docR. Kałużny, Gotowość kandydatów na oficerów wojsk lądowych do
download 
Reklamacja Transkrypt
R. Kałużny, Gotowość kandydatów na oficerów wojsk lądowych do
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 RYSZARD KAŁUŻNY Dolnośląska Szkoła Wyższa TWP, Wrocław GOTOWOŚĆ KANDYDATÓW NA OFICERÓW WOJSK LĄDOWYCH DO NIESIENIA POMOCY INNYM BADANIA PORÓWNAWCZE 1998–2007 WSTĘP Początek XXI wieku to okres dynamicznych przeobrażeń na arenie międzynarodowej oraz przyśpieszonej globalizacji procesów gospodarczych. Okres stawiający przed społeczeństwami nowe wyzwania kulturalno-cywilizacyjne, podyktowane m.in. rozwojem technologicznym i migracjami ludności. Można zaryzykować tezę, że obecna epoka wnosi do życia wiele niewątpliwych korzyści i udogodnień, ale także stwarza ogrom zagrożeń dla jednostki ludzkiej. Nie udało się w minionym okresie uwolnić świata od zagrożeń terroryzmem, od konfliktów zbrojnych o charakterze lokalnym. W coraz szerszym zakresie korzystamy również z dobrodziejstw cywilizacji: pojazdów, urządzeń, które – bądź na skutek błędu popełnionego przez człowieka, jego nieodpowiedzialności, bądź technicznych niedoskonałości – są przyczyną tragicznych w skutkach wypadków i katastrof. Zagrożeniem dla człowieka, mającym związek głównie z wypoczynkiem i rekreacją, jest środowisko wodne. Różnorodność form spędzania czasu wolnego sprzyja przemieszczaniu się tysięcy osób środkami komunikacyjnymi, co wiąże się z groźbą wspomnianych katastrof i wypadków. Swoboda migracji różnych grup społecznych, dostęp w szerokim zakresie do dóbr kultury, do wytworów najnowszej myśli technicznej, nie zawsze idący w parze z kulturą bycia, przestrzeganiem norm społecznych sprzyjają powstawaniu sytuacji, w których możemy stać się ofiarą napaści fizycznej czy rozboju. Akty agresji i chuligańskich rozbojów stanowią zatem w życiu codziennym realne zagrożenie dla każdego człowieka, bez względu na jego płeć, wiek, wykształcenie czy wykonywany zawód (Świętochowska, 1998). W odniesieniu do żołnierzy Wojska Polskiego zmiana sytuacji geopolitycznej na świecie oraz przeobrażenia mające miejsce w Polsce na przełomie wieku druk_soc_XLIV.indd 343 2008-11-03 14:13:43 344 RYSZARD KAŁUŻNY rzucają nowe światło na ich zadania wewnątrz kraju, ale także na zaangażowanie w operacjach pokojowych, w operacjach reagowania kryzysowego, w misjach różnego typu poza granicami kraju. Udział żołnierzy polskich w międzynarodowej działalności na rzecz wygaszania konfliktów i przywracania pokoju na świecie ma ponadpięćdziesięcioletnią historię. Niemniej jednak z upływem czasu wzrastała liczebność zaangażowanych sił i rozszerzył się zakres obowiązków żołnierzy. Wynika to przede wszystkim z przyjętych kierunków polityki zagranicznej, a także z sytuacji militarno-wojskowej na świecie. W operacjach poza granicami kraju w 2005 r. zaangażowanych było około 4500 żołnierzy, a w 2006 r. liczba ta wzrosła do ponad 5700 żołnierzy (Podlasiński, 2006). Ich udział w tych operacjach w mniejszym stopniu związany jest z działaniami militarnymi, natomiast w większym z działaniami stabilizacyjnymi. W operacjach poza granicami kraju żołnierze polscy koncentrują się na zapobieganiu przemocy, prowadzeniu obserwacji, negocjacji i mediacji, na działaniach ochronno-obronnych o charakterze policyjnym, na organizowaniu i udzielaniu pomocy humanitarnej osobom pokrzywdzonym w działaniach zbrojnych itd. (Gągor, Paszkowski, 1999). Biorąc pod uwagę przedstawiony w dużym skrócie zakres obowiązków żołnierzy w trakcie misji pokojowych, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach różnych zagrożeń ma nie tylko bezpośredni związek z ich bezpieczeństwem, ale przede wszystkim wiąże się z zapewnieniem bezpieczeństwa zbiorowego (Leczykiewicz, Kałużny, 1998). Jeśli również uwzględnimy fakt, że żołnierze są częścią społeczeństwa, dla którego zdecydowali się pełnić służbę