > , #
1944 . #
" >HH # .
; * '",
# >HH, , " "
# - '' !"
/" ".
F >HH " # :
• < " >HH F,
# >''
, #*"
* (//H) <, (/&H)
T, P"#;
• P ": ", ', /&H <, //H {'#, ;
• Kpa-Cy" ": &", N'
, F, /& #", //H ";
• &-&: T, !,
N#, /&H >, //H U;
• F-< ": , >, J'", /&H $#", //H &";
• &# ": ', P,
DQ#, /&H H*. //H E";
• ; ": U, D#
/&H ", //H <"#.
17
100
//T<HJ, . 2, . 4, . 188, . 19-20.
& " '" >HH " #,
* * " >HH (- # ), " F# =-;18.
E #, ", , # "
, # " #
' >HH, " , #, -# " # -# ' , "
#. ! " "
# , # .
, /R >HH #
'- # , . / #, , ' . % * '" #:
B/' #*" HC, B>HH C, B>HH
;'" > HC. D ' # /.
! &# ' BD " "
"C, BT C, B< F' C, < ' : B! ' H C, B;' H
C19.
> ' # " 48 #
. & /R>HH #:
& >" " 3, &# 5, R 1, < 3, &-&
10, / 10, P " 11, F< " 5. ! " , >HH.
H , ! !", " > >>>. ; # / #
>HH 24 1944 . * : BF, / /R
>HH, #
' , , # "" >HH
T >HHC20.
! !
" " #. =
" ", #
"
'". / !
> >>>.
(2):
C C ;, . 21 1905 . . + M 4. 1941 .
18
E , . 5-6.
E , . 10.
20 E , . 21.
19
101
C 6, C <. 6
#+ 7, +
. C 1923-27 . . . %
+, 4+
&, # 1937 . % 4, # /;
9 &0. C # 1939 ., + C. C. C ; .
C C # . C
6. % 421.
H ", " > .
E #, !" /" " " H, /" # & , ''. J
#, , , " '' '",
.
/ , #
. , , ', * 1956 . + -# ", H # '', #
. ! / #
'" &" #
# BC , ''
40- .
21 ;
102
7+, F 1962, . 866.
:' 2.
1,1 <%,
: "
><? R" " O" <. ! " III ...
! VIII ... # # R" . /. ! 840 . # " . % "
!" E T. J
", # , "
#
. R" ('), (') " ('). E " ", " ", # * &. D *
-"" '", 1759 . ! E '" ". / " ': # ' "
, #
# # "
.
& 1760 . " , * ! E,
# &
. D " B>'
C, B;
C.
! "" >'
B 'C () #
B' 'C (, * #
'). H O" B
*-
* C, "
# '. H "
#*" "" . > " " " " B
* , # *
103
C. H O" < " , ## *# ' " .
/ H#" , " '. H
BC '" "
> < ' 20- XIX . ' J-
& (1826-1828), "-' P > #. H ,
" & 85
160 . '1. / # " >" < &, <.;. * " " > * XV . ' # . /, *
XV .2.
! , * , " P" * XVI ., ..
" XVIII-XIX .3.
!" '
" "
18641873 . E # ? =#-#, # >. O &
", # . H' * !,
- .
! >-H# 12 1881 .,
& (>'
) 45 373 " 4. N 1881 . " # #Q
>-H# , # 1881 . ' ' * " . /, * 100 . " (11 365 "),
(1 308 ") . ; , #Q
'"
' " . ! 1882 . 1 %.%.
!, # , <-< 1962, . 325.
T.F. ., <.F. , <.;. >
, 7 +
(:) 3 + + ,
F 1980, . 75.
3 .. T", C ', E 1908, . 258.
4 G. , $ 1881-1883, „E <; &>>”, <-< 1959, . 1.
2
104
11 068 " "5. / # # "-.
/ >
!,
J, H "-
# 6 . 6.
E
„” ' " O < XX . , # &. % " , , #" , " ' *
, *
"
'", # ". E, 1906 . !
E P # 14 689 , 1907 . 24 107 , 1908 .
28 000 , 1914 . 40 000 7.
H "" , 1917 100 516 ", 60 988 " 39 528
8. & SS & R#
".
! 1921 Q " " E # #* ", B"C. D "
O" < * XVI . # " "
#" ##. ! 1930- " >'
.
! 1955 . '
>'
# # >'
-R""
" " (>R<) &;. > &
" " , " " " '" . / "
" ' 1956 . ! B" 'C # *
, # '
'
. ! 19571958 . >R<
„## '”. <
' #" 193040 . >'
# >" >. H 1959 ., >>>
95,2 . "9. ! 1970 "
5
F.;. &#, , <-< 1951.
G. , ..
7 T. , $. &#, <+ , „+" #*:
, , #”, k 6-7/ 1995, . 13-18.
8 .. $#, ' , „E & ”, k 9/ 1925, . 18.
9 M , F 1962, . 36.
6
105
173 276 10. ! &" >> 1959 . 59 840 ", 1970 . 120 881. R " , " >'
>>>.
;# " 1962 . D ' # ' , , ' *
#', -" '. ! & # * >" >, " , , . ,
# 6080 . ", " # >" > " "" ', " # . ;
' ', #
E-&", <-<", >", G&", J#" #
&" >>, E"
<" #
R#" >> /" -&" #
&" >>, F"" # E" >>. $ 22 1962 . >" > 67 .
11. ! &" >> 1959 . # 13 757 ", 1970 . 24 872,
R#" >> 1959 . 19 400 ", 1970 . 23 942,
E" >> 1959 . # 0,8 ., 1970 .- 1,2
..
E#' 1. % " O" < (. .)
1897 .
71,4
1926 . 1939 . 1959 . 1970 .
108,8
80,0
95,2
173,0
1979 .
210,6
1989 . 1999 .
262,6 300
: /.. , = - (:)
' : , , F 1979, . 16.
&"
# , " '. ! 29 1962 . >
&; . ! "
# #
>>> , ' "" , " ", # * 10
$ C4 1970 .
&.N. >, < 7 #
, < 2003, . 431.
11
106
'. ! # 1962 FJ &; #
#" >>> * ', #
. R
#, #" Q >>> &
". > 15 #
1962 1 1963 >'
>>> # 46 . 12.
/' # O" < " . /, ', 19531963 . >>> # 200 . . ! " # ;-#" &
(;/<&). ;
>'
' " &;, # " '. ! " " '" "
' # .
E#' 2. D
>R< &; 19492000 .
(. .)
D/
; ! :
'
"
1949
4 333
1957
5 580
1965
7891
1979
1995
2000
12 360 16 613,5 17 915,5
292
3 291
822
3 867
2 758
4 115
5 220
56 421
6 318,1
7 800,0
7 023,9
8 256,7
: &.N. >, < 7 # , < 2003, . 431.
E
&H& ",
# " ". ! ' >R< . R ', '
&, R#, E,
H, >" <, E'13. ! 90- SS . <-< # #- " .
/ H # # " "" "
12 ;.;. <#", # + +. 1946-1963. #
7 #: , 2004, . 84.
13 <.;. , + ,6 (:) : 7 , F 2000, . 190.
107
'. H , , " * #
. H ># '" # & &
, " #Q R#, # O" <14. >
# & "
90- . SS . E # /#Q" ;'" '" P !
E (/;P!E)15, #* #Q B<''
"C (//<R), /'
#
R" (R<E),
/#* " &, <''
" , " # " (<RH), >
"" & (>RF&). ! R# E
" & ' ", & /#* "
BC.
S
"" O" < #
" '.
! & "
' R" (56,13%
"), H, D#, E
" <" # <. 223 007 "
& < <" # 213 144 95,58%. ! , < 67 082 , (30,08%) " &16.
H
„” "" ' O < ' "" ', * O" < '
. D #
' 80- SS ., #
> >. „&"" " #”, " #
& 1987 ., #" # 19911993 ., '. / ""
", * &
O" < # *
.
' ' #* „” , ' ', O" <, , *, . D # , # 14 . , , (@)
www.fergana.ru
15 R 1984 ., ;'" '" ! E
16 J &.
108
"
HAH PK U #, " "" &.
> " " , * " ' "
: (yerliklar), / C ", & "" 1900 .), (kelganlar), B#C ", #
& 1950- 1960- , "-
(khitailiklar), / &
C ", # & &
, # # . U. # , " BC * , , " ' BC #"
' #
&, >'
.
< 60- "
>'
"
.
109
.. :)*'
@A<" 1
&, * #" " , " " . " . H '# " "
" .
># , E
-U. > VII SIII & #
- * : $-E, E, & &
1.
J , +,
#* . /
- * .
J , , -# , (-) #
2.
! " SVIII & .
& #" " #' "
#, " #", " 3.
1
N. T, B 4, F 1993, . 131; !. H (.), $ , 2001, . 124.
2 &. ;#, $ 6, P 1965; .. #,
$.. T, $ 6#, 2003.
3 >. >#, #9 , 2000; !.!. H, , P 1977; J. F#, $
, 1997.
110
> "" , E -# - # " ""
', ' .
> # # -
". &" # ' '. R & #"4.
& *
.
& , B #
, #
#
, '
, ' ", "
" " . " , #
' C5.
"
, " #
1917 &, # . S
#Q
" ", #Q
. H
, #" #Q , ' ,
, . H '" , . & , & '
#*" " - ' ' .
/
#
'
1917 #"
'" . F .
! # 1917 # J'
,
#
# .
20 1918 E V ! Q > #
" E # . ! # E
>
>'
<
#, &.
4 . J, B# & 6, P 1963; .
J, O1O (1- ), P 1966; &.
;#, ..; .. #, $.. T, ..
5 R. %, , F 2000,
. 24.
111
# O& E" <>> :
, " " .
>
# E # E
<>> #", " " " #
'" O" <.
J E ,
* '. N # 1924 , .. * " #, # , , * 76 ".
R #*- &,
" #" "" , " " . ! - 1918 #
, , , , *
. !
# # > ( > & # * 1917 ).
& , > # ', "
# '.
> # , , #, '"
'# .
/ "
" "" #
& /
#" ' 1917 , ' , * , !O& >P 24 #
1919 #" & " 1919-1923 .6.
; " " " . H
" " >"
# , >. ;
# '"
, , " " ', 7. ;
E" <>>,
" #*, #. ! 1922 " <. > E"
6
J. F#, .., . 41.
<. <, N , 1999, .
69-89; <. J, $ # 6#, P 1966; ,
+ , 1996.
7
112
<>> &-& #. ; # 8.
H '- # &-&" " # " 1924 '- >" <. 27-30 1925 R" Q > &-&"
" #, #" # <. /#.
5 1925 # #
# # # #. #: ", ", ", ", " ., ": , * #' &
, ' , " . E # '"
" .
H " # #", *:
) !O& ' BH
C,
* -" " #;
#) ## # BH
C # #". " # , >P> #
&, " , * '
;
) > ;'" >>> '" !O&;
) # .
! 1925 &-&
# # & #. ! # 1926 &
# ** ' # # & < > >' #. !
" &<>> Q > "
#, H O&, &" <>> >. ! # *
: , , , , *
,
, &, '#
, ', #
!>;S,
T, R O>R.
D'
' &" #, "9. &" " &'
8
$. &, ## 20- , 1997, . 125.
>. >#, F. R, + 6#, 2001,
. 151; .. #, $.. T, .., . 154; &. ;#, .., . 115.
9
113
# ' #", >P> > >>, , # . ;'
&, >>>, . H' '
& 1.
1.D ' &
1 7-2
1929 8. 1937 8. 1978 8.
1917 8.
1993 8.
1996 8.
1998 8. 2003 8. 2006 8.
&'
& , &'
# # 30
1929 II Q > &" >>10. >
&', " #
!" Q >, &O&, H &O&, >
(>;&) . ! "
' , '
, # #* , #
>, *
"
'" , #
.
> &' '
# #, , " ", #. '" >>>, >P> &"
>> *"
'" -" . > " , ' #' >P>.
&'-" " # " # * # " " &. &
" . > ' & " >P>. H #
" " ' >" <, 10 >. >#, F. R, ..; <. <#, + , 1998, . 92.
114
#* ># O& !&H(#),
>D&/>/, > ..
" " >>>, & . E
"
& , '
'-
#. J
& '
, ", . ! # .
5 #
1936 # &'
,
, >>> , #
# #Q
' #. ! " &'" >>> &
<>> # # #.
20 1937 "" Q > & &' &" >>11.
! &'" &
>
>'
# # #Q
# '
" " *.
; " !" >, *
" &'
" #.
F ! > #
*
" H ! >, " H
, ", '
.
" > ; &.
&'
"
: , , " # > *
.
" # ", #* #
# #", * ', ' '" 12.
> &' >>> 1977 &'" #, &, 1978 13 # 11 &. ;#, $ 6. M 2, P 1970; ..
#, $.. T, ..
12 .. #, $.. T, ..; E. /, OO : & +
, 1993.; . E#, , P 1969.
13 + ( ") + 6#,
P 1978.
115
" ' >>> #. &'
&" >> 1978 , *
' . &
>>
, '
, # #Q
# >>>. ! &' #Q : , > >>; ' "; " '
! > >>>. &'
* #:
• # &', !
> &" >> " ;
• &
>> # >>> (. 69);
• &" >> # # (. 72);
• # &" >>;
• # # ": (
, #
, '")
(. 73).
&' 1978 , , &
>> # *
" "
. / , #Q " #
" " > >>, #. , " # #
" . E,
#
# , '- , , ,
" " *
.
& , /
#" ' &. ! 1924 # # (H", &", J-<#", /") 76 *
". ! # 1926 - & 7 (&", P",
&", ;", J-<#", /", E").
! #Q
&, P, / J<# 1929 & # 4 1
116
(/"). ! 1930 # # " # .
E
' 30- . $ *
# - #
: # #, " ( *
), (#, #
" ). >' # '. E * .
! #
.
! # " ' &
>>, #, ". R & # #" " '. ; " " ' &'
&" >> (1937 1978 .).
>* ' $ >>> "
' >>> 24 #
1982 , 1 ' >>>
, *
" >>>, 2 , B
' >>> ! > >>>, H ! > >>>, >>>C. ; ', # . P' " ' '
>>>. ! . 75 &' >>> 1977 : BE
> > >' # #C.
> &" >> , # # , # &' &"
>> 1978 (. 72). H' # #; # , '
*" . J #
> >>>.
&
>> #, #, , .. , ' , * - ', ' *
*
" * "
. / # # 14.
>
# #, . >
' " > 14
F.>. >, : - #,
+, > 1990.
117
' #*. H F, ' #,
# , , # #*. &. F
#
B'
C. H, !. F, B " * B' C
# #"C15. ; &. F, >>> # B#"
" C, B, '*" C, B" C.
&'
>>> , >>> , *
> , &'
&" >> ( &'" >>>)
, B> ,
" '- , ,
# , *
" C16. E #, >>> # #
, > , '
.
; > !" > >>>, # # ! >,
> . > ! >
, 4 2-3 . ! , , # ",
", '", " . ; *, ' H ! > >>,
#, >.
># >" , ,
&' 1977 , &H>>.
&H>> # '" " , "
>>>, , * "
B C, # #* . J &H>> # &' >>> &'
#. ! >>>, &H>>, #*" , #*: , , ,
, . $* # , , (). ! #* "
" .
15
16
118
!.<. F, , F 1997, . 170.
+ ( ") ..., .., . 82.
>" #*" " . / * :
) -#" " '" " , #*"
" #
" #;
#) " " , #*"
, " " " " # ;
) '" , *"
' " *"
# #*;
) * , #*, ,
" " # # .
H
#, , #
#
'' #' #
'", #
" " , # . !
' " &. R ( #,
#) * ' .
E #, " #
/
#" ' 1917 '-
#" # '
* #. ! # . > '
& >>>. >
# #", " " ", # " # 17.
17 >. : R. %, .., . 121; J.F. F#, .., . 115; <. <,
.., .156.
119
$ " ", #, #, >
>'
#18.
&
>
>'
# , # #
, *
# . ! # "
#. E, , >>>. ! * " ,
#*"
&" . >" > " " # #, '# . ;" 1985 " 1989 > # #. H &" ,
' " '- >>>. ! 1991 & # , 19.
18
!.+. %, ! + , F 1973, . 256.
E. /, + : + .
1, 1995, . 112; , 2002, . 82; R. %,
: # , 1995, . 118.
19
120
Omówienia
Noomanbek Džaparov w artykule Archetypy starokirgiskich hydronimów jako
czynniki geopolityki podejmuje się interesującego problemu, wpisującego się w odkrywanie przez Kirgizów swojej historii. Autor na podstawie analizy leksykalnej
hydronimów języka starotureckiego dochodzi do wniosku, że można nazwać go językiem starokirgiskim. Wydaje się, że kwestia ta wymaga głębszych badań, a spotykane w Azji Centralnej (rozumianej w szerokim sensie) i na Syberii części hydronimów (-nor bądź –nur) nie są do tego stwierdzenia wystarczającą przesłanką. Wedle filologów samo słowo – nur, oznaczające światło, światłość – wywodzi się z języka perskiego. Jednocześnie jednak jego funkcjonowanie na Syberii i w Mongolii powoduje głębokie zastanowienie nad tezą autora.
Piotr Załęski
***
D.M. Mažidenova w artykule Stosunki papiestwa z państwami Wschodu
w późnym średniowieczu w interesujący sposób podejmuje się przedstawienia tytułowego tematu na przestrzeni XIII i XIV wieku. Autorka w początkowej części tekstu nakreśla pozycję Kościoła w średniowiecznej Europie oraz podejmuje wątek
wypraw krzyżowych, poprzez które Kościół Powszechny miał styczność z państwami Orientu. Właściwa cześć artykułu dotyczy XIII-wiecznych relacji papiestwa
z państwami zarządzanymi przez Czyngisidów. D.M. Mažidenova na podstawie
analiz dochodzi do wniosku, że polityka Stolicy Apostolskiej w stosunku do tych
organizmów państwowych ewoluowała: od prób zabezpieczenia chrześcijańskiej
Europy przed ewentualnym kolejnym najazdem mongolskim do prób konstruowania sojuszu politycznego oraz wprowadzenia wiary katolickiej na omawianych
obszarach.
W artykule dokonano charakterystyki działań poszczególnych misji papieskich.
I tak na przykład można w nim znaleźć informacje o wyprawie Plano Carpiniego
oraz Benedykta Polaka i ich przyjęciu przez chana Batu. Autorka wskazuje także
121
na motywy, jakie kierowały w chęci zawarcia sojuszu politycznego oraz wyjaśnia
jak doszło do powstania biskupstwa w Almalyku (Siedmiorzecze).
Piotr Załęski
***
Vsevolod Zamaraev w artykule Kontakty Czechów i Słowaków z Azją Centralną
(od średniowiecza do czasów najnowszych) przybliża tytułowy problem. Autor zauważa, że już we wczesnych czeskich traktatach historycznych istniały wzmianki
o obszarze pomiędzy Morzem Kaspijskim a Chinami. Informacje te były czerpane
z klasycznych dzieł greckich, ale także z coraz częstszych podróży handlowców
i mnichów czeskich na te terytoria. Na półki średniowiecznych bibliotek uniwersyteckich trafiały także dzieła wybitnych myślicieli centralnoazjatyckich, którzy
w owych czasach cieszyli się w Europie powszechnym uznaniem. Co ważne, autor
wspomina także o tym, że obszary Azji Centralnej i ludy je zamieszkujące trafiały
do świadomości potocznej jako obszary państw mitycznych i stworów bajkowych.
Jak słusznie stwierdza autor, tytułowe kontakty zostały wzmożone wraz z intensyfikacją ekspansji Imperium Rosyjskiego w głąb Azji Centralnej. Wśród wojskowych, inżynierów, urzędników wieloetnicznego Imperium było nie mało Czechów i Słowaków, którzy wracali następnie do ojczyzny z bogatym zbiorem własnych notatek, zdjęć, wytworów kultury miejscowej, tym samym potęgując zainteresowanie Azją Centralną. Vsevolod Zamaraev nie pomija również wpływu Czechów i Słowaków na życie kulturalne miejscowych narodów (np. działalność muzyka Františka Leiseka, który nie tylko był organizatorem kilku stowarzyszeń kulturalnych, ale również na przestrzeni dziesięcioleci zbierał i popularyzował wśród
Europejczyków motywy muzyczne ludów Azji Centralnej).
Jak wskazuje autor, spora cześć XX-wiecznej literatury poświeconej zagadnieniom Azji Centralnej została napisana przez żołnierzy imperium austro-węgierskiego, którzy spędzili lata w obozach jenieckich usytuowanych m.in. w Turkiestanie. Część pamiętników została opublikowana tuż po powrocie, cześć dopiero po
powstaniu Czechosłowackiej Republiki Ludowej. Autor nie neguje ważności
wspomnień opublikowanych na zamówienie aparatu komunistycznego Czechosłowacji, gdyż jego zdaniem – mimo koncentracji na militarnych aspektach życia
w Turkiestanie i koniecznych w latach 50-60. XX wieku odniesień ideologicznych
– stanowiły one również cenne źródło wiedzy o kulturze, historii i tradycjach narodów centralnoazjatyckich.
Atutem omawianego artykułu jest niewątpliwie dobra znajomość literatury
czeskiej i słowackiej. Został on wzbogacony poprzez cytaty z opublikowanych
wspomnień podróżników a także przybliżenie Czytelnikowi sylwetek najważniejszych z nich. Wydaje się, że artykuł jeszcze bardziej zyskałby na wartości, gdyby
autor w swoich studiach sięgnął również po literaturę emigracyjną Czechów i Słowaków opublikowaną w Europie Zachodniej oraz Stanach Zjednoczonych, co jednak nie było możliwe w warunkach jego pisania.
122
W tym miejscu należy podziękować rodzinie Zamarajewów za umożliwienie
wydania tego nigdy niepublikowanego artykułu. Losy jego autora, z urodzenia
Warszawiaka, otarły się o rewolucyjną Rosję, w której zginął jego ojciec; międzywojenną Polskę, gdzie zdobył wykształcenie i założył rodzinę; powojenną Czechosłowację i Uzbecką SRR, w której znalazł się w wyniku zesłania przez władze komunistyczne. Znajomość języków słowiańskich oraz praca w Instytucie Orientalistycznym Akademii Nauk Uzbeckiej SRR umożliwiła mu napisanie omawianego
artykułu. Warto jeszcze dodać, że Vsevolod Zamaraev (1910–2001) – postać znana wśród Polaków uzbekistańskich – był przez dziesięciolecia jedynym w Uzbeckiej SRR tłumaczem przysięgłym języka polskiego.
Piotr Załęski
***
Założeniem artykułu Podróż F. Zibbersztajna nad Issyk-kul w 1825 r. wybitnego
historyka kirgistańskiego Vladimira Ploskicha było przybliżenie postaci polskiego
badacza i podróżnika F. Zibbersztajna, pracującego w pierwszej połowie XIX wieku jako lekarz omskiego pułku garnizonowego. Losy tego uczonego udowadniają
jego doskonałą znajomość realiów Azji Centralnej, którą wykorzystywały władze
carskie w opanowywaniu regionu, w tym plemion kirgiskich, osiedlonych nad jeziorem Issyk-kul.
Do przybliżenia biografii F. Zibbersztajna autor posłużył się epizodem z 1825 r.,
kiedy to wysłano badacza w składzie rosyjskiej misji dyplomatycznej, której celem
było nakłonienie plemion kirgiskich do przyjęcia zwierzchności władzy rosyjskiej.
Postawione przez autora zadanie zostało zrealizowane. V. Ploskich przytacza szereg informacji, jakie płynęły z podróży misji rosyjskiej w składzie z F. Zibbersztajnem, w tym, dotyczące życia i obyczajów ludności kirgiskiej. F. Zibbersztajn zwracał uwagę na między- i wewnatrzplemienne podziały Kirgizów, co znacznie komplikowało sytuację w regionie. Misję F. Zibbersztajna można uznać za udaną. Autor
przytacza nawet fragment jego dziennika, zawierający rekomendacje dla władz rosyjskich odnośnie polityki wobec regionu i ludności kirgiskiej. Pozostawione przez
badacza dzienniki i notatki, napisane w języku polskim i rosyjskim, świadczą także
o wysokim poziomie polskiej tożsamości narodowej F. Zibbersztajna, a jednocześnie podkreślają złożoność sytuacji, w jakiej znaleźli się Polacy w Imperium Rosyjskim. Z jednej strony życie wymuszało na nich służbę i wierność zaborcy, a z drugiej pozwalało na wykorzystywanie zaistniałej sytuacji do rozwoju nauki i przybliżania wiedzy o prowincji Imperium, jaką była Azja Centralna.
Andrzej Wierzbicki
***
B.Z. Bakeeva w artykule Ruch basmaczy w Turkiestanie decyduje się na zrewidowanie sowieckiej historii dotyczącej walki ludności Azji Centralnej z władzą
123
bolszewicką w dwudziestoleciu międzywojennym. Autorka podkreśla, że historiografia sowiecka była silnie zależna od panującej ideologii i reżimu, co owocowało
przedstawianiem ruchu basmaczy w sposób silnie zdeformowany. W artykule wykazano, że ruch ten miał charakter narodowo-wyzwoleńczy i był spowodowany kolonialną postawą władzy bolszewickiej.
B.Z. Bakeeva – niejako na podobę słynnej pracy Turkiestan pod władzą Sowietów Mustafy Šokaj ogly – dokonała analizy w oparciu także o materiały sowieckie,
które potwierdzają wskazane wyżej wnioski. Ruch basamczy był zatem odpowiedzią miejscowej ludności na siłowe obalenie władzy autochtonów oraz działania
bolszewików wymierzone w tradycyjny system społeczny oraz wiarę muzułmańską.
Autorka przedstawiła także biografie przywódców ruchu: Irgasza, Madaminbeka,
Szermuchammedbeka, Islamkula, Rachmankula oraz Dżanibek kazy.
Celem autorki było pokazanie innego niż wykreowane przez historiografię sowiecką oblicza basmaczy, choć jednocześnie potrafi ona dostrzec także negatywne
cechy tego ruchu. Po lekturze artykułu Czytelnik może odczuwać pewien niedosyt
w związku z brakiem analizy roli i pozycji, jakie zajmowali w nim dżadydzi oraz
dawne elity władzy Chanatu Chiwańskiego i Emiratu Bucharskiego.
Piotr Załęski
***
Prof. Bajbolot Kaparoviè Abytov w artykule Polacy – przesiedleńcy w Kirgistanie z wykorzystaniem materiałów Archiwum Dokumentacji Politycznej Obwodu
Oszkiego odsłania nieznane szeroko losy Polaków przesiedlonych w czasie II wojny światowej do południowych regionów Kirgistanu. Omówienie wskazanej pracy
jest przyjemnością ze względu na fakt, że artykuł ten został przez Profesora napisany specjalnie dla polskiego Czytelnika. Właściwa jego część poprzedzona jest
analizą genezy przesiedleń Polaków, którą autor upatruje w przystąpienia Związku Sowieckiego do II wojny światowej po stronie III Rzeszy. Prof. Abytov koncentruje następnie swoją uwagę na działalności Polaków w obwodzie oszskim Kirgiskiej SRR. Warto nadmienić, że według danych autora ponad 11 tysięcy Polaków
z ogólnej liczby 21,5 tysiąca deportowanych do tej Republiki, znalazło się w tym
obwodzie. W artykule autor wymienia szkoły i przedszkola stworzone dla polskich
dzieci a następnie poświęca wiele uwagi działalności Związku Patriotów Polskich
w ZSRR, w szczególności w obwodzie oszskim Kirgiskiej SRR.
