saeculum christ 12-2 - Saeculum Christianum

Transkrypt

saeculum christ 12-2
3/04/2006
20:01
Page 1
CHRISTIANUM
SAECULUM
PISMO HISTORYCZNO-SPO¸ECZNE
pó∏rocznik
ROK XII
2005
NR 2
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego
Warszawa 2005
3/04/2006
20:01
Page 2
UNIWERSYTET KARDYNA¸A STEFANA WYSZY¡SKIEGO
WYDZIA¸ NAUK HISTORYCZNYCH
I SPO¸ECZNYCH
Redaguje zespó∏
Redaktor naczelny: Ks. Józef Mandziuk
Zast´pca redaktora: Ks. Henryk Skorowski
Sekretarze: Ks. Jerzy Koperek, Ks. Janusz Nowiƒski
Ok∏adk´ projektowa∏: Stanis∏aw Stosiek
Za zgodà Kurii Metropolitalnej Warszawskiej
ISSN 1232-1575
Zg∏oszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSW
ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 839-89-85
Adres redakcji: ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa
e-mail: [email protected]
www.uksw.edu.pl
www. ika.edu.pl
Pozycja dofinansowana ze Êrodków
Komitetu Badaƒ Naukowych
Druk i oprawa:
OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA „ADAM”
ul. Rolna 191/193, 02-729 Warszawa
tel./fax 843-20-52, tel. 843-08-79, 843-37-23, 843-47-91
nak∏ad: 350 egz.
3/04/2006
20:01
Page 3
SPIS TREÂCI
PAMI¢CI KS. PROF. UKSW DRA HAB. EDWARDA NAWROTA
Ks. Józef M a n d z i u k, ˚ycie i dzia∏alnoÊç ks. prof. UKSW dra hab.
Edwarda Nawrota (1947-2005) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Waldemar G l i ƒ s k i, Bibliografia prac ks. prof. UKSW dra hab.
Edwarda Nawrota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Józef M a n d z i u k, Po˝egnanie ks. prof. UKSW dra hab. Edwarda Nawrota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marek Aleksander J a k u b i a k, Wspomnienie o Ksi´dzu Profesorze
EdwardzieNawrocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZPRAWY I ARTYKU¸Y
Dariusz M i l e w s k i, Uzurpacja Eugeniusza i ostatnie odrodzenie pogaƒskie w Rzymie w latach 392-394 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka K r z e p k o w s k a, Jezuici na tle przemian politycznych,
spo∏ecznych, religijnych i kulturalnych na Litwie i ˚mudzi w koƒcu XVI-go i w pierwszej po∏owie XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dorota P i e k a r s k a – W i n k l e r, Idea „Âwi´tej Rusi” i reformatorska dzia∏alnoÊç Piotra Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Stanis∏aw P i e c h, Ksi´˝a diecezji polskich – doktorzy teologii
Uniwersytetu Wiedeƒskiego w okresie niewoli narodowej . . . . . . . . . . . .
Ks. Tomasz B ∏ a s z c z y k, Opieka Towarzystwa Êw. Wincentego á Paulo nad m∏odzie˝à rzemieÊlniczà we Wroc∏awiu w latach 1855-1871 . . . . .
Ks. Józef M a n d z i u k, Arcybiskup Boles∏aw Kominek z Wroc∏awia –
autor listu biskupów polskich do niemieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Bogdan S t a n a s z e k, Inwigilacja dzia∏alnoÊci kaznodziejskiej
KoÊcio∏a przez w∏adze paƒstwowe na przyk∏adzie diecezji sandomierskiej
w latach 1945-1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Jerzy K o p e r e k, Spór o paƒstwo w Êwietle wspó∏czesnych doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Marek T. C h m i e l e w s k i SDB, W trosce o wychowanie patriotyczne m∏odzie˝y. Refleksje na kanwie systemu wychowawczego Êw. Jana
Bosko (1815-1888) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. S∏awomir H. Z a r ´ b a SAC, ReligijnoÊç Polaków w procesie integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beata S z l u z, Problem pracy osób niepe∏nosprawnych . . . . . . . . . . . .
9
29
35
37
41
63
83
99
119
133
139
165
181
199
213
MATERIA¸Y I DOKUMENTACJA
Ks. Józef M a n d z i u k, Bibliografia historii KoÊcio∏a katolickiego na
Âlàsku. Uk∏ad alfabetyczno-chronologiczny. Cz´Êç II. Czasy nowo˝ytne.
A. Okres austriacki (1520-1742) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
3/04/2006
20:01
Page 4
RECENZJE I OMÓWIENIA
Ks. Dariusz G ó r s k i CM, Sytuacja chrzeÊcijaƒstwa na terenach pó∏nocnej Afryki od podbojów muzu∏maƒskich do XII wieku. Kraków 2004 –
Tadeusz G o ∏ g o w s k i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Georgy Joseph L a d a l, Archbishop Fulton J. Sheen. A Man for
All Media. Ignatius Press. San Francisco 2001, ss. 144 – bp Andrzej
F. D z i u b a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Image of Christ. Gabriele Finaldi with an Intoduction by Neil
MacGregor and contributions by Susanna Avery-Quash, Xavier Bray,
Erika Langmuir, Neil MacGregor, Alexander Strgis. National Gallery
Company Limited. London. Distributed by Yale University Press.London
2000, ss. 224 – bp Andrzej F. D z i u b a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czes∏aw M a l e w s k i, Rody szlacheckie na Litwie w XIX wieku. Powiat lidzki. Wilno 2005, ss. 305 – Cyprian W i l a n o w s k i . . . . . . . . . . .
Henryk K o m a ƒ s k i, Szczepan S i e k i e r k a, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946. Wroc∏aw 2004, Wydaw. Nortom, ss. 1182, fot. 379 –
ks. Józef M a n d z i u k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
J a n P a w e ∏ II, Pami´ç i to˝samoÊç. Rozmowy na prze∏omie tysiàcleci. Kraków 2005, ss. 174 – ks. Józef ¸ a c h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
279
286
289
291
293
295
SPRAWOZDANIA
Artur A n d r z e j u k, II Kongres Mediewistów Polskich . . . . . . . . . . 299
INDEX RERUM DISSERTATIONES
IN MEMORIAM prof. UKSW Edward Nawrot
DISSERTATIONES
Dariusz M i l e w s k i, L’usurpation d’Eug¯ne et la derni¯re renaissance païenne ∫ Rome de 392 ∫ 394 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Agnieszka K r z e p k o w s k a, Die Jesuiten vor dem Hintergrund der
politischen, sozialen, religiösen und kulturellen Wechseln im Litauen und
im Samogitien am Ende des XVI. und in der ersten Hälfte des XVII.
Jahrhunderts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Dorota P i e k a r s k a – W i n k l e r, à‰Âfl „ë‚flÚoÈ PycË” Ë
peÙopÏaÚopopcÍafl ‰eflÚeÎ˙ÌocÚ˙ èeÚpa BeÎËÍo„o . . . . . . . . . . . . . . . 83
Stanis∏aw P i e c h, Priests of Polish Dioceses – Doctors of Theology of
the Vienna University in the period of the national slavery . . . . . . . . . . . 99
Tomasz B ∏ a s z c z y k, Obhut der Vinzenzverein in Breslau über Handwerkerlehrlinge (im Jahren 1855-1871) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3/04/2006
20:01
Page 5
Józef M a n d z i u k, Erzbischof Boles∏aw Kominek aus Wroc∏aw – Autor des Briefes der polnischen Bischöfe ad die deutschen Bischöfe . . . . .