wojskową, to ze społecznego punktu widzenia ważna jest także ich gotowość do niesienia pomocy innym ludziom w sytuacjach zagrożenia. Nie bez znaczenia pozostaje również kwestia skuteczności owej pomocy, a w sytuacjach napaści fizycznej umiejętność sprawnych przeciwdziałań (Kotarbiński, 1986, s. 170–176). Głównym celem badań było rozstrzygnięcie kwestii, czy okres transformacji w Siłach Zbrojnych RP spowodował, że wśród osób edukowanych na oficerów wojsk lądowych zwiększyła czy też zmniejszyła się proporcja podchorążych skłonnych do udzielania pomocy innym, bez względu na rodzaj zagrożenia oraz czy deklarowane przez nich działania mają znamiona skuteczności i dają świadectwo czynów godziwych? METODY Prowadzenie badań dotyczących sposobów działań człowieka w sytuacjach zagrożeń nie należy do łatwych. Jedną z metod wykorzystywanych w takich sytuacjach może być analiza rzeczywistych zdarzeń losowych i ocena sposobów zachowania się osób będących uczestnikami lub świadkami owych zdarzeń. Do metod pozwalających na bardziej optymalny sposób diagnozowania działań człowieka w sytuacjach zagrożenia innych ludzi należy niewątpliwie symulacja druk_soc_XLIV.indd 344 2008-11-03 14:13:44 Kandydaci na oficerów a niesienie pomocy innym 345 słowna. Metody symulacyjne, które opisuje Janusz Wasyluk (1998, s. 157–162), pozwalają imitować rzeczywistość, ułatwiają przeprowadzenie zajęć praktycznych i ćwiczeń. Rekomendowane przez autora trzy grupy takich metod: słowne (ustne, pisemne, komputerowe), eksponujące (oglądowe) (modele, filmy, magnetowidowe inscenizacje sytuacji problemowych), praktyczne (inscenizacje, gry decyzyjne, fantomy, modele, symulatory elektroniczne) mogą być wykorzystywane w badaniach dotyczących działania człowieka w sytuacjach zagrożenia życia i zdrowia. Mogą być także z powodzeniem zastosowane w systemach edukacji. Metoda opisowej symulacji słownej posłużyła w tym przypadku do diagnozowania preferowanych sposobów udzielania pomocy przez kandydatów na oficerów wojsk lądowych ludziom znajdującym się w hipotetycznej sytuacji zagrożenia. Wytworzenie sytuacji zagrożenia było możliwe dzięki wprowadzeniu opisowej symulacji słownej z wykorzystaniem kwestionariusza KK’98 (Kalina, Kałużny 2002). Każdemu z pytań (twierdzeń) umieszczonych w kwestionariuszu przyporządkowano pięć możliwych odpowiedzi. Badana osoba miała do wyboru każdorazowo tylko jedną z pięciu zaproponowanych odpowiedzi (rozwiązań danej sytuacji, przewidywanego sposobu działania). Deklarowane sposoby działania badanej osoby, odnoszone do hipotetycznej sytuacji zagrożeń, podlegały ogólnej ocenie czynu w dwóch kategoriach: biernej i czynnej. W kategorii postępowania czynnego rozróżniono dwa sposoby działań, przypisując im łącznie oceny etyczne i sprawnościowe: działanie społecznie naganne (mało skuteczne i mniej lub bardziej haniebne), działanie społecznie pożądane (sprawne i mniej lub bardziej chwalebne). Alternatywne, składowe odpowiedzi były zatem zbudowane według następującej zasady: tylko jedna z odpowiedzi informowała o biernym sposobie działania; cztery pozostałe informowały o przeciwdziałaniu czynnym, które ponadto podlegało stopniowaniu pod względem ocen sprawnościowych i etycznych (w tym: dwie dotyczyły działań nagannych i dwie dotyczyły działań pożądanych). Analizie naukowej na potrzeby niniejszej publikacji poddano trzy symulowane sytuacje zagrożenia: (1) powodującą konieczność udzielania pomocy innym ludziom (bez określenia szczegółów sytuacji, w którą ci ludzie zostali uwikłani); (2) obligującą do ratowania osoby tonącej (przy założeniu, że respondent umie pływać); (3) wymuszającą obronę osoby przed napaścią fizyczną, której relacje z respondentem i stopień ostrości napadu nie zostały określone. Istota diagnozy sprowadzała się do faktu, że respondent deklarował określony sposób działania w symulowanych opisem sytuacjach zagrożeń, wybierając