Zabudowa ulicy S. Batorego w dawnej Hajnówce

Zabudowa ulicy S. Batorego w dawnej Hajnówce

ZABUDOWA ULIC W DAWNEJ
HAJNÓWCE
Inspiracją do niniejszej publikacji były książki: Władysława Zina Hajnowskie
wspomnienia. Pożegnanie przeszłości zawierająca opisy najważniejszych ulic
w Hajnówce w okresie międzywojennym oraz album Alli Gryc Hajnówka
w starej fotografii ze zdjęciami z tego okresu. Postanowiłem połączyć zdjęcia
z opisem zabudowy ulic Hajnówki. Wykorzystałem również zdjęcia ze znanego portalu Collegium Haynovianum.
PRZYPISY:
Ul. Batorego – Bismarck Strasse (1941) -Waryńskiego (1945) – Batorego
(1990)
Ul. ks. Dziewiatowskiego - Odcinek ul. Batorego od toru kolejowego do ronda
Ul. Grunwaldzka Grunwaldzka
Polna – Polewoja – Schubertstrasse - B. Prusa (1945) -
Ul. Lipowa - 1 Maja (1945) – Lipowa (1962)
Ul. 11 Listopada - Rampa Reźnika - Proletariacka (1945) – 11 Listopada
(1990)
1
1. Powstanie Hajnówki
Powstanie i rozwój Hajnówki ściśle wiąże się z dziejami Puszczy Białowieskiej. Jej właściciele, początkowo wielcy książęta litewscy, a potem królowie
polscy otaczali ją szczególną ochroną. Powstał łańcuszek osad otaczających
Puszczę. W „Ordinatia pusczy j.k.mści. leśnictwa Białowieżskiego y Kamienieckiego..” z 1639 r. znalazła się o nim pierwsza wzmianka źródłowa o terenach przyszłej Hajnówki - „przez rzekę Leśnicę kraiem Lasu Białego do
Judina Błota, stamtąd do rzeczki Skrobosławki do Dubin do Sadka Uroczyska”…Kolejna wzmianka, tym razem o jego zasiedleniu znalazła się w
„Inwentarzu leśnictwa białowieskiego” z 1670 r. - ..”Krzysztoph Haynym na
uroczyszczu Skarbosławce mieszka na granicy Podlaskiey, od którey
przy Gościńcu od Ladzkiego Leśnictwa”.. Po jego śmierci w 1709 r.
podłowczy białowieski Łukasz Minicki osadził w uroczysku Haynowszczyzna
strzelca Hrehorego Prokopowicza. W latach 1765 – 1780 generalnym administratorem wszystkich leśnictw Puszczy został Antoni Tyzenhauz. Powstały
wtedy nowe osady w głębi Puszczy: Budy, Teremiski i Pogorzelce, zasiedlone przez ludność mazowiecką oraz liczne osady na skraju zachodnim. Wśród
nich były głównie niewielkie osady strażników i strzelców mających obowiązek
pilnowania puszczańskich ostępów.
1. Fragment mapy M. Polchowskiego z 1784 r. Plan Pierwszy Traktat z
Lady przez Straż do Białowieży
2
Straż Hajnowska wymieniona jest w opisie leśnictwa białowieskiego z 1780 r.
W tym też opisie wymienione jest uroczysko Kozi Przeskok, gdzie była osada
strzelca, zamieszkała przez rodzinę Bujnowskich. Dalej na południe powstały
wsie Leśna i Judzianka złożone z kilku domów. Między uroczyskiem Kozi
Przeskok a osadą Straży Hajnowskiej powstała osada węglarza Orzechowskiego przybyłego z Mazowsza, która dała początek dzielnicy Mazury. Od
strony zachodniej był dwór Kraskowskiego, do którego należały wsie Kraskowszczyzna, Dolna i Górna. Zabudowania dworskie stały na terenie dzisiejszej dzielnicy Paszki. Osady te łączyła droga biegnąca z Orli przez wsie Górna, Leśna, Kozi Przeskok, Mazury. Od wsi Leśna droga biegła przez Judziankę do wsi Pasieczniki i dalej do Kleszczel.
W „Inwentarzu 4ech kwater Leśnictwa JKMCi Białowieża” z 1792 r. znajduje
się informacja, że w obrębie Haynowszczyzny mieszkał strażnik Krzysztoff
Szreterowicz (Szreyterowicz) wraz z żoną, synami Tomaszem, Stefanem,
Andrzeyem, Janem, córką Marcelą, syn Jakub odbywał służbę wojskową.
Do pomocy miał 2 parobków i 7 kobiet. Majątek stanowiło: 7 starych koni, 8
wołów, 6 krów, 5 jałówek, 6 świń. 20 owiec, 18 uli z pszczołami. Mieszkali oni
w drewnianym, krytym sosnowymi dachówkami domu. Dom miał dwie izby,
dwa alkierze i spiżarnie. Obok znajdowały się dwie kryte słomą stodoły, trzy
chlewy, stajnia, dwa spichlerze oraz browar. Zabudowania mieściły się w rejonie dzisiejszej szatni na stadionie OSiR. Wjazd do straży znajdował się od
dzisiejszej ulicy Sportowej. Strażnik miał do pomocy siedmiu strzelców i
dwóch osoczników. W Straży Hajnowskiej mieszkali również: Janko Kowszyło
(wdowiec, 2 synów), Piotr Gryka (żona, 2 synów), Omisko Wołczyk (żona, 3
synów, 1 córka), Omelan Kowszyło (żona, 2 synów), Teodor Szadujka (żona,
1 syn), Jakub Melcer (żona, 1 syn z żoną). W Hajnowszczyźnie była karczma
z ogrodem.