Bogdan S t a n a s z e k, La sorveglianza dell’attivitá predicativa della
Chiesa da parte delle autorit∫ statali. L’esempio della diocesi di Sandomierz negli anni 1945-1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy K o p e r e k, La controversia sullo stato alla luce delle dottrine
politiche moderne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marek T. C h m i e l e w s k i, Le ispirazioni salesiane per l’educazione
civile e patriotica dei giovani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
S∏awomir H. Z a r ´ b a, Religiousness of the Poles in the process of
european integration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Beata S z l u z, Problem of work of the handicapped people . . . . . . . .
133
139
165
181
199
213
DOCUMENTA – RECENSIONES – RELATIONES . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
3/04/2006
20:01
Page 6
3/04/2006
20:01
Page 7
Â.P. Ks. prof. UKSW dr hab. Edward Nawrot (1947-2005)
3/04/2006
20:01
Page 8
3/04/2006
20:01
Page 9
PAMI¢CI KS. PROF. UKSW DRA HAB. EDWARDA NAWROTA
Saeculum Christianum
12 (2005) nr 2
KS. JÓZEF MANDZIUK
˚YCIE I DZIA¸ALNOÂå KS. PROF. UKSW DRA HAB.
EDWARDA NAWROTA (1947-2005)
„Miarà naszego ˝ycia jest lat siedemdziesiàt
osiemdziesiàt, gdy jesteÊmy mocni.
A wi´kszoÊç z nich to trud i marnoÊç,
bo szybko mijajà, my zaÊ odlatujemy”.
(Ps 90, 10)
Przyjaciel mój nie do˝y∏ „lat biblijnych”, a nawet nie dotknà∏ „s∏upa” 65 lat
˝ycia, kiedy cz∏owiek ju˝ nie powinien prosiç, tylko dzi´kowaç i realizowaç to,
co wczeÊniej postanowi∏ wykonaç w swoim ˝yciu. Jeszcze tyle spraw duszpastersko-naukowych mia∏ do zaplanowania i zrealizowania, lecz straszliwa choroba nowotworowa wszystko przekreÊli∏a. Walczy∏ z nià jak lew do koƒca, lecz
okaza∏a si´ silniejsza od wspó∏czesnej medycyny i silnego organizmu Wielkopolanina. Pozostawi∏ m.in. niedokoƒczonà „ksià˝k´ profesorskà”, która mia∏a
Go zaprowadziç na szczyty nauki i obdarzyç wielkim tytu∏em profesora nauk
humanistycznych. O jego ˝yciu i dzia∏alnoÊci Êwiadczà wymownie dzie∏a w zakresie duszpasterstwa w podpoznaƒskiej parafii i za∏àczona poni˝ej bibliografia przedmiotowa, autorstwa jego adiunkta, ks. dra Waldemara Gliƒskiego.
B´dzie on patronowa∏ ró˝nym inicjatywom, podejmowanym przez cz∏onków
powsta∏ego stowarzyszenia kulturalno-spo∏ecznego jego imienia. Pozostanie
te˝ w pamići tych, którzy Go poznali i nawiàzali z Nim wi´zy przyjaêni.
1. Pochodzenie i lata szkolne
„Ma∏à Ojczyznà” przedwczeÊnie zmar∏ego historyka polskiego by∏a Wielkopolska, gdzie urodzi∏ si´ 7 X 1947 r. w przysió∏ku Lipnik k. Kobylej Góry
– miejscowoÊci graniczàcej ze Âlàskiem. W miejscowej Êwiàtyni parafialnej
pw. Êw. Jadwigi Âlàskiej, wzniesionej w l. 1806-1807, przyjà∏ chrzest Êw.,
otrzymujàc imi´ Edwarda. Jego patron by∏ królem Anglii, kanonizowanym
w 1161 r. przez papie˝a Aleksandra III i nale˝a∏ do bardzo popularnych
Êwi´tych angielskich. Rodzice: Stanis∏aw i El˝bieta z Wróblów zawarli zwiàzek ma∏˝eƒski w Myjomicach w 1933 r. i przenieÊli si´ do Lipnik, nabywajàc
10
3/04/2006
20:01
Page 10
KS. JÓZEF MANDZIUK
[2]
gospodarstwo rolne o powierzchni 19 ha ziemi ornej, ∏àk i lasów. Ziemia by∏a piaszczysta i niezbyt urodzajna, lecz ojciec z ch∏opskim uporem i wielkà
pracowitoÊcià doprowadzi∏ w∏asne gospodarstwo do odpowiedniego poziomu. Znajàc si´ na murarce odrestaurowa∏ dom, po∏o˝ony wÊród drzew i powi´kszy∏ zabudowania gospodarcze. Odznacza∏ si´ te˝ wielkim patriotyzmem i w latach okupacji niemieckiej obcà mu by∏a myÊl przyjćia obywatelstwa niemieckiego, jak to uczyni∏o wielu tamtejszych obywateli polskich.
Matka by∏a niewiastà ogromnie pracowità, majàcà wielki autorytet nie tylko
w rodzinie, lecz i w ca∏ej miejscowej spo∏ecznoÊci. Oboje rodzice odznaczali
si´ autentycznà pobo˝noÊcià. W rodzinie Nawrotów nie by∏o dnia bez modlitwy, cz´sto ró˝aƒcowej, a niedzieli i Êwi´ta bez uczestnictwa we Mszy Êw.
Ponadto cechowa∏a ich dobroczynnoÊç, przejawiajàca si´ m.in. w latach wojennych w stosunku do ukrywajàcych si´ jeƒców czy te˝ ˝o∏nierzy, a w latach
powojennych w pomocy dla dwojga osieroconych dzieci. Po Êmierci ojca
w 1973 r. dom rodzinny zosta∏ sprzedany. W testamencie wdzićzny syn –
kap∏an tak pisa∏ o swoich rodzicach: „Mojej Matce, El˝biecie, dzi´kuj´ za
pozostawiony wzór pobo˝noÊci, pracowitoÊci i wymodlenie dla mnie powo∏ania, zaÊ memu Ojcu, Stanis∏awowi, za wzorowà uczciwoÊç, sumiennoÊç
i patriotyzm”1
Edward by∏ najm∏odszym synem z czworga dzieci Stanis∏awa i El˝biety.
Najstarszy – Stanis∏aw – wraz z ˝onà Mariannà wyprowadzili si´ z rodzinnego
gospodarstwa i poszli „na swoje’ w Mikorzynie (14 km od Kobylej Góry),
gdzie do dzisiaj pe∏ni funkcj´ koÊcielnego w miejscowym koÊciele parafialnym
pw. Êw. Idziego i cieszy si´ wielkim autorytetem. Drugi brat – Sylwester – równie˝ opuÊci∏ gospodarstwo rodziców i wybudowa∏ dom jednorodzinny w Kobylej Górze, gdzie zamieszkuje z ma∏˝onka Janinà i córkà. Trzeci brat – Mieczys∏aw – zmar∏ w drugim roku ˝ycia, a jego Êmierç nape∏ni∏a bólem zw∏aszcza
serce matki.
7-letni Edward rozpoczà∏ edukacj´ w Szkole Podstawowej w Kobylej Górze,
odleg∏ej o 2 km drogi prowadzàcej przez las od domu rodzinnego. Nauk´ z zakresu szko∏y Êredniej pobiera∏ w Liceum Ogólnokszta∏càcym w Ostrzeszowie,
zdobywajàc w 1965 r. Êwiadectwo dojrza∏oÊci. W swoim ˝yciorysie napisanym
wraz z proÊbà o przyjćie do Seminarium Duchownego w Poznaniu napisa∏:
„Do szko∏y zawsze szed∏em z sympatià, tam przecie˝ dowiedzia∏em si´ zawsze
coÊ nowego [...]. W tym roku ˝ycie szkolne mi si´ skoƒczy∏o, skoƒczy∏a si´
i edukacja. Postanowi∏em w miar´ mo˝liwoÊci uczyç si´ dalej, poznawaç tajniki
˝ycia i szukaç szczerej prawdy”2.