tylko jedno z pięciu zaproponowanych rozwiązań. Przyporządkowane poszczególnym deklaracjom punkty podlegały następującej ogólnej interpretacji w różnych obszarach zagrożeń: 0 – bierność; 1 – działanie wysoce naganne; 2 – działanie naganne; 3 – działanie pożądane; 4 – działanie wysoce pożądane. Przy czym 0 punktów oznaczało, że działanie jest skrajnie naganne zarówno pod względem druk_soc_XLIV.indd 345 2008-11-03 14:13:44 346 RYSZARD KAŁUŻNY sprawnościowym (pomoc nie zostaje udzielona osobie zagrożonej), jak i etycznym (brak przeciwdziałania, gdy zagrożona jest jednostka ludzka, jest wyjątkowo haniebny); 4 punkty przyznawano działaniom rokującym skuteczność maksymalną (są to działania chwalebne w najwyższym stopniu, czyli godne człowieka dzielnego). Za bardziej wyraziste kryterium wskazujące na stopień gotowości respondentów do niesienia pomocy ludziom w sytuacjach zagrożenia należy uznać stabilność deklarowanych działań. Dla celów badawczych przyjęto, że o „stabilności” działań w sytuacjach zagrożenia (oddzielnie nagannych i pożądanych) świadczy zadeklarowanie w odniesieniu do każdej z sytuacji takiego sposobu działania, który w tej metodzie identyfikuje owe kategorie. I tak, biorąc pod uwagę „stabilność” działań nagannych, uwzględniano te deklaracje, którym przyporządkowano 0 lub 1 albo 2 punkty umowne, natomiast pożądanych – deklaracje odpowiadające 3 lub 4 punktom. W analizie statystycznej posłużono się wskaźnikiem proporcji wyrażonym w procentach oraz wyliczono istotność różnic między dwiema proporcjami niezależnymi (Ferguson, Takane, 1997). Badaniami objęto 165 podchorążych (studentów) – kandydatów na oficerów wojsk lądowych edukowanych we Wrocławiu. W 1998 r. diagnozowano 104 podchorążych II i III roku czteroletnich studiów zawodowych w ówczesnej Wyższej Szkole Oficerskiej im. T. Kościuszki. W 2007 r. badano 61 podchorążych (w tym 7 kobiet) III roku pięcioletnich studiów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych. Średni wiek badanych kandydatów na oficerów wynosił 22 lata. Ze względu na nieliczny udział kobiet w tych badaniach nie przeprowadzono (dla tej grupy) oddzielnej analizy sposobów działań. WYNIKI 1. Na podstawie analizy struktury deklarowanych działań stwierdzono, że ponad 3% podchorążych nie podjęłoby żadnych czynności w sytuacji konieczności udzielenia pomocy innym ludziom (ryc. 1). Proporcjonalnie nieco więcej osób, przejawiających bierność w takich sytuacjach, ujawniono wśród podchorążych badanych w 1998 r. (3,8%) niż badanych w 2007 r. (3,3%). Respondentów, którzy w tej sytuacji deklarowali działania niezdecydowane albo działania mało skuteczne lub niejednokrotnie wymuszone przez otoczenie, ujawniono proporcjonalnie więcej w grupie podchorążych badanych w 2007 r. (36,1%) niż w 1998 r., wówczas bowiem za taką formą udzielania pomocy opowiedziało się 27,9% diagnozowanych. Za udzielaniem pomocy (przyjmując łącznie działania pożądane i wysoce pożądane), określanej mianem skutecznej, opowiedzieli się liczniej podchorążowie badani w 1998 r. Gotowość do czynnego druk_soc_XLIV.indd 346 2008-11-03 14:13:44 Kandydaci na oficerów a niesienie pomocy innym 347 Ryc. 1. Struktura deklarowanych sposobów działania podchorążych w sytuacji konieczności udzielenia pomocy innym ludziom udzielania pomocy w takich sytuacjach bez oglądania się na innych lub do przejęcia kierowania akcją ratowniczą z jednoczesnym udzielaniem pomocy zadeklarowało 68,3% badanych podchorążych w 1998 r., natomiast 60,6% podchorążych badanych w 2007 r. Należy podkreślić, że nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między respondentami z badanych grup w odniesieniu do deklarowanych sposobów działania. Niemniej jednak, z wyjątkiem deklarowanego powściągnięcia się od czynu, tendencja zmian jest wyraźnie negatywna, na co wskazują wyniki badań przeprowadzone wśród podchorążych w 2007 r. 