W 1856 r. utworzono Leśnictwo Hajnowskie, zbudowano siedzibę leśniczego. Na potrzeby leśnictwa utworzono wieś biegnącą wzdłuż ulicy Lipowej,
będącą samodzielną jednostką administracyjną o nazwie Gajnowka (Hajnówka), zaprzestano używania nazwy Hajnowszczyzna. Wieś była ogrodzona, od strony Lipin zamknięta bramą. W pobliżu rzeki osadzono kilka rodzin
chłopskich dla potrzeb leśnictwa. W 1866 r. rozpoczęto uwłaszczenie chłopów
wsi Hajnówka. W 1871 r. nadzielono ziemią 16 gospodarzy, byli to: Taras
Kicel syn Jana, Roman Kowszyło syn Marka, Jan Melcer syn Łukasza, Tymoteusz Kowszyło syn Ignacego, Filip Panasiuk syn Zachariasza, Piotr Sawicki
syn Mikołaja, Daniel Wołczyk syn Michała, Konrad Stepaniuk syn Pawła, Marek Sidoruk syn Tomasza, Stefan Bujnowski syn Romana, Jan Sawicki syn
Piotra, Benedykt Orzechowski syn Ławreniusza, Daniel Bujnowski syn Stefana, Antoni Orzechowski syn Ludwika, Symeon Kowszyło syn Benedykta i Jan
Stasinkiewicz syn Aleksego. Nadanie ziemi było wykazane na planie geodezyjnym z 1887 r.
3
2. Fragment mapy wsi Hajnówka z 1887 r. na podst. mapy geodezyjnej Grodzieńskiej Guberni, Prużańskiego Ujezda, Aleksandrowskiej Wołości
Najstarszym obiektem drogowym w Hajnówce jest trakt królewski przebiegający z Bielska Podlaskiego przez Lady, Kojły, Nowe Berezowo, Dolne, Straż
Hajnowską do Białowieży. W jego granicach znalazły się obecne ulice: Dolna,
Poddolna, Batorego, 3 Maja (od skrzyżowania z ul. Batorego). Tym traktem
trzykrotnie na polowanie do Białowieży jechał król Stefan Batory (1579, 1581,
1584 r.), stąd główną część traktu nazwano ulicą Stefana Batorego. Po
śmierci ks. Antoniego Dziewiatowskiego część ul. Batorego przebiegająca
przy Soborze Św. Trójcy została nazwana nazwiskiem jego budowniczego.
Następną ulicą w Hajnówce pod względem wieku była dzisiejsza ulica Lipowa. Od strony północno-wschodniej ul. Lipowa prowadziła do wsi Lipiny, a od
strony południowo-zachodniej do Koziego Przeskoku i dalej traktem orzeszkowskim w kierunku Kleszczel. Pod koniec XIX wieku rozpoczęło się zasiedlanie dzisiejszej ulicy Kosidłów i Wierobieja. Na początku XX wieku wybudowano drogę Bielsk Podlaski - Hajnówka. W granicach Hajnówki powstała dzisiejsza ulica Bielska i jej przedłużenie - ulica 3 Maja.
Pod koniec lat 30-tych XX w. powstał w Hajnówce układ ulic istniejący do dnia
dzisiejszego. Zadbały o to Wydział Budowlany Urzędu Wojewódzkiego i powstałe w 1935 r. w Białymstoku Biuro Pomiarów i Zabudowy Miast Woj. Białostockiego. Wówczas nadano nazwy głównym hajnowskim ulicom.
4
2. Zabudowa ulicy Dziewiatowskiego w okresie przedwojennym
Pierwsza mapa M. Polchowskiego z 1784 r. przedstawia Straż (Hajnowską)
usytuowaną na rozwidleniu dróg do Bielska Podlaskiego i Narewki. Przy drodze w kierunku Białowieży znajdują się również zabudowania, w tym budynek
karczmy.
Wjeżdżając w latach 30-tych do Hajnówki traktem królewskim (zwanym też
traktem carskim), po lewej stronie mijało się dróżniczówkę w pobliżu torów
kolejowych, następnie teren Nadleśnictwa Hajnówka a po prawej stronie
teren należący do Nadleśnictwa Leśna.
3. Dróżniczówka (1906)
Nadleśnictwo Hajnowskie
Początkowo siedziba Straży Hajnowskiej a później Leśnictwa Hajnowskiego,
położona była między ulicami Wróblewskiego, Sołoniewicz, Batorego i rzeką
Leśną, zajmując powierzchnię około 20 ha. W 1856 r. utworzono Leśnictwo
Hajnowskie i zbudowano siedzibę leśniczego – w miejscu dzisiejszego stadionu OSiR. Na mapie z 1887 r. przy dzisiejszej ulicy Batorego znajduje się
budynek nadleśnictwa Starzyna. Jak pisze W. Tatarczyk w 1893 r. zbudowano koszary w okolicy dzisiejszego Soboru Św. Trójcy. W 1915 r. w czasie I
5
Wojny Światowej cofające się wojska rosyjskie spaliły dworzec kolejowy i
straż hajnowską.