1
Z testamentu ks. Edwarda Nawrota. Nasz Kiekrz. Miesićznik Parafii Êw. Micha∏a Archanio∏a i Wniebowzićia NMP. R. 2005, nr 9, s. 2.
2
R. P a j s z c z y k, Kazanie na pogrzebie Ê. p. Ksi´dza Kanonika Prof. Dra hab. Edwarda
Nawrota. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 6.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 11
˚YCIE I DZIA¸ALNOÂå KS. PROF. UKSW DRA HAB. E. NAWROTA
11
Parafia Kobyla Góra, nale˝àca obecnie do diecezji kaliskiej, zawsze obfitowa∏a w liczne powo∏ania kap∏aƒskie i zakonne. By∏ to skutek ofiarnej pracy
miejscowych duszpasterzy, otaczajàcych si´ licznym gronem ministrantów. Nale˝a∏ do nich równie˝ Edward, który s∏u˝y∏ przy o∏tarzu w wieku ch∏opićym
i m∏odzieƒczym. Wielkim autorytetem by∏ dla niego miejscowy proboszcz ks.
Jan Markula, repatriant z Kresów Wschodnich, o którym napisa∏ w testamencie: „Stokrotne dzi´ki sk∏adam Ê. p. Ks. Kan. Janowi Markulowi za przyk∏ad
kap∏aƒskiego ˝ycia”. OczywiÊcie na decyzj´ poÊwiecenia si´ s∏u˝bie kap∏aƒskiej
najwi´kszy wp∏yw mia∏ idealny wprost przyk∏ad religijnego ˝ycia rodziców.
Z domu rodzinnego wyniós∏ cnot´ pobo˝noÊci, o której pisa∏ jego prefekt, ks.
Tadeusz Fudziƒski: „Widywa∏em go u Sto∏u Paƒskiego na pierwsze piàtki, na
Mszy Êw., czy Nowennie do Matki Bo˝ej Nieustajàcej Pomocy [...]. Obierajàc
drog´ do Seminarium Duchownego, sàdz´, ˝e dobrze si´ nad tym zastanowi∏
i decyzj´ podjà∏ z pobudek g∏´bokiej swej wiary Êwi´tej”3.
Od poczàtku ˝ycie naszego bohatera cechowa∏ wielki realizm, Wiedzàc, ˝e
w dobie gomu∏kowskiego socjalizmu otwarte przyznanie si´ do podjćia studiów seminaryjnych mo˝e zawa˝yç na zdaniu egzaminu maturalnego, napisa∏
w ankiecie, i˝ po zdaniu matury podejmie studia medyczne. Majàc natomiast
Êwiadectwo dojrza∏oÊci poÊpieszy∏ z nim do poznaƒskiego Seminarium Duchownego i wkrótce przekroczy∏ furt´ wielkopolskiego Wieczernika. 6-letnie
studia filozoficzno-teologiczne uwieƒczy∏ przyjćiem Êwieceƒ kap∏aƒskich, które otrzyma∏ 20 V 1971 r. z ràk metropolity poznaƒskiego arcybiskupa Antoniego Baraniaka w archikatedrze na Ostrowiu Tumskim.
2. Pos∏uga duszpasterska
Z m∏odzieƒczym zapa∏em nasz neoprezbiter rozpoczà∏ pos∏ugiwanie Ludowi Bo˝emu najpierw w Rozdra˝ewie, nast´pnie we Lwówku Wlkp., K´b∏owie,
Dolsku, Komornikach, w poznaƒskim Sp∏awiu i w parafii Wszystkich Âwi´tych w Poznaniu. Przeszed∏ wić z siejbà S∏owa Bo˝ego i pos∏ugà sakramentalnà przez wiejskie i miejskie wspólnoty parafialne, koƒczàc swojà prac´ wikariuszowskà w stolicy archidiecezji. Posiada∏ dar ∏atwego nawiàzywania kontaktów zw∏aszcza z m∏odzie˝à, a dziatwa szkolna usi∏owa∏a dotknàç jego sutanny. Nigdy nie wstydzi∏ si´ mi∏oÊci do Boga i ludzi, nie ukrywa∏ si´ z nià, ale
– jak mówi∏ kaznodzieja na jego pogrzebie – „stawa∏a si´ ona jego prawdziwà
chlubà i dumà”4
Metropolita poznaƒski Jerzy Stroba 1 IX 1983 r. mianowa∏ 36-letniego kap∏ana proboszczem w Kiekrzu. Z tà podpoznaƒskà parafià zwiàza∏ on swoje
3
4
T a m ˝ e.
R. P a j s z c z y k, Kazanie..., s. 6.
12
3/04/2006
20:01
Page 12
KS. JÓZEF MANDZIUK
[4]
˝ycie i pozosta∏ jej wierny do koƒca. W tym miejscu mo˝na pokusiç si´ o charakterystyk´ jego dzia∏alnoÊci jako ojca parafii. Wobec swoich parafian by∏ on
duszpasterzem wyrozumia∏ym, ˝yczliwym, serdecznym i bezpoÊrednim. Na ich
zaproszenie bra∏ udzia∏ w uroczystoÊciach z okazji Êlubów, chrztów, imienin,
jubileuszy. Oto relacja Albina Fizka, dotyczàca postawy proboszcza wobec ludzi: „By∏ styczeƒ 2003 r. W trakcie budowy domu, b´dàcego w stanie surowym, ks. Edward widzàc Êwiat∏o wszed∏ po kol´dzie. Kiedy powiedzia∏em, ˝e
tu jeszcze nie mieszkam, dopiero buduj´, ksiàdz rzek∏, ˝e to nie przeszkadza,
aby odbyç wizyt´ duszpasterskà. Oznajmi∏em, ˝e mam pokój na pi´trze, ale
mo˝na tam wejÊç tylko po drabinie, bo nie ma jeszcze schodów. Ksiàdz na to
odpowiedzia∏: jak pan tam wchodzi, to i ja spróbuj´. PoÊwićenie odby∏o si´.
Ksiàdz kawy nie wypi∏, ale na mojà proÊb´ skosztowa∏ wiÊniowej nalewki. Kol´da trwa∏a pó∏ godziny, bo proboszcz chcia∏ poznaç nowego parafianina. Odtàd polubiliÊmy si´ ze wzajemnoÊcià na wszystkie pozosta∏e lata”5. D∏ugoletni
proboszcz kierski stara∏ si´ byç blisko swoich wiernych zarówno w kancelarii,
jak i na ambonie, czy w konfesjonale. Wszystkie sprawy zwiàzane z administracjà parafii zna∏ szczegó∏owo i za∏atwia∏ we w∏asnym zakresie, b´dàc jednak zawsze otwartym na propozycje parafian. Tu˝ po objćiu parafii kierskiej
powo∏a∏ do istnienia 12-osobowà Rad´ Duszpasterskà, z którà ÊciÊle wspó∏pracowa∏. Gospodarstwo plebanijne prowadzi∏a p. Ewa Kabaciƒska, która pomaga∏a równie˝ w kancelarii, cieszàc si´ du˝ym autorytetem wÊród parafian
i licznych goÊci. Plebania bowiem zawsze by∏a otwarta i s∏yn´∏a z goÊcinnoÊci.
Sam proboszcz na propozycj´ poÊwićenia si´ tylko nauce, odpowiada∏, ˝e nie
wyobra˝a sobie ˝ycia bez duszpasterstwa parafialnego w ukochanym Kiekrzu
nad pi´knym jeziorem.