2. Analiza struktury deklarowanych sposobów działań w sytuacji konieczności ratowania osoby tonącej pozwoliła na stwierdzenie, że żadnych czynności w takiej sytuacji nie podjęłoby 1,92% podchorążych badanych w 1998 r. i 3,3% badanych w 2007 r. (ryc. 2). Znaczną różnicę między badanymi grupami podchorążych ujawniono w kategorii deklarowanych działań czynnych, ale niezdecydowanych, rokujących małą skuteczność, a ponadto uwzględniających osobiste korzyści (np. nagroda, publiczny rozgłos). Takie działania deklarowało w 1998 r. 7,7% podchorążych, natomiast w 2007 r. 21,3% badanych. W tym przypadku różnica proporcji jest statystycznie istotna (p < 0,05). Za podjęciem akcji ratowniczej rokującej skuteczną pomoc opowiedziało się 90,4% podchorążych badanych w 1998 r., natomiast znacznie mniej, bo 75,4%, badanych w 2007 r. Różnica w proporcjach deklarowanego sposobu pomocy jest statystycznie istotna (p < 0,05). W tej sytuacji zagrożenia odnotowano tendencje negatywnych zmian we wszystkich kategoriach deklarowanych działań na niekorzyść kandydatów kształconych na oficerów wojsk lądowych w 2007 r. druk_soc_XLIV.indd 347 2008-11-03 14:13:44 348 RYSZARD KAŁUŻNY Ryc. 2. Struktura deklarowanych sposobów działania podchorążych w sytuacji obligującej do ratowania osoby zagrożonej utonięciem 3. W sytuacji napaści fizycznej na osobę postronną nie podjęłoby się obrony tej osoby (powściągnęłoby się od czynu), jak wynika z deklaracji, 2,9% podchorążych badanych w 1998 r. i 6,6% podchorążych badanych w 2007 r. (ryc. 3). Natomiast wzmożoną agresją w takiej sytuacji, nie zważając przy tej okazji na przekraczanie granic obrony koniecznej, skłonnych jest odpowiedzieć 57,7% podchorążych badanych w 1998 r. i 70,5% podchorążych badanych w 2007 r. W tym przypadku różnica w proporcjach działań jest statystycznie istotna (p < 0,05). Za działaniami czynnymi, a jednocześnie zgodnymi z kryteriami walki Ryc. 3. Struktura deklarowanych sposobów działania podchorążych w sytuacji napaści fizycznej na osobę, której relacje z respondentem i stopień ostrości napadu nie zostały określone druk_soc_XLIV.indd 348 2008-11-03 14:13:44 Kandydaci na oficerów a niesienie pomocy innym 349 obronnej, z kryteriami waleczności liczniej opowiedzieli się podchorążowie badani w 1998 r. – 39,4% niż podchorążowie badani w 2007 r. – 22,9%. Pod tym względem różnią się oni na poziomie statystycznie istotnym (p < 0,05). 4. Uwzględniając bardziej wyraziste kryterium działań społecznie pożądanych i działań nagannych (trzykrotne zadeklarowanie działania pożądanego lub nagannego – włączając zaniechanie przeciwdziałania) stwierdzono, że w roku 1998 jest większa proporcja podchorążych, którzy deklarowali działania społecznie pożądane w badanych sytuacjach zagrożeń (ryc. 4). Ryc. 4. Struktura stopnia stabilności działań badanych osób w różnych sytuacjach zagrożenia Proporcja deklaracji świadczących o działaniu społecznie pożądanym dowodzi, że więcej było osób dzielnych, kształconych na oficerów wojsk lądowych w 1998 r. (25,0%) aniżeli w 2007 r. (13,1%). Różnica proporcji jest statystycznie istotna (p < 0,05). Podobne różnice występują wśród badanych, którzy przejawiają zachowania kwalifikowane do nagannych – 1,0% wśród podchorążych badanych w 1998 r. i 11,5% wśród badanych w 2007 r. Różnica proporcji w tym wypadku jest statystycznie istotna (p < 0,01). Widoczne różnice w proporcjach stabilności deklarowanych działań są dowodem, że w okresie dziewięciu lat nastąpiło zmniejszenie liczby kandydatów na oficerów wojsk lądowych, których zasadnie zakwalifikujemy do grona osób dzielnych. Ujawnione proporcje świadczą natomiast o zwiększającej się liczbie osób niepodejmujących żadnych działań lub podejmujących działania mało skuteczne i mniej lub bardziej naganne. Przedstawione wyniki badań upoważniają do stwierdzenia, że okres transformacji w polskich siłach zbrojnych zdeprecjonował