Po I Wojnie Światowej Puszcza Białowieska wróciła do Polski. Od 1 grudnia
1920 r. zaczął działać w Białowieży Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych,
któremu podlegało 35 nadleśnictw o łącznej powierzchni 731 tysięcy hektarów, w tym Nadleśnictwa Hajnówka i Starzyna. W 1924 r. utworzono Nadleśnictwo Leśna z siedzibą w Hajnówce.
Wielkim problemem po odzyskaniu niepodległości był brak w Hajnówce obiektów dla administracji i pracowników leśnych. Lasy Państwowe w Hajnówce
dysponowały jedynie budynkiem Nadleśnictwa Starzyna oraz dwoma gajówkami. W latach 20. XX w. zapadła decyzja rządowa o budowie służbowych
osad leśnych. Już w 1921 r. wybudowano obiekty Nadleśnictwa Białowieża
a w latach 1924-1925 Nadleśnictwa Jagiellońskie i leśniczówki przy ul. Krzyże
oraz w leśniczówki w Nieznanym Borze w Nadleśnictwie Hajnówka. Najintensywniejszy okres budowy obiektów w okręgu białowieskim nastąpił w 1929 r.
w tym czasie powstały obiekty Leśnictwa Hajnówka i Nadleśnictwa Hajnówka.
Nadleśnictwo Leśna przejęło budynki koszar żandarmerii przy ul. Dziewiatowskiego.
4. Zdjęcie lotnicze z 1946 r. przedstawiające Cerkiew św. Mikołaja, leśniczówkę Nadleśnictwa Leśna, dróżniczówkę oraz Fabrykę Chemiczną. W
środku widoczny płot okalający teren Nadleśnictwa Hajnówka. Po lewej
stronie przejazd przez tory kolejowe do Narewki.
6
5.Fragment niemieckiego zdjęcia lotniczego Hajnówki z 24.07.1944 r. obejmujący dawny teren Nadleśnictwa Hajnówka i Nadleśnictwa Leśna
Władysław Zin w książce Hajnowskie wspomnienia. Pożegnanie przeszłości
tak opisuje obiekty budowlane nadleśnictwa hajnowskiego: „budynek główny
(biurowo-mieszkalny) i budynki gospodarcze (stajnia, chlewnia, stodoła, wozownia i inne) znajdowały się w okolicy dzisiejszego terenu OSiR. W budynku
głównym mieściły się pomieszczenia biurowe nadleśnictwa, obszerne mieszkanie dla nadleśniczego i jego rodziny, pokoje gościnne dla gości i praktykantów, odbywających tu praktyki zawodowe oraz pomieszczenia pomocnicze:
kuchnia, spiżarnia, łazienka, pokój służby, a także korytarze jako przestrzeń
komunikacyjna. Był to budynek parterowy pokaźnych rozmiarów z zabudowanym poddaszem, zbudowany z solidnego sosnowego drewna puszczańskiego. Budynek posiadał cztery wejścia: jedno główne umieszczone w ścianie
szczytowej od strony północnej, prowadzące do różnych pomieszczeń, drugie
umieszczone w narożniku tej samej ściany od strony zachodniej prowadziło
do pomieszczeń biurowych nadleśnictwa, trzecie od strony zachodniej (podwórzowej) prowadzące przez ganek spełniający rolę wiatrołapu, do części
mieszkalnej. Tuż przed gankiem było odpowiednie miejsce, gdzie podjeżdżały
pojazdy konne (bryczki) odwożące lub przywożące gości lub w razie potrzeby
domowników. Czwarte wejście również w ścianie bocznej, od strony wschodniej, umożliwiało wyjście z części mieszkalnej poprzez werandę do pięknego
ogrodu owocowo-wypoczynkowego. Architekturę zewnętrzną tego budynku
można zobaczyć na zdjęciach z okresu międzywojennego”.
7
6.Budynek Nadleśnictwa Hajnówka (1937)
Cały teren nadleśnictwa był ogrodzony wysokim płotem. Wejście na teren
prowadziło przez bramę główną, za którą znajdowała się droga kończąca się
na placu obok budynku siedziby nadleśnictwa. Po obu stronach drogi rosły
potężne drzewa, z których szczątkowe resztki zachowały się do dziś.
Druga część terenu nadleśnictwa zajmował sad owocowy połączony
z częścią rekreacyjną, ogród warzywny, pole uprawne i łąka.
W roku 1936 część terenu Nadleśnictwa (ok. 2 ha) zostało przekazane na
potrzeby nowo budowanej Szkoły Powszechnej, którą oddano do użytku
1.09.1938 r.