Zainteresowanie losami polskich przesiedleńców prof. Bajbolota Abytova wydaje się bardzo cenne. Autor wpisuje się w ten sposób w badania zespołu realizującego program „Współczesna Azja Centralna”. Warto nadmienić, że w monografii pod redakcją naukową prof. Tadeusza Bodio Kirgistan. Historia – Społeczeństwo
– Polityka zamieszczono badania na ten temat prof. Marka Jabłonowskiego oraz
prof. Andrzeja Chodubskiego. Wojennych losów Polaków w Kirgiskiej SRR dotyczy także monografia Losy Polaków w Kirgistanie: przeszłość i teraźniejszość, wydana w Biszkeku w 2006 roku pod redakcją Zenony Ślęzak-Biegalijew, przewodni-
124
czącej Polskiego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „ODRODZENIE”
działającego w Kirgistanie. Pozytywna opinia prof. Abytova o działalności Związku Patriotów Polskich jest zbieżna z ocenami znaczącej części polskich przesiedleńców, przy czym rzecz tu nie tyle w działalności politycznej, co organizacyjnej i kulturalno-oświatowej. Należy podkreślić obiektywną ocenę działań władz sowieckich
w latach 1939-1941 dokonaną przez prof. Abytova, tym bardziej, że wśród historyków z obszaru WNP wykształconych w okresie radzieckim uznanie ZSRR za sojusznika Hitlera czy wskazywanie na mowę Mołotowa o Polsce jako bękarcie Traktatu Wersalskiego nie należy do twierdzeń często spotykanych i zarazem poprawnych
politycznie.
Piotr Załęski
***
A.A. Toktogulov w swoim artykule Ewolucja formy państwa narodu kirgiskiego
koncentruje się na tworzeniu się i cechach charakterystycznych państwowości kirgiskiej w ramach RSFRR i ZSRR. Autor opisuje zmiany prawne na ziemiach kirgiskich od funkcjonowania Turkiestańskiej ASRR przez stworzenie Kara-Kirgiskiego Obwodu Autonomicznego (1924) po proklamację Kirgiskiej SRR (1936).
W artykule została dokonana analiza norm prawa konstytucyjnego i zarysowana
istota systemu konstytucyjnego Kirgiskiej SRR. Autor poddaje analizie przepisy
prawne konstytucji 1978 roku przynajmniej formalnie gwarantujące Kirgiskiej
SRR suwerenność. A.A. Toktogulov nie pomija także roli jaką w systemie władzy
państwa odgrywała KPZR. Udowadnia również totalitarny charakter państwa sowieckiego (podporządkowana władzy gospodarka; pseudodemokratyczny charakter władzy a faktycznie dyktatura; monoideologia; brak praw i wolności człowieka), zauważając przy tym, że pozwolił on na odrodzenie państwowości kirgiskiej –
najpierw w obrębie ZSRR, a potem jako niepodległego państwa.
Autor swoim artykułem wpisuje się w badania zespołu realizującego program
„Współczesna Azja Centralna” (szczególnie należy tu podkreślić monografię prof.
Tadeusza Bodio i prof. Tadeusza Mołdawy, Konstytucje Azji Centralnej: tradycje
i współczesność). Niedosyt budzi fakt, że w artykule nie wspomniano o organizmach państwowych jenisejskich Kirgizów, zaś z racji braku istnienia państwowości u Kirgizów Tien-Szanu zdecydowano się wyłącznie na wymienienie państw czy
imperiów, w których składzie funkcjonowali Kirgizi. W części tekstu dotyczącej
okresu radzieckiego sprzed proklamowania Kirgiskiej SRR zwraca uwagę analiza
zmian podziału administracyjno-terytorialnego ziem Kirgizów, a także eksplanacja prawnego podporządkowania administracji kirgiskiej władzom RSFRR,
ZSRR oraz organom środkowoazjatyckim. A.A. Toktogulov trafnie wskazał istotę państwa totalitarnego (w tekście znalazło się nawet stwierdzenie adekwatne do
tego jakiego użył niegdyś prof. Franciszek Ryszka: zakazane jest wszystko, oprócz
tego, co jest nakazane). Obecna w artykule ocena autora, że to władza sowiecka
doprowadziła do odrodzenia państwowości kirgiskiej, a jej totalitarny charakter
125
pomógł w owym odrodzeniu i w konsolidacji narodu jest – paradoksalnie – warta
przemyślenia i trudna do obalenia. Przekonanie takie obecne wśród Kirgizów (tak
społeczeństwa, jak i elity władzy) jest jedną z przesłanek wciąż istniejącego kultu
Lenina w republice.
Piotr Załęski
***
Svetlana B. Kožirova w artykule Ujgurzy Azji Centralnej: historia fal migracji
podejmuje się przedstawienia kwestii tytułowej, skądinąd wielce interesującej
i oddziałującej także na politykę państw regionu oraz Chin. Autorka na początku
artykułu zajmuje się wyjaśnieniem kwestii stosowania etnonimu Ujgur w stosunku
do omawianego narodu. W artykule zostały opisane wraz z wyjaśnieniem ich genezy fale migracji Ujgurów jeszcze z okresu Rosji carskiej i Cesarstwa Chińskiego. Autorka wyjaśnia także przyczyny znaczącej migracji Ujgurów z ChRL. Wartościowy jest fakt przedstawienia wartości liczbowych poszczególnych fal migracyjnych oraz składu etnicznego Xinjang-Ujgurskiego Obwodu Autonomicznego.
Interesującą częścią artykułu jest wskazanie na problem ujgurski w szerszym
kontekście stosunków międzynarodowych pomiędzy Państwem Środka a krajami
regionu Azji Centralnej. Wysoko należy ocenić także przywołanie przez Svetlanę
Kožirovą podziału wśród kazachstańskich Ujgurów na trzy kategorie: yerliklar,
kelganlar oraz khitailiklar, różne nie tylko ze względu na falę migracyjną, w której
przybyli do tego państwa, ale i w tożsamości, a także poglądach wobec tworzenia
państwa ujgurskiego.
Piotr Załęski
126
Tradycje
religijne
i trybalne
..
&*'
,
1
BE C
! " , # # #* , # '
. #" # B
C. S
, #
. ; " ,
* B
C
.
& # , " # # #"
. /# . /# " " , " . / " " , #
" ', ' *" # E<, S-E.
E #, #. !#
#, " , # , #
E. ! * E E-<,
S-E. >" , S-E
# BTC. ! '
, # BTC. + # BTC E, " #Q
* .
% #, # BTC , . H
, #Q
* E. H * # BTC
129
, E , E. > E # " , BEC BTC B"C B"C, .. BEC B"
C. B!" C ? %# #
BC, " BC * : " BC,
BC B*"C, B*C " BC, BC B
"C, B
C. H" , .. BC #
*
' * , ,1 # * " 2, . $ # # , # . / " E.
T" " BC , BC- BC BC. * " , . ; . ; , # #
# . &, . <
# " * , .. .
! * -' E, " " B" C . E # .
H, .. , E. H
' #
# , " # ", # E. ! ", #"
*
. & , *" #
# , ' '",
# * " *
*
. ! #
" " #
, # #- / " , , * #
.
& " . !
1
2
130
! " .
! ' .
" , # * * , **
.
;# " " " BEC B"C. BEC " " , ' . ! , , , .
> ' , , "
" , ' , .. , '
' BC. # ' *
, ", , ,
. . Y, #", #*
,
*
#
, " , " . / "
*
() ", , , ,
, # #*
# .
- ( # ) '
# , " " . / #
". + , #* # '
. H -" * B
C " ".
$, , # , # . = # . J
: ', , , . / # .
E ' , # #* -# .
& # ", " ", ,
, ' BC B"C. / # , #* .
131
T
" #. E #, #, #
, '
.
! , , ", , . D # #
', # , # , # " * '
, , , # ". E # , -. ! , , .. ' BC.
BEC #" " * #* # . ! " , #
, .. ,
" . & B"
C (B" C) . " # . /# *" ,
* " " - '
' (BC). H # #
. H # , ' BC #
, .. " # , # . H' BC
#
" , -'
E.
, - , - ", , , "
, , , , #…
132
29': .
+:
,: "
;" ", #*-" >;T, , " ". $,
#, #* #
#Q. /' , , , " #" , #. >, # , # ', . H, >F ', *. H, # " " #. ! , " , #* " , # ". E #
&" #.
J , " ', " " . H
#, ', " #.
E , , . ; , *
**, , , #" .
>
" : , &? F ? =
& " "?
& ?
133
J
#
*
" &, " # .
J
# " &. , &, P"
( #) , ''"
" . - , " ! U , #
, ', -, '
''", . $ ',
"', , , , . $ *, , : , #, .
& , ,
. ;# #Q
# , #, , ',
, ", , . H # * 80 #*". . , # -" #*,
, # . ,
, #*"
# #* .
#*-", " " , , " &. > , ' . ! #* &, , #" ,
, -, #
". ; , ,
# . , , &, , #Q
"
".
/# , " . -
# 134
" '. ! " " " # , *. ! '
# :
• # ' #*, # >" <; ' - ", , " #, '
" , ",
'" ", #
'" # ", , ;
• " , *
;
• 1990 . & ; # >
, " 1956 . 1969 .;
• #
# '
" 25 " " '
(HO) 39 # " ;
• # # ; #
# # ', , * ;
• - #,
* # # BF- <#C, #
# 1948 ., E -, " # # 1969 . ' #
1971 ., & R# E;
• ' ' *, " ; , ', " , ';
• # #, ;
• #
" , " - # # *;
135
• " ";
• * " # , *;
• # * #
;
• # ' , ', ; " " " ", ;
% ' #* # ", # #"
'" , '", #, , , . ! "
#*- &
. &, ' #*
'. & " SS , " . / . J , " # #.
#
#, # ' " # " . ! # " ' #*, " # , , # ' " " #. H 90- SS
* &. &- , #* ' ", .
! ' #, ", " . > ". J , #
, , ". ! ' ? H , , ?
D , #*" " # # >>> "
136
. H ,
# , # #,
# " '. >#
" # . ! & ", ", #*, . ! ' SS , " " & ", ## ". E, &
# " ". ; " & # 30 ": >" ; H (
'); S " ( ); +" ' -#; S
< ; S ( B> '" ! +" #Q B&" C); +-
#*;
+- '; +-
'; " ' >" ; S
'
+
(B> C); S ;' (#*);
H
' S; > '" !
+"; O S >
"; N;
>"
'; N
' B&
C; /#*
#; /#* ; /#* ; "
#*;
"
#*; F
"
#* B" +C; /#*
" " ' ( *
HO); /#* S-' (-', *
HO); ; ' ( 13 '
); R
'
(
", " ); <"
#* 1.
& & "
'" ". > , "
!" &" #, J
& R# 1 > T" H &" # . >. /.
F, C (#) (= N 6# ), 2003, . 202-222; $ : + , 2004, . 49-51; „>
&”, 11.08.2006.
137
#. ! : S# -E (B
#
C, & 90- SS .); T
B<
C ( S# -E 1997 .); T BS# ;C (BH
#C, S# -E 1999 .);
!# ( ); P; O #Q
> F F; #; >" ; >; R
U
%
; F #* &; U F2.
E &, /" #, ",
'- # , .. , * , 20 ": S < F (
'); S " ( ); +
' -#; H
'
< 7- ; O " (5-" ); +
#*; +-
' > #;
+-
' BC; +-
' BR "C; S" ' +
(B>
C); H
' S; /#* ; <"
#* 3. D , ' / # T" &" #. ! " . ! # ,
, .
H, . ! ? , " * # , * . ; " # 4-5 #
.
J
' #* & .
# , #, #* , ' & " 2 R. #, C /O#* ' $0 4 (:)
$ : , F 2001, . 142; . #,
6-+ ,# (:) 6 7 . # , J# 2002, . 55-57; < & Z O#- '
, 2002, . 10-11; „!" ”, 22.08.2003; .D. F", #
! , 2004, . 34, 43-66; „>
&”, 11.08.2006.
3 F #" & /" #"
" '.
138
" ". E , # , &" # "
* . H", & '
#* # # ", # ,
. !", '
", ' , # ,
" . E", ' ', #
&
, ".
%", # # # &. ! #
, # ".
! , &
.
, # " " ' *
. / . +
, ## ", * ,
.
;# , # " " . > T" &" # # 1600 ", 1295 ", 1020 . / ' , &
# ". $ # " 9 # #*, 8 # ",
41 , 1 " , 2 ' 4.
; " ' & '. ! * ' 22 '".
H
+, E', <, , >"
<, H, . ; # 3 # " : B;'
" "" " #*C, B< C
F
'
B>C.
# # 600 '
#
# #. H
# # #
+ B<
4 : & #,
„O
<
&”, k7/ 1997, . 45; , #
, 4 +4, 2001.
139
<C, E', H, >. ; , 1991 2005
. 20 & F F. + , 1990 . # #*, # " ' " .
; " ". ', #Q, ,
, , ', # . H *" #':
E#" 1. &
k
\
140
;
"
&.
/#*
,
#*,
"
1990 ./
2005 .
/#Q: ', ,
,
1990 ./
2005 .
R#
.
O,
1990 ./
2005 .
1990 ./
2005 .
1.
>" 39 / 1650
0/ 41;
0/- 7;
0/- 1.
0/23
2.
H
(HO)
0/15
0/, 44; "
- 1.
0/
44
-
3.
&
1/3
1/3
-
-
4.
H
0/11
0/216 - 0/11
#Q, .. 20
" # "
0/7
5.
0/35
0/35
-
-
6.
<
0/18
0/18 '"
-
-
7.
H
0/36
0/36
0/ 4,
0/ 2.
0/4
8.
N
0/19
0/
19,
' 1.
-
-
9.
> 1/40
0/ ' 40 -
-
10.
;'
0/1
-
0/ ' 40 -
11.
; 0/16
-'
-
0/16
0/#Q-
- 0/2
-1, 0/
-"
" ##"" --1
12.
H
0/16
0/16
0/16
0/##""
1,
0/-"
BDC-1.
0/3
13.
S
'
0/18
0 / '" 18,
2 14.
0/2
0/2
0/
-
15.
0/1
0/1
-
-
16.
0/12
0 / 12 #"
-
-
17.
R
'
0/1
0/1
-
-
18.
>"
'
0/1
0/1
-
-
19.
N
'
B&
C
0/1
0/1
-
-
20.
F
"
#*
B" +C
0/1
0/1
-
-
21.
F # 0/20
"
0/20
-
0/7
-
: , # , 4
+4, 2001; „> &”, 11.08.2006; ;" T" H &" # 2003
.; ;" T" H &"
# 2004 .; #" & /" #" " ' 2005 .
& " #' ' & #, & . /, # , , , .
% ' ,
, # , . J , , #. > , O" <, .. & *, . /, #
#. ;
, Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
141
, , , , . F , '
' * . H
# , .
, ' , '". ! , -; -; ; *; .
;
# ': (, ), '- (, <" ); - ( ). ;
, "
' # . / #* .
! " *: '
" ; # # *; * ' "
; #, "
, ".
! , , # #
". /# '
# ', # , " *, '" , , '
# . T # *
, , '. J
* " *, " , . H # " . # " # ". /# ' ,
# *.
> , # , *" -" #",
" . H # , , , '". / , 142
". *
## ,
. R
" & # '"
# , # " #
". ! " # ", , " # -#
", , #*
# .
>
,
"
", ', #*" " , * .
;# ' Q
# #
' ", , & .
/, # '
, &" # " " " , ' ' . ;
'" , ", #* '", , * '. &'" &"
# # ", #* '", * *# '
, " #*'" #. < "
# , " '.
> # ' #" #
#.
, & #Q
## " ". '
-" ". > # "
: " ,
', , #.
> " , ', # '.
J" , " &? ;
, '
, ",
# Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
143
' " , &
. E #, .
& . / , , #*" " , #:
• '-" ' #, "
, # " # " , BC ;
• "",
, '
", # ' ,
;
• & " " , # , , " , , ';
• " & , , , - , , #
".
& " &? !
? H ** , ", ,
", . J" #Q
" ? ;
, Q
#
, # , ,
', , , ' , '" ". E" ,
, # # " ,
" " ' #
, "
'"; , '
", , ,
", '
, "
. , ', ". H# #
".
E #, , & '
, , .
/ , ,
144
* .
, # , ' , # , * " #. ! , ' # #, # , &, , * , #Q " " "-# " .
! * # 30 ", "
#*. D " &.
145
(( .
*&*,
2.C
,
"
1%11 H
'
& ". ' '" , _ ', '- . R # '
'
. , '
&, " #-. H' #' & *, _ - '". /
# , ** . H " #-
, " .
', >>>, " " #*
. ! , " # O
' " ;'" < &,
# : „
#* ”: 55%
100% #. 47%
, .
H , # , " , .
; ' '" # #' „
”. D , #
", -'", '", "
*
. H' „#-
146
'”, # " '" #*, " ', ', ,
' , O"
<.
" O" < , , #, , '" " " , # - *. D " #*
. #'. " " #" " #
. / '
'
"
, " ', " .
'
" '" ,
# .
H # E (751 .) O" <,
# "', #, . '
O" < " " . / , " . ;, , " . ; # #
" #, + # ## , E #.
E* " ' '" '" . /#*
" (), " ". E , „$ -&#” „ -E#”, ,
'",
. " , ,
* , # # ' ' .
H X , " E
-U.
! 960 ., & F, „200 (.. ") ”. " "
. ; F "
# ; <#--S F
# >
&.
H , " # .
147
/ " # , , SYIII ,
#* . < #, , ", , , , , , # , _ # # . > , *
, .
R , #
# # , '" " .
>* , , , . ;, J.>.
E , " #* # #
, # "
# , * "1.
! ', , "
" " ' '. ! , " ' " . /
# " , -
'
" " ?
< & ,
, -#, #
# . / # ' ", ' '.
S
' #" ' >" <, &" .., - #, " . !*
#Q
, ,
, & * #*. / ' "
, ', ', ' ".
! &' &" # # ' #*: „& # ,
, " " . &"
# # ",
#, # #
. ”. ! 199# H &" # R '
&" # # ".
1 J.>.
148
E, , F 1989.
! * $
1991 ( ' 19 #
1997 ) *
'" &"
#.
N# & " #
#
# '" , # .
! 1995-98 . ' , # # # . J
,
" &, # * ('
F, „ #” ). ; # (' F, '
J .). J #
# *"
" " # ', " ' ". /'"
" ,
* , # .
H' " ' & # # # . ! 1992-1994 ., ' , 100110 . .
! 1993 . # &, 5 ', 17 #
1993 ., # # J & (JRF&). J " &#" , #" &. / # N" ( ). H ' JRF& & ", ,
. ! 1995 . O
, " . > O"
" " # *
# '. ;-, !
„#” (>
<
) " „ <” „ ” /.
+ 1991 . & 39 ", 1997 160, 2000 . # 857 ", 2001 " 1395. H T &" #, 2005 # " 2500 ". H ,
3000. > , *
" , ' " * .
! " .
149
>* # & '" . /" # *" '
# " #.
*" #
' *" (17-27 2003 .) , *
#, '" , #
# *
, *
. F # , *
.
H * ,
" , # , '
" _.
! . H 60 20 40%, #. $ 35 60 30 39%. F 17 35 30-45%. ! 17 10-25%
8%. ! ', # .
/# %"" &" #
. >
, /", J-<#"
" #
( ), #. / ", 60% # " , # ".
E # #
. F , #
# &, #*
. F , . / , ', *" #" & . !
. !
„/ <"” „& <"”. H
H H #. " „/ <"” „& <"” #*' . ! * , '
, #* # .
E, ' , * 1991 .
;'" &, , 44,1%
150
' #, , & / ", _ 12,8% #
#
. ! " , '
, ", * ,
#, . S" " , .
/ ,
-# #
. D '
- " : #" #, '
" " " . ! & #
' " <. < " " '
. H „” „ *” #
„ ”
, " ## > G.
; '
. / ' # ' , ", " " .
J
'. /
# , " '. P - # #" , ". ! 15 . . ! , " . ;# # -# > ,
.
H #
' " 2002 .
/# 2002 . ' J & , # # ". Y # „” . !" 2002 .,
, > " J-<#" # #
" ", -#.
F
#* & , " 20 ". 60 %, # 15 %,
151
, , , , ", , #, ', '
. # 5%. H '
* #: 76,6%
', ' 2,5%, 8,7%, 12,3% .
P ' # #
. , #, ' #*. ;
" O" < '"
" , . , , '-"
, # "
&.
/ " " '',
# '' ' * Q .
; #. ! # ' ' #", , # '
, .. -
'" " , *" # '', #" # #Q " .
! 1990- , , &
#
', ' '
, # '" " .
;'
" ,
# " " ' '', # # . ! #
>>> "
# . $ " " # „
” (;. ), ' . !, , „>" &” " , " " '
„ , F.< F, , ( )
* , (., )
# ”. S
. ; ,
" " ". ;.: „S
& #* , " # 152
. ; : !, % E,
, . U E. /, " >. % . E" # ". + #Q
* „ ”, " #" ”. *: „ %. <"
", #*", " . # ' , .., " " ”.
% " " " ", „
" ” „ "”. ; " , „
"
#
”. H
, ''. D # <. /, " #,
. <#, #
, # *" '.
' #
" "
„#'” (N. T)
" . ! ", , -"
, , " #* #
„ #'” ( N. T). H #* ' " #" ", # >F, #
.
; ' '' ' ' ' . J
" ' (
) „ ”, , ' „”. H
P. ;'*, : „! „”, „””. J
'' , * " ', ", " ''
" " *" .
, O" < # . D # " " Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
153
" , #" . > * ,
() ' " . D ' # „ # # #
„” ”, „ „”
„”, * - '. „! " , ;
', ”.
+ # " '
, , *, , ' " .
H, # , *
' # " " ': $, , --',
, " #
#' '" " ' #* ; +.
! " " ', "-# ' ', . ' (
, ' " , " " , " ..), " -" ' #
, '
"
".
154
A9 .
2*'*:
2 !"
%,
7,
$
12 ! ' BD-
'
<C, 2006 . J
" .<, # , # B
B 'C ' '
C1. D #*
.
P " #* & #, *
#Q #Q , ,
', -, - . J " #* " ', -
'.
" ( ) ( ) ' . H , , ,
, * " ",
, " ", *" #*.
! "
" '. '
" '" . / # #" " " " #*
#" '. ! & " H ;.<. ;#: „/
, #
# ", .
F* , * ', *
1 T.E. E#, 3- + . . <
#, < 2006, . 45.
155
# ", , ”2.
> B# #*
C, , '
#
, ' #
'" ", *" '" , # ' ', ' .
F ' P" " ' „>
" ”: „&" #
S " , , #
'" . ; ' # #. /, , '
S #
, # S. E #, ' #
# #" ', " #”3.
! & "
: '" * " (, , ', , # .)
#
# . ; 1 2006 . #
#*
#Q", * #
40 " '", 3420, #Q" 1853, " " ' 267, -"
' 94, 1101, ' # 78,
349. #Q
2565 ", 1727 , 241 ', 74 , 10 , # 500 '4.
! 1992 # $ „/ # #Q
”, #" . E
# > " > v
#.
T
#
#. + 1989 ' 50 ", 60 " " ', " " # 1440 ", 190
, 400 2 ;.<. ;#, & , H H # & & 1997 , „F”,
k 12/ 1996.
3 $. P", „[ „ „”. ' , E# 1991, . 1, . 129.
4 &7 & 2006-2008 , < 2006, . 6; !.J. &
, <.T. &,
+ 9 # 6# , <
2006, . 4.
156
5. ! 2003 2006 . . < H" !" Q
' ".
& #, ' " #" # " ' . ! , " * ' . /, , * "
. + , , , " # . / ',
: 70%, 80% ..
!-, " , "
" ' ; -, , # .
F , # , # #* ,
# '
, & 1997 19 #
<. /#*" 2910
.
T „*” " 1156 , 39,7% #* . /" ", #Q
* , , , .
!
# „”, ,
*
* #*.
/ " " 1627 , 55,9% .
E
, #* , .. „”. E 127 ,
4,4% #* .
H ' : #" '
. "
75,8%. > " *
# 47,1%. " '" „*”, 6.
, , ", , * .
! # ' 1985 5 &.
6
>
, 6 , * , „&
”, 13.01.2001.
: 7, , #9. ' 2, < 1997, . 259.
157
" # 18-20, 31-40 * 1,7%, #*
" 26-30 5,4%, 31-40 1,8%, 41-50 1,8%7. , , *. H, , 1985 . # .
H ' 1997 .,
' & *" : 18,1% „”; 19,7% „”, 18,7% „”, 13%
" „” „”, 30,4%
. ! ' „
” 28,4% , 42,4% #,
12,4% . F „”
-' (9,6%)8.
T # , #* " " '
1979 ? ! ?
J
" #
# #* "
, #Q
" . , '
. * #*
, ' #"
'. > " " ' " .
" O" < , ,
&, #
" . ' "
' SS . ! ', # .
!* * ", , & 90-
, # '
# J & (JRF&),
# 1990 .
7
T. #, # # #. +, < 1987, . 22.
8 !. , =. E, 6 : , < 1999, . 4.
158
E#' 1. J "9.
9+
% "
1965
25
1989
59
1993
269
1997
826
1999
1000
2006
1727
! ' &, J , 1 2006 .
" ' 800 " ( 1 1991 .
134), " 10.
# ' ", '' " " (, E, " S
< =). &, , #
**
, .. #
*
# .
;# #
*
* (* " ), #' . & , * "* * #, #" .
, ' , O " 2006 ., ', 90% -, #
& "11.
! # " ' *, * " " .
! '
#
. & BC, BC, BC? " ? ; #* .
F , '
*
. , '" . > " # '. !
" , '
, . E
# , .
9 >.
E , . 19; ..., .., . 264.
O
. . ' < ASIA-Plus, 12.01.2006.
11 !.J. &
, <.T. &, .., . 51.
10
159
E, #" , " , , .. *.
H #Q
, , ,
, ' * 12. ! #Q , #Q , # &, # '. H, "" #""
, " # ' #.
/ *"
, # " , # , " <# & 15 #
2000 ;. ;# , , # „”
' : „; " " "
, * #
. + # , #* #
, , "
" " , # ”13.
E #, , '
, , " " ' ' &.
H
, # " .
! * " #* *" . %# , ' '
-" " '. # " # ' . ! * ' ' " .
12
<.<.<-;, = +, F 1999, . 101.
;.<. ;#, B+ + , ,
, „H”, k50, 22.12.2000.
13
160
.. (*
, @
<%, :
%% 1
2 "
+ " " , *, '
*_ # " #" . !
O" < # * _ , ' . !_
' , # ' . J " E, 1992
1997 50 . ! " " " # 1.
+ , * " ". ;, <
2, # * # 50
, , '*
'
, " ' *" , O" <.
J" " , " > >,
„”. & ,
_ # , .
>
# 60 ' O" < 25 .
1
>. <. ;
, C& '&: + , „O
<
&”, k 5(6)/ 1999; $ : , F
2001.
2 ; „Droemer” , # < „>
*
"
T”.
161
;" #
" " , #
#, _
, _ # ? >'" " , „J”.
/ # ". J
'- . +
" , , ", ,
„S#E” ' & #*
#. ! 1999 _ * #
/#Q_ <# D, &", E' , '". „&# " " &, //; & D
F. H # "”.
H , " " " '3 # # "
' #* . ;# , *.
D
, " #
, # '
''", * # ', , (
, ", F") #'.
; * , # " . , # ". / , '- # "
. & , # , , # " .
# # " , ' , , B" , " "" , #
3 F.. /, !. E, <. F (.), $ , F 1997.
162
C. J , *
#* .
E, # # . E'
, ' (,
'
'" ),
, #
, *
.. " .
, *
#Q*" , #
#*, '
" . " , " B" C . , " " . , # " ", Q" . , #* .
> " ' , #, 4.
& # " #"
* #Q. D #, , *
*.
D : ' , '" ,
, ',
' *
, .. " ( " ) " ( , , ). " " #
" (, , ,
"
, , ).