system edukacji kandydatów na oficerów wojsk lądowych, jego efektywność jest bowiem obecnie mniejsza niż w latach 90. XX wieku. druk_soc_XLIV.indd 349 2008-11-03 14:13:44 350 RYSZARD KAŁUŻNY DYSKUSJA Wyniki badań dowodzą, że sposoby działania w sytuacjach zagrożenia charakteryzują się wysokim stopniem złożoności. Podejmując rozważania nad przedstawionymi wynikami badań, należy zastrzec, że na podstawie przeprowadzonych badań symulacyjnych trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi na postawione pytania. W relacji bowiem człowiek–sytuacja trudna przenikają się rozliczne powiązania między kompetencjami, motywacją, osobowością i innymi właściwościami człowieka a ekstremalnością sytuacji trudnej (Kałużny i wsp., 2006). Dane empiryczne pozwalają jednak z dużą ufnością stwierdzić, że dobór kandydatów do uczelni wojskowych oraz treści i metody kształcenia podchorążych mają istotny wpływ na sposoby działania w sytuacjach zagrożenia. Efektywniejsze, uwzględniając proporcje podchorążych deklarujących działania w sytuacji zagrożenia, kwalifikowane do społecznie pożądanych, okazują się treści programowe oraz sposoby edukowania podchorążych w poprzedniej dekadzie (Kałużny, Kalina i Obodyński, 2007). Konkluzja wynikająca z tych badań ma przede wszystkim konsekwencje poznawcze. Dowodzi, że przez ostatnie dziesięciolecie nie nastąpił przełom w systemie edukowania żołnierzy zawodowych, pomimo kilkakrotnego zwiększenia ich udziału w misjach pokojowych i zmieniających się zadań oficerów permanentnie reformującej się armii. Pogłębiony został natomiast kryzys w zakresie doboru kandydatów do tego zawodu, a przede wszystkim metod i środków edukacji w zmieniających się, co jakiś okres, kierunkach szkolnictwa wojskowego. WNIOSKI Okres transformacji w Siłach Zbrojnych RP nie spowodował, w sensie pozytywnym, zmian systemu edukacji kandydatów na oficerów wojsk lądowych. Przeciwnie, są empiryczne podstawy do stwierdzenia, że zmniejsza się liczba kandydatów na oficerów zasadnie kwalifikowanych do grona osób dzielnych. Wyniki badań dowodzą słuszności tezy, że czynnikiem modyfikującym społecznie pożądane zachowanie podchorążych w sytuacji zagrożenia jest odpowiedni dobór kandydatów do uczelni wojskowej oraz metody i treści kształcenia. BIBLIOGRAFIA Ferguson G.A., Takane Y., Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice, przeł. M. Zagrodzki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Gągor F., Paszkowski K., Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Toruń 1999. Kalina R.M., Kałużny R., Działanie człowieka w sytuacji zagrożeń, AWF, SWPW, Płock 2002. druk_soc_XLIV.indd 350 2008-11-03 14:13:44 Kandydaci na oficerów a niesienie pomocy innym 351 Kałużny R., Kalina R.M., Obodyński K., Percentages of Righteous and Aggressive Subjects Among the Candidates for Land Forces in the Years, [w:] Biosocial Effects of Military Service as Basis for Further Improvement of Future Physical Education and Sports Programmes, M. Sokołowski (ed.), Poznań 2007, s. 293–301. Kałużny R., Kalina R.M., Obodyński K., Kulasa J., Rodzaj zagrożenia jako czynnik modyfikujący sposoby przezwyciężania sytuacji trudnych przez żołnierzy zawodowych i ratowników górskich, „Postępy Medycyny Lotniczej” 2006, nr 2/13. Kotarbiński T., Sprawność i dzielność, [w:] T. Kotarbiński, Drogi dociekań własnych. Fragmenty filozoficzne, Warszawa 1986. Podlasiński C., Zadania i struktury organizacyjne kontyngentów wojsk lądowych w działaniach stabilizacyjnych poza granicami kraju, [w:] Wojska lądowe w działaniach stabilizacyjnych poza granicami kraju, K. Klupa, R. Kałużny (red.), Zeszyty Naukowe WSOWL im. gen. T. Kościuszki, Wrocław 2006. Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1998. Wasyluk J., Podręcznik dydaktyki medycznej, Fundacja Rozwoju Kształcenia Medycznego, Warszawa 1998. druk_soc_XLIV.indd 351 2008-11-03 14:13:44