Do obs∏ugi duszpasterskiej ok. 3-tysićznej parafii proboszcz korzysta∏ z pomocy ksi´˝y poznaƒskich. W l. 1985-1998 w niedziele i Êwi´ta s∏u˝y∏ w konfesjonale i na ambonie ks. mgr Feliks Lenort, kanonik honorowy poznaƒskiej kapitu∏y katedralnej, dyrektor Biblioteki PWT w Poznaniu. Po nim w parafii pomaga∏ ks. Kazimierz Flotyƒski z osiedla Z∏otniki, kanonik honorowy szamotulskiej kapitu∏y kolegiackiej. Od 2000 r. w domu parafialnym „Arka” jako rezydent zamieszka∏ ks. mgr Stanis∏aw Duda, lektor j´zyka ∏aciƒskiego na Wydziale Teologicznym UAM w Poznaniu, który w∏àczy∏ si´ równie˝ w prac´ parafialnà6. W l. 1987-1997 w∏adza seminaryjna przesy∏a∏a do parafii kierskiej ka˝dego
roku diakona na praktyk´ duszpasterskà, który m.in. katechizowa∏ m∏odzie˝7.
Proboszcz ÊciÊle wspó∏pracowa∏ z siostrami Matki Bo˝ej Mi∏osierdzia, które
w 1928 r. otworzy∏y dom dla zaniedbanych moralnie dziewczàt, zwany „Do-
5
Zb. w∏. autora, Relacja Albina Fizka o postawie ks. Nawrota wobec ludzi.
E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy. Poznaƒ 2002, s. 264-265.
7
T a m ˝ e, s. 291.
6
[5]
3/04/2006
20:01
Page 13
13
mem Serca Jezusowego”. W 1929 r. przez kilka miesićy w klasztorze kierskim
przebywa∏a Êw. Faustyna Kowalska, wielka aposto∏ka Bo˝ego Mi∏osierdzia8.
W latach proboszczowania ks. Edwarda siostry zorganizowa∏y „przechowalni´
dla dzieci”, zajmowa∏y si´ samotnymi matkami i szerzy∏y kult Bo˝ego Mi∏osierdzia. W 1999 r. ukoƒczy∏y budow´ okaza∏ego Domu Pomocy Samotnej Matce
„Pro Vita”9. Jedna z sióstr – s. Paula Jadwiga Buczyƒska od wrzeÊnia 1993 r.
przez wiele lat bardzo zaanga˝owana by∏a w katechezie miejscowych dzieci.
Ks. Edward Nawrot obok wielkiego zaanga˝owania duszpasterskiego okaza∏ si´ znakomitym organizatorem i gospodarzem wspólnoty parafialnej. Wizytówkà Kiekrza by∏a Êwiàtynia parafialna pw. Êw. Micha∏a Archanio∏a i Wniebowzićia NMP, w której w ka˝dà niedziel´ i Êwi´ta nakazane sprawowano cztery
Msze Êw. Od 1985 r. na odpust wrzeÊniowy Ksićia Anio∏ów przybywajà pielgrzymki z okolicznych parafii. Gruntownà restauracj´ XVI-wiecznego obiektu
sakralnego proboszcz podjà∏ po „Jesieni Ludów” w 1989 r. Na poczàtku wyremontowa∏ wie˝´ koÊcielnà, której he∏m i opierzenia zosta∏y wykonane z blachy
miedzianej. W 1994 r. odnowi∏ zabytkowe organy oraz posadzk´, a w roku nast´pnym przeprowadzi∏ malowanie wn´trza oraz z∏ocenie o∏tarzy, dokonane
przez pracowni´ konserwatorskà Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu.
Z inicjatywy gospodarza parafii zmodernizowano zakrysti´, za∏o˝ono posadzk´ w dzwonnicy-kruchcie, a w 1999 r. zainstalowano w koÊciele alarm antyw∏amaniowy, gdy˝ by∏y próby w∏amania do sejfu w zakrystii10. W l. 2001-2002 pod
okiem proboszcza dokonano renowacji dachu z wymianà wi´êby dachowej
i po∏o˝eniem nowej dachówki, a opierzenia i rynny wykonano z blachy miedzianej. W 2003 r. przeprowadzono drena˝ wokó∏ koÊcio∏a i zainstalowano
grawitacyjnà wentylacj´ wn´trza nawy Êwiàtyni. Wreszcie w 2004 r. wykonano
renowacj´ zewn´trznych murów koÊcio∏a przez zdjćie zmursza∏ego tynku, dokonanie wyprawek w ubytkach w murze, na∏o˝enie nowego tynku, pomalowanie elewacji. Wszystkie prace zosta∏y przeprowadzone pod nadzorem konserwatora zabytków11.
W Z∏otnikach przy krzy˝u przydro˝nym, w pobli˝u miejscowej szko∏y, od
1990 r. sprawowano Msz´ Êw. w niedziele i Êwi´ta. Po roku przeniesiono si´
z nabo˝eƒstwami do pomieszczenia, przekazanego przez miejscowe uczelniane gospodarstwo rolne, w którym urzàdzono tymczasowa kaplic´. Przez pi´ç
lat obs∏ugiwa∏ jà chrystusowiec, ks. dr Antoni Tomala, kapelan z Kiekrza. Proboszcz jednak nosi∏ si´ z zamiarem wzniesienia Êwiàtyni. I rzeczywiÊcie
w 1996 r. arcybiskup poznaƒski Juliusz Paetz poÊwići∏ kamieƒ w´gielny pod
E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy, s. 200.
M. E. J a k u b o w s k a, Siostry Matki Bo˝ej Mi∏osierdzia. Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 44: 1993, nr 9, s. 351-353.
10
11
Dane z Kroniki parafii w Kiekrzu [od 1967 r.], passim.
8
9
14
3/04/2006
20:01
Page 14
KS. JÓZEF MANDZIUK
[6]
nowy obiekt sakralny, wzniesiony na gruncie podarowanym przez Akademi´
Rolniczà w Poznaniu. Ten˝e metropolita poznaƒski 5 X 1999 r. konsekrowa∏
nowà Êwiàtyni´, która otrzyma∏a wezwanie Êw. Faustyny12. W ten sposób ks.
Nawrot otrzyma∏ miano jednego z budowniczych koÊcio∏ów w Archidiecezji
Poznaƒskiej.
Na uwag´ zas∏uguje równie˝ odrestaurowanie koÊció∏ka pw. Âw. Stanis∏awa
Biskupa i Mćzennika w Chybach. MiejscowoÊç ta w 1997 r. zosta∏a wy∏àczona
z parafii kierskiej i inkorpowana do nowo utworzonej parafii pw. Êw. Józefa
w Baranowie.
Ks. Edward Nawrot, jako goràcy patriota, pragnà∏, by ziemia polska us∏ana
by∏a znakami wiary chrzeÊcijaƒskiej. Stàd z jego inicjatywy wiosnà 1992 r. na
terenie parafii umieszczono krzy˝e przydro˝ne: na Chwaliszowie, osiedlu Micha∏kowo i w Chybach Dolnych, a pi´ç lat póêniej w Kobylnikach Ma∏ych.
W 1995 r. w miejscu zniszczonych kapliczek przydro˝nych w Kiekrzu postawiono dwie nowe figury na murowanych coko∏ach: Êw. Jana Nepomucena i Êw.
Wawrzyƒca. W roku nast´pnym odnowiono zniszczonà figur´ Niepokalanej
Dziewicy w parku sanatoryjnym13.
Proboszcz kierski wielkà wag´ przywiàzywa∏ do cmentarza, jako miejsca
kultu katolickiego. Jego zas∏ugà by∏o wzniesienie kaplicy pogrzebowej, wed∏ug
projektu zaprzyjaênionego architekta Zdzis∏awa Wojciechowskiego, która
w póêniejszym czasie zosta∏a wyposa˝ona w komor´ ch∏odniczà. Z m∏odzie˝à
i parafianami uporzàdkowa∏ cmentarz w pobli˝u koÊcio∏a, postawi∏ krzy˝
cmentarny i wykona∏ utwardzenie nawierzchni alejek.