Podczas II Wojny Światowej Rosjanie przekazali część terenu na budowę
osiedla mieszkaniowego Fabryki Chemicznej. U zbiegu dzisiejszych ulic Wróblewskiego i Sportowej wybudowano świetlicę i budynek wielorodzinny. Domki jednorodzinne powstały przy obecnej ul. Chopina i Moniuszki. Podczas
okupacji niemieckiej budynki Nadleśnictwa Hajnowskiego zostały przekazane
na sprzedaż okolicznej ludności.
Nadleśnictwo Leśna
Po odzyskaniu niepodległości w 1924 r. w wyniku nowego podziału Puszczy
Białowieskiej powstało Nadleśnictwo Leśna z siedzibą w Hajnówce w miejscu
koszar żandarmerii kolejowej zbudowanych w 1893 r. W czasie okupacji
8
niemieckiej w 1942 r. władze niemieckie zgodziły się na przekazanie zabudowań i działki nadleśnictwa na potrzeby nowo powstałej parafii prawosławnej
Św. Mikołaja.
7.Budynek Nadleśnictwa Leśna, w 1942 r. przekazany przez okupanta niemieckiego na własność parafii prawosławnej
Istniejący obok budynek z 1910 r. został zasiedlony w 1947 r. przez nadleśniczego Władysława Kozieła, który wykupił go na własność od Nadleśnictwa.
W latach 90. XX w. wnuk nadleśniczego rozebrał leśniczówkę i z odzyskanych materiałów zbudował nowy dom, który przesunął 6 m w stronę ulicy.
9
3. Basen nad rzeką Leśną
8.Basen nad rzeką Leśną w pobliżu ul. Batorego
W celu zaopatrzenia w wodę technologiczną Fabryka Chemiczna wybudowała niedaleko mostu przy ul. Batorego basen i spiętrzyła w nim wodę na wysokość jednego metra. Wodę tłoczono pompą na teren zakładu a po przejściu
przez urządzenia produkcyjne gorącą wodę doprowadzano rurociągiem w
okolicę ul. Chopina do niewielkiego rozlewiska, skąd wąskim rowem samoczynnie była odprowadzana poprzez zbiornik chłodzący do koryta rzeki Leśnej. Basen zlikwidowano na początku lat 60-tych.
4. Zabudowa ulicy Batorego
a) Tereny między rzeką Leśną i ul. Lipową (po lewej stronie)
W okresie międzywojennym Br. Melcer udostępnił działkę budowlaną nad
rzeczką Leśną na budowę Zboru Baptystów. Latem 1939 r. przystąpiono do
budowy, zrobiono już fundamenty ale budowa została zatrzymana przez wybuch wojny. Na fundamentach władze sowieckie wybudowały warsztat naprawczy. W roku 1941 budynek został przejęty przez Niemców, zamieniono
go na mleczarnię. W roku 1945 zborowi przydzielono budynek zastępczy na
ul. Polnej i tam odbywały się nabożeństwa aż do roku 1962. Po wybudowaniu
mleczarni w dzielnicy Judzianka budynek mleczarni przerobiono na budynek
Zboru Baptystów. Przełomem dla zboru był rok 1975, kiedy to do zboru zaczęli powracać młodzi ludzie, tu podejmowali prace, i czynnie włączyli się do
pracy w zborze. W roku 1986 otrzymano pozwolenie na budowę nowego
budynku. 15 września 1991 r. dokonano jego otwarcia. Stary budynek zboru
10
dzierżawiła agencja reklamowa Logo-Art w latach 1994-2007. W 2009 r. został zburzony.
9.Ulica Batorego od rzeki Leśnej do ul. Lipowej
10.Z lewej budynek Zboru Baptystów w latach 60-tych. 11. Po prawej obiekty
Komendy Powiatowej Straży Pożarnej.
11
Budynki za Zborem Baptystów należące do rodziny Melcerów, po I Wojnie
Światowej dzierżawił Żyd Chajkiel, który prowadził tam skup i sprzedaż zbóż.
W okresie powojennym mieściła się tam Komenda Miejska Straży Pożarnej.
Na terenie Komendy znajdowała się wieża obserwacyjna zbudowana przez
Niemców. W latach 50-tych wieżę rozebrano a w jej miejsce postawiono
wspinalnię z przystosowaniem do suszenia węży i ćwiczeń na drabinach hakowych. W 1954 r. powstała Komenda Powiatowa Straży Pożarnej. Wybudowano biuro, świetlicę i dyżurkę dla kierowców. W 1960 r. obudowano budynki
magazynowe i garażowe. W 1968 r. przy Komendzie powstała Zawodowa
Straż Pożarna. Przebudowano pomieszczenia socjalne, wybudowano boksy
garażowe. Gdy w 1983 r. potężna wichura zniszczyła obiekty Strażnicy, postanowiono wybudować nowe obiekty przy ul. 11 Listopada, które oddano do
użytku w 1986 r. Opuszczone obiekty były nadal użytkowane przez kilkanaście lat do czasu wybudowania budynków mieszkalnego i usługowego przez
Panasiuka.
W garażu zakład naprawy samochodów prowadził Adam Ambrożewicz
a w budynku biurowym znajdował się sklep Stanisława Siwka. W 1996 r.
w miejscu Straży Pożarnej powstał budynek handlowo-usługowy Janusza
Panasiuka, a w 1998 r. od strony zboru wybudował on 4-piętrowy budynek
mieszkalny.