E #, , '" ' .
" " , *"
, . D #
, ", B '
", , " , 4 >" <- #, <& (#9 ), J 1964 (
# ); S", ($ ), " 1985 (
# ).
163
* " " ,
C.
% , B ,
*
, # '"C.
E ' ,
"
_ #* -# , # #
#". E # '", '
* _, # , "
C.
$ &" # B/ ## C * : BE, , "", * # ", *#, # #*- ", "
'
#*" #,
' #
**"
" # , , , #* '"
"
'", "" '
C. D, , .
;# , B" C "
. > # # #
, * " . /, " , #
. E " '
'" .
& # " B" C, B#" C
# //; '
.
, " , , *
' #* # . +
#* " ", " . /#Q , #,
. / BC, . H ( ) "
, .
164
#* " O" < " ,
*
# . E ,
#* " #* .
H
, , "
" O" < '- ", . D " ' . "
5, ' '- .
5 $ ': C ' -# N
$ B, E 1899.
165
( *:(
2
1 2%
<% & XXI : " , . < #
.
F" # B'C. ! #
. , , * ' # ' , , '".
! " # " . ; * # ' ". H '
, *
' "
' , * # BC.
H " B<-&C N,
# #
1.
& B'C ? H
, #Q
'
#" ' ' # , # '
' ". / '
' . / ", - . '
'
B"C ', " ,
, " 1
166
!.F. &, <& #, F 2006, . 58.
, # '
. H
*
, # , ' '", - " " . ,
' . /#
' . ; ' " , #* , ' , # ''. ! #*
, *
" ,
#* '" " . " # " #" ' "
. E #, ## #* ", # " .
B! * # # ' . J
# , "" ", " " # . N
, * " '" , <,
" , # *" -" -"
, " #" #'. H
# *" ' '
O" <. ', C2. # , :
• # # ;
• " ' - ;
• #;
• ;
• ' ;
• # #Q " - #
;
• - ' ";
• ##', 2 F. >, #,
„>
”, k11/ 2003, . 5.
167
#' ", #" ', .
T#" - #Q
" ## . F , ' #* ' "" , #"
# "
## . / #
', #
* * .
! O-<
(O<) # ', ' . ! O< # ' , .
O< * .
B$ " O" <
" , *" '-
. H O-" # > !, >;T.
'
>;T . $
'
#
" <
T, T
F, E, , . H ## J %. , ' ', " „” " C3.
! B>" : O" <C
#Q O- :
1. H " #
" , # *" O" <, * , *
'". D "
. F #* #* .
3 168
: , < 2002, . 138
2. H " ' ,
# # . ! *"
, &, E, E R# " *
" . H * O<
' '".
H # " '. ! , , .
3. J „” #
#* . H '" , #
'. $ # O „ ”.
4. E '- , ' , # ", B 'C. D
#'
'-
, " '" '", . /#* ' " '" " '" '. ! O< " ,
" , #* . >
# , O" <, * # .
5. ! # #* O< . " # #* ". F
'- # . ! " , " .
6. / O" <
# " " Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
169
. H ' *" '" , O" <
, #* #
#* . ! " ' , *
" " , #Q" *" " O" <.
H #* "" ' #*" '. E #, " .
7. J * ' O" < '". ! " " " , # "
. ! , O<,
# " , #
, , , .. #
", , *
" # . &
, '- , #
.
8. ; ' ** . ! " „ ” "* . & , R#, P
, . J"
R# (JR) . H
, E JR . $ , '
JR R#,
" "" E # #
&, , " , O< .
9. ;' O< , " ' #
# '. E' ' " >;T ' O< # , 170
' #
.
< ', O<, '
':
-";
-'";
'" „
” " .
H - ' " O< # E.
/" '" #" E , #
#" #
.
B!-'" '" ', *
R#. R#, -'
', # # . > #
" '" # #* ,
'
" ,
" " .
H # " '" # #
#*, -"#" .
&" &, , #
" " '.
H >U< # #
# #. T ' # , #' . E ! # " ' ,
, , C4.
! R# &. S
'
& ' 90- . # "
„” " ' . ! " #
" & 1999 . ' „”, " ' #
4
F O<O > , <, 26-28 #
2005 (R#: <).
171
O" <, " "
,
#* .
H # & 1999 . , ". ;
1999 . ' 2000 . '
. Y . O "
# &, -
# 2000 ., , ". H , #" & # 2001 . / & #* ## .
H & J " # >;T
# #
" < ' " . / J& " -'
J '" - „ #” „ #”5.
! ' O-< . H " '" " " O< #" „”, ' „” #*- .
J
, , *
:
1. ' ' #' # , " # O-< .
2. ! O< #Q , * " " .
3. H" #, # , # " O< #.
H
, , * O" < # " "
. >" " # " , "
# *.
5 ...,
172
.., < 2002, . 148-150.
! # & ,
#
" #
#
#*. B>
, # "
" , ' " . D " & , ',
C6.
; '
O- '
#* # ,
# # .
6 = . H H # & ;
;# &, 28 2007.
173
.$. *':
! , ", # , "
, '
# , ", '
, . & " " # ,
# " " . H '" " . !" , , , .
' ', #
, # * " , ". ! XX ", # , 300 . ".
&' XX # * ' , " #" .
" B" "C, < !. ;
, . / # # ' >>>
G.
; XXI #
, # " . / ' , # 174
#Q, * .
+, #
#'
# , * #
, #* "
'" #*
, , " #* , # #* .
& * # " " ", # " # . E # # " . H #
# J &
, J" T'
.
!*"
"" + (. 551-479 . .) , ,
*, " , *
. D ", &',
#*
*", "
, . J
# # , , # , ", #. &'" # ', # ## , " . ! ' &'
** , *
'-" " #*.
H <.
(427347 . .) BC
# , " " " #
# BC , . H , " , #
, ,
*
, *
B , ,
" " C, B" C, , #*, * ", #, B
' " C. ;, , # B ,
, #, # ", , , C.
175
(384-322 . .) BHC # , , * # #
. < # , " " ", "
,
* ", , , # # # , #
, #" . < # " (), # # , # '" # ".
& , # , J" * " , , , ', . + (10643 . .), " " ", , # , # (res publica), ' , BC BC ". & # " , *
, .
! >, $ , ! '. >
#-
, "
* #
#-
", $, , H" , <# . H " ! ' ", , <P#, #->, #-, #-S, % #
, #-E",
F" .
S ! " " B#
C, ",
# #". &, P#, #->
"" , .. . D '
# , #
+ !
.
!# # = # < (870-950) #-
" # 176
, " B# C. P#
# # !, " #* #* ". P# , " #, #
". !" P# .
>
" . ; " , ' #
, #
*, B
*
"C1.
$#-O (13321406) " ,
*"
# . / , , * , , # ',
B#C. < " #
B C, .. ', # . /
" # #". < #-S
" #"
, "
#
. H B #"C ,
#-S, B " #C.
E * # " " " , , , XX
B
C. & # , *" #'
# , ,
" " (
*
#", .. **
' " '
#
, ' , " ),
# " #'. & , , * " ,
. H ,
#Q ", ' 1
<# ; -P#, +-7 , <-< 1973.
177
, *
. H & 1999-2000 . . H' "" # # " #,
" #" #, .. # #
" , " ,
E R#, , , , #" " '. E , #* , , * " . !
"
, ' #, " " , # .
D " " '- #, 2000-2001 J&
(J " #), & # . E >;T U/>
(U"" ' ) ', .. & #
" ## # .
#
# , & #" 11 #
2001 >U<
" " '. ! " & ( BFC) #
* ', >U<
P', >;T & # * " ! > &
. H " &, ,
' , .. '
, , # #*, " " , "
.
! , " 10-15 ,
, ' ', , BC BC
'
.
; #" # #
, " ' Q" " " " . &
, # , B" C (H). ;
178
" '
", #Q ", *
. E H, , , "" , #' D
, * # , .
! , ' ' , -P#: B;# ,
# * -, " #
, . E # , # * -, " C. E #, P# " # . / , B
#", # C. ! " , '
" BC '
, -P# " ! # "
#.
$ # 15 '" ' & , &, # , B C, B "C.
! 1990 /" #, *"
&,
'" -#" . ! " '" 1989 /" # 70% , # 26% #* . H # # " ', * #" "
" /" #, # *
# #. E # " , " , ' #" ' , # #*#
'- , " /" #
#* #* #. ! , 4 " , #
/
R, R # Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
179
200 , # , # 300 # #".
! 2002 * , . /" " # # <" ",
# ' , # "
'" . ! " " ", " ,
', ,
, # " . H '" 17 , , "
"" ', " '. ! ' , . > '"
* * # * , # #Q
# # . ! , 17 19 , # 6 ,
29 # , 15 . >#
.
/" " , # ,
# '-
#, " , , " . >'
, ' "' " , , # " .
D , ', <"
, # , # - #
" , .
H" " " #*" , " # .
J , " * , " ' #, "
' #
, , ( ), &. , " , > G .
180
; # "
B>-GC *" # '
2005 , <. < (
>) &. ( G). ! " <. < , ' B
C
, " " >
G. H # #
" '. ;
'" J , , : " " . ;, , *2.
, & , " , " '
- , '
, #
. D , ' , '
#
, # '
#" &. D , , : BF, '- , #
'
, , , B" C #-S?!C
B+ #-S " #"
, & " #
, " ',
# - ' #,
'" " ?!C B, # B #"C,
#
, , , , ?C
/ # " , * * #*
# . H #
, # '
, , , . !#* , < 2 /.<. F, # ,
2001.
181
*" " " #* , # * *3. ; & - # " , .. ,
# , # "
. !, # # *, # . D , ' * , # , , , ' #, " . , #
" , # ", " #'.
3
182
&.%. >#, : , 2006.
.2.
9 (( .
*&*
2D $:
<%, & , . /
" # " #*,
" " , " *
#*" "
#
" , '" , *" #" ', ', ', " ",
-#" .
& , ". ! " * " : ) ; #) '; ) *; ) " ; ) ; ) ; ) #1. > " *.
J
", *
# , , " " :
(), (), #*
(').
O " , " () .
;# ' '
#
#" # ' * * # #*. - " '
#, #*
*
#* '
.
1
>. <.H. >, 3, F 2001, . 134-135.
183
- #" #Q" ,
" " ' "
. J, XXI " "
" '
#*" , , , , , "', ',
#
, , # .
H * " " " , BC, B
C, BC, B
C .
" ' " #*, " " " '" * # . '
#
N.T. F, #
. , # "
" " '" '. J
, , # , * #* . #*
" # #*. > " * # #*. / #
, # " " " #* * ' #* . > #Q " #* , ' "
* " *, ", " # , " ,
#* 2.
% , " " '" #* # #*,
" , * , ( 2, "
), : " " "
" #* (
, " ,
" ' #*), , "
, " " #*, *"
#* # #
(# 2 >. +-7 + , F 1986,
. 122-123.
184
), H
, . ; " , #*, *
,
, #. ! , " # " " '"
# #*, " , , # ,
* , '
' . E
: , . = * " '-" + "
<, . D # " " " #*. R , , , * * "" '-" " #*3.
S" '" , #* #* # "
#*, * .
D" *" " . D "
, #Q*
" , #
" # ". " J " < (<, <#) & (&, &#). R
XVI , # () (), '.
E # # , # #Q
# ( , ), , " .
/ # # # >. <4. , ', #*.
3
4
>. E , . 144-146.
>. >. <, &, 1995.
185
P " , " , , # "
#* , # , *
". > #*", "
". > " ,
#*" , '
#. , *, . D
" " " #*, # " .
E
# # . E, * " #" " , . ! " , #
#* " " "
, " ", , #, , ",
, ", , ' . >
#
" # # " , , "
, " " ##, '" #
" " , "
. # ,
" #* " , , , # ,
#*" #*, # #* ",
# , ". J *"
"
' "
, , ,
, ", . E #, " * :
B ' , (", ", #'" .);
, " " ;
186
" "" " , B#
C, #
#*
, ;
' #*, " ;C5.
>', , "
" , #* #" #" . R
, .
! # , , ##" "
#*" , * . ! " #
' T.T. J: B,
#Q #* #Q ' # " ' "
#*, , * " #Q #* '" '". T #Q" ', #" # B#Q #*C,
#
' #" ' .P. H BF
/C6. ! T.!. >": B # : ) ' , " "
; #) *
* C7.
> , - " * , # .
; , " # , , #
" " ' " , , #, " "*" '-" #* , . # , #'
5
>. F. >, C , <-< 1985, . 18-19.
T.T. J", = # #
+ . (:) < # + , F 1979, . 188.
7 T.!. >", # 7, k3/ 1983, . 79.
6
187
" # . H , ,
#" #" " " '
" " ##, ' # # #
* . ; # "
, "
' " " ,
, ", " #* .
" " .P. H: B! " #" * , BC # . P " " " #*
" ' " , " # ",
C8. F " .P.
H # B C, # " # BC9. E #, # '
# " ' ' " ' ". /
' # , ,
* *, * . #* ' ' # '
, .
E "" " ', /. > " BE , U
:
& C, #" & 1914 , 1914 , , " # .
E #-10.
& , " , #* .
J /. > , " ' , " # 8
.P. H, + , F 1979, . 96.
E , . 97.
10 >. /. >, &, P 1990, . 28.
9
188
, ", # , , #11.
! " - '
" ' .
+ '
, ' , , # . # . # B C, BC,
BC. E, ,
, .
N #* " . / , , * , # 12.
BH
C , " B" C #
#
# '" , * #
#*
(" ) # "
(#*" ). H
,
" , #, " 13.
= " , * . D B# #C, '. / #"
B #* * , , C >.F. <#14, .
+ , '
, #Q
" ". D " ( # ). !, , " , # . H # #*15.
11
E , . 28.
>. +-7..., .., . 80.
13 >. E , . 133-134.
14 >.F. <#, 7 * , P
1990, . 202.
15 E , . 195.
12
189
! ', #
, . ; " , *" * , "*"
" "" " ' , . H >.F.
<#, #* # . R O" < " * XX
, * # #" #* , . ; "
16.
% #
#" " , # , /
#" ' O" < " #
#
, >.F. <# , * , , " "
' " "" #*. /
;.S. &, , *
" XIX #
, " "" #* # *, " " # 17.
E #, , # '
. " "
, , ** , * # " " ""
#
, #
. ; # # ' " .
; , BC,
BC, B
C ' #" . E # " , " '"
" . / #
< /, , 16
17
190
E , . 154.
E , . 254-270.
>" G" <, ># .. /, " ' # " , . E #
, - , * " "" . F # , , #
#* , #*
# # , *
" ,
, , O" < (, ,
, , "', , , ', #
,
, # " .).
;, " B# #C # .
H , # # *
" ' * , #. / " "
B#C # , # "
", " " . >
, _ * #*, " , . , , #* , #* , # * " " #*. ! * " # .
191
(( .
*&*
111<%,
1,
@$,
$
& , -'" ' ' " ' " ', " " ' . H '
: -, #
', -,
" , " " ('
) " " _ .
>-'" ' ,
'- , " " .
/# " : , ##* ;
, # #" "
'" " '
". ; #
** #*"1.
! ", " * " , ' #Q
Q
, ", '
* " '.
!, E, B * , ' # : , '
1 >. !.!. &, 3 &+ : +, F
2002, . 99.
192
#, # " , #
, , ', # B
C , *
BC. ,
"- " # " #*"
-, " #*" "
"C2. E #* F .
& , # " "
'. ! , * " , ", # ,
# * '"
" . D " . J"
'
' *" , " '
'. D # - * , , , " " ".
H# ' # '" #*" " . H ,
# # , #
*
" #*, #, #Q #Q
" " . H ': '
, '" ' '"
#" " #.
H #" (") # * "" " # " ". H #', # "
" "
.
! " " ' : '
" ' 3.
2 !.!. E, $ + (:) $ , F 1997, . 32.
3 >. F. &#, =+ : - (< " '), . 18.
193
> -' " " , N.;. T B
C " ,
** " : #
, ',
. H" # #*" '", " " " , , ' " ', ", " .
!" " " '" '" . ! , " ' ', . !
#Q
4. D
'-
'
, *
#". ! , . !" "-# ", ", ",
", ", ", " # #*
. ; #
, .
= " " "
'. H " # ' "
' " . " , # ' .
& " , , *
. = . > , ' '. =" *
* #* (", *"
'"). = ' #*, , 5, , #
. = " ' ' #"
#*, , , , 4
5
194
>. !.!. &, + : -, F-F 2001, . 639.
>. , . 640.
, , " , # '' , .
! * '" . D ' .<. , &.&. G, .F. G, Y. F#, D. <#. # ", , ''
.F. G, B&
C. / "
, " E", %"E
", ", " (") . $ - , - , ' * . H .F. G # . ! * " " ,
*" , , . ;
#, * 6.
' " ' #*, , '" #. S
" , "
" # , " ", #
' '" , , , ,
# '", # " .
R * #. D
# , .
;, # # , ', # . E ' #* ": ", , , , #, #
. ; & , .
H >.F. <# B *
. / " . ! , >" & ( E" ) #
#", G" &, E" %" * , #
# # " ". ! XIX .
6
>. .F. G, $# , P 1985, . 80-81.
195
" # "
&. /# '. / # " ". " . / #
# . + # "
(" , " ),
( . E ") -
", * 20-25 .C7.
' #
# "
. E, , -
" ". & * - ', ' ' . F
#, , . H , ',
& 8. & &
, . ! 20 # '
. - , B
C <#, F & F, "
#", . & " ' . + " ;
. E , , E <" #
*" . ;
(F"#", &"#, F)
* 9.
% "
F # #
. H . &#" *
'": 4 " %"
, -&
, ;
E
. D .
B " " , * #* ". ! # # 7
>.F. <#, 7 , P 1990, . 128-129.
&., J, . N (:) .!. ;"", : # #, 1999, .10.
9 >. , . 187.
7
196
. E #, # #* . ; # , 20- XX- . ; , # " " ,
XVIII-XIX . BFC C10.
, *
# , *, " , #
, , #
, ', " . ;
, # #* ,
# #
(, " , .) "
", -" . / #*
' ". #" &. > , ", ', #, , . F #* " ## . J # . F , , #" B'C, #
(#), ( ), & (, #); (
, #)11. / " " . ;#
&. ; . / /" # ( ). ; " J-<#" # "
12. < # - " &, , . & , , , #, 13. J / 1990 , #"
#- , #* #,
-# . H ' 10
E , .86.
&.. <, # 4&
, P 1962, . 139.
12 >. , . 21.
13 >. , . 59.
11
197
#" . E #,
# . J
" ' # "
. ; _ " , *" . D- # , # ". E #, #, #* "
" # " " '
.
, *
#. ; ' # # . H #
# '
, . ! # , . D # ", # #
&" #.
H# # # "
.
! " # . ;, '"
# *" , -" "-" . ; , #" " . E'
# " '. S
" '" %"
, " # . # ' #.
H" -'" , ' # , ,
" " , ", " ",
-'" #*".
D
#" '- '. / * *", *"
" , , . >
" , , *
' " ' .
198
'
2&'&E
% <
1
?- 6 +4
+2 N?
> #
& #
# . /, #* '" # 2005 . H #
". <
# " #" : '" " ' .
; #' " " & #". H & #* # #
" . J #
2005 .
BE
'
C , '
# #
'". ! #" $. &: B> , # " *, (#* ') (##*" ") (, " ).
! " XIX , ', " , #
, * " " . > #Q
, . ! 1917 . * "
199
# " " ', ', # '
#* ?C1.
H , 90- , *" # . ; # # #*: # #* ,
, *, , , , , "# . , BC. H
BC " ' . E : " '",
* #*, . E, * #* .
E #, , #*
& , , # .
J" #" " " " . #* " BC . /, , " ", " #
#. >" " " "
# , >" . + , "
. $" & ,
, ** ': BF " ', #, *" . + #", ,
, #
. , (, O<). D " # & ' SS SSI
, .. >;T. > #
, #
', . R * *, , B
C. / #
, "
, *
" # #
. !
, #* B#* #C, #
, # C2. / #" 1 >. $. &, 6 + + + (@)
www.open.kg, 20.09.2007.
2 E .
200
, * ' . ; " ", '.
! ' . /, # , "
, , , #*, .. . >'
#
# , #*
', . R HIPC, " " *
# " . /#*
( " &'
#*: )3. E, "" , #*, , ' , # '.
> , ;' '
B;
C, IRI T 2007 .
& ** BC, B C.
$. & ' : '
B C #*" #*. ! " "
. > ' ', ' .
;# ,
.
$ 4841 4--
#" ,
#* . !
#" , # , " , , * , "
" .
> " " " . % 3
F *
- BJC (www.diesel.elcat.kg).
201
" . E, ,
#' " ' >
" &"# (F-/).
E' # " #. ! . . # 4. B # " '', . T# ' *" #. D # 500 #". ! # , , , #. F
- //; * ,
# 60100 . D
# " $
, # # , ' # ...C E <5.
& F.>. : B
#* * B
C. P
"
' , *
", , B" C.
D . D , #
" XXI C6.
T . H , B#" * " B-C
, "" * B C. ! # # ": BC , # ? B; C " ? !# " " . N " # ",
'". J # . , H; , #" . ! * ' , , . &
T !C7.
4
D. ;"#, : !49 # ,
(@) www.open.kg
5 E. <, , # 6: ' (@) www.pr.kg
6 F.>. , #9+ # (@) www.ipp.kg,
09.2007.
7 E .
202
D BFC #Q
. H ' '
, BT C B+ *
" " " , ! , # # ' * ?C F #
24%, %. <" 13%, 12% &
J, 10% . , ..8
& , " . D, , "
#*. H >.>. > &, B
C # ''
". / " , * #- . H ", "
, , . H
'
' #*, # B*C ", '". F ' #
', , "
* . ! #*, ", " " ''9.
*
' #' " ", " / #*. / # ', #.
/, , , '
.
2005 ,
'. R
#
& , -&, # . #,
*" " ' , " ',
, #, " , ' .
H" # & B# ' C, , B'
C10. E" #
& , #
24 2005 .
8 >.:
D. ;"#, ..
.
10 E .
9 E
203
A 8-+1 +8
P " " " #", *"
# . /, , # #, # .
J
" # .
F. : -
'-, -" '
* #*'" 11.
$ # , "" " " '" . ,
# , # ' #"
, '" .
" (
SVIII-SS .) # : 3-2 .., 9-10 .. (& ), &"
# 1991 . H
, ,
# * #Q
, " , " B C, # .
B! "" C, F. ,
B , - , ' &. / , , #Q
" #
. E , " #
. > " , "
'
(# )
'. J
'
", '-, , " , ' #
- - " #*. " , 11
204
F. , ..
, , . /, * , " B
C # # , ", , #. ; * C12.
E #, *
'" BC. H #
" " ' ' . /, " # ' ".
; " ' ' " '. D', "
" #*
'
, " " #, # # # .
> " , ' ' , ' '", , ',
. ! ' ' , # " ,
, 13.
T ' ' , ' # #
. ! , ' #
*
" , '" # #. ; , " , ,
! D " '" , *
&14.
12
E .
D. R#, # #
# #9, „!
!”, 4.09.2007.
14 E .
13
205
Omówienia
W artykule Tengrizm jako podstawa państwowości kirgiskiej S.M. Abdrasulov
na podstawie leksykalnej analizy słów składających się na nazwę boga Tengri
wskazuje, że dawna religia Kirgizów miała niebagatelny wpływ na stosunki międzyludzkie. Ta przedislamska wiara dawnych Turków owocowała – zdaniem S.M.
Abdrasulova – brakiem u Kirgizów konfliktów inspirowanych religią. Podstawą
wiary miała być bowiem równość i tolerancja wobec innych. Autor uznaje tengrizm za podstawę kirgiskiej państwowości i cechę szczególną, dzięki której można mówić o jej kirgsikim typie.
S.M. Abdrasulov sięga w swym artykule do przedislamskich korzeni duchowości Kirgizów. Warto zaznaczyć, że odrodzenie narodowe Kirgizów łączy się z odrodzeniem tradycyjnej duchowości (kyrgyz kut), stąd nie dziwi zainteresowanie tengrizmem, chęć jego odkrywania i odrzucenia powszechnego w czasach sowieckich
dogmatu o jego pogańskim charakterze. Dziś zrozumienie tengrizmu możliwe jest
już tylko dzięki źródłom historycznym, niemniej analiza dawnego materiału etnograficznego, przy tym nie tylko leksykalna czy semiotyczna, jest ważna nie tylko
dla tożsamości narodowej Kirgizów, ale stanowi także interesujący i niedostatecznie poznany obszar badań naukowych. Oczywiście wnioski autora artykułu mogą
wydawać się kontrowersyjne, niemniej prowokują do dyskusji nad tengrizmem jako elementem konstytuującym mentalność Kirgizów (a także Kazachów).
Piotr Załęski
***
Bajbolot Abytov w artykule Stan i perspektywy rozwoju religii w Kirgistanie
podjął się próby przedstawienia sytuacji religijnej w Kirgistanie, ze szczególnym
uwzględnieniem roli islamu, jako religii wyznawanej przez większość społeczeństwa. Artykuł został napisany w konwencji eseju. Autor odwołuje się do historii,
koncentrując się na sytuacji islamu i innych religii w okresie radzieckim, przytaczając znane fakty, dotyczące polityki wyznaniowej ZSRR i nazywając ten okres
deislamizacją.
206
W warunkach niepodległości pojawiła się wolność religijna, z której skorzystały nie znane dotychczas w Kirgistanie wyznania, obce dla miejscowej ludności. Kirgistan w latach 90. XX wieku stał się państwem wielowyznaniowym. Autor zwraca uwagę, na problem, sygnalizowany również w innych publikacjach, jakim jest
odchodzenie ludności od islamu i konwersja na inne wyznania. Lokalne struktury
oficjalnego islamu, tradycyjnie najliczniejsze i najbardziej aktywne spośród wszystkich wyznań, nie są w stanie zapobiec temu zjawisku. W utrwaleniu islamu
w Kirgistanie wiele wysiłku i starań podejmują międzynarodowe organizacje islamskie. Ich pomoc sprowadza się do budowy meczetów, kupna literatury, wspierania nauki języka arabskiego i kształcenia młodzieży kirgiskiej na uczelniach islamskich za granicą.
Oprócz legalnych struktur i organizacji religijnych w kraju pojawiły się także
organizacje o charakterze ekstremistycznym, wykorzystujące religię do celów politycznych. Wśród nich prof. Abytov wymienia przede wszystkim Hizb ut-Tahrir
i jej szereg odłamów. Te organizacje, a także całkowicie obce Kirgizom tzw. nowe
wyznania, nie szczędzą wysiłków i pomysłów w celu pozyskania wiernych kosztem
islamu tradycyjnego. Uczony dochodzi do wniosku, iż w Kirgistanie toczy się obecnie walka, rywalizacja różnych wyznań „o dusze”. Po jednej stronie stanęły tradycyjne, klasyczne religie – islam, chrześcijaństwo i buddyzm, a po drugiej nowe, nietradycyjne, których jest już ponad 30.
Mimo tych zagrożeń autor dochodzi do wniosku, iż pozycja islamu jako dominującej religii w Kirgistanie nie jest zagrożona, bowiem wraz z ekspansją nowych
wyznań postępuje odrodzenie islamu, o czym świadczy przytoczona przez autora
rosnąca liczba meczetów. Kirgistan zatem pozostaje tradycyjnym terytorium islamskim.
Andrzej Wierzbicki
***
W artykule Współczesny islam i jego wpływ na kulturę Kirgizów A. Džusupbekov
i B. Temišev opisują odrodzenie muzułmańskie w Kirgistanie. W końcowej części
autorzy podejmują się przedstawienia wpływu islamu na kulturę współczesnych
Kirgizów. Jest ona uwarunkowana historią i współczesnymi procesami społecznopolitycznymi, jakie pojawiły się w tym kraju po uzyskaniu niepodległości. Uczeni
wykorzystali szereg danych faktograficznych i statystycznych, ale potraktowali je
jako tło, przyjmując określoną konwencję artykułu.