W 1990 r. dzi´ki staraniom ks. Nawrota zwrócono parafii dzia∏k´ przylegajàcà do koÊcio∏a, a w 1996 r. ponad 30 ha gruntów zamiennych. Na dzia∏ce
urzàdzono parking parafialny, a na pozosta∏ym terenie w 2005 r. – tu˝ przed
Êmiercià kap∏ana – powsta∏ stadion parafialny wraz z parkingiem, uporzàdkowanym przed dniem jego pogrzebu. Pod koniec 1991 r. oddano do u˝ytku
Dom Parafialny „Arka”, zaprojektowany gratisowo przez znanego nam ju˝
architekta Zdzis∏awa Wojciechowskiego. Poczàtkowo w budynku uczy∏y si´
dzieci z zerówki oraz z klas I-III w∏àcznie, a w l. 1994-2000 pozosta∏a tylko zerówka. Do 2001 r. „Arka” by∏a te˝ siedzibà Rady Osiedla Kiekrza, która nast´pnie przenios∏a si´ do miejscowego gimnazjum. Aktualnie w domu mieÊci
si´ Klub Seniora, Parafialny Oddzia∏ Akcji Katolickiej z biblioteczka parafialnà14, KSM z Klubem M∏odzie˝owym, Ko∏o Przyjació∏ „Radia Maryja” oraz
T a m ˝ e, s. 266.
14
W latach „stanu wojennego” ks. Nawrot w jednym z pomieszczeƒ na strychu plebanijnym urzàdzi∏ biblioteczk´ ksià˝ek zakazanych. Nad przechowywaniem prohibitów czuwa∏a
dr ¸ucja ¸ukasiewicz z UAM, zwiàzana z duszpasterstwem akademickim dominikanów poznaƒskich.
12
13
[7]
3/04/2006
20:01
Page 15
15
Parafialny Oddzia∏ Caritasu, za∏o˝ony w grudniu 2000 r. Od 1993 r. w budynku znalaz∏ siedzib´ Klub Sportowy „Arka”, który by∏ „oczkiem w g∏owie” proboszcza. Klub od poczàtku by∏ dwusekcyjny: pi∏ka no˝na i bryd˝ sportowy.
W obu sekcjach ks. Edward by∏ mocno zaanga˝owany. Potrafi∏ bowiem dobrze rozgrywaç partie bryd˝owe i pojawiaç si´ na boisku w charakterze zawodnika w meczach pi∏karskich, a tak˝e jako kibic wÊród swoich podopiecznych. B´dàc nawet w szpitalu interesowa∏ si´ rozgrywkami i cieszy∏ lub smuci∏
z postawy swoich zawodników.
Ks. Edward Nawrot, b´dàc wybitnym humanistà ceni∏ ksià˝ki, porzàdek
i pi´kno. K∏ad∏ du˝y nacisk na wyglàd plebani i ogrodu w myÊl dewizy Cycerona, i˝ do szcz´Êcia potrzebna jest biblioteka i ogród. W latach jego administrowania parafià wykonano nast´pujàcy zakres robot na budynku plebanijnym: wymieniono pod∏ogi, u∏o˝ono boazeri´, dokonano wymiany instalacji wodociàgowej, kanalizacyjnej i elektrycznej, za∏o˝ono anten´ telewizyjnà oraz instalacj´
telefonicznà i antyw∏amaniowà, dokonano prze∏o˝enia pokrycia dachowego
i dokonano zamiany centralnego ogrzewania z w´glowego na olejno-gazowe,
wymieniajàc przy tym instalacje i grzejniki z ˝eliwnych na panelowe. W kuchni
dokonano wymiany okna, kuchenki w´glowej na elektrycznà, a nast´pnie na gazowà, wyposa˝ono w zestaw mebli kuchennych, u∏o˝ono glazur´ na Êcianie i posadzce. Przeprowadzono remont ∏azienek z po∏o˝eniem glazury i wymiana wyposa˝enia. W salonie wymieniono okna i za∏o˝ono od zewnàtrz okratowanie,
na pod∏odze u∏o˝ono panele, zainstalowano dwa ˝yrandole kryszta∏owe jako
oÊwietlenie, wyposa˝ono w odpowiednie meble (kredens, stó∏ rozsuwany, dwa
komplety krzese∏, dwa fotele, kredens z witrynà). Wreszcie kancelaria otrzyma∏a nowe umeblowanie: szaf´ na akta, witryn´ oszklonà, biurko, lamp´ sufitowà,
zegar Êcienny, sejf, krzes∏a, faks. W zamiarach proboszcza by∏o wykonanie elewacji zewn´trznej budynku plebanijnego, pami´tajàcego czasy pruskie.
Przez wszystkie lata duszpasterzowania ks. Nawrota przy udziale t∏umu
wiernych urzàdzano procesj´ Bo˝ego Cia∏a, której czwarty o∏tarz znajdowa∏ si´
przy klasztorze sióstr Matki Bo˝ej Mi∏osierdzia. Szerokim echem odbi∏o si´
kazanie ks. prof. Józefa Mandziuka, wyg∏oszone tam podczas ostatniej procesji
w 2005 r., w którym kaznodzieja jak gdyby przeczuwajàc bliskie odejÊcie swojego Przyjaciela do „domu Ojca” z∏o˝y∏ Mu wyrazy wdzićznoÊci za dokonane
dzie∏a w jego twórczym ˝yciu.
Od 1984 r. parafianie kierscy, niekiedy w liczbie ponad 20 osób, uczestniczyli w pieszej pielgrzymce z katedry poznaƒskiej do Cz´stochowy, w niedziele
po 8 maja na odpust do Chyb oraz w niedziele po 8 wrzeÊnia na odpust do Soboty. Zdarza∏o si´, ˝e w pielgrzymce do Chyb bra∏o udzia∏ ok. 200 osób. By∏a
to wtedy tak˝e okazja do manifestacji niezadowolenia z panujàcego systemu
politycznego.
Ulubionà formà duszpasterskà ks. Edwarda by∏y niemal coroczne krajowe
wyjazdy autokarowe w celach pielgrzymkowych do ró˝nych sanktuariów pol-
16
3/04/2006
20:01
Page 16
KS. JÓZEF MANDZIUK
[8]
skich. Z ostatnià pielgrzymkà wyruszy∏ 8 VIII 2005 r. do Cz´stochowy, Zakopanego, Kalwarii Zebrzydowskiej. Wróci∏ niemal resztkami si∏ i by∏a to jego
prawdziwa „Kalwaria”. Niewàtpliwie proboszcz kierski by∏ te˝ jednym z najwi´kszych organizatorów pielgrzymek zagranicznych na prze∏omie XX/XXI
stulecia. I tak w 1984 r. zorganizowa∏ grup´ pielgrzymkowà do Lourdes i La
Salette we Francji, w 1985 i 1986 r. do Padwy, Asy˝u, Rzymu i Loreto,
w 1988 r. do Altöting w Bawarii, Montserrat w Hiszpanii i Fatimy w Portugalii15. W latach nast´pnych wierni kierscy ze swoim duszpasterzem odwiedzili:
Medjugorie w Jugos∏awii (1990), Lourdes i Santiago de Compostela (1992),
Ziemi´ Âwi´tà (samolotem – wiosna 1993), Einsiedeln w Szwajcarii, Rzym
i San Giovanni Rotondo (lato 1993), Wilno – Ostra Brama (1993), Pary˝
i Londyn (1994), Levo¯a na S∏owacji (1994), Grecj´ (1996), Poczdam i Neuzelle (1996), Norwegi´ i Dani´ (1996), Prag´ czeskà (1996, 1997), Tunezj´ (samolotem – 1997), Pary˝, Mont Saint Michel i Lisieux we Francji (1998), Grodno
i Nowogródek na Bia∏orusi (1998), Sankt Petersburg (pociàgiem 1999), Ziemi´ Âwi´tà (samolotem – 2000), W∏ochy (2000), Fatima, Santago de Compostela i Avila (2001)16. W ostatnià pielgrzymk´ zagranicznà wyruszy∏ ze swoimi
parafianami 5 VI 2005 r. do krajów ba∏tyckich. Na pytanie w∏asnego lekarza,
czy powinien jechaç w tak trudnà podró˝, odpowiedzia∏: „Doktorze, jeÊli teraz
nie pojad´, to nie pojad´ tam ju˝ nigdy”17.