Za budynkami dzierżawionymi przez Chajkiela, do skrzyżowania z ulicą Lipową mieściła się posesja Daniela Melcera z dwoma drewnianymi domami istniejącymi obecnie. Budynek nr 40 pochodzi, jak twierdzi obecny właściciel
z 1883 r. i jest najstarszym budynkiem w Hajnówce. Mieści się w nim sklep
meblowy.
12
12.Sklep meblowy przy ul. Batorego 34
13.Fragment ul. Batorego od strony ul. Lipowej. Z prawej strony budynek
Melcera, następny obecny budynek meblowy (z 1883 r.), budynki Straży Pożarnej. Po lewej stronie ulicy budynek Nadleśnictwa Starzyna.
13
Drugi budynek pod numerem Lipowa 25 należy córki Daniela Melcera.
W domu tym mieszkał jako lokator rytualny żydowski rzeźnik Mayer, wykonujący usługi społeczności żydowskiej głównie w zakresie uboju drobiu. W domu
Melcera w czasie okupacji niemieckiej i po II wojnie światowej spotykali się
baptyści. Jak wspomina Janina Grochowska b. ładnie śpiewali na ganku pieśni pobożne.
b) Tereny między rzeką Leśną i ul. Lipową (po prawej stronie)
Po prawej stronie ulicy na odcinku od Leśnej do ul. Lipowej był tylko jeden
prywatny domek należący do pp. Nosków (Sidoruków) oraz duży budynek
(7x14 m) należący do Lasów Państwowych, prawdopodobnie został wybudo-
14.Wejście do budynku Nadleśnictwa Starzyna w latach 40-tych
14
15.Budynek Nadleśnictwa Starzyna przeniesiony w 1979 r. na ul. Poddolną
wany ok. 1887 r. Był on siedzibą Nadleśnictwa Starzyna. W czasie wojny
w budynku mieszkał dr Władysław Jędruszek, dyrektor szpitala w Hajnówce,
który prowadził w nim gabinet lekarski. Po wojnie kilka lat mieszkał w nim
Włodzimierz Kozłowicz, nadleśniczy Nadleśnictwa Hajnówka. W 1946 r. do
budynku wprowadził się Mikołaj Bohdanowicz, nadleśniczy Nadleśnictwa
Starzyna, które miało tu swoje biuro do 1958 r. Potem siedzibę Nadleśnictwa
przeniesiono do Topiły. Mikołaj Bohdanowicz mieszkał przy ul. Batorego do
śmierci w 1967 r., a jego żona do 1970 r. Później w budynku mieścił się zakład krawiecki Spółdzielni Wielobranżowej. W związku z planowaną budową
osiedla mieszkaniowego PKP w 1979 r. budynek został sprzedany prywatnej
osobie i przeniesiony na ul. Poddolną. Osiedle PKP powstałe przy ul. Batorego w połowie lat 80-tych składa się z 3 budynków między rzeką Leśną i ul.
Lipową oraz z 3 budynków między ul. Lipową i ul. Boczną. Wcześniej w 1973
r. na terenie byłego Nadleśnictwa Starzyna powstał 4-piętrowy budynek
mieszkalny Hajnowskiego Przedsiębiorstwa Suchej Destylacji Drewna, ze
sklepami na parterze.
15
c) Tereny między ul. Lipową i 11 Listopada (po lewej stronie)
16.Ulica Batorego od ul. Lipowej do ul. 11 Listopada
W okresie międzywojennym na odcinku od ulicy Lipowej do ulicy 11 Listopada
(Rampy Reznika) znajdowały się domy należące do mieszkańców narodowości żydowskiej. Oprócz mieszkań były tam sklepy i zakłady usługowe.
Budynek narożny przy ulicy Lipowej zbudował bogaty Żyd Alkom, który prowadził na parterze
16
17.Skrzyżowanie ul. Lipowej i Batorego. Z lewej strony budynek Daniela Melcera, z prawej Żyda Alkoma. Podczas kampanii wrześniowej ze skrzyżowaniu
ulic Lipowej i Batorego polscy żołnierze pod dowództwem kaprala Bolesława
Bierwiaczonka ostrzelali niemieckie czołgi wjeżdżające na ul. Lipową
sklep materiałów tekstylnych. Od września 1958 roku do 1961 r. w budynku
mieściła się Biblioteka Pedagogiczna zajmująca niewielki, nie ogrzewany
pokój (14 m2). W roku 1964 otwarto tam sklep sportowy. W okresie transformacji jeden z właścicieli oszalował połowę domu saidingiem i w swojej części
prowadził sklep z materiałami budowlanymi, później kwiaciarnię.