W pierwszej jego części autorzy opisują islamizację tureckich koczowników,
w tym Kirgizów, oraz specyfikę kirgiskiego islamu, w którym zachowały się tradycje przedislamskie i wskazują na to, co wyróżnia go od arabskiej czy wahhabickiej
odmiany. Odrodzenie islamskie nie wiąże się tylko z przemianami instytucjonalnymi islamu w niepodległym państwie, z budową meczetów, ale i z pobudzeniem
religijnym młodzieży, z pozytywnymi funkcjami wypełnianymi przez meczety,
z wzrostem znaczenia świąt religijnych. Autorzy podkreślają też szczególną rolę isNr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
207
lamu w warunkach globalizacji i panowania liberalnego kapitalizmu – pomaga on
w zachowaniu wartości i tradycji kultury narodowej oraz daje nadzieję. Współczesne rozprzestrzenianie się islamu wśród ludności kirgiskiej jest zatem według
uczonych rezultatem tego, że stał się on gwarantem moralnych podstaw narodu,
chroniących go z jednej strony przed westernizacją, a z drugiej przed ekstremizmem nacjonalistycznym.
Autorzy wskazują na pozytywną działalność duchownych muzułmańskich
w Kirgistanie. Przekonująco udowadniają, że islam spełnia wśród społeczeństwa
funkcje integracyjne, kulturowe. Interesujące są dane dotyczące uczestnictwa
w uroczystościach religijnych a także fragmenty dotyczące konfliktu pokoleniowego wśród duchownych muzułmańskich. A. Džusupbekov i B. Temišev wskazują
również na wiekowe zróżnicowanie zarówno wiernych, jak i duchowieństwa oraz
na odradzanie się tradycji świąt muzułmańskich. Istotną cechą sytuacji religijnej
w Kirgistanie, jak podkreślają autorzy, są uwarunkowania polityczne.
Narastającym problemem dla Kirgistanu, podobnie jak dla innych państw postradzieckich jest ekspansja tzw. nietradycyjnych wspólnot religijnych. Szczególny
niepokój autorów budzi konwersja na wyznania protestanckie etnicznych Kirgizów, co wywołuje napięcia na tle religijnym, zwłaszcza na wsi.
Autorom zdarza się prezentować sądy wartościujące, które należy uznać za silnie kontrowersyjne (np. sekciarski charakter protestantyzmu, wpływ liberalnego
kapitalizmu na społeczeństwo znacznie bardziej straszny i destrukcyjny niż komunizmu). Z kolei w końcowej części artykułu zawierającej ogólne rozważania na temat kultury kirgiskiej i jej miejsca w kulturze światowej wątek dotyczący wpływu
islamu na kulturę narodu kirgiskiego został ledwie wspomniany i pozostawia niedosyt.
Andrzej Wierzbicki, Piotr Załęski
***
Ûrij Oèereviè Buluktaev w artykule Problem związku tożsamości religijno-wyznaniowej i obywatelskiej w Republice Kazachstan wskazuje na problem „splątanej
tożsamości” Kazachstańczyków (Słowianin automatycznie identyfikuje się z chrześcijaństwem, zaś Kazachowie i tureckie mniejszości narodowe – z islamem). Autor
zwraca uwagę na odrodzenie religijne w tym państwie, przytaczając zarówno dane
dotyczące liczby meczetów i świątyń chrześcijańskich, jak i wyniki badań socjologicznych wskazujące na znaczący wzrost identyfikowania siebie jako człowieka wierzącego (40% deklaracji jako wierzący, 56% jako agnostyk i 4% jako ateista w 1997
roku). Dr Buluktaev opisuje też rezultaty badań dotyczące wpływów islamu w Kazachstanie oraz wskazuje na poziom religijności muzułmanów kazachstańskich.
Kwestia „splątanej tożsamości” poruszona przez dr. Buluktaeva wydaje się niezwykle interesująca i na pewno wymaga pogłębionych studiów i badań świadomościowych. Interesujące są dane wskazujące na odrodzenie religijne w Kazachstanie, a przede wszystkim rozwój islamu. Należy podzielić opinie autora, że charak-
208
ter kazaskiego islamu nie sprzyja fundamentalizmowi, a identyfikacja obywatelska
ma u Kazachów większe znaczenie niż religijna. Godny podkreślenia wydaje się
wniosek Ûrija Buluktaeva dotyczący braku perspektyw dla islamskich ruchów fundamentalistycznych w Kazachstanie.
Piotr Załęski
***
W artykule Ekstremizm islamski w Azji Centralnej: realność zagrożenia i problemy interpretacji A.O. Kozubaeva wskazuje na przejawy polityzacji islamu w regionie. Za przyczyny ekstremizmu islamskiego autorka uznaje nie tylko niski poziom
życia, brak perspektyw życiowych, korupcję, cynizm elity władzy, brak demokracji
oraz bezrobocie, ale i brak wartości, ideologiczną pustkę w procesie transformacji. Islam zatem jest dla społeczeństw nie radzących sobie z globalizacją specyficznym sposobem przetrwania. Autorka zauważa, że ruch islamski znacząco wychodzi poza grupy marginalne, ociera się o coraz szersze kręgi społeczne. A.O. Kozubaeva twierdzi, że czynniki religijne miały mały wpływ na budowę państw w postsowieckiej Azji Centralnej, ale jednocześnie przestrzega by ekstremizm islamski
nie stał się poważnym destabilizatorem w regionie.
Należy przywołać interesującą myśl A.O. Kozubaevej: w samej religii muzułmańskiej znajdują się przesłanki do jej polityzacji, niemniej w Azji Centralnej to
autorytarna polityka władz zepchnęła opozycjonistów do obozu ekstremistycznego. Autorka uznaje zatem ekstremizm religijny za ekstremizm polityczny odwołujący się do odczuć i pojęć religijnych. Powtórzmy za autorką: źródła ekstremizmu
religijnego w Azji Centralnej nie leżą w odrodzeniu religijnym, ale w sprzecznościach politycznych i społeczno-gospodarczych.
Piotr Załęski
***
W artykule Problemy zagrożenia ekstremizmem islamskim a bezpieczeństwo w regionie centralnoazjatyckim prof. Roza Nurtazina koncentruje swoją uwagę na terroryzmie funkcjonującym w oparciu o islam. Autorka w sposób niesztampowy dla Czytelnika europejskiego objaśnia korzenie terroryzmu w dzisiejszym modernizującym
się świecie. Zwraca także uwagę na przyczyny zagrożenia terroryzmem obszaru
postsowieckiego. Są to jej zdaniem m.in. wzrost migracji, słabość demokracji, konflikty etniczne. Prof. Nurtazina, kierownik Katedry Politologii Eurazjatyckiego Uniwersytetu Państwowego im L.N. Gumilowa, analizuje także kwestię polityzacji islamu w państwach Azji Centralnej. Autorka zauważa, że islam zapełnił w regionie pustkę po ideologii komunistycznej, a także szedł w parze z wzrostem świadomości narodowej narodów tytularnych. Nie bez znaczenia dla popularności ekstremizmu muzułmańskiego były też trudności społeczno-ekonomiczne transformacji, a także słabość funkcjonowania systemów politycznych i prawnych państw regionu. Niezwykle
209
interesujące są kreślone przez autorkę scenariusze rozwoju sytuacji związanej z polityzacją islamu, wśród których wymienia klanowo-regionalny i opozycyjny.
W artykule prof. Nurtazina nie ogranicza się wyłącznie do sztampowych wywodów. Autorka umiejętnie posługuje się źródłami naukowymi, choć z pewnością jeszcze lepiej artykuł prezentowałby się, gdyby do cytowanych wywodów były zamieszczone odautorskie komentarze, szczególnie tam, gdzie pojawiają się w nich znaczące uproszczenia bądź błędy. Niezwykle wartościowa w omawianym tekście jest
analiza przyczyn rozwoju współczesnego islamu w Azji Centralnej. Swoista demonizacja tej religii pokazuje jak ważny ta kwestia stanowi problem, a zarazem wpisuje się w trend nauki nie tylko centralnoazjatyckiej. Warto zaznaczyć, że wnioski
prof. Nurtaziny wybiegają daleko poza wcześniejszą treść artykułu.
Piotr Załęski
***
K.È. Sultanbekov w artykule Konflikty w Kirgistanie w świetle analizy komparatystycznej koncentruje się na kilku kwestiach. Opis współczesnych konfliktów wewnętrznych w Kirgistanie (wydarzenia oszskie 1990 roku, konflikt w rejonie aksyjskim w 2002 roku, wydarzenia marcowe 2005 roku), jak i konfliktu związanego
z walką z zagrożeniem terrorystycznym (wydarzenia batkeńskie 1999 roku) poprzedzony jest deskrypcją myśli politycznej (Konfucjusza, Platona, Arystotelesa,
Cycerona, Al-Farabiego, Ibn-Chalduna), dotyczącej pożądanego ustroju władzy
(a w mniejszym stopniu konfliktów). Artykuł zamykają wnioski dotyczące tradycji
leżącej u genezy konfliktów w Kirgistanie, co skłania autora do rozważań nad tym,
co jest podstawą kirgiskiej państwowości. Zatem wniknięcie w elementy tradycyjne, a nie walka z nimi i kopiowanie wzorców zachodnich powinno charakteryzować niepodległy Kirgistan. Odrzucenie tradycji będącej podstawą państwowości
miałoby – jak przestrzega Ibn-Chaldun – przynieść jej kres.
Artykuł K.È. Sultanbekova składa się z trzech różnych części, które autor starał
się ze sobą powiązać. Filozoficzne podstawy konfliktologii zaprezentowane jako
materiał dla komparatystyki nie są w istotnym stopniu wykorzystane w dalszej analizie. Warto podkreślić, że konflikty opisywane przez autora miały – jego zdaniem
– związek z trybalną strukturą społeczną i podziałem regionalnym społeczeństwa
kirgiskiego (północ-południe). Ocena ta wydaje się trafna w przypadku rewolucji
tulipanowej (regionalizm) oraz wydarzeń w rejonie aksyjskim (struktura rodowa).
W przypadku wydarzeń oszskich (w Oszu i Uzgenie) oraz kryzysów batkeńskich
związek był już pośredni (w pierwszym przypadku – struktura narodowościowa południa, zaś w drugim – większa religijność i bieda w tym regionie). Czytelnikowi
polskiemu, w związku z powyższym, wniosek autora o konieczności pielęgnacji trybalnej struktury społecznej jako podstawy państwowości kirgiskiej może wydać się
paradoksalny. Niemniej jest on warty głębokiego przemyślenia, także ze względu
na przywołaną przez autora ważność poziomów identyfikacji etnicznej Kirgizów.
Piotr Załęski
210
***
W artykule Wspólnoty rodowoplemienne Kirgizów i ich tożsamości: analiza społeczno-filozoficzna G.B. Ajdarbekova oraz A.K. Džusupbekov wyjaśniają pojęcia
związane z trybalną, czy ściślej: rodowo-plemienną, strukturą społeczną swojego
narodu. Podejmują także próbę określenia czynników wpływających na formowanie tożsamości etnicznej i wskazują na jej psychologiczną istotność. Wreszcie pokazują rolę przeciwstawienia MY-ONI w identyfikacji narodowej. W artykule poczyniono uwagi nad składem rodowo-plemiennym Kirgizów i wskazano na czynniki umacniające opisywaną strukturę społeczną (np. nomadyczne pasterstwo, znajomość siedmiu przodków). Zaakcentowano trójdzielną tożsamość etniczną Kirgizów: rodowo-plemienną, regionalną oraz narodową. Do pierwszej kategorii poza
rodami i plemionami zaliczono także grupy rodowo-rodzinne (bir atanyn baldary)
funkcjonujące w ramach rodów.
Artykuł G.B. Ajdarbekovej i A.K. Džusupbekova jest udany tak merytorycznie, jak i warsztatowo. Na uwagę zasługuje wyjaśnienie tego, jak do składu etnicznych Kirgizów weszły plemiona czy rody o innym pochodzeniu (np. kazaskie, kałmuckie, uzbeckie). Autorzy zauważają także, że struktura rodowo-plemienna Kirgizów nie była oparta (jak np. u Kazachów) na hierarchiczności poszczególnych
wspólnot. Z punktu widzenia polskiego Czytelnika szczególnie interesująca jest
charakterystyka grup rodowo-rodzinnych (bir atanyn baldary), której w literaturze
etnograficznej poświęca się zwykle nieco mniej miejsca. Warto podkreślić opinię
autorów dotyczącą ważności trybalizmu we współczesnym życiu społecznym,
w tym politycznym, Kirgistanu.
Piotr Załęski
***
W artykule Analiza strukturalno-funkcjonalna poziomów tożsamości etnicznej
Kirgizów Aziz Džusupbekov wskazuje na trójdzielność tożsamości etnicznej Kirgizów. Autor wymienia następujące jej poziomy: rodowo-plemienny, regionalny
oraz narodowy. Dr Džusupbekov uważa także, że poziomy owej tożsamości w celu eksploracji należy poddać analizie strukturalno-funkcjonalnej jako „jednej z zasad badania systemowego zjawisk i procesów społecznych”. Autor, dowodząc znaczącej roli języka w identyfikacji etnicznej, wskazuje następnie na jego regionalne
i lokalne zróżnicowanie u Kirgizów. Dyferencjacja taka wskazana jest także wobec
wytworów kultury materialnej (domostwa, jurty, ozdoby, odzież) i duchowej (muzyka, recytacja eposu Manas, rola islamu).
Niezwykle cenne w artykule Aziza Džusupbekova jest wskazanie na zróżnicowanie regionalne, a niekiedy i plemienne poszczególnych wytworów kultury Kirgizów. Autor uznaje, że to w wytworach kultury widoczna jest przynależność etniczna poszczególnego poziomu. Dr Džusupbekov zastosował zatem elementy
analizy funkcjonalno-strukturalnej nie tyle dla badania tożsamości, co wytworów
211
kultury, które zdaniem autora mają charakter identyfikacyjny. To, czy taką spełniają funkcję należałoby dodatkowo sprawdzić w badaniach etnicznych typu dynamicznego w rozumieniu Józefa Obrębskiego.
Czytelnika polskiego może z pewnością dziwić, że autor w artykule dotyczącym
tożsamości nie prezentuje żadnych badań z zakresu samoświadomości, samookreślenia Kirgizów. Należy jednak przypomnieć, że także w etnologii polskiej podejście do problemu zapoczątkowane przez wspomnianego wyżej autora badań nad
Poleszukami długo nie zyskiwało uznania, a w okresie komunistycznym – kiedy etnologia nastawiona była na badanie wytworów kultury materialnej – było niemal
zapomniane. Co ważne jednak, zaproponowany przez autora, trójdzielny charakter tożsamości etnicznej Kirgizów wydaje się trafny.
Piotr Załęski
***
Elena Breslavskaâ w swoim artykule Rola tradycji w formowaniu ideologii państwa kirgiskiego stawia tezę, że w wyjaśnieniu naukowym modernizacji niepodległego Kirgistanu zbyt małą rolę przywiązuje się do kultury i tradycji narodowych.
Autorka wskazuje na negatywne cechy kirgistańskiej elity władzy, która nie wypracowała także komplementarnej ideologii i symboliki państwowej. Elena Breslavskaâ uważa, że w tym celu należy wykorzystać tradycyjne symbole i właściwości
społeczeństwa (kyrgyzèylyk), które poddaje opisowi. Wydaje się, że najistotniejszą
z nich jest trybalizm w rodowo-plemiennej postaci.
Pozytywnie należy ocenić przekonanie autorki o roli tradycji w konstruowaniu
systemu politycznego Kirgistanu i odrzucenie przez nią dla analizy formowania jego oraz ideologii państwowej tak modnego w niektórych zachodnich środowiskach
politycznych ewolucjonizmu. Warto podkreślić dokonane przez autorkę trafne
oceny kirgistańskiej elity – pewne podobieństwo do nomenklatury, brak długofalowego programu politycznego, związki ze sferą kryminalną. Czytelnika polskiego
mogą zainteresować także krótkie opisy symboli Kirgizów.
Piotr Załęski
212
Społeczeństwo
i problem
rozwoju
społeczeństwa
obywatelskiego
!
"
!
.. :
$% 1"
"AD"
<%-
2D
' #* " ", *" "
. H ' ", ",
'", ", " " #* " #".
;
, #Q #
, *
", " , # #, ' O" < #Q, #Q.
& , .. , #Q, #Q;
* B#,
*" C, B# #*
"C1. % " # *
B" C, *, B
C #
. E # & " "
' B
C, ' #
" #Q- .
H # ', * . &
1
>. !.!. /, M, , , F 1985, . 143-145.
215
#* #* , ' ,
, * #.
E'
#* " ', . S
' ' #*,
, ' 1980- > -
'
, ;
' " # -# #*
" #-. T "* ' #
" B" C #*, "
", '", ' *" " '", ' " # ', # . +"
" #*, ' #
# 2.
E , '
, # " , *"
" ", "
". *" B ', *"
# "" *"
" "
(' #*). E'
#* ", , , #
#* . <
', ,
#* * '
.
> # , #* # #*' '", #* #.
! # "
" _ ( * ); " # ('
_ #* " , , # # R#
E. , # ", # " '" ). ! " , * ' , #
" " ; '" #*, #" '" "
2 E.. $
, + # 6,
„>' ”, k 8/ 2002, . 6-7.
216
#, *" # '" "
' #*.
E'
#* " ', ( , ). $ , #*,
' '". ; #
#* : # " " >; #, .
! , ' # , # , ', , # # . E # ' ' , #
*. ! " " ' #*.
/ B#*
C , # " , , # #* , # %.
#" #* '.
! : " #; #
. /' ' #'
,
, , " '" * , #"
# .
E , *" ', '
' # '"; " '" , .
;# , '
: , # #* , '
' ", #* " ". !" BC, .. ', , , '", + SVI . XIXXS .; ', B'
C # , ,
, # * '" #*,
#
.
217
! ' " '
' , #* # " '.
, ', *
' , . > "
'' '
, '" ' .
!
'
#" * ',
" ' . %
'
, ' '.
E
" ' " ' 1960- 1970- ., # '' ', ". '
U. D", >. S, >. %,
+. E
, , #
' # ' # *
' #, , '" #*,
" , # , ' XX
, # 19801990- - , #" '. ! ' "
' . ! ', ,
# " , * " ', # " # ' .
T# ' #" - ", ' #
" " ",
" #" , , B C , #' , # '' " " ,
, , ,
, .
> " ' # #, "
'# , " ''" ", ",
'-#", "" . >" #" . ! ' '.
218
& : ' " # ; #' '; ' - , # # ; ' ; * ''-, ; " '" .
/ ' *
#*, # , * '. !-, '
XVIII SS ., -, 20- 60- . SS ., - 70- 90- . SS .
H" ,
' ' . !" '", #'", '" #*, #
BC. E"
BC, "
" "" ', #*, BC.
;# ', # ", #'
#*" ', . &, " , '
#
; #
, , ". !
", *" ' '
* #:
• # , * , ;
• *" " ,
# ' , *
, ;
• # # " #* #
, * ' '' #;
• # # *
#
' ' (" , '- #
..);
• , ** #*
', '
#
" " ", *
219
H ' " # , #Q
* "
'. ! , , * #* ' . H "" " #*. ! ' #".
, - #Q
*
#
B-C , ' ,
#Q , # . >#Q ,
, . ! #Q,
' " , #*
, . D : '.
> ' #* ", '" , # * .
; , ' ''
, . ; * B"C * ": ', , , , , , ,
'. T:
• '
, #" ', "
'" ';
• '", " " ;
• , " , * ; # ,
, ;
• , *
, #"; " * # ; , " ", , ; # -
;
• '
, #Q , , , -3.
3
220
>. „>' ”, F k 2/ 1995.
$ # , #, #* ' # #
# # .
' , " . H
#" " ' , , , '
'" '.
! , * '" ',
" '
'
# B'" 'C4. ! , # , # * ""
' # *
.
T
# , #
# , ", BC
, , # ,
# '
. S
" , #*, ' '", ' '
'. H
' #
" " #* '. D'
# # " ' '', ' ; ' '"
. /" . > "
" #* #"
'" , *
. ! *
' , ' '
, ' ' '" , " ;
#*
.
> #, "
, '5.
> ' ' , '
#'", *
' '" ', ' #* 4
# : #9 , „!
& ”, !. 2, F 2002, . 23.
5 >. E.. $
, .., . 12.
221
. T#'
" , 6.
E #, & " O"
< #" ''" , #"
" . ! " ' * '
' #
. $
' '
" #" . %" "
, ' #.
;*" " ' '", # , #* , " ' , # '' , .
! "
'
.
6 >. N#: & 7+ , F>-H##; 2006, . 178.
222
2..
+',
2..
:
< 1"
1%1
H SS # #, : " > > # 15 #. &
,
, Q
, # #, , *" #* # , # *
,
# *" *" # .
! ' " " &, # # >, #
", " #. > " '' , ' # .
! " " '" ''
# #*'" #
# . +* <. <, " #
#Q
"-# " . / # #. , , #*'"
, „ . /#*'
&”
, „
# " #*'" , , ,
#*, , ' (…) " "
, " -”1.
1
C. F. <#, $ , 1991.
223
$ , ,
" " # " " ,
, #. H # #" , , , -"
&2.
& # , , '", #", " # , # , , '3.
>' " ' & #
, " , # ,
, '" , # ' ' ,
* ' , ".
>" '" ""
* # "
, ", #*",
# , " ' ..
J "
#" ". / " ' ' # . ; #
#
# . D
" *" # , " .
> , # , ,
# , ,
#, , #. J %, N, <
U' # . E, # ## # ", " , '" #Q . D , .
! * " #" ', # 4. ! # *
2
G.!. ", 7, F 1983.
>. U.. <, B ( 7 „<”),
1996; E , < * 7 , „D ”, k3/ 1996.
4 >. >.F. <#, 7 - , P
1990.
3
224
, G >. , # # ,
*",
' . & , G , , ', #" G. H
#
* , ' " . F " " * , ", , #" #
, , " #.
H >>> " #"
" # ' '
. E, 1991 . & * 39 ", 2003 . *
" & 1395 '.
! & : * '" &, #* ,
#*? J , *
, 2004 . " ", ' .
! # , %"",
;" /" #", "
'. ! 400 , 48,8% , 51,2% *.
% # , # ' '
. > , 51 , # '
(36%), "
" '
(32%),
'- (22,5%) (3%). ; ' 31 50 . S,
# ( 30 ), # #
# () ' .
, * : ' (42,3%),
'" (9,8%) (8,5%). H " ' , " " ,
#
" '", " .
225
;, & # , , , #, , . .
! * # #, . ;
O" < ( O<)
, '" " , , . / #*
'
". ; " , , O< # "
. ! ' " , # # ".
E , '" O< # , $. E
#Q
, " ' . ! , '
#
# O< "
' .
J
" . ! & &", =
$.
> , " &
' . ! #
" "
#, # *
. ; " , #"
# # *
, , #
,
# #
# , , , #
', # >>>5.
E #, >>> ,
*
, # #
# " #* , ' " # " # ". ; '- ' # " 6.
5 #& , 1998.
>. !.<. !, C 7 &
(:) # : =.-.
., 1995.
6
226
! * " ' *
, , .,
# ', , #
( , ,
, * ) ' #*. H #
#
" . & ' , *
, ' .
, " , , " #"
, # , " .
/ '. &
" ,
', " # " .
; # " # ( , ,
# # #*). + - "
, . "
„”? H, *, '
, * " " .
= , , " "
. / *, # ' .
H * #
* , '". > ': „E #, & " #"
!”
227
'
*
<,
7"
1 2!
()
( H P) ' " &"
# " " &. +
# , #
'. E * #
(1878 .) 58 " #* # 9, 1 48 # , " 1862 . #" H1.
! '" " # , '
&. > , ' " E, & "
" &" #. D ( "
" ") " "
& '.
; ' #Q ( 19 ) . /#Q #
500 , # # #
2.
T #* , , "
#* '", , " '"
# , '". J
'" ' #*
1 !.=. T'", '- + OIO * OO . C 7 (:) +-7 ,
P 1970, . 67-87.
2 # 2007 . . .
228
(
* #), **
, #'.
>
'
'
&
# ' ('): '" '' *. R # (",
", '", ", " .), * ' ", '
# ( #) , #" "
# ', ' .., .. " #*.
;
' # , , „” „#” ' ' #Q " . D ' # " , .
H '" '" " #* ,
#
#, . H
' () '-
, * #*" .
>'" " # #Q #Q, '
#*. >#Q '
" . H ,
' #* '". &"
' , *
'" " #* *.
H #Q ' '"
#* . E '-
: #, #
, ' . /" #Q "
#* . $ " '' " "
(.. " ). H # * " : # 20,0%,
# 10,2%, * -
229
" 16,4%, " 3,6%, #
*
10,0%, # 4,4%. ;
„” 6,8% .
H
'" #* ', " "
& , #" ,
#* .
J'* " : ( #), , #Q. > ' '' , # # #. H # # # .
> # * :
• : , , " ;
• #Q : ,
, #, , (#Q
');
• #Q : ( " " ),
, , #Q
';
• '
#: ' .
#* . E" " '" ',
(), " "
&, ", * # #*
. H'" # " ,
#, # . ! # #
, , , # #Q " : (, , ..), * * ; #
"" . % *
' " '
, , # , * *"
". > , 230
" " "
, „” ' "", * '" ,
" # " . H #Q # „ „ „”: ' # " , ', .
H
, , , ", '
, , *
" , " # # #Q " " ".
; " # '" "
„ ”, " * „” "
( ", ")
. ! *" '" * #: 83,4%; 16,6% #* .
J
, , "
, # # ",
* : , ' , *
. / # " '. &
: # ( ), ' . H
,
( ,
„" ”). J ' . ; #
" " : , , # # (
' ), # ( ) *
(59% #* ). H: , # # , # ' (6,1%), "
„" ” (4,1%). >
„” # , , „'
(')” . & , , # . E
#, #*
# 10,2%. H # ##. Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
231
# 6,8%. ! " '#
* # ( ') '". & "
: , '. /
8,2% .
< #, , , ' 29,2%, „ , ” 48,8% „ ” 22,0% . >"
" (50,0%) " #, " " (21,0% ) # ". J " " # " ( 44,5% 38,9% ).
! " '" '. J
"
' ( ). ! ' 21,2% , , 49,2%,
29,6%. ;# " " # * # 53,0% .
; # " ' " , # ',
, , *
, #*" .. ' " #, #* , . /, ' , , * #, # . E ' # ' # # ' . H
# #" #
*. >' , #" , Q
#
#. / '
' ". ;" #" .
232
! ' " ' '
# " '" . R ", #,
'" ', * , ' " .
E #, " #" , # ' , " ',
* , .
R ' " #*
, , # * ,
# ' , *"
' , #*" '" .. / , - >F . H , , '
' ', " " ", , # , # . F
, , ,
#
, * ', " *
, , , , " " ', " -
* '.
+ # * , # ' " , " * " ..
H '" # "
#
. /" * #Q
'
" #. J
*
" , " " . * , # #*
.
233
H #
# . H
*. S
# # *
. > 23,8%
. H *
(37,7%), , #
# ". !
# (64,4%). /
" # . ! " ' . ! * # ", # 71,6%. E
#
(10,9%). /
#
, * " "
* , #
# ", ' . J
# * , " " # '
* " '. %
#
(0,9 %). S
, * #, # . J" " "
. H ,
# . E #, #
'
'" .
< '' #
. J
#
# #
7-23%. &
*
# . >* *
''
, #
. H *
" #
*
# ( 60% 70%). / #
.