Nale˝y równie˝ zaznaczyç, ˝e duszpasterz kierski cz´sto organizowa∏ wyjazdy samochodowe w kilkuosobowych grupach oraz autokarowe do okolicznych
miejscowoÊci w celu poznania zabytków sakralnych, architektury dworków
wielkopolskich, pa∏aców, rezerwatów przyrody. Wszystkie wyjazdy zarówno
krajowe, jak i zagraniczne zbli˝a∏y wiernych do swojego duszpasterza, który
karmi∏ ich swojà pobo˝noÊcià i wiedzà, a tak˝e bawi∏ ˝artem i zdolnoÊcià naÊladowania osób medialnych, zw∏aszcza prezydenta Lecha Wa∏´sy.
Obok ogromnego nawa∏u zaj´ç duszpasterskiej, nie mówiàc ju˝ o dzia∏alnoÊci naukowej, ks. Edward Nawrot znalaz∏ czas na prac´ w latach 19872001 w charakterze s´dziego Metropolitalnego Sàdu Duchownego w Poznaniu. Na ten temat tak mówi∏ pracownik tego˝ Sàdu ks. dr Rafa∏ Pajszczyk w kazaniu pogrzebowym: „Piszàc sàdowe wota, dekrety, czy te˝ formu∏ujàc nieraz
zawi∏e wyroki potrafi∏ wczytaç si´ w po∏o˝enie ludzi, którym ˝ycie si´ pogmatwa∏o, a istnia∏y prawne warunki, by to ˝ycie mogli sobie uporzàdkowaç i wprowadziç pokój sumienia. Prac´ w Sàdzie wykonywa∏ niezwykle sprawnie i sumiennie. Pyta∏em go kiedyÊ, ˝e b´dàc proboszczem i naukowcem, tak szybko
oddaje opracowane wyroki. Da∏ mi wtedy takà odpowiedê: Nie mog´ przed∏u˝aç pisania wyroku, bo jeÊli stwierdzono niewa˝noÊç ma∏˝eƒstwa, to znaczy, ˝e ci
Kronika parafii Kiekrz, s. 61 n.
Ta m ˝ e,passim.
17
Zb. w∏. autora, List dra Radoslawa Stempina z 19 XII 2005 r.
15
16
[9]
3/04/2006
20:01
Page 17
17
ludzie mogà przyst´powaç do sakramentów Êw. Nie chc´, ˝eby przez mojà opiesza∏oÊç ktoÊ niepotrzebnie mia∏ zamkni´tà drog´ do spowiedzi i Komunii Êw. Nie chc´
kiedyÊ odpowiadaç za to przed Bogiem”18. Niewàtpliwie cura animarum Ksi´dza
Edwarda przejawia∏a si´ w tym wypadku w stopniu najwy˝szym.
KreÊlàc sylwetk´ duszpasterza kierskiego, nale˝y jeszcze podkreÊliç jego zaanga˝owanie w procesie beatyfikacyjnym s∏ugi Bo˝ego ks. Ignacego Posadzego, wspó∏za∏o˝yciela Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii zagranicznej i za∏o˝yciela zgromadzenia Misjonarek Chrystusa Króla. Jako delegat biskupi
z w∏aÊciwà dyskrecjà i kompetencjà przes∏uchiwa∏ niektórych Êwiadków Êwi´toÊci ˝ycia s∏ugi Bo˝ego.
Metropolita poznaƒski, widzàc trud i doceniajàc osiàgnićia duszpasterskie
proboszcza kierskiego w 1999 r. obdarzy∏ go godnoÊcià kanonika honorowego
poznaƒskiej kapitu∏y kolegiackiej. Ks. Edward ceni∏ sobie to wyró˝nienie, lecz
jego marzeniem nie by∏ strój kanonicki, lecz toga profesorska.
3. Droga do katedry uniwersyteckiej
Ks. Edward Nawrot w swojej wizji twórczoÊci naukowej musia∏ pokonaç
liczne trudnoÊci, aby osiàgnàç zaszczytny tytu∏ nauczyciela akademickiego.
W wspinaniu si´ po szczeblach kariery naukowej nie mia∏ urlopów naukowych, stypendiów zagranicznych ani mo˝liwoÊci odbycia studiów stacjonarnych. Sam musia∏ uczyç si´ j´zyków obcych, zw∏aszcza niemieckiego i poznawaç tajniki metodologiczne historii, jako dyscypliny naukowej, b´dàcej „nauczycielkà ˝ycia”.
B´dàc wikariuszem „szuka∏ szczerej prawdy” poprzez zaoczne studia licencjackie na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu i magisterskie w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim19. Z m∏odzieƒczà gorliwoÊcià doje˝d˝a∏ do
Poznania na wyk∏ady i pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Mariana Banaszaka,
wielkiego humanisty i znakomitego historyka poznaƒskiego, napisa∏ prac´ licencjackà pt.: Parafia pod wezwaniem Êw. Jadwigi w Kobylej Górze w latach
1821-1939. Na jej podstawie otrzyma∏ dyplom „licentiam in theologia”, podpisanego przez wielkiego kanclerza Uczelni arcybiskupa-metropolity Antoniego
Baraniaka i dziekana ks. prof. Micha∏a Petera20. Studia w zakresie historii Koscio∏a kontynuowa∏ nadal w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, doje˝d˝ajàc
pociàgiem z Poznania na zajćia do Lublina. Tam w 1975 r. obroni∏ prac´ magisterskà pt.: Kobyla Góra – dzieje parafii w latach 1821-1945, którà przygotowa∏ pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Boles∏awa Kumora, spod r´ki którego
R. P a j s z c z y k, Kazanie..., s. 7.
J. M a n d z i u k, Ks. Edward Nawrot (1947-2005), duszpasterz, profesor, patriota. Nasz
Dziennik. R. 2005, nr 240, s. 5.
20
Arch. UKSW, Teczka ks. Edwarda Nawrota.
18
19
18
3/04/2006
20:01
Page 18
KS. JÓZEF MANDZIUK
[10]
wysz∏a wi´kszoÊç historyków KoÊcio∏a w Polsce w ostatniej çwierci XX stulecia21. Dalszym etapem edukacji wikariusza wielkopolskiego by∏y studia doktoranckie, odbyte w Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu w latach
1977-1978, uwieƒczone w czerwcu 1981 r. zdobyciem stopnia naukowego doktora teologii w zakresie historii KoÊcio∏a na podstawie rozprawy pt.: Dekanat
ostrzeszowski w granicach archidiecezji poznaƒskiej 1821-1945, napisanej pod
kierunkiem ks. Mariana Banaszaka, ówczesnego nauczyciela akademickiego
w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie22.
Po doktoracie Êwie˝o mianowany proboszcz kierski rozpoczà∏ prac´ nauczyciela akademickiego w ró˝nych szko∏ach poznaƒskich. Prowadzi∏ wić zajćia
z zakresu historii KoÊcio∏a na studiach zaocznych i katechetycznych w PWT
(do 1992), gdzie by∏ te˝ recenzentem prac magisterskich i cz∏onkiem komisji
egzaminacyjnych. W l. 1992-1995 pe∏ni∏ obowiàzki kapelana Wy˝szej Szko∏y
Oficerskiej im. Stefana Czarnieckiego w Poznaniu, prowadzàc tam wyk∏ady
z etyki normatywnej. Za t´ dzia∏alnoÊç otrzyma∏ stopieƒ oficerski kapitana
Wojska Polskiego23. Od 1992 r. wyk∏ada∏ równie˝ w Instytucie Duszpasterstwa
Emigracyjnego w Poznaniu, wià˝àc si´ mocno ze Zgromadzeniem Ksi´˝y
Chrystusowców. Ponadto od 1990 r. by∏ katechetà w Technikum Ogrodniczym
w Rokietnicy. Znane tez by∏y jego audycje w Katolickim Radio Poznaƒ. Cz´sto
wyst´powa∏ jako prelegent w poznaƒskich Dniach Kultury ChrzeÊcijaƒskiej.