W latach 60-tych za tym budynkiem wybudowano niewielki zakład rzemieślniczy, w którym przewijano silniki elektryczne. Od 1989 do 2002 r. mieściła się
tam wypożyczalnia kaset wideo, przeniesiona później do sklepu „Księżycowego” na ul. 3 Maja. Jego miejsce zajął sklep wędkarski i lombard Kulgawczyka. Od 2008 r. budynek stoi pusty. W następnym domu znajdował się
duży sklep z odzieżą damską i męską, a jego właścicielem był Burstein,
wieloletni przewodniczący Gminy Żydowskiej. Pod koniec lat 50-tych budynek
został przejęty przez Spółdzielnię Wielobranżową w Hajnówce, gdzie znajdował się zakład krawiecki. W 1986 r. zakład został przeniesiony do nowego
obiektu przy obecnej ul. Żabia Górka. Przez pewien czas GS prowadził tam
sklep z wykładzinami podłogowymi. W latach 90-tych przez krótki okres mieścił się tam Zakład Pogrzebowy Hłaski, spalony przez konkurencję. Obok
Spółdzielni Wielobranżowej przez wiele lat znajdował się niewielki Zakład
Czapniczy Wenskiego, który funkcjonował do śmierci właściciela do 1999 r.
Dalej był sklep z obuwiem męskim, damskim i dziecięcym należący do Żyda
17
18.Od lewej zakład rzemieślniczy, Spółdzielnia Wielobranżowa, Zakład
Czapniczy, budynki mieszkalno-usługowe(1968)
Malmeda oraz dwa żydowskie sklepy z galanterią z których jeden nazywano
"łokciowy". W ostatnim okresie w budynku tym mieścił się ZUS, zakład introligatorski, kwiaciarnia, a od strony ul. Grunwaldzkiej (dawniej Polnej) zakład
szewski Józefa Syrowoja. Przed kilkoma laty kilka kolejnych budynków – od
zakładu rzemieślniczego do ul. Grunwaldzkiej rozebrano i w ich miejscu w
2011 r. J. Panasiuk rozpoczął budowę 5-piętrowego budynku usługowomieszkalnego, oddanego do użytku w pod koniec 2014 r.
18
19.Ul. Batorego na wysokości skrzyżowania z ul. Boczną. Po prawej stronie
ciąg budynków od ul. Grunwaldzkiej do murowanki
20.Sklep Spożywczy nr 3 i Zakład Fryzjerski na początku lat 70-tych.
W budynku, przy skrzyżowaniu z ul. Grunwaldzką był sklep win i wódek o
nazwie "Żubr". W latach 60-tych mieścił się tam punkt totolotka. Na terenie
posesji znajdował się niewielki budynek, w którym w 1976 r. otworzono sklep
warzywny. Po kilku latach działalność handlową przeniesiono na krótki okres
na ul. Proletariacką. Za uliczką prowadzącą do dwóch budynków mieszczących sklepy z galanterią damską i męską, których właścicielami byli dwaj
Żydzi: Lippel i Plutycki, znajdowały się magazyny do przechowywania mąki,
19
zboża i innych artykułów spożywczych. Po wojnie w tych magazynach była
hurtownia PSS "Społem". W latach 90-tych wybudowano tam sklep hydrauliczny, przeniesiony w 2002 r. na ul. Górną. Od 2003 r. mieści się tam Market
„Społem”. Kolejny budynek to tzw. sklep żelazny prowadzony przez Lenczewskiego, który w 1940 roku pracował w hajnowskiej aptece jako farmaceuta.
W czasach współczesnych w pierwszym budynku za uliczką mieścił się sklep
spożywczy nr 3. W 1976 r. otworzono tam prywatny sklep warzywny, który w
1987 r. został przeniesiony do nowego obiektu na rogu ul. Lipowej i Batorego.
W kolejnym niewielkim sklepiku przez pewien czas był sklep alkoholowy, w
którym sprzedawał Stanisław Walentynowicz, zakład fryzjerski, a ostatnio
sklep mięsny Rzeczyckiego. W następny budynku mieścił się sklep metalowy,
w którym pracowali m. in.: Bedkowski, małżeństwa Wołodków i Waszaków
oraz sklep papierniczy.
21. Sklep metalowy, papierniczy i murowanka
Kolejny, oddzielny budynek to murowany budynek z pustaków, a w nim sklep
włókienniczy - właścicielem budynku i sklepu był Polak Ostaniewicz, który
założył po powrocie z Rosji. Jeszcze długo po wojnie mieściły się w nim
różne sklepy i punkty usługowe - fryzjer, spółdzielnia szewska i inne. Spółdzielnia szewska mieściła się na piętrze. Pracowali tam m. in. Szymborski,
Świątecki i Stachnowicz. Pan Stachnowicz miał dwóch synów Władysława i
Wacława oraz córkę Marię. Miał opinię b. dobrego szewca. W latach międzywojennych Stachnowiczowie przybyli z okolic Grodna. Starszy syn Władysław
20
uczył się w Szkole Przemysłu Drzewnego i w raz 400 uczniami tej szkoły w
1940 r. został wywieziony w głąb Rosji. Potem trafił do Armii Andersa, walczył
pod Monte Cassino. Po 1945 r. osiedlił się we Francji. Budynek został rozebrany na początku lat 90-tych. W jego miejscu stoi obecnie lodziarnia lodów
włoskich i przejście do marketu.
22. Widok na murowankę, kiosk „Ruch” i Bar „Expres” (lata 60-te).
Za budynkiem murowanki ukosem do ul. Batorego wcinała si11 Listopada.
Tuż za budynkiem, po prawej stronie znajdował się przystanek PKS z "gustowną" wiatką i oczekującymi pasażerami a za nim ryneczek z widoczną
"tanią jatką". Przed dawnym terenem tartaku, tuż obok bocznicy kolejowej
znajdowały się zabudowania piekarni, której właścicielem był Żyd Wadman.