R " *
#. R
'
*" #" #
# , "
" '. >' ' '
: * # '" #
#.
234
> '
'" " # ' #* #
* &. < ' # . > #Q #Q '
#
, '" , " # '".
E#' 1. >' #, *
#
T' '" #
;* "
>" #
/# "
"
>' 15
45
38
2
6
31
57
6
3
20
68
9
2
11
57
27
3
/ #
#Q" '". E, „*”
„#” , * „” „ „; 60 13%, „” „ ” 2 30%. ! , *
'
#, ' #
#. H '
# , ' ', * "
„ ” " #" .
! ' # # '
'" # ', " *
# „ ” „”, #" " „”, #" " „”, " # „
” . / " .
E, '" * 18%, # 23% #, ' #
#
„ ” 7%, „ ” '. ;, " ' #, '" , 26% , ' 52%.
/ , '
'" # *
235
#, . / ' , , *, #
. N', * #
, * , , ,
, # .., ,
# , , *.
J" " ' ' #
# "
# *
. % # , ' ,
#. ; " 1/8 , * #,
' .
> " , # 41%, 6% ' . H-, #*, # # ( # #), # . / # , # , '
.
H '* '" #. !" , #" ", ,
, , " , " , " " # , , ' , # .
> " , ", " " -#" , . / # # # #"
, # #Q ** " # #"
#*" .
% , #
, ,
#
, , ': " #
, -#" ' '" .
/# #" " #* , ' , , " " .
236
E #, , -,
#
#*
# ' , # "
-# , -, #
# .
< ' &.
;
" „”, " "
'"
, * #.
H . S
*"
'" : , ,
". E
, #, " "
# #" # '" ,
. F ', #Q ' , " ', '
', '" '',
'" '" #. /#
" , *
' ': #,
* #
", '
, " . ! , "
, , # #Q , ' ' ,
' #: " ' ' *
. >'
# ", #
" .
/# ' , ' #*. H' "
'" , # . H" ' #*" ' #. D ' # #, ,
# " '". !" '
" # ' - #*": ',
- , .. E" "
#: ',
237
" , „ ” ., „
”.
! * ' " '
'" :
1. !
. / ' * , # . J „"” *"
, # .
2. >" . P*
„
” ',
#, # " '. D , ' .
3. ;
# " " '. /# *. D ' . R , . H# # .
E #*" „” ' '"
, ", .
238
' !.
'
$
$,
<
12 H' " ' #*.
#*" " # " " , " # " , # #
1. F'
& B #*, # # #* '. H #
'
C2.
H #*. N #
, " " 3.
/" * " " " * " > B& 2030C.
H " '
# &.
> " #* " '
. /#* # '" #*
#
*" ", , , , , #
, '.
1 ;.<. ;#, $ + #9 * ,
< 1993, . 30.
2 E , . 30.
3<. , C , „F”, k4/ 2002, . 11.
239
H " #*
, ".
! #" , " #* "- " . ;# , "- '" #*.
H " '.
/ # ', #,
, ' #Q , " # ", #", , * .
/ " '
, "
. /, " '
' '", '", , ,
'
. J " , #
" , *
' , ' '' #*.
H # # '", '* , ' . R '
, * " #*.
*
'" *,
# ,
, ', " .
B * " " " #* (# # ")C4. H ' #. H " .
> '" 4 +. +#, $# + : + , „F”,
k3/ 2001, . 5.
240
" , , " . H " # # # . &" '" '
' .
& , " * ' . /
# " . / ", *
#* ' ' #Q. H ' " ' " ". D #
". ;, # 2005 & #*- # . ;, B; /C .!. Y, B " , #*
, #*. ! , #*
#", # * C5.
D #
*
. ! '
' " , "
, , " #* #" * " , . / " " #, " " " ', '
,
#. /#
" -, , ", '
.
% #* ,
,
" " . ! " 5
# #&. *" #
HH
B/C Y BFC,
„F”, k2/ 2006, . 3.
241
# . ! , "
, # # , " " . ! BC # , B
C, B C, B
C.
! " '. H'
" ' * ' #*, * " ' , " '. Y " , " ,
, , # .
/" * . # ' #* " " #.
/* " # &
, ' ' . *" " " ' # " ', # #* .
H #* "- ,
* "" ' ' "
'. H , # '". / #" #
. >
'" "
' ' *"
'" .
; ' "
' " , , #, "
#Q *" '-" ". /
#" ", ", , ", ",
* # , " #*. N# ' " , .
>' #" # *
' " '" 242
. >' * #
, * #*, '
. H " #*"
' ' , ' '
, * *
".
#* , B# " : & /, , C6. H & ;.<. ;# : B , , # , #
#
#* "
. ! , C7. T #
'" , #*8.
J
' , # &,
#* #"
* " # .
H * * , #* , " '
' ' #*, # , #* '",
" ' #* .
H #"
#* , # - '" , "-
'*" " , .
H #" ' #* * " . / ' , #*, , * #*' , #'
' " .
H' '" ,
'" #, 6
;.<. ;#, .., . 24-25.
& . H
H & 1997 ; .<. F"#, , < 2004, . 161.
8 .<. F"#, .., .160.
7
243
#* * #
#*-" * , * - 9. /
# #Q, ', #* "
" , '
'
.
P #* " " '-" , # " " #" ':
-#-"10.
>' * ". ! , * ', '
#" #Q. / # # , #, '
" " . ; # " . ! # # , ** .
>" ' " # #* , . / #" "
" , ' , #", *
" #* " "
" #Q.
> "-" # #* #* , , . ,
"" ' ' "
', # '
#*. E, *
#*
& ', "; -" ; " #.
H '
'
. > " , ,
" , ' #*-" . < " , '
#", * , '"
#
.
9
<. , $ , „F”, k7/ 2002, .42.
F. ;, C , „F”, k1/ 2006, . 22.
10
244
! , "" '" " , , , " "
", , '
. E' * " ".
<
. F # #Q ' " #*, " . ! #* #" " #* # , # , # " , , '-
".
! ' #* ' . P '
, # " ' ". ;'" #* . / # ' ,
'"
.
;'" "
, # , * " ' ' " , * #*. " ', '-"
" -, -' #*. H, '" ' ,
'- #*, .
;'" # #
"
*
#", *
" . ! #
# , #'
" ' , , ' .
> B ' " " , Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
245
* #*" C11.
;Q" ' '
, , '" ' , '-
#*.
;' , , # #
" *
#", *
" . ; , #" *" ",
#, - #*. P ' , # " ' ".
;' #* . +
# # ' ,
" ' ", "
#*. ;' " , # , * "
' ' " ,
* #*. T # .
H' " * " # ",
. H ,
#* ' ,
# *"
'"
. ! , ' '" #*. D
* " " , ' " ,
" ' #
&.
, * #*, " " . *
* #
*"
#*. ; 11 Y.Y. F#, N : 74+ : 10-4
6# , < 2001, . 33.
246
* " ". $ ' #* , * " , .
/
* " ". ! " ' # -#
# " " 12.
H
#
', * , #
" .
H
" ", *
, #
" " ". H' ' #* * " . H' #*
" ,
'
", ",
' ##* '. H # " # #*-
'. H # # , **
" '
" .
F# # '
" " # #
#
#
' , # #"
" ".
/# , #" " #
. H #
#* B '-
' #*, " , C13. H
', '
" ' &.
>
'
",
*
# '
. / #Q, 12 . &, + : # , < 1999, . 6.
13 E , $ , „F”, k8/ 2001, . 9.
247
' ' , ". ; ' ' ,
#" .
E #, '. J " '. + #
, # " # #
' , # "
*
. H
* '. ! , , ", * "
" ' #Q ,
** #. J " "
#* '
". > , ', ,
, * # #.
; ' , #
, '
" . , , "
, ". > " , #Q ",
"
, # ', , , ' ", " #* . ! ",
# " ', .
", # '
, , '-"
' , , #
, * ,
, ' ', ' " .
R
' ,
"
#*. / ' " , " #Q
' #" , " , , , 248
. D "
" #*, *
" ' # ".
E #, "
#*, ,
#
#
. D # '
, #* # '
- . H **" " #
' #* ' " '.
249
.. 2:
1
7
2D
& , #* &, , '" ' , #*. H #*, ** # '
' '
.
! " '" ' #*, " "
. ! , #*
#" , # # . $ #*
#* , '" #Q", *
# #" " * '. > #* ' #*, '" ' XIX- XX . J
#* #*
" "
" '', *
*
#Q #*.
#*. ; #* , #*
(!.<. ! .).
#* , #* * # #* (T, &. F, &.>. T .).
& #* " <.!. /', , 250
#* " " * , -
, # , # " #* ".
J
, ''
<.!. /'" B' C. J", #*, , ', #* #Q
* #* . &, , #* . !
,
, #*, #* ".
E, " " .<. <
, #* #" "
, *" " #*, * #. !-, , , #* " , #
#* , , , #
. !-, #* , # ## " #* (), U#, ", / .. H #
". !-, " #
, #", #", "1.
!#*, ' , ,
" ' . E' , , , * #
, . ;# ". , # ' '
, ' * . E, #
" , , # . ;
*
' #*. T
#* # , . / " ,
# , '- 1 .<.
<, & #9 #, . 12-13.
251
- # #*. >
, , #*, , (
'), # ( ", "),
* (# '" ),
(
'
, " '"), ( ,
#*) ', # "
.
H /
#" ' 1917 . #* # . H , " # # . , , , '", >>>, # " '" '", '", " " & # # . !#*, " , #* " ,
#, '
, '. /
>>>, &
>
>'
#, . ! >" & # #*, .
P
' " " , " # # > . H *,
> # " #*.
; , " 20- " 30- > ".
! #* > B&C.
> B&C # H O& &HE
3 #
1920 . ! & B&C 1921 . / #Q
# #, ** , >" , * " .
& , ' 20- ' # .
! '
#*,
" . ! &, > >,
# " " , " . >. > ,
' " -
" " , #*, .
252
J
#
" , '
#*, ' , , , ' . ! B #*C BC .E
' #*, #*, " "
, # #Q
, . H
#* >, ,
#* '", #*" #* " . J , #, # #* . < , " #*,
"
' -#
, # #* . E
#, ''
#*, " #
# ''
.
H' " " " >>> * " 80- " " " '" , " " " .
/#*-
# " ' & #" #*
, #*.
! ' #" #*, "
' # '' #*.
/* #*
# " # # #, " . + #
*
, . D '
, , ,
". ! # ' * # , , , .
253
& #, ,
*
'" #" #*. ; , . <, B '
* # #*
#, C2.
J", '
' " .
S
', "
#-
, '" # . >*
'" # * #" "-" . < #
#
, , , .. , " , #* # #.
E #, # " ' # ' '" .
&, , # ", ' #*, # ''", ". & ' &. ,
B" C3. D # # # #*. ; # # # #
" # " , " " " #. / # , , *. ! ,
'
# #. H
" #
, " #.
& , # #
#* . " " '4. ; & " * * . E , & " ''
#*.
!" #* .
H &" # #Q " > P'
. ; , " '" . & ,
, " , # ,
2
E , #9: , 9 #9, . 6.
&. , ,94 7 #, „Res Publika”, 15-21.12.1998.
4 <, <, . 47.
3
254
. > " , ' ". > #
*
# #
" ',
".
H #* #
"
" #*. H , " " , *
#*. ! "
& . H" 1988-1990 , BC , #Q
, . !" 1990 1991 . ! ''
#*- '" ".
> ' 1991 * ' " " , " #, ,
'". /# ' &' &" #, # H
# '" #"
. ; " # 100 ".
! , * #* &, ;H/. ;
1991 " , F &"
# 4000 '".
/*
,
, ;H/ #*. /#
' #, * ' #*, " , " '
,
" " "
, " ;H/.
H ;H/ , ' &. S
# ;H/
# , , #", " , . =
" #*,
' # # , #"
, ** ", '", " ,
** ,
' # -
255
. F * , ;H/ #*: 1) ' ; 2) '"; 3) '" * ; 4) #*.
;Q ' '
#*
'
#* # #* .
! " " ', #
, , # #*.
J ' #* # , , - #* ' ". E, 90- XX . , BF"C ( J B&C), BD&C ( BD
&C), B;
C ( #* B<C), B<-C
(B-C) #* #Q
BF-<C, #*- B& C, B#C, B<#C, BD C, BE C .5
> " ' #Q * & # , ' #
. / #
# >F , . H ' ,
* #* * "* . > # # ".
! # , ' , .
F" , ' #*, " #* ' (;H/), " '. & , #* " -:
1) # ", " '" , ; 2) " # , "
#*, #".
5
256
<. <, : + , . 40-41.
T #* " #* '". > " ' #* .
> " , B<
C, B&
SSI C, BC, BF
C , & , . > " , ' #*
#*, * #*. H . /#*, '", # ", , #, , , . H " " ' , # # # #*. ! #, . / #*.
>'-" #*
, #*
* . / #* T. &", , B XXI ( ) #*;
" " " , ", # '*" "
"; #" '" " ,
#*; '"
" ; #", * 'C6.
E #, #
& ' * '' #*. H' '' #* . H
, , , # " " , , ' # #.
6
E. &", : , , , . 244-245.
257
.. 2*
2 7,
<
4- -? 2 +A42
> # # & # #
' "
# , '",
", ' .
E" 1990- '
', "" ',
'" '" , ' '. H
* '
# #" , . /
' , , * # , *
&, B*C "
" , ".
H# # &
"
,
'
" " #Q, *
#*' ; , * ' " ;
' '. J
"
'" (" '',
" ', ) " " . H # , #
' " .
258
- " '-
" & * , # " ' . F , '
" # ' " " '; *
#" " ;
# " ' ": " , ' ,
'; ' ; # " ' .
$ #* # 1997
H # & ;.<. ;# IV <# &, , BP " " " " #, * "
. F , ,
& #* '", " " " #*C1. ! # "
#* ", *
#*. / " ' '" , * " ', , "
" " , " , '* ,
'
' #*" .
42 21 + 86+
H ' " (2007), * , * ' '" #" " .
! 200 " <, <,
H, H, E, 46,8% * 53,2%; ' * #
#" (28,4%), # (18,8%), 1 $ , + * &
# . J H # & ;.<.;# "
<# & 6 1997 (@) http://www.kisi.kz
259
" (13,8%), *
'
# " (11,6%), ## (5,8%), ' (4%).
18-24 19,6%
H :
25-34 35-44 45-54 23,4%
23,6%
12,4%
55 20,6%
T ' (1$= 122 ):
10000 10001-20000
20001-40000
40001-60000
60001
16%
43,4%
28,8 %
6,2%
2,6%
2%
; 2,6%
T #
:
>
> '
!
22,2%
28,0%
40,0%
; 6,8%
E #, * '
, * " '-, , " '-" #*. H , ,
' #* '
.
/#*'
* ( #, ) ' . T # '" " ,
*" #*" #* '. F ' '
" '" , * " . ' B
C # #" " ', # # "
, # . ; B/** ! #
#*?C &,
' * , , , ,
:
B
C - =
B
61,3%
29,1%
7,2%
2,0%
0,4%
& , # '"
# ', -
260
" ' ' #". # #* # '.
;
, (32,3%) 44% '" &, " #" '. H , ' .
& '", # ,
#* '" * ( ) (
2:1), #* " ' '. > # ' '" , , ', #,
, , #, #, #,
, .
O
# # # ( #
" ), # # ": (#, , **), '" '
(, ' "
, ,
); (). =" " "
# # ,
#* #.
! & ' ' " , - Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
261
' '
# '
. E , '
'", . ! , , , #, ", , , '
, , ' , #" #
'"
#* ' :
! , " " , *
'" , # " ' , #
" ' #*. H ",
'" #, , #
.
HQ
" " " , ' ,
# #
" ( # ' '" ):
>
'
, , '
#* ,
' * #*'" * '"
262
, #* ' " #'. /#* #Q,
* " * #*' , " # , ,
"-" , '
' "
.
86+41 +?
432
!
#* ", " , # : B ,
C, *
BC ' , ' # :
& -, # B'C +, ' # . <
, #* " " "" , " '" ' # , ", .
! #" -
263
" <, +, +,
'. H , * ' " ""
:
! ' #* ' '
", #
" . / # ** #
# "" ' :
264
/
' '
, '
. E, B& #
#" C, :
>* ' " ' , " " , " . ! "
#* " ,
, , #
#*
. H *
:
265
&" ! ?
&" " J" &
",
" " ; !
#?
; !"
?
; ! ,
" , ?
32,9
61,0
44,4
48,6
21,7
76,9
36,3
55,2
4,0
0,2
3,0
2,4
2,8
0,2
1,2
-
5,4
-
3,6
-
F , "
, ( E) #" #"
#, " ', # #*.
H , *", #
', ' , #* '",
' 3060% .
! #
" ' ' #*, " #* .
! '" ' ' , '" &, #
#' ',
266
" # ' ' # (
), ' ( 17%) " ' #
. H #':
+ # # #,
# ?
! # >>>
! &
! #
! # #
! 20,5%
55,8%
10,0%
6,8%
6,8%
/" ' , , ' , #, #*, *
' , ' , ' , & #
. H :
' , #
#* , #*
'
'- , #
' *" , # ' .
> " "
" , # '.
! #* '' ; '" #* ( #
, , ,
' " ); " ; () ' "
" #
; *" '' '
; # .
! , , '
' , # #
", #
" #
, , '' ". H # ' '', #*-
267
'" ", " ''
'
#*.
R(/1 86+S, 2 +4
8 ,1+6 3 +
2002 *
& ( < &, 1300
) " International Study Of Civic
Education, ' ; ' " ; '
#
" ; " '" *
* "; #
.
! 2002 " < (#
'
&) & (" #" ', "
" " '"
& <") 2007 # * B C.
J
' "
" .
268
& , " ' '
, , , ' , #*; "
# B C; " (' #, " ').
269
270
S " # #
, , * ' :
> ' " " ' ( B C) "
( B C) ' " >F, #* ', , * , , * . / 2002 " 2007 .
& , ' " " '' . + , " *" '" , , ' "
& * , " .
" , , # '-
" '
" " '
"
'". ! ,
# >F,
, , .
%+
>' " *" * ", "
( ', (
"),
). " &
# ' ,
", , ' '
.
! ' #* , , . > # "
, #
# . J
#
271
" " #", '" , . T
#* , ' . &, ' * : .
/#
'
" " #*" ,
# . S '" '
. H ' * ' , ' '.
J
'", #
', #*
# '
#* # ' ' . E #* # '*" ' '.
'
" " , '"
" " ' #*.
/ " ; , *" " '. % " " # , #*'
# ' #*,
#" " . T
, " , # BC # *
*
" #*.
272
7+ 7.
! +
% <
2D
>#
#" " #
* . >F ' "" 1. !-, , #*,
' , " , , #*"
#. !-, >F #Q #", " #*- . #*, ' ', #*"
, *" . " ' ' #", " #* . ! #
# "
' # *
. >" >F - #
*
, *
. 31 1991 & #Q
"
. ! " ' # " . $ &
1 >
: .;. , + , ,
, F 1991, . 160; F. , . 6 &4 #, >-H# 1998; T.&. #, ++ + , 1991; E , $
<$ , 2002; +.<. &,
Z #& , J 1999, . 224; D. &, $, F 1991; <. ;, B $, „Y”, k97/ 1998, . 26;
.;. H
, + 6, „;
”, k28/ 1970,
. 8; 69 , F 1996; +- +
, F 1992; ' &, F 1998, . 281.
273
" ', " 1992 , # " #"
'
# # >F. ;
' *
# . >
* " '" &
. >F . >
>F #" '", , >F.
! " „
” # .
! #* " ' *" #*, " . ; , #, " " "
' >F. >F #" ,
", #" * '
" # '. >F
# " "
, ,
, # '. ;# >F , , . / >F
#* . H#
" ' '" #*, , # ", .
+, ' # ' # . # ', , " " ' # . # XIX-XX . " " , #
' # , *
' 2. >F * ", , # ' *
, . P' >F #. ! "
>F ', # "
, >F *" , , '. H
' # # , , , *
"
>F , #* , .. #,
2
274
+.<. &, ..
, # "
'.
' , # " #* . H >F " " ', >F #
', #* , " ' . ; ', *" '
, "
, , #
„" ” "
, # .
/
'
>F *" , #*" , '". $ , >F '
'
.
;-'
'
>F # , , ' '
#* ' #*. T
# - # #
- , * . /#Q
>F * . J
* # " >F " , ' . H , >F , ' #
#, , #*". !
>F ' , *
#*
" '. / : #
, . ; " #
. J
#
' " ' #*
# , ". ' # ' " .
> " ', # #*" , ', ' #*, . /# , #* #" " ' #
, #*. ! ' Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
275
#* . N #
* .
# , " . / #* "
'. >
# , , .
! , >F , ' , >F # #, , " . ;
" " '
, , . " " .
H "" >F. !
'
' " " '. ' # * -# . J
#
# " "
" . /" " # " ,
#*" "
, * „ ”.
! , "
#*
. *" >F " , #*, " " ', # " " .
! *. ;#
" " , ' . ' , . / *
. + # # #*
, *"
*" " , . , # ' . # # , „” . >" & * , # " # " . # 276
'" " „#”. ' " „”, ".
E 30- , ,
" ' 60- SS .
! " # . E
' # . / * - ', , , " . >
& , &E, , # . $ # " , . D , . E ' # ' #" , , , ,
.
H #" #" „” >F, # #", *
# ' . /
' " , #*- # " # -
" ' # '. ;, , " #
, * - # ; # , - #
'
, #* . ! * # >F . H
2005 ' * " . ! ' 406 " #. !#
*
" # '- . H 35,7% # , 28,1%
27,6% .
# . ! # . ! & * # , Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
277
,
, #. & #
&' # '
'". * #. ! * ' (34,3%), (26,4%), ' # (17%), (11,2%), (5,2%),
' (3,4%) # (2,5%). H
' * * #:
(22,7%), (19,7%), (12,8%), '
# (9,9%), (9,6%), (8,1%), ' (4,2%), # (2,5%). ! " : (27,1%), (21,4%), ' #
(11,1%), (8,9%), (6,2%), ' (5%), (3,2%) # (1%). &
# ' '. ! * : (12,2%),
(12,8%), (10,6%), (7,9%), #
(7,9%), ' # (5,9%), ' (4,4%)
(3,2%). D # , * *
, , # . ! , ' #
'
', , '". D B# *C. H # #, *.
& >F , *"
" ' , " '
. D " " . < : , ,
- „*”, " , * , .
E #, # >F. # . D #Q "-# '
. H ', #. &' #
3. >", 3
278
<. ;, ..
#
, #" . ! >F . >" & #*
"
. # .
># ' # " ', ' '
, , . / #
# #
#
. ; '. >#
# " , , .
>#" # , '" #, #* # " '
". T, , ", ', "
. # " ' #
. / " "
'' : * , # # " #. >F , ,
* , # # ' " #4. ! >F " # . ! # # . H#* # 59,1%, 20,9%, ' 3,3%,
' 5,4% # 11,3%. D # , # . H
.
< # , ' #" . & , B# * #
C5, #*. % '
. ; , ' # >F ' '
, ,
" #
" #. ;
>F " ' . ! * , >F " '- " .
4 5
+ #, 2002, . 14.
T.&. #, $..., ..
279
>F " ( ) #Q '- ' # ', # #Q
" '
"
#Q #* #Q
. >F # # '- " #", '. &
' -# , '" >F . /# >F #*
, # " , ' ' ' #
" #" * #* , , #
. ;# ' >F . F Q" " '
, ' ",
. ;
" " '
*" "*" , *" ". ! , " " #
, # , , " #
. J#
'- "
# # >F. ># >F # , # "
.
S
# >F, # , #* , . ! *
' ", " # ,
# . ; , >F,
#Q ** '- #
, " " # ,
#*. #, >F
'" '-" # # ' ', #, , *" .
280
2+:
*:'
%
< %,
@
,
12
; ' " Q #*. / #
" , , " " , '" , *, . & , # , , ' # , .
" " ' #, ' . / '" * . F , '"
". T , #* #, " #. ;H/ #
" * # ". ! &" # , - " ,
# .
F , ;H/ &" # " #
# #* "
', *" # . < ,
#
" , ' .
'" # . % ;H/
281
' , '
##. ;, " *
', ' ". E
, # # " , , ' .
;H/ &" #, , , , '" #. / ' ## , #
BC, * ' #*
# . H# , * " , # #*.
R #* #" , , '
, # .
J '" #*
&" # '
.
H
* * &" # . ;
(, , , ' ' #), '* " " # * #
" ' , '
'" # #* #
. ! _ , &" #,
, ' # #Q * #"
#.
! # # #" $ # ' , ' #
* " ', * " "
. ! #
" '* #Q '"
# #" $ -
' *. ! $ &" # B/# '"
C # ' _ #
'* #Q '" #Q ' *.
! $ B/# '" C #
'* #Q '" ( " ), 282
" " , #* '". ;,
" , $ # ', '* _
, #" ", ' ,
" '*.
J" " #" # . / **"
-" #, *" .
! , , # "
H &" #
. ;#
Q
&" # " #. E # , #. #
" #, "
" .
>, # #
# . J , # , ( # # ), '.
H &" # '
-
#
" # #:
• , #" "
" , " " (
), ;
• B+ C # '-
#;
• " , " &;
• " #.
283
Omówienia
Artykuł R. Stamovej Jednostka w warunkach transformacji społeczeństwa centralnoazjatyckiego dotyczy przeobrażeń tożsamości w zmieniającym się społeczeństwie. Współczesne tendencje rozwoju krajów Azji Centralnej pokazują, że modernizacja i wynikające stąd zmiany tożsamości zostały wzmocnione globalizacją,
która różnicuje poziom życia ludności. Kirgistan, podobnie jak inne kraje regionu,
znalazł się, jak podkreśla autorka, w swojego rodzaju pułapce cywilizacyjnej, polegającej na narzucaniu państwu i społeczeństwu obcych doświadczeń. A kontynuowanie procesu samookreślenia narodowego może przynieść im utratę miejsca
i roli w świecie.
Najważniejszym zadaniem narodów centralnoazjatyckich na obecnym etapie
jest zdaniem autorki zachowanie systemu wartości wypracowanego przez przodków, odnalezienie swojej tożsamości narodowej.
Andrzej Wierzbicki
***
W artykule Wartości Kirgizów w warunkach współczesnego imperializmu kulturowego B.K. Abdylakimova oraz B.A. Maatkerimov wskazują na niebezpieczeństwa braku ideologii spajającej obywateli niepodległego Kirgistanu. Autorzy uznają, że warunki „imperializmu informacyjnego i kulturowego”, powodowanego ich
zdaniem ekspansją mass-mediów, nie spajają społeczeństwa kirgiskiego, a doprowadzają do zmiany wartości na zachodnie.
Artykuł B.K. Abdylakimovej i B.A. Maatkerimova ukazuje negatywne w rozumieniu autorów skutki rewolucji technologicznej, których twarz społeczna jest
twarzą Zachodu. Interesujące są przytoczone przez autorów wyniki badań dotyczące zmiany systemu wartości Kirgizów, niemniej wydaje się, że powinny one zostać pogłębione. Warte zauważenia, choć nie związane z głównym nurtem artykułu, są także wskazane przez uczonych kirgiskich różnice wartości miedzy regionami Kirgistanu. Kontrowersje, ale zarazem i głęboki namysł, budzi ocena autorów
284
związana z rolą Rosji w przekazywaniu wartości zachodnich: choć rosyjska twarz
sowieckiego internacjonalizmu została – ich zdaniem – zamieniona na nowy rosyjski imperializm kulturowy, to celem dalej pozostała asymilacja narodów nierosyjskich. Widać w tej ocenie nie tylko fobie autorów, ale i diagnozę realnego zagrożenia wynarodowieniem tak z uwagi na migracje do Rosji, jak i powszechne używanie języka rosyjskiego jako transmitującego Kirgizom kulturę Zachodu.