W latach 80-90-tych ub. wieku ks. dr Nawrot otrzyma∏ cz∏onkostwo kilku towarzystw naukowych: Polskiego Towarzystwa Teologicznego, Poznaƒskiego
Towarzystwa Przyjació∏ Nauk i Kaliskiego Towarzystwa Przyjació∏ Nauk oraz
towarzystw kulturalno-spo∏ecznych, m.in. Towarzystwa Przyjació∏ Ziemi
Ostrzeszowskiej – Klub w Poznaniu i poznaƒskiego oddzia∏u Towarzystwa Polsko-Serbo∏u˝yckiego. W latach 1982-1992 pe∏ni∏ funkcj´ sekretarza Sekcji
Prawno-Historycznej Polskiego Towarzystwa Przyjació∏ Nauk (Komisja Teologiczna). Od 1982 r. uczestniczy∏ w posiedzeniach zespo∏u redakcyjnego monografii Ostrów Wielkopolski – dzieje miasta i regionu. Pe∏ni∏ te˝ rol´ konsultanta
naukowego w zakresie badaƒ historycznych, dotyczàcych dziejów Wielkopolski
Po∏udniowej. Bra∏ tak˝e udzia∏ w zjazdach historyków KoÊcio∏a w Polsce, organizowanych corocznie w „bia∏ym tygodniu” po Wielkanocy.
Marzeniem ks. dra Edwarda Nawrota by∏o uzyskanie stopnia doktora habilitowanego celem wi´kszej s∏u˝by dla nauki polskiej. Droga do habilitacji by∏a
d∏uga i wyboista. Cieszàc si´ przyjaênià ks. prof. dra hab. Józefa Swastka
21
Zob. J. M a n d z i u k, Kumor Boles∏aw. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.
T e n ˝ e. T. 9. Warszawa 2006 [w druku].
22
Ks. Józef Mandziuk swojemu Nauczycielowi – Ksi´dzu Profesorowi Marianowi Banaszakowi dedykowa∏ t. 1, cz. 3 (1417-1520) monografii milenijnej pt.: Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. Warszawa 2005 Wydaw. UKSW, 4°, ss. 471.
23
Arch. UKSW, ˚yciorys ks. Edwarda Nawrota. Teczka ks. Edwarda Nawrota.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 19
19
z Wroc∏awia, wybra∏ tamtejszy Papieski Wydzia∏ Teologiczny, gdzie w 1998 r.
z∏o˝y∏ dokumentacj´ wraz z dorobkiem naukowym i rozprawà habilitacyjnà
pt.: Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce (Wroc∏aw 1997). Otrzyma∏ trzy pozytywne oceny profesorów: wspomnianego ks. Józefa Swastka, Krystyna Matwijowskiego z Uniwersytetu Wroc∏awskiego i Stanis∏awa Nawrockiego z Uniwersytetu Poznaƒskiego24. Kolokwium habilitacyjne po pokonaniu
wielu przeszkód odby∏o si´ dopiero 24 I 2000 r., a zatwierdzenie CKK nastàpi∏o w listopadzie tego˝ roku.
W 2001 r. ks. dr hab. Edward Nawrot z∏o˝y∏ podanie z proÊbà o zatrudnienie
w charakterze nauczyciela akademickiego w Uniwersytecie Kardyna∏a Stefana
Wyszyƒskiego w Warszawie. 1 paêdziernika t. r. otrzyma∏ etat adiunkta przy Katedrze Historii KoÊcio∏a w Czasach Najnowszych na Wydziale Nauk Historycznych i Spolecznych. Po uzyskaniu pozytywnej opinii prof. UKSW dra hab. Wies∏awa Jana Wysockiego25. Rada Wydzia∏u w dniu 27 V 2002 r. podj´∏a uchwa∏´
w sprawie powo∏ania go na stanowisko profesora nadzwyczajnego, którà 20
czerwca zatwierdzi∏ Senat UKSW. Na tej podstawie rektor Uczelni ks. prof. dr
hab. Roman Bartnicki z dniem 1 X 2002 r. powo∏a∏ Profesora na kierownika
Katedry Historii KoÊcio∏a w Czasach Najnowszych26. W ten sposób marzenia ks.
Edwarda w pe∏ni sta∏y si´ rzeczywistoÊcià. W swojej Osobie po∏àczy∏ urzàd proboszcza kierskiego ze stanowiskiem kierownika katedry uniwersyteckiej. Dosadnie jego osobowoÊç ujà∏ kaznodzieja w dniu pogrzebu, mówiàc: „Takiego kap∏ana jak on Archidiecezja Poznaƒska mia∏a tylko jednego: proboszcza i profesora zarazem, budowniczego i duszpasterza, pielgrzyma i sportowca”27.
Profesor ka˝dego tygodnia w roku akademickim doje˝d˝a∏ samochodem,
pociàgiem, tramwajem i autobusem z Kiekrza na warszawskie Bielany lub
M∏ociny. Z Warszawy powraca∏ „wzruszony i szcz´Êliwy”. Cz´sto po powrocie
udawa∏ si´ w nocy do koÊcio∏a, by sprawowaç Eucharysti´28. By∏ to niewàtpliwie
wyraz jego pobo˝noÊci i g∏´bokiego ˝ycia wewn´trznego.
Na Uczelni warszawskiej studenci z wielkim zainteresowaniem s∏uchali wyk∏adów kursorycznych z zakresu historii KoÊcio∏a w czasach najnowszych oraz
monograficznych, zwiàzanych z dziejami KoÊcio∏a wielkopolskiego. Cz´sto jego wystàpienia mia∏y „przerywniki” w postaci anegdot historycznych. W ka˝dy
wtorek mi´dzy 1130 a 1300 odbywa∏y si´ seminaria magistrancko-doktoranckie.
Jeden z doktorów tak pisa∏ o swoim promotorze: „Ju˝ na pierwszych zajćiach
24
Arch. PWT we Wroc∏awiu, Opinie recenzentów. Teczka ks. Edwarda Nawrota.
Arch. UKSW, W. J. W y s o c k i, Opinia o dorobku naukowym ks. dra hab. Edwarda Nawrota, adiunkta na Wydziale Nauk Historycznych i Spo∏ecznych UKSW. Teczka ks. Edwarda
Nawrota.
26
Arch. UKSW, Teczka ks. Edwarda Nawrota.
27
R. P a j s z y k, Kazanie..., s. 7.
28
Zb. w∏. autora, List R. Stempina z 19 XII 2005 r., s. 2.