Poza pieczeniem tradycyjnego pieczywa specjalizowała się ona w wypieku
obrzędowego żydowskiego ciasta o nazwie maca. W latach 60-tych wybudowano tam Bar „Expres”, a ulicę wyprostowano.
Za piekarnią znajdował się drewniany dom z poddaszem mieszczący sklep
spożywczo - kolonialny Żyda o nazwisku Szawiec. W tym domu w okresie
powojennym przez dłuższy czas był sklep Romaniuka z drobną galanterią.
21
23. Widok na skrzyżowanie ul. Batorego (Waryńskiego) z ul.11 Listopada
(Rampą Reznika, później Proletariacką) w latach 50-tych
24. Sklep Romaniuka
22
d) Tereny między ul. Lipową i ul. Boczną (po prawej stronie)
Za skrzyżowaniem z ul. Lipową, w jednym z dwóch drewnianych domów należących do Konstantego Kowszyły znajdował się gabinet dentystyczny, który
prowadziła Żydówka, lekarz stomatolog o nazwisku Feinzylber Schleifer.
25.Z lewej budynek Hermanowicza i Rynkowskich. 26. Z prawej budynek
Kowszyły, później Leoniuka.
27. Po lewej sklep spożywczy PSS nr 18
W kolejnym budynku, w którym mieszkali Rynkowscy i Hermanowiczowie,
mieścił się zakład szewski p. Hermanowicza, dalej był żydowski sklepik spożywczy z różnego rodzaju octami. Następne dwa domy, tworzące zwartą zabudowę mieściły restaurację Polaka Flisińskiego i Dom Modlitewny wyznawców Mojżesza. Po wojnie mieścił się w nim sklep spożywczy PSS nr 18.
23
Następny dom należał do Żyda o nazwisku Punio, dowożącego konnym
transportem towary z hurtowni w Bielsku Podlaskim do hajnowskich sklepów.
Kolejne dwa domy były własnością Lippela, a w domu przy ul. Bocznej znajdował się żydowski sklep o nazwie "Ananas" - sprzedawano w nim różne soki
owocowe, głównie z południowej Europy. W latach 80-tych jak już wcześniej
wspomniałem za ul. Lipową powstały 3 budynki osiedla PKP oraz w roku
1999 r. budynek handlowo-mieszkalny (z niebieskim dachem), w którym mieści się m. in. sklep „Prestige”, Sklep Zoologiczny, Sklep opakowań, Zakład
Fryzjerski.
28. Budynki na ul. Batorego przed skrzyżowaniem z ul. Boczną. Z prawej
widoczny zarys budynku fryzjera Zazona.
e) Zabudowa ul. Batorego od ul. 11 Listopada do ul. 3 Maja (po lewej
stronie)
Od ul. 11 Listopada aż do skrzyżowania z ulicą 3 Maja, ulica Batorego graniczyła z ogrodzonym terenem Zakładów Drzewnych. Na wysokości obecnego
przystanku autobusowego było zamykane wejście do położonego głębiej
budynku poniemieckiego, przeznaczonego na mieszkanie dyrektora przedsiębiorstwa. Za tym budynkiem, gdzie obecnie stoi były budynek pralni chemicznej, mieścił się ogród warzywny z mieszkaniem dla etatowego ogrodnika
24
30.Budynek mieszkalny dyrektora Zakładów Drzewnych
Na skrzyżowaniu ul. Batorego z ulicą Wierobieja i Proletariacką wzdłuż ul.
Bocznej wiódł szeroki tor kolejowy łączący tory PKP z terenem Zakładów
Drzewnych. Tuż za skrzyżowaniem znajdowała się brama umożliwiająca dojazd taboru kolejowego, dalej wzdłuż ulicy teren zakładu był ogrodzony płotem
metalowym.
31. Ładownia nr 1 Zakładów Drzewnych. W jej miejscu stał dworzec carski
zbudowany w 1894 r.
Na wysokości obecnego budynku Osiedla Millenium 7 znajdowała się Ładownia nr 1, postawiona w miejscu carskiego pałacyku myśliwskiego z 1894 r.
pełniącego rolę dworca kolejowego na czas wizyty cara Aleksandra. Za ła-
25
downią ulica Batorego skręcała o 90o szerokim łukiem, łącząc się z ul. 3
Maja naprzeciwko budynku Straży Zakładowej Zakładów Drzewnych.
32. Ul. Batorego na odcinku między ul. 11 Listopada i 3 Maja
26
W roku 2003 na dawnym terenie Zakładów Drzewnych wybudowano Market
Kaufland, Sklep Puca, a w 2015 „Galerię Hajnówka”
f) Zabudowa ul. Batorego od skrzyżowania z ul. Wierobieja do skrzyżowania z ul.3 Maja (po prawej stronie)
Bezpośrednio za skrzyżowaniem z ulicą Wierobieja (Targową) znajdowało
się tartaczne Osiedle Piaski. Mieściły się tam domy mieszkalne pracowników
tartaków. Wybudowane zostały podczas I wojny światowej i zamieszkiwali
w nich wówczas niemieccy oficerowie i podoficerowie pilnujący rosyjskich
jeńców. Jeńcy mieszkali w barakach znajdujących się w miejscu dzisiejszego
osiedla "Millenium". Dalej znajdował się wolny plac, wykorzystywany jako
tartaczny skład tarcicy. Za nim stał nieduży barak, w którym mieszkały rodziny pracowników tartaku - Gołąba i Starachowskiego. Za tym budynkiem rozlokowanych było kilkanaście budynków należących do władz samorządowych.