Piotr Załęski
***
Galina Gorborukova artykuł Analiza stratyfikacyjna pozycji Rosjan w Biszkeku
(Kirgistan) oparła na badaniach własnego zespołu przeprowadzonych w maju 2007
roku na próbie 500 osób. Artykuł podbudowany jest ujęciami teoretycznymi struktury i stratyfikacji społecznej, które znajdują swój wyraz także w przeprowadzonej
przez autorkę analizie materiału empirycznego.
Dr Gorborukova koncentruje się na obiektywnych i subiektywnych charakterystykach położenia społecznego Rosjan w Biszkeku, Informacjom dotyczącym położenia zawodowego towarzyszą także analizy związane z klasyczną teorią stratyfikacji (i tak np. w dziedzinie władzy nieco ponad 16% procent ankietowanych zajmuje
stanowisko kierownicze czy też nie ma przełożonych). Autorka zauważa, że obiektywne przesłanki statusu ekonomicznego nie odpowiadają subiektywnej jego ocenie, choć widoczna jest tu zależność liniowa (i tak np. wśród osób o najniższym statusie ekonomicznym znajdywały się zatem takie, które oceniały swój poziom życia
jako dobry, zaś wśród osób bogatych – takie, które oceniały go jako słaby). Autorka
w sposób przekonywujący tłumaczy ten stan rzeczy (np. posiadaną własnością niezależną od otrzymywanego dochodu czy porównaniami społecznymi w górę czynionymi przez kategorie o lepszych dochodach). Galina Gorborukova podaje też strukturę zawodową poszczególnych kategorii społecznych. Wreszcie formułuje wniosek,
że czynnikiem w największym stopniu budzącym niezadowolenie ankietowanych
Rosjan jest wysokość otrzymywanej pensji czy generalnie – dochodu.
Artykuł jest niezwykle interesujący w kontekście problemu sytuacji Rosjan
w państwach Azji Centralnej. Przytoczone materiały są wartościowe, a analizy
odznaczają się profesjonalizmem. Warto też zwrócić uwagę na próbę diagnozy
trójwarstwowego podziału społeczności rosyjskiej Kirgistanu.
Piotr Załęski
***
Maral Š. Kalieva w artykule Świadomość polityczna jako czynnik modernizacji
politycznej Republiki Kazachstan podejmuje się także teoretycznych rozważań z
zakresu psychologii polityki nad wzajemnym powiązaniem świadomości,
zachowań, kompetencji i wyobrażeń politycznych. Oczywiście ze wszech miar
zasadna jest tytułowa teza artykułu.
285
Warto wskazać, że autorka zauważa podział społeczeństwa na elitę władzy oraz
tych, którzy jej nie stanowią oraz przyznaje, że poziom świadomości politycznej –
rozumianej nie potocznie, ale jako wiedza o polityce – jest w tych dwóch kategoriach nieporównywalny. Pozytywnie należy ocenić także – w moim przekonaniu –
konstatację dotyczącą wyłącznie odświętnego charakteru zachowań politycznych
społeczeństwa.
Maral Š. Kalieva wskazuje na rolę, jaką w krystalizowaniu świadomości politycznej, rozumianej przez nią także jako tożsamość obywatelska, odgrywał i odgrywa prezydent Nursułtan Nazarbajew. Zdaniem autorki szczególnie w pierwszym
etapie modernizacji ważne było przedefiniowanie i przemyślenie historii narodowej.
Artykuł zamykają rozważania nad kulturą polityczną i jej kazachstańską egzemplifikacją. Stawia on także kontrowersyjną, aczkolwiek w warunkach kazachstańskich w części trafną tezę: w sytuacji słabości społeczeństwa obywatelskiego to
władza państwowa zajmuje kluczową rolę w procesie modernizacji. Teza ta jest
także zgodna z postawami politycznymi społeczeństwa (określanymi przez autorkę mianem wyobrażeń politycznych).
Piotr Załęski
***
A.K. Bektanova w artykule O problemie budowy społeczeństwa obywatelskiego
w Kirgistanie zajmuje się tytułowym zagadnieniem, podbudowując je także teoretycznie. Autorka uznaje, że kirgiskie społeczeństwo obywatelskie jest fenomenem
historycznym, mającym swoją analogię tylko w innych wspólnotach koczowniczych. A.K. Bektanova zwraca uwagę, że – jak to określa – tradycyjne elementy
społeczeństwa obywatelskiego w okresie stalinowskim były zwalczane i traktowane jako przeżytki.
Doszukiwanie się funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego w tradycji
Kirgizów może budzić zdziwienie, tym niemniej pobudza do refleksji. Opinie autorki dotyczące rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w pierwszych latach władzy sowieckiej i traktowanie Związku Košèi jako uosobienia tego procesu są zaś
bardzo kontrowersyjne i wskazują jak silna jest w Kirgistanie pozytywna ocena
okresu leninowskiego.
Analizując sytuację w niepodległym Kirgistanie, autorka trafnie doszukuje się
przeszkód w funkcjonowaniu społeczeństwa obywatelskiego, do których zalicza
nomenklaturową prywatyzację i polaryzację ekonomiczną społeczeństwa (z większością znajdującą się w sferze ubóstwa). A.K. Bektanova wskazuje także na rolę
związków zawodowych, partii politycznych, NGO’sów i mediów w kształtowaniu
tego społeczeństwa. Autorka poddaje również ocenie działanie wskazanych instytucji społecznych (np. słabość związków zawodowych, partii politycznych oraz niezależnych mediów). A.K. Bektanova zauważa także, że programy rozwoju jednostki i społeczeństwa obywatelskiego nie spełniają pokładanych w nich nadziei.
286
Wreszcie autorka wskazuje na czynnik religijny oraz restytucję elementów tradycyjnych, które – oprócz wskazanych wyżej instytucji – składają się na cechy budowanego w Kirgistanie społeczeństwa obywatelskiego.
Piotr Załęski
***
E. Burova w artykule Problemy tożsamości obywatelskiej we współczesnym Kazachstanie zauważa, że uzyskanie niepodległości przez Kazachstan zrodziło potrzebę sformowania idei narodowej, integrującej obywateli różnych narodowości
w polietniczny naród kazachstański. Znaczącym impulsem dla tego procesu są wypowiedzi prezydenta N. Nazarbajewa. Problem rozwoju świadomości obywatelskiej stał się podstawą badań empirycznych, których wyniki autorka prezentuje
w omawianym artykule. Badania zostały przeprowadzone w 2007 r. w pięciu miastach Kazachstanu (Ałmaty, Astana, Pawłodar, Pietropawłowsk, Taraz). Artykuł
E. Burovej, ze względu na przyjętą konwencję, nie zawiera odwołań do innych,
podobnych badań.
Na podstawie prezentowanych rezultatów badań można stwierdzić, że proces
formowania narodu i patriotyzmu kazachstańskiego stopniowo postępuje. Świadczą o tym następujące fakty. Po pierwsze, większość mieszkańców miast identyfikuje się z ideą kazachstańską, utożsamiając z nią porozumienie międzyetniczne
i wysoki poziom tolerancji. Po drugie, prawie 56% respondentów mając swobodę
wyboru miejsca zamieszkania, wybrałoby Kazachstan.
Idea kazachstańska jest traktowana jako idea eurazjatycka, ale wyniki badań
nie potwierdzają istnienia wśród Kazachstańczyków tożsamości eurazjatyckiej.
Większość z nich uważała się za Azjatów, następnie Europejczyków, a jedynie
16,9% za Eurazjatów. W największym stopniu, co potwierdzają wyniki także innych badań, Kazachstańczycy identyfikują się ze swoją rodziną, a jedynie 12,2%
z pozostałymi Kazachstańczykami. Respondenci prawidłowo pojmują koncepcję
narodu kazachstańskiego. Większość z nich rozumie naród kazachstański jako
wspólnotę obywatelską.
Badania potwierdzają także przewagę języka rosyjskiego w codziennym porozumiewaniu się obywateli Kazachstanu, zwłaszcza w środowisku miejskim. Niemal
połowa respondentów uważa język rosyjski za swój ojczysty, 3/4 deklaruje, iż w tym
języku otrzymała wykształcenie, ponad połowa porozumiewa się w języku rosyjskim w rodzinie, a prawie 2/3 wyraża w nim swoje myśli.
Wyniki badań przedstawionych przez E. Burovą mogą stać się inspiracją i cennym źródłem wiedzy dla badaczy, zajmujących się procesami etnopolitycznymi
w Kazachstanie i Azji Centralnej. Prezentacja za pomocą tabel i wykresów pozwala także na ich wykorzystanie w dydaktyce.
Andrzej Wierzbicki
287
***
Žarkyn Ž. Šadymanova w artykule Rola masmediów w okresie transformacji
społeczeństwa kirgistańskiego właściwy temat poprzedza przedstawieniem historii
oraz roli poszczególnych rodzajów mediów. Bardziej interesująca jest niewątpliwie druga jego część, w której autorka przedstawia wyniki badań socjologicznych
związanych z tematem artykułu.
W Republice Kirgiskiej zaufanie do poszczególnych środków masowej informacji jest zależne od wieku: młodzi silniej ufają (a w zasadzie mniej nie ufają) mediom audialnym i audiowizualnym, zaś pokolenie zstępujące – mediom wizualnym. Chęć zaznajomienia się z kwestiami polityki i gospodarki dominuje jako motyw oglądania telewizji oraz czytania prasy, radio zaś jest słuchane głównie po to,
by zapewnić rozrywkę. Przytoczone badania z 2005 roku pokazują relatywną słabość Internetu jako środka masowego przekazu.
Žarkyn Ž. Šadymanova uznaje media za konieczny składnik demokracji, jednak w wywodach na temat wolności słowa ubolewa nad niewłaściwym jej wykorzystywaniem. Przytacza też argumenty za – skądinąd często słuszną – tezą dotyczącą kreowania przez media rzeczywistości, dokonywanych przez nie manipulacji.
Piotr Załęski
***
Artykuł Baktybeka Murtalieva Organizacje pozarządowe i niepaństwowy sektor
gospodarki w Kirgistanie ma charakter krótkiej analizy kwestii wskazanych w jego
tytule. Autor zauważa plusy działalności NGO’sów, szczególnie w sferach, których
nie darzy zainteresowaniem elita władzy. Baktybek Murtaliev zwraca uwagę na
ważność profesjonalnej i niezależnej działalności oceniającej NGO’sów. W drugiej części artykułu poświęconej niepaństwowemu sektorowi gospodarki autor
zwraca uwagę na niewystarczającą bazę normatywną regulującą ich działalność
oraz brak adekwatnych mechanizmów ich współpracy z aparatem państwa.
Krótki artykuł Baktybeka Murtalieva to przemyślenia autora na ważne tematy
działalności sektora niepaństwowego. Formułuje on także propozycję działań dla
rządu Republiki Kirgiskiej w celu rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
Piotr Załęski
288
Problemy
modernizacji
i rozwoju
systemu
politycznego
*' .
C,
:'9 .
&F,
*' .
+&,
& 7.
!
<%"
": 7
217A
>
#* " # " '" &. & #
, *
#
" " , 90-
. H " . ; " , #*'
#* . ; , " #? ! *? ; ? & ' -
#*? ; .
; #' # '" & * # " ",
*" #*. " ", '" "
' " #" , # 18 2005 H H # & ;.<. ;# & B& " ",
'" " 'C.
'
, H H &, # ' #*
" #* , '" . ! '
#' #*. ;'
# " & #" , " # '. '
'" #' ,
291
# # " " # #* '.
% 21 +
;# '" ,
* #* #'.
H , , +? 4+2 N; & ' #* ', " , #*. ! * "
", '" ' * & . /#* # : #, , ' * ' #", " .. '" #
, #* *
'" '. D,
, & "
. O ' #
. < ', ", *
' , ' , #Q.
; ' '
. ! , , "
' , ' #
*, #*
, '
#"
.
E #, '
# ' ', '" '", # ' #* .
? 21 + 2 N 4?1 4?4, ?3 4-,4?43 -1,
* &. R
'
, # "
& " # , #
' ', # "
', # , # '.
! '
# # #*
, &.
-+ 2 21 + 3 A
+1 4341 2, 1 23 86+48
4--8 8. E # '" ' , * & * .
292
; # # '" . / # ' "-# '" , #*" , #* ' "
, #*" '" , ' # #Q" # '" , #Q , ' #*.
2 + 6 6+ 8-+, 4-4
/ T , 90- XX & '" .
>#, # . ! # # " , #* , # ,
'" ", # , B
C, '" # . > # #Q- , # '" ".
;# '" #
: '
, ", " , , ' # '".
; * " '" ; *
, " , " " ', '" " " *. E #, 6 -, +TN 6 A- 21 + 73.
+-83 F" , +1 +11 21 + -6 + 2
1 1 . D *
*
'" #* ''
. %
.
E B
C, # > U < &'
" B/#* #
# #* Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
293
# #C, >U< . ! " " >U< #
# , B
C, " , *" ", " #Q ' #*, " # ", ", # # '. ! B
C , ', '
, # #'", ,
" . E #, '
#" *" " : ", ##, '; " , '.
H " " T XX . " '"
, " ' ', , ". H '" " " " # .
'" '" , "
" " ", " , '
' , " T .
! " '" # >>>.
U#
'
2030 , " " !H& # . " XX # , B #*C. / " '" ".
!, , , **" " ,
, ' ' "
" . B&" C # , &HJ " '"
*
>>> # .
> #* ,
, # " . , # " '" .. B" C,
" " " 70-
XX ., " .
294
+* " '" =. H " " "
'" ', " ',
# =, "
# . ! ' ""
" *" ".
=
# * '" '" # '" $, *"
#'. > #, #
" " , #
B" " C,
' #" , ,
' :
# , , #, #,
, , &' ' .
J
, , -, "
&", ", # " " #' , * . H #
" '" ' B " 'C &; . E " , #,
, , #, #
" '.
H, & *
# Q
' , ' .
H " E'
G-!" <, , #' ', "
* . & , E'
" , # # " +>. < ..
B C " ' # ' . J"
*" ' '" ,
', .
" *" '" " "
295
. / , # '
" " * '. ,
2 + ,3 8-+3 -4
4 ?4-T T 1 1 / , , ", " . & , # #" " '" # #"
, '" &. D # , '" # # '
#'.
% 82 +6 21 +
!
#' ' . & , #'
, ' # , ' '" . H '
"
#' # # #* #
, ' , '
#
" '.
+4 6 82, 4 + 2-T +T
+AA-1, +-2- 2 - 21 1 2A?. '
"
# ' # , *
#
'" * '.
$ ' ' , *" , " . J
,
# '
' , #* ,
', ' , # # ', "
.
! ' , , .
H , #'
'" , #'
#
'" . $-
,3 +3 1 + 4 -, ? 2 +
8+ +6 + 4 2 2 8-+, 2
+ +6 R4-S , +6 8? ? 296
2A?4 2 +6 N??4 2 -.
T#'
', #Q *" ' " , " '
' , , , .. ;'
,
, # #. /# " #'
'
'" . H ', * # ' '", " #' " . <, , ,
# '
# #*, " '" ', * '" .
2 + - 4 - 8-+-, '
*
. T#'
, , , ' " ' " # ( '
, ' , ..). R "
# ' '" , '" ' '" #*.
! #' '1" ' .
; #' " . & , # , -,
" #' '
'", '" " , -, '"
', ' #* '" ,
-, # '" #'. H "
'
# ' - *
.
4 +6T 21 +
F #" '" . !-, '
#
", " ', " ", ", Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
297
" , *" #
'.
! , , '
", B C. H +6 21 +
+6 - -+-N A 68 +,
A 21 ?, 4? ,4?48 2-?48 4. F '" * ', #*. > , '
'" . ;, 2
+ +? ?, " ' ' " '" ' .
/, -, , '
, , #: *" #, ",
'" , " #"
, , .
'
B
C #*.
& # *: ' 2 + +6 +? ?4 A-1, 1, 41,
+6 A?1. '
6 ?1, *" # . >" '" ", #" #
, , # # # .
!-, ,?43 N3, 434 N 4, 2 + 6 +1 448- +8 ,. 2-T +T 4- 4- 23
+1 6 ,. ;'
#
#*'". ; - #: #*' , '"
, ' ". / # #
, 2 + +1
A 2 A +1 4341 2. : 2 4+2 4348 N 4-8 4348 +
-, ? 43 - T - -N 3 ,?43 8- 73 -N + ,3 8-.
> '" & # ", " # &
*
" #*'
. ;' '
298
#*, # #*.
!-, '
, #
'
' , #
( '" * "
'), " '" #*, # #*. E
2 + +6 2T 73,
4TN8 1 21 +, 8-4-T 82T 8
1 2A4 8 21 + +
73 -6, 8 + .
. ;'
, " ,
" " " , +6 -8-
4?1, 1 4 6+T 8, 44 3
4?43 3 A-42 73 - 8-+, N, + - +1 ?, 46+8 ?4. D # , , " , *
, #
.
2 + -? 6 +81
21 4 ( /4 1 6 N) -
, .
7 ? / 6
%# - #
"
'" , # , #
#* B& ?C. < B& ?C , #Q ' . ! # , B' C: " ,
'-" -" . $"
" ' " & '" , .
; . ! '" & ' . ! " "
, '" , " , * #* . #* " , . Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
299
## ,
# Q '
'. , - 8-? / ? 8-? 1 . D,
", " " " '" .
! '- #
'" . & , " # * # , " . / #
# #*'" . R '
, #, , #Q, * "" " ' #* . , A
,4?4 2 - +41 2 ?41 A. H* , #* # ,
" # # " # # ' ". < ' #
#*. E #, , /1 ?T
/1 3+ +6 - 48 +4?48 N 6 - ?41 1
+ A- 4341 21 +.
! - , , # ' .
/ " # , " " . ! #* '"
, *" ' , , .. " , *
"-# Q"
. & , , 90- #* , # . H '
# #
" '". /, , ' , " '. D +
A 4348 + 44 +,?41 N. H #
*" " " " '" .
300
E #, , *" , ',
'", *"
Q, *" , " , *"
#* " #* " .
E '" .
E, B ' # C, '- " #* '" , ' '" # ' .
% 6 4 ,44, +4 4, R+,?41
4341 +S 4-- /- ?- 8- -
4 + + A, +6 2 4341 21 +. / # B#C '
, ' * # . ! , B"
" C # ', '" &. ' '" , * # "" . ! '
# " " " . ;'
#*
, , *
& .
! '
# #*, . H +6
21 + -3 73 +6 + 8-
?, -8- 8?4. E '
" "-" " #*, '
# , #*, '" - " #*.
/ +6 4 +6T 21 +
/
#*, '
& #* " , "" , #"
. ! " " '" .
! " '" H & ;.<. ;#. ! 2001 ', * '" , Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
301
, , #' " ( #), .
R
, * ,
'
& # #* #*, *. , , " '" #
- 8 N:
• # '- #
* , " " ;
• #", *"
, ", ' ";
• " ' '.
H # #*. ! , " '" , '" " " #. , #
6
# # . & ,
' #:
• " ;
• ' "
;
• ;
• '".
R # *,
' " , #*" , " . # #* ' *
'. & , 22 + :
• T;
• '* /#*;
• #
N.
***
H , '' ' '" &, "" , #"
. E #, '" # * #:
302
B; #
, ", '*"
" & # 'C.
H
'" # '
* & , ' -
" , # ' " ,
*" ' #* . H
" '" , ' &. E
'" " ", * . ! '" , , # #
"" &, ' " '.
!
'" , #*, " ', " '- # , # # '" & # #*
. ! "
'
#' " ' #'.
303
4 =.
>,
1 9.
7?4
1
<%,
1
1"
2<
T#'
" & ,
#
" '" .
D # , , '" #
# **
' , # ' #,
.
& , # #
# '" & #'? H
, .
/ #*
''" " '" . .
, " . / * '" &. & +, , &. ! " # , " "
' &. ! , , #" XX " '
' '", #" " #*. / *" , XXI , & #.
304
!-, # , & , # " . , '
* #
, *"
# # " ' " . ; , '
# #
'. > , # # ' & #
. H "
'" .
!-, #. >
, "
, , . ; #*" 48,7% " .
R #*" 2,2% 1991
40,5% 2003 . * * & #
" . >" " , * , *
,
. R
B
C, , #" "
' '
& , " ' #
' " .
!-, , ' #
. > , # , # " . ! " , #*"
, , , , '
.. D # *"
" Q .
H #
,
*
" & # '" " #"" . / " '
" " -'
& # # *
, # #"
-" '.
305
! , '" & ' .
" '" &, , , ' " .
! #' " * '"
&. H , " " *" " .
H , 1991 , & * '"
, # #
#' . ; #
#" '" B" C , ', ' '"
, # .
, # & " "
'" .
>'
2-3 , '
* , # " ** #* &. &
, ' " (1) (2) .
> '" '" ' , , ' &.
! 1990- Q ' #
" -# , &
'- # . ! "
" #* # . / , , 1990-
& , ' ". , & '" .. '. BC ',
306
# # # "
. & , " ', ' " " " .
# # &
#". & ' ' , " . > ' &,
, ' '
, B
C *
, , #
.. ;
" #", #Q
. ! & , # # #
" # . J , , "" , ",
" ".
E #, * # '. ! # " , *
'
, * , &. ! , ", " , '" &.
$, , # # #,
.
' . & #
" #*, #Q #* B C: -" , -" .
' ' ,
E;& (' ), ' ' . >
' &, #, , " ,
" , Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
307
" , .. ' # , , " .
$ " , " 1990- '"
&. H #"
# B'C #*.
> " , " ' & "
" " .
# #* "
', , '
, * #
, '-,
' . D "
" " , #
" ' , #'
. '" , " , * " #*. D '
" *
*
& .
> " , #' & - " . *
" ".
/ " , " 15% 1995 44,2% 2000 . ! * & " " , :
, ' . E , '
& , #
, "
.
H
, #' " ' #
'" &.
$ " ', " # '"
&. J , ' '-
& *
*"
308
#" " ' ' .
! , #
*" # ' ,
& ' '
'. , 1990- '. H ' & ', *" . ; ' ' .
E #, '
' ' '" " . ;, Q & ' .
; '" & "-" . " '-" , #
, * #*, * . ! "
, . D:
" " (, #,
' -" ),
'
(
*
#
), #", *"
'
# '" ..
! " '" .
D , ", # &. J , BC
' " " , #
" ", ", #. E , '
#
"
" , . D # '" # " , " , # ,
#.
;
#" " " & '" " "
'. & , " ' " ' . ; '
, #
#
,
309
. H : & , # .
$ " , '" # , '. >** '' , # " , ' :
# " ''
, * '
# . E # # . & #
# #*.
T#'
#
, **
# '"
. > " # *. T#'
' " , ,
, ' #
' . # " '.
H
, -, . ;, , #'
" # . ! #
'
# " .
, # , #' , '" & ', * " . ;
' #
& '-
#
" ". J , , # " '"
& " " . & # ',
# *
, # # *
? ; #
.
H" #
" *
#' & . #'
" # 310
" #
. J
# # ' " #. & , *
"
# * .
" ' " &
# # .
!" #
" &
. J , "
#" " ' - ' #" " . E
" # .
$ ', .. &
", - # " ' ' . H, # !" + (, !
H),
## # '" ", ' '" #" . D
, ' # #, . /, & #
* ' '" " .
E" #
" *
' & #
" . D * '
" " , -' , # * *
& . J , - " # ,
-#. ! # # *. / , " , , #-, #
, #Q (,
), #Q (). E , & ' ' " "
" * " " .
F * # ' Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
311
#
" '. ;
, , ' " .
, ', " #
" & ' #" " '. J
, , #', '.
H &
" #
' '. D * " #
. ! , " & #, , # ' , #
#*, " # " . &
, &, , #"
'". H & "
" " # " #Q '". H # # , & # #, .
E #, #
& '-
#
" " #'
#
, ". / # " " , " , #
, # ".
!-, & , *
#" , , ' # ' .
!-, & # # #" "
' " " " '- , " "
' #'.
& , " , # " , # *" ''
" . J
, &
.
312
*&: .
+
,
*' .
+&
1
12G <
<
2D
/ ' #*,
, " '
" . H
#" *
" # #* , , *
#
:
) # " * '" *
Q
* '";
#) '" "
, " '"
'
;
) " " ' ;
) " #Q B C " 1.
& , # " #" . / #
) ). % , &, #" *
', # #
"2.
! *
, * , 1 .&. &, + : # , < 1999, . 24.
2 E , . 38.
313
# #
) ), # , , " . E , #
# ' , &, '- #, #
) ), , , # '.
! " # & ' ' #* " . $#
, , ' ' " &. D #" ) ) ' " #*. / # # ), #" " ' #* "
.
P " " &, # #, "
* *
>>>. ! -
* ' # 1990 .
# # J'
&" >>. & 1991 . ;.<. ;#, B '
H * * " C3. , # '" " , ' '.
# " ,
#" >>>. '
#, #
. ; # #
. * ' # - . R # #-
", '" , , # # '
#*.
D' # &, '-
.
H " #" " ,
#
B , " " ", ' 3
314
;.<. ;#, % , F 1991, . 226.
', '" '"
#C4.
* " '-"
" . *
'-"
" &. T, #, ', " '" , '.
/ " #
'
. ! & '
* . D " B" C, , *" ,
"* #" " '.
H " " #
, ,
, " * .
! '
,
. > "
, '"
" &. D '" , '" .
/# ' " &, , , , . *", " , ", ",
", ", ", #- .
!# " & , ' #Q '- #" # . D , * , " #
'- # , # #
' . ! *, #,
.
/#*
, "" !.. & , ' # . ! '" * . ! , # , , *
4
E , = XXI , < 1996, . 135.
315
. % , # " "5.
>, , " &.
$ #Q ,
' "
. % , , #"
& " , " . >,
' " " #Q B C
" " , * "
.
! # ' # "
'
. D &, '
" * ,
#" # '", *
-# " '", " " #. /'
,
, " #Q,
*" ", # *" .
! '
, ,
#Q **" #Q B C. R '
, , # ** B C, # " " ".
/#Q #
# , & * #*. H * ,
' '' * #, # #"
, #, '" " " .
># ' # #*
&, '
* #'
, # '
'" .
D '
, , &, . !#* , #
' " "" #*. E 5 !.. &, # (6 ), „H”, k5/ 1998, . 137.
316
, "
. & G. ;', B
" , *
' , , '
, '
, #", "
C6.
H & , ' "
". H #
#* ' # #
,
, .
"
'
'
" #*. " #*, " , # '" '" .
! "" ' #*
, , "" , " '
" . , -, , "
'
# " * '" *
Q
* '".
!-, "
'
'" " , " '" '
. !-, "
'
,
# " " ' .
"
'
*
# '"
, " . / "
" ' #*
" . "
'
", "",
'
.
H ' " #* "
', "
'
" &
# '". ;
"
6 G. ;', 6 ;, „H
. <. S.
H”, k 3/ 2000, . 87.
317
# " " ' " ".
, ""
' " #*
'" , " ' . H
, #Q &, # "" ' " " ', '" #
" - ' " .
" '" #
. & :
• , , , #
, ', . '" , ', " *
, " '", , # , * ';
• ", ", # "
, ' ;
• #* '" '
, , , ,
* #*;
• #* , #* '
, " , '', ;
• , , , , ;
• #* #*'" " # '" '-
;
• ' #* ,
, .
! , #*' ? /,
. S
'
" * #Q" , , #* , #Q"
, #* ' 7.
7
<. ;# (.), #9+ : - , < 2006.
318
F" , , #
#*'" . H" # , #*'
* " . !" #, , ,
#*'" , '", " '" #* ' , , , '
. D , , #*.
H #*'" &
" ,
" #*, ' ', , ' . /#*'
, #
, , ' , ' '
'-. H, #, #
'". > , " #*8.
/ #* "
, ', , , . H # #
, ' .
E , , # * #* # '-" ,
" #* '- " #"
. ! * , " #*, # #*
' .
D '
"" ' #*.
! ', '
'
"
'
, " " ,
# . /# , "
'
, , ' .
! , # # #", , . ;'
'
'
, , Q 8 E , 15 : #9 ,
< 2006.
319
" . "
'
" '
" , ' #*. E , '
' , ', *, #, , . D ' ' O #*.
320
:'9 .
&F
<%1
%
12 T # & 1990 # #
& 1991 . D ' . !-, & * #" p . !-, #'
, *"
' , '- : ' , '
" " #*, *
' ", #
, #* ' ' .. !-,
& ( 130 ). ! '
# #, " . ( ' #,
# ).
1. Y A 4+
8-+
, *
# &, BJ'
&" >" >'"
#C, 25 #
1990 . ! " ' ,
B
&" >> # ,
" #, , > C. /, BH " # # " Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
321
-" C. ! # . H H # $ &" >>
* (24 1990 ).
>* B/ " &" >> " " &' &"
>>C, " 20 #
1990 .
16 #
1991 # '" $ B/ " # &C. ! $ #
& , , , #* " " " " * *
* . " &. H #* , :
• ' ;
• $ ' &.
13 1992 # & B/ "
&' &" >> " C. E
# $ &: B/ >
&" >>C B/ "
&' &" >> " C (#
1992 ).
! 1993 # &'
&, *
1995
. D &'
* ' H, "
" , " . D &'
* * .
;" 30 1995 # " &' &. D &'
" . / * , " ''
".
>* , ,
B>
2030C. J &. !', ' " , > : #
H, * ; # # ; # "
322
'; # ; #
''
" ; # # "
'; ", * . ; " > # #
&''
'' " . > " ''
, '", " .
! # .
> 2000 *" '"
, , "
. E, # " ' $ B/ " #C,
#" < T" 23 1999 . /
' $ # " #, *, '" **. &
" # ' ( ), #
# #*, " #;
; " ; " "
#; *; #
. & # * '
#" " " .
R H & 11 #
2004 . k 1457 _ H
' * &,
' #.
! R # H
< B/#
H ' ' * # & < " # H # &, ' ' *, '
#
C, *" ' * '
"; B/# H # *, ' #C, *
# #; H & B/# E ' ' *C. < & " # # # -
, #
* &.
323
14 2005 . R H # J' < #
, < <, J
#
, < <. J ' , #Q * , #". ! '
" " J # " #* >F.
/# '
R H # & 14 2005
k 1550 B/ ## '", ' 'C. ! R < # # &
* # & 3 2005 R H # &. J "
H #" *. & , # #
, Q
*. / & : * * *, #
*
" # # ';
* '" #
", ## -#
. T* , . H * # # #" '
/ " ,
## -# * #
# ', * #
.
! 2005 < # 4 # "
# ## '". ! # 11 ", # 500 ",
'" 601 .
! ## '"
# #" '" * # , ,
#" , " ' # , *
#, # # *. ;, # * . D #, .
8 2005 . # $ B/ " " $ # & B/ " #C. J" $
324
', ' ,
#. ! ', ' ", #. J
, # ' "
* ' " # #Q ,
< " #
".
$ , " *, *
' ' " . E " $
' *, '
'. H
'
" '
" ' " #
.
J
: * &
102 , * 4 . < : 38 , " #
9 . ! # 78 '
*.
! 2007 # R H # & B/ ' # &C,
*" ' : ; ; "; " ' "; "
.
H" " # & " # & . E,
' H//; # # . ; " //; 400 .
! & # . ! " & * : 11% * # H &, 9% * H &
( * # ).
! & 89% .
325
D #* " (" * & 35 ).
>
2004 ;'
' #*, # H " ( 2005-2010 ). D 2006 # T # '
.
H
' ' : " , #" # ", #, " .
/'
T" " # ' . ;
, & ' * # ( , " ).
2. 734 8-+ 4 = . ! * * # " " . ! '
& # . $ : $ & B/ # &C; B&''
" # &C; T
'
2001 2010 ; '" H" &; .
! & # #
420 " ( , , #, ",
, '). ; 11 '
, # 40 12 . ! #
#
547 160 , '
# 11 , '" 46 ( 2005 ).
! ' ' '" . ! *
" # : 2010 &
326
" " " #*" . D " & " '. >' & ", , >U< $" +. +* & "
>>>, ", , " .
<# # B
C "
, . H# # " . ' '
, .
3. 2 8-+8
73
<' ' (# ) . &" # '
, * ' #*, # #*. J '
" # #:
.
E#' 1. >
' * & 1 2004 k
;'
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
&
R'
E
&"'
R"
R#
;'
H
%'
<#"'
J
F
&
F
H <
2 377
62 992
294
11 636
81
1 557
18
774
8
456
13
402
10
336
31
280
11
250
9
160
2
65
2
59
3
52
52
36
1
28
1
27
65 369
11 930
1 638
792
464
415
396
311
261
169
67
61
55
52
36
29
28
%
79,35
14,48
1,99
0,96
0,56
0,50
0,48
0,33
0,32
0,21
0,081
0,074
0,067
0,063
0,044
0,035
0,034
327
18
19
%
20
T
21
E
22
<
23
24
&
25
&
26
+
27
F"'
28
R
29
E
30
J
E/T/
5
2
1
1
1
1
1
5
2 878
27
18
21
21
21
17
10
8
9
9
8
8
115
79 504
27
23
23
22
22
17
11
9
9
9
9
8
120
82 382
0,033
0,028
0,028
0,027
0,027
0,021
0,013
0,011
0,011
0,011
0,011
0,010
0,142
/ " ,
#, ' " ' .
E#' 2. D'
& >;T, 1
( ')
T
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
! # &
150 680
256 757
232 633
375 494
208 215
155 672
239 315
! . . 109 511
207 961
196 866
344 412
187 390
138 693
216 765
! * #Q ' ; 19931995 . . J " '
, * #Q " ' " * .
;' , , " " " ' &, " *
'
", *" , "" "
.
1 1991-2002 : $+- #, < 2002;
& : #. < 2005.
328
E#' 3. H " ' 19992005 .
T
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
H#
17 663
13 877
15 371
15 129
15 182
12 412
9 805
99 439
R#
89 998
91 677
83 021
70 170
41 314
39 125
32 545
447 850
>2
- 72 335
- 77 800
- 67 650
- 55 041
- 26 132
-26 713
-22 740
-348 411
! * #
& . D #
,
' #, # #Q ' #", " " #", * " " ' #. >*
#' # '.
E#' 4. ;'" & #
2006 .3
/#
1 <
2 <#
3 <
4 <
5 !-&
6 Y#
7 $-&
8 &
9 &"
10 &
11 F
12 H
13 >-&
14 G-&
15 T. <
16 T. <
!
746 652
686 698
1 603 758
472 384
1 431 180
1 001 094
609 291
1 334 438
903 178
618 249
374 430
742 911
663 126
2 233 568
550 438
1 247 896
15 219 291
&
319 894
525 467
1 006 748
428 677
748 425
683 748
421 580
562 446
311 247
590 168
315 069
328 418
217 082
1 551 529
323 021
579 796
8 913 315
275 626
93 049
302 891
33 280
608 853
148 619
147 941
547 471
374 174
12 967
39 228
293 856
326 451
149 771
158 278
466 867
3 979 322
J
151 132
68 182
294 119
10 427
73 902
168 727
39 770
224 521
217 757
15 114
20 133
120 637
119 593
532 268
69 139
201 233
2 326 654
2 >. <+ 6# * # 1998 , < 1999;
<+ 6# -# 1999 , < 2000; <+
6# * # 2000 , < 2001; <+ 6# * # 2001 , < 2002; <+ 6#
-# 2002 , < 2003; <+ 6# * # 2003 , < 2004; & :
#, < 2005.
3 $ k 4439 4 2006 . < # &, . <.
329
! ' ' # # <#
&.
>
R H # & 1 1995 , <#
# * '
, , " ', # &. H, <#
& " #" >;T. <#
& #Q
47 ' '. !
<# H &
;.<. ;#. ! $
<# > <# " ' ',
<#. P
<#
#. <#
" , , />+, H" //;, #
>;T. H
' >
# <#.
/ , <# #* . D # " <#: " , #*"
'", " ", "
, *
<'"
H &. /# # , <#
' . .
& ", # '" &. ;, ,
B" "C #" .
/#Q
H H , & . !#* , &, # .
! , * " "
: & ' - , # , " ' "" ". %# #
& " , &.
4. ) 28?48 A 2
8-+1 4
/" ' ',
* ' . ' " * 330
' " &. (59%)
, & #*" # ", " ' #. / . 50% , & ' * .
% ': , " .., * : , 7+ * , * (# 60% 2003 ), # # (75%) ' (62%), # (54%)
" (52%), + # ' (31%) (26%), #9 (61%) # (72%). & # ' #*. / * ' #
' " &. H
* #
, # &
#"" " .
% " #*" ' # &, , ' ', . E, , * ' " '
. ;
' B
C '. # '. '
# : , ,
' ' " , , , .
"
' &, H & 2007 , " &. J 2002 "; *
(, &, " " ") '". D '
' . H, ,
" & 2001 2002 . " H &
70% 90%; " & 28%; H & 23%; # 27%; " 19%; 11%; " 5%.
331
5. / & # &
* :
• '" *
(. #' 1.);
• ;
• B#" C #*;
• #'
;
• #
#;
• # *
# & # #. ! ,
# 2006 , " H
# &, ;.<. ;# # * :
1. > . H
" , . J # # # ".
% * # *. $ # ' # '", ", " , ' . ! , '" *
'.
2. R * " . J # ' # , #
"
#. H '" * ' , H #" *
. H T , # *
30% *.
3. J . ! # # . &" " "
, # ', ,
, . J
# # 332
, ' ";
B C.
4. ! " # '. ! 2007 # "" ' '
#" " . J
" .
! # ' # * #
" , " "
. J # " "
# '" * . & , " # #
* " .
5. H #, " . ! ' # >-
, T"
, " # . D
# # # # . ' # , #
' ' .
6. > '. ! " ## '". # * #, #" . *
#, , '. J ' * # # "
'" . BJ
*
"
$ B/# '"
*C. N # # '.
=, T , . H " ' . H H $
B/# '" *C ' ' ' 2007 C, ; ;#.
7. P "
#.
333
6. +2 A 2 8-+8
! * '
" ' &. / '" , " '. &" , ' . D " . ;, , ' # , , #
. ; # ' . + # ",
#" #, # #* # # #
. ; ' & ,
' * # ".
% ' " , , , #
*
. & # # # # ", *
*
" . , # , # 130 , * &? !
# ## , ' . T , #
#
. H #
. E # ' * .
/ " #"
, #" " ".
! H & .
334
$.1.
9F*
1
1,
(1991-2005 .)
BH"C, >>> " 80- XX .,
, , " " " ". 90- >>>, '
#*
# . $ " , "
" * , - '. ; , , &, #",
, #*. E
#, -
, '
#
70 , # , #
, * #*
.
> , * 1990 # # , #
!" >. % &, 22 #
1990 # , ! >
&" >> 12- . ; , 24 #
1990 , !
> # $ „/# H &"
>> " " &' &" >>”.
! &' 1978 # H
#. ! " , '
'- #" #, # "
", " #" ", # , #*" # ' , ,
# # , H &"
335
>> . 25 #
1990 ! >
# # # " #
H &" >> " .
E #, ! > <. <. H, , &' 1978 , '
# # " " # *, # '; #" #*" " "; # ; " '
; # # , #
&'
(/ $) # &. H # . H "
# " # .
! " 90- & #*: #, ", ' " " . !"
, ' ,
# # # ' ,
", ' " , " # #
>, " . ; # #
, *
, , #, " . > ! > # #
" , # ", # # # " Q . ; # : #
, ", , #'
# #
. / "
" '
"
, #*, # #
, " , ". ! #
", ' * #,
, .
336
; #
#*-" &
# 15 #
1990 J' , # ' '"
, * >>>1.
>* J'
"
# & (31 1991 .), "
#" &', # # 2.
> ' #
" . E, R
H 7 1991 , # ' . > 5
#
& &, # *
, *
#*- . >
12 #
#, H <.< #
H # 1991 .
12-" " ! > 5 1993 # &'
&" #, '
, "
&. / #* , ,
#
, #, #
. ! " " , , #* *
3.
10 1993 # '
, # , #
# #" " . H' # & 14 1994 #4. J 3 1992 ! > #
" , 18 #
" #.
>
&' * ' " , #.
1 B+ 6# 15 # 1990,
„> &”, 1.01.1990.
2 B+ 6, „! ! &”, k17/
1991, . 75.
3 " 6. / + 60, „! Y & &”, k17/
1993, . 46-83.
4 Z 6 / # 60, „! Y
& &”, k5/ 1993, . 33.
337
$ " #* . # - # #
, #
', . & ", " " !" > &" >> # #" , " ; &' / $
. H , "
.
E &'" &" #,
'
' ", #
" .
F
, # . / , #. Y &
&" # >Q &" >> 12- , ' " , # Q.
H" , , " . H" " H &" # " " #, , " # ".
Y & 14 " 12- 148 ", 105 , #" &. ! 1990 1994 . # 44
- .
J
* &, '
Q
< Y
& # #
#* . $ " # ##* 1015
" " , ,
, 964 5.
F " " ,
# " H Y & 5 Z 6 + 1990-1994 .,
1994, . 10.
338
# . H " H
R , # : $ # 35 ,
"* >#
" 70 , #* # 6.
> , '"
#" ; # "
# , „"”, '
' ( , ), #
" .. ! $ # # 8 19 ' "7, :
>'-
& (>JH&) 3 ;
J
„D &” (D&) 2; >'
„< F” 2; H
& 1;
J
* & (JHY&) 1; H
„J &” 1; H
'
(„<#”) 1; „+ &” (H+&) 1.
! ># " # 4 >'-"
&. ! ! >, Y &
# " ($ #),
# # . + " , ,
, #
" # '-"
" #*. /# , # #
'- , , .
*
H,
, ,
, '
, , . H -
" &" #, , ", &'" ' H Y &.
6 , 6 / 4 +4
60, „> &”, 23.09.1994.
7 " # Z 6. , 1998, . 100
339
&''
" " , #,
* * . &
#*"
" , " ".
! '
" , # ',
#
. ># *
&'", !", !" #" , .
! " " " ' &'" . D " #" / 1993 . ! "
", " ' „
" ”8. ! $ '
, *
„ ”, "
, , , , ,
", #", , " ” & " "
'9.
! # " ' '
: , , * #
&, #* , , #
" ; , ' "
. 22 #
1994 # #
#*.
! , , &' $
„/ " " ' #
&” ' ' , " . ; , " " , '" . !
, ', .
$ #, #*
, ;
, # ' .
8
+ 6#, 1993, . 9-10.
.
9 E
340
/# # # ' " , # # . /# '
&" # ', # * . ! # .
/ ', # "" , '
*
. >, #
H # " '.
! " 90- & # , ,
" . /, " " #*
# # , *
# " , . # ' . J #
# #" , #" # '.
& , " ,
# * .
> # , '
# ", # " #*.
; " &' &" #, # B>
C " . ; # , . ! , " * :
• -, #
, " ;
• -, # " #*" ;
• -, ' #
, ", #*
&'" ' , " " &.
/" " 17 #
1998 , # &-
341
'10. ;
'
, * #
. < " , #
, , H, " .
; 1996 . # , *
, " #; '
" '
11. / "
#" " '
&', " 2 2003 . D #
' ' " , '
'" " B& C. /# #
", *" #
. / , ' , , '; #
* 12.
;
'
# # # H H Y &, " . H, H- . ! " # H Y & , *" " &'. H, H- ' # #* , H. ! " ' Y & # ' , " H. > " *
, , -"*
. & Y & ,
H, ;
" '", *
" " ; * .
10 " 6 / +4 60, „> &”,
2.10.1998.
11 " 6 / +4 60, „> &”,
26.02.1996.
12 „! <' H &”, k2/ 2003, . 17-20.
342
> " &', #" #, #Q # #*"
' *" ''". <# &" # , # # "
#" , , . >#
&', ! ; ' , # , # ".
% , #
, * ,
" #; ' " '
.
! &' 2003 # # . ! # "
" # ># ; H"
&" #, # , # #, *
# . E # # ". ;
# # #, ,
#
13. E #
. H #
, &" , , , , , ,
*
, .
H &" #
# , # " '' . T
# ' " " " " .
! # " . >* #" "" *" #*.
E #, & *
' ":
• ' H ;
• Y & (H);
• '
H ';
13
E , . 21-22.
343
• #
#
&'", !", !"
<#" .
' "
, #*' . F " . / , '
'
.
/#
,
&
#
" " " #*, * #" " , * # . / #" #
" # " " .
>
'-
'
# ", #*- ", *** #*; ' '.
! &" # ' , #* ' , #
#, #
" #, Q
. / ", # ", # ,
' .14 T , , , ;H/, # " . H" $ „/# #* #Q
”
# 1991 , #"15. / , * *
; # ,
; *
'
.
/#* #Q
,
, , , ,
', , , , - #*, , , '' #
, # Q
14
+..., . 13-16
" 6# /# #9 #>0,”># ”,
12.02.1991.
15
344
&, #Q
#* , '" ' 16. / '
' *
, , , ', #. # , #* ; #", -", " #; ", # . H ;H/ . / ", " ' # ,
, ' . /# " „/# #* #Q
”, #*
#Q
, , , #, ' #Q
' # .
! ' '- & # *" " #, # /. > 1989
# '
. Y* # - , . ". D # " .
J
#, " , #Q '
„<”, # "
&. $ # , 1990 # #Q B/ <"C17.
! - #Q
' , „<#” „< ” (T
'), „<” ,
# 1990 #*# #Q
J & (JJ&), '18. ! , ', '", ' . &
, , ' ", "
, 16
E R.&. %, , F 1999, . 13.
18 <. <#, , 1999, . 21-22.
17
345
, #*
# ,
'" , ' '" . ! , , ' #*, , , ## # , " ' , #
#, , *
".
! " F ' , " ' &.
! " 90- SS . &" #
" 17 ' ".
;# : ( <.F. F 2004 .), „< F” (/. E#), „D &” (E#"
), H
& „JJ&” (Y.
Y), >'-
(Y. U), B<#C (%.
#), „+ &” (<. F), J
* (E. U"), E
(R. >),
F
(<. &), H
# ( #
1996 ), H
* (<. <"), H
„F ” (%. <"), ;
„"-#” (F. D) . > '" (H
&), ' (;
, >'-
, <
, H
&, H
*, „"-#”,
„F ”), -#' ' (“D
&”, „<#”), , # '
'.
! #Q
#
' , , , , #
,
. ! * * ",
'
# # " ", *** " * # " , " # ".
% #* #Q", , ', #, , " . H ;H/ " , # #. /' ;H/ '" # . /#* #Q
346
" # , , .
< ;H/ , ,
# " &. =
" , ' , #*.
P' '" # " " . E # #* * '
BE" C, #* '. D " #*" " . H # ;H/ , >F. / # , #, . ;
1996 ., &
#
;H/, #", '
#Q
'
' " # #*.
/ ;H/, #* #
" " , ' . ; #*-
. + # #
" &,
'
, ,
' "
'" #. F # "
#
. , , "
'. ! &, , #
# #*- ', ,
# * , #* " , . H'
# , # , , - #*.
! #* * * *" " *
#*. & * '
.
347
+ +
E
$ 2,
2005 H" &, , *" '
". F #
2005 #
15 " <. <, " ' BD , C (B> , C) #
#
2005 . & " &. , " , #*" , .
/ <
#:
• +: * # #*, '
#
* ' " ( #" >.>.) #Q
#, *" '' #*
'" ;
• N +: ' , # 70% &
" #. ##'. R
'
. ! # & . < #
B #C (-# >.>.). ! 2004 12% 11-15 19% 15-16 " , #
. - " '" ,
" " , " # ;
• 1 4-2: # " , #*. N#
348
", ' " "
. /# . /# ' . ;: " -
# E. % " # , B !
# C, < , B …
'
# ( 7 J # >.>.). < !R$ BC # ( / >.>.);
• $1 1: #* ', , , # " " # #, (, , >.>.) ",
# , , , #*. "
", " ;
• 4 ?41 , 78: #
# <. < .
;
" & # *
" , # , '
<, #*;
· 9-41 +-31, 1 4: ' ' #*. E
, , , ". ; ',
, . " "
" #* , , , , ".
H #, #" . T <" (
) # #, ". D " " .
; , 2005 #, 24 J # <. < " .
D # #" " , " . ! .
T * . H " ( >.>.).
349
J
# " B; C &. . S
# # , ( ).
T # B< !C (B< C),
" " , #
<. < " #Q
#. H # < " # , . D " # &# . E &, B
C .
># 24 2005 '" # ' ;
'
. ; ' , &
#" . ; , #
#
#
B'
C.
H # " " ". &
# , & B< !C (B< !C). J #
# , , ' , #*
. D "-
H, .. '
. !, # < ".
R " # " ,
'" , '
'.
& " ' , ..
. ! " # " ' , . H # <. < #
' ". ! , # < , "- . !
.
J" # " ' B' C *, "
" " . D # . / B//;C (
## # ). E *, # , ' '
* "
' . - (": ),
350
' , # . E, B //;C B#" C #" . / " . D " #*" "
#*, # " .
! ' #*
# ". ; # #
. ; , B"C # . + #"
B"C, ., ", # , # ', " #
, ,
. # . J, # ' . E,
# , " #. H &. # " ", # . ; . D " " #
B"C . E
"
" & . !
'
" /. E#,
# ' # &.
/# > G, ,
'" " .
H
, ', '"
, #" (?) # . !
'" - P. &1
. !" 2006 . J B$ C.
/' .
E -' ;H/, , , # &'" , #*" "
#" . > #
29 2006 ' # " . ! 1 H # &. P. & # ( " " ), #: &. , P. & . E, -&.
351
* ' ' #
. &' 2-7 #
2006
. ! ' '" * '
" , #Q
" # , #
# . T # #f
&'
. ; # , #*
-&. ; * ' 5 . 100 . ( ' 100 .), # %""
# (.. >.>.). H
J
B$ C . G # . ! & #
'" * . ! " ( ") #". &'" #" 6 7 #
. ! -' ( J
B$
C), &',
6 #
, "
&'. ; # , 2 . H
'. / . E, , J
B$ C
#Q
#
R # (, * # 38 >.>.) ;" &'. D # ,
' " '. H"
, # .
; *" 7 #
( # : J
>.>.) - * <
E, (' " # &. E, >.>.).
% , # *" 8 #
# ( ) #
( '" , " . /# # '": , , >.>.) -&. / # , ', &' !" . / #: BJ -&!!!C, # E#. $ #*
# " &. J
B$
C, '", . / , > G. H
352
" . & " > G, " ".
S '
#, * ,
#'" " " , " . H 7 #
2006 & > # ;" '
&'. ; *" ; ' &', # ( " " ). H 8 #
65-
BC (H & 75 >.>.)
; ' &' &" #. 9 #
# .
T " "" &
# , # F<. ;, &'
# , . H
# ". ! " # " #. D # # .
> , (
H) & #" . ;, *" * " " , #. R #. ; # "
'. N ' # . / # " #", , " &' # , . D # " - .
;, #
&'
(;
'
) 2 ' # " &'". 30 #
H & * ; ' &', # #" &'" ,
. E , " "
" . ; , # (19 #
2006 .) P. &. D # ', # H. H #" &' , # # *. " ( , )
* &'.
P. & # , Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
353
. H # . E
, .. P. & #
# , # . J Y & (H &"
# >.>.) # #2 # . ; " #" #" P. & '. E B
-&C, #" # 2005 .
! 2007 &, D E# " B/#Q" C, # , " . ; . <#
<#, ', -. H .
$ , " " "
, ' # _. < " <. <#
" #' '. ! &
# ", ' '.
/' #, ,
, - , # " * *, '. S , # . # .
F, B/#Q C ' * <-E, # # , . % , #
. D # ' " P. & ' #' F. D. N
" & # #.
/ ' # . !
, ' , - . ; " . ;, , &'" Y & &. &# F. D
( ' &. &# F. D # # &' >.>.) # # (2006 .) ' &' &"
#, & " &' 2003 .
H 19 #
, 2 : 1) $ ;" ' &' &"
2 ! # ' #* P. & "
" ', .. . ; P. & . + '
# .
354
#, ' 2) & #
&" # " # #
'. " R! H ',
B#
!C. D #
"
#* " #.
>'-
" &
# ' , , # , . D #, .
355
.
7&
,,
; 7
$,
< 12 ! 2007 &' # & # , ''
"" ' " ' " , #" # # , # #* , "
". H , " '" , " #, p' "" .
!-, " H (98 ) # ' # (
" ), , F #
<#" &. E #, # 107 ( # 77). !-, H H. & F # H H-F. & , # #* , ' " " #* # H. ;
" H. D # # "
' . J # " , " #, '.
&'
, ". ! , 28 2007 . &
356
B;" & C H ;. ;# " " " '. ! B&-2030C &C #
B
#
" "C1.
" & #,
# '" , , , #
, * '
'
"" .
> " " &.
! #* " " & :
I 1986- 1989 ( #Q", # );
II 1989- 1991 (# '
' ", " '");
III #
1991 1998 ( &H>>, >>>,
# " # &, '' " #, '
" #* #Q");
IV 1998 2002 (" "" ,
# , #*- #Q");
V 2002 2007 ('
", " "" );
VI 2007 ( '" , " (F) '" (98 107).
/ "" &
: 1986 , ' ,
'- , 1988-1991 , #
#* ', '
, " &" & 1991-1993 ,
&" " ,
'" " " #*- #Q".
1 = . H H # & ;
;# &, „&
”, 1.03.2007.
357
H' # #Q"
, , *"
" #. ! J' &" >>, " ! > &" >> 25 #
1990 .,
# #,
'' ". H
" 1991 . $ „/# #* #Q
&"
>>”, „# ,
#Q
*
#* ”2.
&'" " " *
" # &'
# &
1993 ., " #Q " .
$ &'
1995 . ' " . ! " #*
#Q" #, #* #Q
'"
, #*
#Q". D "
#*, #*.
> ' , * #* #Q", * ' ' , ' #, # , '", ", '",
", " " , ". ; -
" , " " , " '
.
> # 1995-1996 . "" $
„/# #* #Q
” „/ ”. ;"
"
# 1998-1999 ., #" # H " .
, ', 2002- * ' "" .
H & 90- . " "
H " #, . F
# # " , # &, # 2
358
" 6 „# #9 #> 6”, < 1991.
", #* #, 3. H # " *:
• # # " # ' ;
• # * #
" " '" #, '-" " #;
• # &, 1996 . $ # & „/# #*
#Q
” „/ ”, # () " " ;
• " " " H
#, ;
• # # " # ".
! ' " # #* , # , " ',
'" '. / # *
'" " #.
H , , #* #Q
&
# ! > SII SIII (1990, 1994 .),
F H 1995, 1999 ., ' . E, , #' 1995 . # H
&, ;" &
&, ;-
, H
!
&, „N” . / 1999 .
, ## .
;" " #* ", "
1998 , # " . D
# . H" H H #
& & „/ " " : '
#*, ” 30 #
1998 . ! 3 F.>. F, & # # # 4 , „PANORAMA”, k 40, 10.1995.
359
H & 1999 H # &
;. ;# * '
" " #*:
„H #" " „"
”, , , # #*, # ”4.
!-, " "" ' " , * H
& /" $ 7 #
1998
. > , F # ( 77) , # "
.
H 1999 # F H # " .
& # 595 & 67
# . #*
#Q" 74, " 127, 394. H " # 84 . ! #
": H
;" & &,
H
!