W czasie wojny na Osiedlu Piaski mieszkała Pelagia Poniecka z mężem
i trójką dzieci. Z wykształcenia była nauczycielem i udzielała potajemnie lekcje
wielu uczniom, m. in. Wackowi i Marysi Stachnowicz, Nurzyńskim, Bohdanowiczowej i innym. W wyniku denuncjacji została razem z mężem i wieloma
nauczycielami (małżeństwem Zarków, Kruszelnickich, Z. Andrzejewską) wywieziona do obozu koncentracyjnego.
W miejscu obecnego Spółdzielczego Domu Handlowego stał duży barak,
zamieszkały przez hajnowski „proletariat”. W jednym z budynków od 1934 r.
mieścił się Urząd Gminy Hajnówka. W narożnym budynku ulic Batorego i 3
Maja mieścił się tzw. Klub Obywatelski. W czasie okupacji niemieckiej i po
wojnie do roku 1953 funkcjonowała tam przychodnia lekarska, która spłonęła
podczas zabawy sylwestrowej. Pod koniec wojny w wyniku nalotów niemieckich zostało zbombardowane Osiedle Piaski, czyniąc poważne straty w ludziach i budynkach.
Ulica Piaski przebiegała równolegle do ul. Wierobieja. W pierwszym budynku
od strony ul. Batorego mieszkali Sokołowscy, Bełżeccy a ostatnio Czyżowie.
Między ich budynkiem i budynkiem Kowalczuków (na rogu ul. Wierobieja
i Batorego) pod koniec lat 50-tych powstał zakład szewski p. Knapa, istniejący
do dziś. Następny budynek przy ul. Piaski, już nie istniejący, należał do Nadleśnictwa. Z lewej strony ul. Piaski znajdował się budynek, już nie istniejący,
w którym mieszkali Czarniejewscy. W miejscu tego budynku w 1967 r. powstał sklep „Eldom”. Za budynkiem Czerniejewskich pozostały trzy domy. W
domu nr 1 mieszkają obecnie 4 rodziny, m. in. Solipiwkowie. Wcześniej
mieszkali Tarnowscy, Orzechowscy, Pilucikowie. W budynku nr 3 mieszka 5
rodzin – Wnukowie, Kurzowie, Wiśniewscy, Zarzeccy. W budynku nr 4 mieszka 2 rodziny. Za tymi budynkami znajdowała się tzw. ochronka. Obecnie jest
tam Przedszkole nr 1.
27
33. Sklep „Eldom” (1967)
W roku 1990 budynek po sklepie „Eldom” kupiło Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Import-Export „Karmel” Szymona Andrejuka. W 2008 r. dokonano modernizacji budynku. W 2015 r. firmę „Karmel” kupiła p. Dąbrowska
z Bielska Podlaskiego. W 1991 r. między sklepem i domem Czyżów powstał
nieduży bazar wypełniony do ostatniego miejsca przez przybyszów ze
wschodu. Tu zaczynali działalność handlową przyszli hajnowscy biznesmeni.
34. Bazar przy ulicy Batorego
28
35. Budynki nr 3 i nr 1 z Osiedla Piaski. Z tyłu budynek J. Panasiuka i „Karmel”
36. Budynki Osiedla Millenium zdobione były w latach 80-tych przez Iłariona
Daniluka (Zenka)
29
Po wybudowanie nowego bazaru przez Z. Orzechowskiego na terenie dawnej
Mozaikarni, część terenu po bazarze od strony ul. Wierobieja przekazano
pod budowę obiektu usługowego a w drugiej części przyległej do budynku
firmy „Karmel” J. Panasiuk wybudował w 2012 r. 4-piętrowy budynek
z parterową częścią handlową i częścią mieszkalną.
Między budynkiem firmy „Karmel” i budynkiem Spółdzielczego Domu Handlowego w latach 1953–1961 wybudowano dziewięć jednakowych, dwupiętrowych budynków, w każdym po osiemnaście mieszkań dwupokojowych
z kuchnią i jeden budynek (MO) z 26 lokalami. Z pierwszych budynków oddanych do użytku w latach 1953-58 3 bloki wybudowały Zakłady Suchej Destylacji Drewna, 2-Hajnowskie Zakłady Przemysłu Maszynowego Leśnictwa i
jeden Powiatowa Komenda MO. Tylko jeden z nich (MO) miał centralne
ogrzewanie. W 1968 r. w środku osiedla oddano do użytku 4-piętrowy budynek o 30 lokalach.
Na rogu ul. Batorego i ul. 3 Maja znajdował się po wojnie CPN. Paliwo pobierano z beczki ręczną pompą.
37. Dystrybutor z lat 50-tych z pompką ręczną
30