&, #
,
#
„/”, &
, J
„<”, T
&, <
&, ;'
„<”. > " #
# #. T " # # 1999 , # 10 " H F #: „/“, &
, <
, T
.
H # H "" * " # '
" #*. ! & O" < # H # & ' " " # . !
" # # #
", #*
#Q". ! #-
# 2004 . # H
4 & :
B+ #9, 7 . H
H # & &, „&
”, 1.10.1998.
360
& 12 ": <
, T
, „< ”, J
, &
, &
, „<”, „J" # &”, H
, „
”,
„<”, „/”.
"
# # #. ! , & #Q , "
' ". H ''
", "
*" " # # . !-
H " # .
H "-
.
H
' "" #,
:
1. >*
,
"
"" , , ' '
#*:
• " '
#;
" # ' ;
• " #
'
, ( ) "
#;
• " ";
• ' " , " #* " ' „ '
”.
2. ; " & " '. / # " " " #*. S
" " '" , , , #
. D " #* ' '"
', '' ' . H " * , # '
. $ "
" . >
" , Nr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
361
#" .
! ', , " ""
& # ' "
# , " .
. !# F '" ". & ,
H- # #.
'
:
• !-, " H;
• !-, , # # * "
H, # *
#" #
'.
" '",
' '".
" '" # #
#* H-F. P' # , . E # # " #
#.
E #, "" & . H ", "" "" , . H " * " " "" .
H " "" , * . H
" &' " '.
! # , , " * ',
" " ' #* " "
" . E" ", # '"
, B; /C, T"
#Q
" B/, B<C,
<" T". H
, B; /C,
*
' , # ,
" " " . !,
& - - " "
. ! # B; /C. ;
362
" "" *" ", " B; /C.
;" " # ,
* #
'. /, #*, *
" " , ' "
' " " , #"
", #*" .
H , '
& "
. H " ' H
. !, #* , #
', '
* . !
'" ' "
.
+ , #* & #
, , *
' " '. < ",
, " #*, ' , , # # '" '.
363
..
7' +'
> <?
$
<
! ' SS &, ,
: #
? E" # . , -
. ; " ,
, '-, ,
- # #" , # . , #
# Bthink tankC .. B
'C. J " #*. H & R #
>U< " " " #
# ", * ' # "1,
' SS . ; ' "
" #" , ', ,
# #*.
& ' #
": # , # ", #*, , ', '. +, #* *. D
'- # # '. H 1 . & !, J. FT, /< +0 & #9 (:)
B+ + #9
6# , < 2000, . 45
364
" <
;* " ',
# " think tank2.
F #. H P. !" " " 1950- Bthink tankC B" C # " Bbrain trustC, * #
" SS 3.
;# B" C >U< P.J. (19331945). F " Bthink tankC !" "
". / #
#
- '". H " # -
. ! >U< B" 'C '
, , ' .
> 1960- . Bthink tankC #
', # " #" , # , , '. <" ', " ".
*, .
'. H O< ' #
think tank, ', , # , # " .
H. J ' #, * * .
H ; #4.
H & R ' * ' # ' '",
* . ! ' , *
, #"
'" # #" . ! # " ' '
, *
,
# " 5. ; " ,
2 ' , # ? <
;*, „>-#*”, k 9/ 2002.
3 P. !"", /0 (@) http://www.intertrends.ru/eleventh/1#1
4 H. J, !# (:) C: #, 49 &494 (@)
http://stra.teg.ru/library/institutes/Dikson-Thinktanks/1
5 D. , &. R, : / +0 +
7, „Pro et Contra”, 8, k2/ 2003 (@) http://www.carnegie.ru/ru/pubs/procontra/68999.htm
365
? , , "
" * .
/ * : B" ' '
, *
, " -# #*, "C. ! B " C . H ? / # .
+ & R , " , J.F " # # ' ', *
"
6. < B
C #
, * " #*. ;,
#
, . ; ' ', .. # #Q ' . < D 7
* ' ' " , .. ', " '.
H >. E# ' -
', *
'- ,
' ", * # .. #*8. ! # , , " ', , #
, #, , '
#.
J. D"# , ' ,
" ( ), # , '" #* 9.
6
J.T. FT, „< +” ++ ,
„D" T >U<”, E 7, k 3/ 11.2002 (@) http://usinfo.state.gov/journals/itps/1102/ijpr/pj73table.htm
7 D.&. , =+ „ +”: N (@)
http://usinfo.state.gov/journals/itps/1102/ijpr/fn5return#fn5return
8
>. E#, $ %: # „ +” (@)
http://usinfo.state.gov/journals/itps/1102/ijpr/pj73talbott.htm
9 J.D. D"#, „< +” : (@)
http://usinfo.state.gov/journals/itps/1102/ijpr/pj73abelson.htm
366
< " , # " ' #* , "
' "" , ', ", , #" " '".
;
>U< '. / # ' .
; " '. H " G
T
* " '10. H
", * . !
'
, *
,
, " , .. ' '
', , ', # '" .
H , ' ', .. - . H 5-7 " " '.
T'
", # "
" , ' '
, *
## . E ' think-tank. F
" +
H#
', , # , #.
<.F " # BJ
C '
11 # !" + .
; * J. $"' " ,
' "
" 12. D ' . H
, , , , ', " ' #
.
10
G. T, vs c+ (@) http://gtmarket.ru/
laboratory/think/gtmarket/2006/210
11 <. F, B (@) http://www.expert.ru/printissues/expert/2005/16/16exknigi-2/
12 J. $"', < + 6 (@) http://www.novopol.ru/r1#r1
367
&" ' &# < ' # "13. ! ' ", '.
H . & # ' ,
' # ' #*14, .. " ' #" #*,
" # " . ; , '
'. E , '
', " #
#, ' , .
, ', * #: # , " ' ' #
'
, '
#
, , #*" ",
* ' "
#*, *" " ', , ' #* #.
H ' , , # . *
#
, '- . H
T &, '
,
B# C: , , , # , # " '15. H" ,
# # # ", #
.
13 &.<, + + #
(@) //http://www.open.kg/ru/home/title/conference_matherials/conference_reports/report_
conference_almakyc
14 . &, #, (@) http://www.naukakaz.kz/ru/
15 O. : „
L: „# ” &# ”
6 & . B+4 (@) www.xyz.org.ua/aht.htm
368
H &. > '
# " '-" ' &. / # "
' #* *
# 16.
N# , " , #* .
! " #, . R " " , " , , ', #
.
<, #* * " # ', .
&, # ' #
, # ',
* .
' , # #*, ' .
" , , . H " # #
.
&" " . & # ,
-# '(;/O) #
- 17. H ;/O # , ', *
B# C. J
' " #, # , # # #.
H <. " , #" ' , ' 18. H '
",
# , , ' ".
/ " ' " , "
17 .
&, ..
6 + # : a #9 # &
+, c. 18 (@) www.gagateway.org
18
369
'.
! ', , ' "
, #
', , #
, # .
, B 'C #,
# ? %#, "
* SWOT- #
, # . S
, ,
* '.
2 1. SWOT R 83 2 NS
370
Strong
/' ;
H ';
<" ';
H
'
;
B #
C;
H
'
;
; .
Weak
# #Q"
';
;
$ "
;
E'
';
H #
;
E# .
Opportunity
># #*;
H #*;
H " ;
># " ;
># '" ;
'
;
># # #*;
#* ;
! , ;
># '
.
Threats
R ;
F ##
';
/# ;
E'
' ;
R '" " ##
* " ;
J " .
Omówienia
Idea narodowa: propozycje omówienia M. Ašimbaeva, A. Kosièenko, A. Nysanbaeva i A. Šomanova to artykuł podejmujący aktualny dla Kazachstanu problem
poszukiwania i formowania idei narodowej, integrującej wszystkich obywateli niezależnie od ich przynależności etnicznej. Autorzy nie wątpią, iż taka idea jest potrzebna polietnicznemu społeczeństwu kazachstańskiemu. Artykuł utrzymany został w konwencji eseju.
Uczeni zwracają uwagę na to, iż potrzeba sformułowania idei narodowej wynika z kilku zadań, przed którymi stoją państwo i społeczeństwo w warunkach globalizacji. Po pierwsze, jest to konsolidacja społeczeństwa w jeden naród, rozumiany nie jako wspólnota etniczna, lecz obywatelska. Po drugie, jest to mobilizacja
społeczeństwa do wysiłku modernizacyjnego, bez którego Kazachstan nie będzie
w stanie dołączyć do grona krajów wysoko rozwiniętych. Po trzecie, polietniczny
naród kazachstański może zostać sformowany jedynie na zasadach równego traktowania obywateli i wielokulturowości. Podkreślają, iż sformowanie idei narodowej tuż po uzyskaniu niepodległości było niemożliwe. Taka możliwość pojawiła się
dopiero obecnie, kiedy to państwo nabyło doświadczenie suwerenności.
Znaczna część artykułu dotyczy propozycji autorów co do zawartości idei narodowej. Uczeni wskazują na to, iż kazachstańska idea narodowa powinna odwoływać się do przyszłości, stanowić swojego rodzaju ideał, formę marzenia narodowego. Jednocześnie winna być sformułowana jasno i wyraźnie. Ponadto w państwie polietnicznym idea narodowa nie może być ideą jednego etnosu, ale jednocześnie nie może to być całokształt idei narodowych etnosów kazachstańskich.
W procesie konsolidacji społeczeństwa kazachstańskiego szczególna rola przypada Kazachom, jako narodowi państwotwórczemu. Idea narodowa musi także zapewnić Kazachstanowi integrację ze światem.
Autorzy zwracają uwagę, iż dotychczasowe osiągnięcia Kazachstanu w budowie niepodległej państwowości czynią pozytywne przesłanki dla formowania narodu kazachstańskiego jako wspólnoty nadetnicznej. M. Ašimbaev, A. Kosièenko,
371
A. Nysanbaev i A. Šomanov proponują zatem, aby istota idei narodowej wyrażała
się w następującym sformułowaniu: „Nie zapominając źródeł, wspólnie budujemy
silny i rozkwitający Kazachstan dla dobra każdego Kazachstańczyka”.
Andrzej Wierzbicki
***
Atykuł Askara Šomanova i Anatolija Kosièenko Kazachstańska państwowość narodowa w warunkach globalizacji dotyczy uwarunkowań funkcjonowania współczesnej
państwowości kazachstańskiej. Autorzy wskazują dwa imperatywy umacniania tejże
państwowości: 1) imperatyw zasobów; 2) imperatyw ideowo-duchowy. Ze względu na
przyjętą konwencję podstawą artykułu są wyłącznie osobiste refleksje autorów.
Kazachstan posiada bogate zasoby w postaci olbrzymiego terytorium, a przede
wszystkim surowców, co w przeszłości odgrywało istotną rolę w industrializacji
kraju. Ale na drodze obecnego rozwoju Astana musi zmierzyć się z trzema zasadniczymi problemami. Po pierwsze, jest to deficyt zasobów pracy, któremu towarzyszyło obniżenie poziomu życia ludności. Po drugie, okazuje się że bogactwa naturalne nie są nieograniczone, a surowcowe uzależnienie gospodarki zostało zachowane. Po trzecie, na obecnym etapie rozwoju o sukcesie gospodarczym decyduje potencjał technologiczny i naukowy, a nie surowcowy.
Ideowo-duchowy imperatyw umocnienia państwowości sprowadza się do
utrwalenia jej podstaw, takich jak: przywiązanie do gospodarki rynkowej, demokratyzacja, zderzenie wartości tradycyjnych i liberalnych. Na tej płaszczyźnie powinna być formułowana idea narodowa. Ważnym elementem państwowości jest
formowanie narodu polietnicznego. Pozytywne zakończenie tego procesu jest
możliwe tylko poprzez konsolidację narodu kazachstańskiego wokół etnosu kazaskiego. Kazachowie muszą zatem wziąć na siebie odpowiedzialność za konsolidację i uwzględnienie interesów wszystkich etnosów. Autorzy słusznie podkreślają, iż
obecnie podstawą budowy państwowości nie jest ani zdecydowanie zasada etniczna, ani obywatelska, co świadczy o balansowaniu pomiędzy narodem etnicznym
a obywatelskim.
Globalizacja przynosi dodatkowe wyzwania dla budowy państwowości. Jej konsekwencją jest zacieranie tożsamości etnicznej, co z drugiej strony wywołuje mechanizm obronny w postaci wzrostu dążeń separatystycznych. Rozwój państwowości jest powiązany z wewnętrznymi i światowymi procesami gospodarczymi. Jedne
z nich mogą negatywnie wpłynąć na konkurencyjność gospodarki kazachstańskiej,
a inne pozytywnie – na szybkość i trwałość wzrostu gospodarczego z długookresową perspektywą dorównania do poziomu krajów wysoko rozwiniętych. A. Šomanov i A.Kosièenko wskazują na dwa warunki, niezbędne dla podniesienia konkurencyjności Kazachstanu: zachowanie suwerenności politycznej i gospodarczej
oraz własnego programu reform instytucjonalnych i związanej z nim strategii rozwoju politycznego i społeczno-gospodarczego.
Andrzej Wierzbicki
372
***
W artykule Instytucja Prezydenta jako podmiot modernizacji i konsolidacji
współczesnego społeczeństwa kazachstańskiego Rustem K. Kadyržanov oraz Abdumalik N. Nysanbaev zwracają uwagę, że w warunkach Kazachstanu najważniejszy
dla zapewnienia tytułowej konsolidacji jest wysoki poziom legitymizacji władzy
i konsensusu podmiotów politycznych względem reguł gry w systemie politycznym. Autorzy są zdania, że warunek ten jest spełniony dzięki prezydenturze Nursułtana Nazarbajewa.
Jak słusznie zauważono w artykule, prezydent Nazarbajew personifikuje system władzy państwowej. Stwierdzono także, że jest on gwarantem procesu uzyskiwania suwerenności państwowej. Autorzy podkreślają, że prezydent Nazarbajew wybrał dla jej realizacji politykę ewolucyjną, zarówno w sferze gospodarki, jak
i procesu demokratyzacji. Rustem Kadyržanov i Abdumalik Nysanbaev wskazują,
że w toku przeprowadzonych reform w Kazachstanie został stworzony system polityczny o charakterze monocentrycznym, co silnie odróżnia go od policentrycznej
demokracji z silną, posiadającą bazę społeczną i materialną opozycją jako cechą
immanentną. Autorzy dochodzą do wniosku, że wskazany monocentryzm zaowocował konsolidacją elit władzy wokół prezydenta. Ze względu na słabość opozycji
politycznej, brak istnienia społeczeństwa obywatelskiego ideowa konsolidacja systemu oraz wypracowanie idei ogólnonarodowej możliwe są tylko wokół Nursułtana Nazarbajewa.
Autorów artykułu z pewnością nie można uznać za opozycyjnych wobec systemu władzy stworzonego w Kazachstanie. Niemniej jednak potrafili oni dokonać
obiektywnej analizy jego funkcjonowania, włącznie ze stwierdzeniem braku istnienia demokracji. Wiele racji mają wreszcie autorzy, przedstawiając rolę jaką odegrał i odgrywa w systemie władzy prezydent Nazarbajew.
Piotr Załęski
***
W artykule Budowa państwa narodowego w Republice Kazachstan Anatolij
G. Kosièenko dokonuje analizy podstawowych kwestii związanych z tworzeniem
państwowości niepodległego Kazachstanu. Za najważniejsze uwarunkowania tego
procesu autor uznaje małe doświadczenie Kazachstanu, kwestie wynikające z globalizacji oraz polietniczność społeczeństwa. Artykuł ma charakter bardzo dobrze
wykonanej analizy politologicznej funkcjonowania aparatu państwowego oraz polityki narodowościowej. Autor – kazachstański Rosjanin, co ważne przy kwestii etnopolityki – formułuje obiektywne oceny i wyciąga takież wnioski.
W pierwszej części autor wskazuje na prawno-instytucjonalne podstawy rozwoju państwowości, analizując kolejne akty prawne: od deklaracji suwerenności po
konstytucję z 1995 roku. Prof. Kosièenko zauważa rolę strategii Kazachstan 2030
w reformowaniu władzy państwowej. To jej rozwinięciem są omawiane przezeń
373
akty prawne mające doniosłe znaczenie dla funkcjonowania państwa, a dotyczące
urzędników państwowych, ich naboru i podwyższania kwalifikacji oraz zwalczania
korupcji. Autor dokonuje też oceny wykonania tych aktów, zaś w części piątej szkicuje podstawy planu nastawionego na eliminację negatywnych czynników w funkcjonowaniu państwa.
W drugiej i trzeciej części artykułu prof. Kosièenko wskazuje na problemy językowe i narodowościowe wynikłe w procesie budowy państwowości kazachstańskiej. Znacząca nadreprezentacja narodu tytularnego wśród urzędników państwowych, dyktowana przez władze ofensywa języka kazaskiego, polityka migracyjna,
w wyniku której w prawie każdym obwodzie i mieście wydzielonym Kazachstanu
(poza obwodami północno-kazachstańskim i kostanajskim) najliczniejszym narodem są Kazachowie są oceniane przez autora jako właściwe dla budowania państwa kazachstańskiego w początkowej fazie, która winna już – jego zdaniem – zostać zakończona.
W czwartej części artykułu Anatolij G. Kosièenko przytacza rezultaty badań,
z których wynikają różnice w postrzeganiu przyszłości przez Kazachów i mniejszości narodowe (u narodu tytularnego dominują odczucia pozytywne, zaś u innych –
negatywne).
W części szóstej artykułu ukazano tendencje w procesie budowy państwa a także wskazówki dotyczące pożądanej – zdaniem autora – polityki narodowościowej,
tworzonej już nie wokół narodu tytularnego.
Piotr Załęski
***
È.U. Kojèumenova w artykule Reformowanie ustroju państwowego niepodległego Kirgistanu (1991-2005) przedstawia analizę zmian systemowych w swoim państwie. Autorka zauważa, że kluczowe znaczenie dla tychże zmian miało wprowadzenie instytucji prezydenta. Wylicza i omawia ona ważne wydarzenie kirgistańskiej zmiany systemowej: uchwalenie deklaracji suwerenności, niepodległości,
pierwszej konstytucji, wprowadzenie symboliki państwowej oraz waluty narodowej.
È.U. Kojèumenova wskazuje na znaczenie zasady podziału władzy w budowie
ustroju politycznego swego kraju. Omawia także dokonania parlamentów poszczególnych kadencji, a jednocześnie wskazuje na zmiany organizacyjne w legislatywie (wprowadzenie dwuizbowości i zmiany pełnomocnictw izb, profesjonalizacja) oraz wiąże funkcjonowanie władzy ustawodawczej z rozwojem systemu partyjnego. Autorka opisuje także zmiany w organizacji rządu oraz sądownictwa.
Ważne miejsce zajmuje w artykule kwestia budowy samorządności terytorialnej,
wskazane są także czynniki hamujące jej rozwój. Wreszcie, È.U. Kojèumenova
analizuje istotę kolejnych zmian konstytucji, przeprowadzonych na drodze referendów oraz wskazuje na reformy, jakie podjęto na ich podstawie.
Interesującą częścią artykułu są informacje na temat powstawania organizacji
pozarządowych, ruchów społecznych i partii politycznych, kształtujących społe-
374
czeństwo obywatelskie. Autorka docenia aktywność wskazanych wyżej instytucji
społecznych, formułuje także oceny partii politycznych, w których wskazuje na
dysfunkcje w ich działaniu. Ważnym plusem artykułu jest zatem umieszczenie
transformacji ustrojowej w szerszym kontekście (refleksje dotyczące transformacji gospodarczej oraz społecznej i działań instytucji społecznych).
Piotr Załęski
***
W artykule Rozwój polityczny Kirgistanu po wydarzeniach marcowych 2005 roku Sydyk Smadiârov pisze o genezie oraz następstwach tytułowych wydarzeń. Autor za ich przyczyny uznaje: wyobcowanie władzy (od narodu), ubóstwo, korupcję,
rodzinny charakter władzy, pęknięcie w elicie politycznej oraz kryzys wartości
w społeczeństwie. Dr Smadiârov opisuje wydarzenie marcowe, zwracając uwagę
na programową słabość ruchu politycznego, który je wywołał. W artykule dokonano też analizę funkcjonowania obozu prezydenta Bakijewa oraz wskazano na
przyczyny (także trybalne) i przebieg kolejnych kryzysów (konstytucyjnych) w Kirgistanie. Autor poddaje także analizie próby wzmacniania władzy prezydenckiej
oraz niektóre cechy charakterystyczne polityki, w tym i kadrowej, Kurmanbieka
Bakijewa.
Wysoko należy ocenić wskazanie przez autora przyczyn wydarzeń marcowych
takich jak korupcja, klanowo-rodowy charakter reżimu Askara Akajewa, choć wydaje się, że dr Smadiârov zbyt małą wagę przywiązuje do klanowego i rodowo-plemiennego charakteru tych, którzy owe wydarzenie wywołali, nadając im nazwę
zrywu narodowego. Choć autor jest Kirgizem z południa (Osz) zdobywa się na
obiektywną analizę posunięć ekipy Kurmanbieka Bakijewa, w tym i przytoczenie
mniej jawnych stron jej działania (zabójstwa niewygodnych opozycjonistów, związki ze światem przestępczym, sprytne pozbywanie się niewygodnych sojuszników,
manipulacja społeczeństwem i instrumentalne jego traktowanie, np. przy mityngach). Trafna wydaje się także skonstruowana przez Smadiârova ocena kirgiskiej
elity władzy, tak rządzącej, jak i kontrelity. Ta ostatnia formowana nie według zasad programowych, składa się z osób wykluczonych z elity rządzącej i gotowych
zrezygnować ze swojej opozycyjności w zamian za stanowisko polityczne.
Piotr Załęski
***
Artykuł Venery A. Žeksembekovej Reforma systemu partyjnego jako ważny kierunek modernizacji politycznej w Republice Kazachstan dotyczy funkcjonowania systemu partyjnego państwa kazachstańskiego od schyłkowego okresu sowieckiego
do połowy 2007 roku. Autorka wydziela sześć etapów w jego rozwoju, biorąc
w analizie pod uwagę tak zmiany prawa konstytucyjnego (w tym przypadku dotyczącego funkcjonowania partii politycznych), jak i praktykę funkcjonowania systeNr 2–4 (11–13)/2007 Społeczeństwo i Polityka
375
mu władzy w Kazachstanie. W artykule postawiono tezę, że reforma systemu konstytucyjnego Kazachstanu z maja 2007 roku wpłynie na stabilizację systemu wielopartyjnego w tym państwie. Zmiany wprowadzające głosowanie proporcjonalne
a także zwiększające rolę parlamentu (także w stosunku do rządu) miały zaowocować wzmocnieniem partii politycznych. Autorka opisała także konsolidację
obozu władzy poprzez powstanie partii Nu¢ r Otan na drodze zjednoczenia partii
proprezydenckich: Otan, Asar, obywatelskiej i agrarnej.
W omawianym artykule zwraca uwagę propozycja periodyzacji zmian w systemie partyjnym Kazachstanu. Wysoko należy ocenić towarzyszącą jej analizę. Autorka wskazuje prawidłowo wpływ zmian ustawodawstwa wyborczego na system
partyjny. Niektóre oceny Žaksembekovej są jednak dyskusyjne, np. brak możliwości „mieszania się” organizacji społecznych (w tym partii politycznych) w sprawy
państwa trudno uznać za podstawę dla formowania społeczeństwa obywatelskiego, i zapewne – w jakiejś części – wynikają z Jej przynależności do obozu władzy.
Główna teza artykułu odnosząca się do pozytywnego wpływu zmian konstytucji z 2007 roku na rozwój systemu partyjnego miała poniekąd charakter prognostyczny (artykuł został napisany przed wyborami parlamentarnymi z sierpnia 2007
roku). Wnioski, jakie autorka wyciągnęła – z punktu widzenia analizy prawno-instytucjonalnej jak najbardziej poprawne – nie okazały się jednak trafne. Jak dziś
wiemy, rywalizacja wyborcza z sierpnia 2007 roku zakończyła się stworzeniem monopartyjnego parlamentu, a wszystkie miejsca w Zgromadzeniu RK (kaz. Mäž÷l÷s)
przeznaczone dla przedstawicieli partii politycznych zajęli ci, których umieszczono na listach prezydenckiej partii Nu¢ r Otan. Sytuacja ta, niekorzystna nie tylko dla
partii opozycyjnych, ale i partii prezydenckiej była zapewne wynikiem nadgorliwości urzędników administracyjnych, obawiających się, by na obszarze ich działania
wynik partii Nu¢ r Otan nie był najsłabszy. Z badań opinii publicznej prowadzonych
przed wyborami – a nawet i badań exit pool – wynikało, że oprócz rządzącej partii 7% próg wyborczy przekroczą – i tym samym zdobędą skromną reprezentację
parlamentarną – ugrupowania: Aq Žol Alichana Bajmenova oraz socjaldemokraci Žarmachana Tuâkbaja.
Piotr Załęski
***
Artykuł A.S. Žoldybalinej Znaczenie think tanków w procesie politycznym traktuje o rozwoju i znaczeniu w systemie politycznym ośrodków analitycznych określanych jako think tanki. Pierwsze takie ośrodki powstały już na początku XX w.,
a przełomowym momentem okazała się II wojna światowa, kiedy to w USA tworzono dogodne warunki dla specjalistów wojskowych i cywilnych, pracujących nad
strategią wojenną. Autorka koncentruje się nad konceptualizacją terminu think
tank. Zwraca uwagę na odmienne podejście do think tanków w anglo- i rosyjsko
języcznej literaturze naukowej. W literaturze anglojęzycznej, głównie w USA,
think tanki rozumiane są jako przede wszystkim niezależne organizacje, zajmują-
376
ce się badaniem i analizą polityki państwa. W krajach postradzieckich z kolei think
tanki mają dwa znaczenia. Pierwsze odnosi się do wpływania na ludzi, decydujących o losach państwa. W drugim znaczeniu są to organizacje, zajmujące się wypracowywaniem strategicznych programów rozwoju, niezależnie od tego, kto aktualnie znajduje się przy władzy.
Autorka określa think tanki jako „fabryki myśli”, czyli niezależne instytucje badawcze, stworzone w celu oceny i analizy ważnych w życiu społecznym decyzji,
sprzyjające wykorzystaniu wiedzy naukowej w rozwiązywaniu problemów społecznych, a jednocześnie demokratyzacji społeczeństwa. Trafnie podkreśla, że w państwach postradzieckich niedostatecznie wykorzystuje się efekty pracy badawczoanalitycznej do podejmowania decyzji na poziomie rządów i ministerstw. Szczególnie państwa tranzytowe potrzebują analiz wysokiej jakości, tym bardziej, że
wielokrotnie wykorzystuje się doświadczenia innych krajów, przechodzących drogę tranzycji. Jest to o tyle ważne, że obce doświadczenia okazują się nieprzydatne
w warunkach konkretnego kraju, np. Kazachstanu. Stąd powstaje potrzeba stworzenia własnych ośrodków analityczno-badawczych, w których specjaliści znają
specyfikę swojego kraju. Aby tak się stało, należy przygotować kadry zdolne do
przyswojenia nowoczesnych technologii analizy. Deficyt takich kadr odczuwa administracja państwowa. Zasadniczą przyczyną nieefektywności think tanków
w państwach tranzytowych jest zamknięty system podejmowania decyzji i brak gotowości władzy do współpracy z zewnętrznymi źródłami informacji. A.S. Žoldybalina dokonuje także interesującej analizy SWOT, wskazując na silne i słabe strony
think tanków, a także potencjalne możliwości i zagrożenia.
Andrzej Wierzbicki
377

Społeczeństwo i Polityka. Pismo Edukacyjne

Transkrypt

Podobne dokumenty