25
20
3/04/2006
20:01
Page 20
KS. JÓZEF MANDZIUK
[12]
widaç by∏o, ˝e Ksiàdz jest wybitnym dydaktykiem, który kocha∏ m∏odzie˝, a zaanga˝owaniem w swojà prac´ pokazywa∏ studentom i doktorantom, ˝e tylko
systematyczny wysi∏ek nad poszerzeniem swej wiedzy przynosi satysfakcjonujàce rezultaty. Imponowa∏a mi jego otwartoÊç na problemy studentów i to nie
tylko merytoryczne, zwiàzane z przygotowywanymi przez nich pracami, lecz
tak˝e na ˝yciowe sprawy, z którymi zawsze mogli si´ do niego zwróciç. Mia∏
jednak ÊwiadomoÊç, ˝e seminarium i wyk∏ad to zbyt ma∏o, by oprócz historii
nauczyç tak˝e odpowiedzialnoÊci za losy paƒstwa”29. W tym miejscu nale˝a∏y
podkreÊliç, ˝e Profesor pa∏a∏ wielkim patriotyzmem, który usi∏owa∏ przekazaç
m∏odzie˝y. Kocha∏ Polsk´, zna∏ jej histori´ i bardzo pragnà∏, by budowa∏a swoje dzieje na sprawdzonych wartoÊciach ewangelicznych. W swoim patriotyzmie
by∏ radykalistà, nie przyjmowa∏ hipokryzji, dwulicowoÊci, zbyt daleko posuni´tych kompromisów. Swoich studentów i przyjació∏ informowa∏ o listach, pisanych w obronie pokrzywdzonych przez liberalne Êrodki masowego przekazu.
Na kilka miesićy przed Êmiercià ks. Nawrot wypromowa∏ dwóch swoich
pierwszych doktorów: Krzysztofa ¸ojka, który obroni∏ prac´ pt.: Nekropolie
Ostro∏´ki. Studium antropologiczno-historyczne oraz Marka Aleksandra Jakubiaka, autora rozprawy pt.: Relacje paƒstwo-KoÊció∏ katolicki na tle polityki wychowawczo-oÊwiatowej sanacji. Ch´tnie podejmowa∏ obowiàzki recenzenta rozpraw
doktorskich, b´dàc z jednej strony dociekliwym, a z drugiej wielce ˝yczliwym dla
m∏odych adeptów nauki. Trzech moich doktorów (ks. Bogdan Dàbrowski, Zakony na Âlàsku od po∏owy XVIII wieku do Kulturkampfu, ks. W∏adys∏aw Kret, Dzieje
parafii Êwi´tych Wojciecha i Stanis∏awa w Rzeszowie w latach 1948-1989 i Micha∏
Zawadka, Kanclerz Jan Zamoyski a innowiercy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów) zawdzićza mu pozytywnà opini´ w swojej drodze ad lauream doctoralis.
Jest rzeczà zdumiewajàca, i˝ ks. Edward Nawrot, majàc pe∏nà ÊwiadomoÊç
rozwijajàcej si´ choroby, z wielkim wysi∏kiem pracowa∏ intensywnie nad
„ksià˝kà profesorskà”, której nada∏ tytu∏: W cieniu Krzy˝a i menory. Mo˝na jego postaw´ w tym wzgl´dzie porównaç do Êp. ks. prof. dra hab. Kazimierza
Kloskowskiego z UKSW, który w miesiàcach przed przedwczesnà Êmiercià napisa∏ najwa˝niejsze swoje dzie∏a naukowe30.
4. Ocena twórczoÊci naukowej
Ks. Edward Nawrot w swoich badaniach naukowych skupi∏ si´ przede
wszystkim na dziejach KoÊcio∏a wielkopolskiego, idàc Êladem dwóch wielkich
29
M. A. J a k u b i a k, Wspomnienie o Ksi´dzu Profesorze Edwardzie Nawrocie. Saeculum
Christianum. R. 12: 2005, nr 2, s. 37.
30
J. M a n d z i u k, Kloskowski Kazimierz. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.:
T e n ˝ e. T. 9. Warszawa 2006 [w druku]. Zob. Kazimierz Kloskowski (1953-1999). Red. J. M.
D o ∏ ´ g a, J. M e l l e r. Olecko 2000.
[13]
3/04/2006
20:01
Page 21
21
historyków poznaƒskich: ks. Józefa Nowackiego (1895-1964)31 i ks. Mariana
Banaszaka (1926-1997)32. Ca∏oÊç jego dorobku naukowego mo˝na podzieliç na
cztery dzia∏y: 1. Dzieje koÊcielne Wielkopolski; 2. Biografistyka; 3. KoÊció∏ na
Wschodzie; 4. Recenzje, opracowania publicystyczne i kazania.
Ad 1. WÊród prac o przesz∏oÊci KoÊcio∏a w Wielkopolsce na pierwszym
miejscu nale˝y wymieniç monografi´ pt.: Kobyla Góra – dzieje parafii w latach
1821-194533. Ta rodzinna parafia ks. Edwarda, której poczàtki si´gajà 1387 r.,
przed 1821 r. nale˝a∏a do diecezji wroc∏awskiej, a na mocy bulli papie˝a Piusa VII De salute animarum znalaz∏a si´ w granicach archidiecezji poznaƒskiej. Autor przy jej pisaniu nie tylko wykorzysta∏ êród∏a lokalne, jak to cz´sto bywa przy pracach lokalnych, ale si´gnà∏ tak˝e do tych, które przechowywane sà w Archiwum Paƒstwowym w Poznaniu i w tamtejszym Archiwum Archidiecezjalnym oraz w tzw. Sk∏adnicy Akt Kurii Metropolitalnej w Poznaniu. Szeroko wykorzysta∏ te˝ nie mniej wartoÊciowe êród∏a drukowane. Pod
wzgl´dem konstrukcyjnym prac´ mo˝na zaliczyç do wzorowych. Zawiera ona
nie tylko szczegó∏owe przedstawienie ˝ycia religijnego katolików, ale i miejscowej ludnoÊci ˝ydowskiej.
Drugà ksià˝k´ poÊwići∏ ks. Nawrot parafii Kiekrz, w której by∏ d∏ugoletnim proboszczem. Mia∏a ona dwa wydania i by∏a rozchwytywana nie tylko
przez parafian. èród∏owa monografia w oÊmiu rozdzia∏ach ukazuje dzieje
Kietrza i okolicy od czasów najdawniejszych po okres Trzeciej Rzeczpospolitej. Zawiera aneksy, wykaz êróde∏ i opracowaƒ, 141 czarno-bia∏ych fotografii, indeks osób i miejscowoÊci oraz streszczenia w j´zyku angielskim
i niemieckim. Zosta∏a wydana na bardzo dobrym papierze kredowym i posiada solidnà opraw´. Pod wzgl´dem edytorskim stanowi wzór wydawniczy.
Autor by∏ dumny, gdy wrćza∏ swoje dzie∏o przyjacio∏om i znajomym z dedykacjà.
Profesor wiele uwagi poÊwića∏ dziejom dekanatu ostrzeszowskiego. Jego
rozprawa doktorska pt.: Dekanat ostrzeszowski 1821-194534 jest pierwszà w historiografii polskiej naukowà monografià dekanatu. Publikacja zosta∏a bardzo
starannie przygotowana z punktu widzenia materia∏ów êród∏owych oraz pokazania specyfiki geograficznej, gdy˝ na tym terenie krzy˝owa∏y si´ wp∏ywy Êlàskie, ma∏opolskie i wielkopolskie. Autor ukaza∏ zas∏ugi duchowieƒstwa w walce z zacofaniem i ciemnotà w kr´gach miejscowej ludnoÊci i przedstawicieli
w∏adz cywilnych.
31
Zob. M. B a n a s z a k, Nowacki Józef. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.
L. G r z e b i e ƒ. T. 6. Warszawa 1983, s. 552-556.
32
Zob. J. M a n d z i u k, Banaszak Marian. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.
T e n ˝ e. Warszawa 2006 [w druku].
33
Poznaƒ 1990, Wydaw. Ksi´garni Âw. Wojciecha, ss. 144.
34
Poznaƒ 2001, ss. 280.
22
3/04/2006
20:01
Page 22
KS. JÓZEF MANDZIUK
[14]
Podj´tà tematyk´ ks. Nawrot rozwija∏ w szeregu artyku∏ów naukowych.
Dzieje poszczególnych parafii interesujàcego go dekanatu omówi∏ w obszernym opracowaniu pt.: Dekanat ostrzeszowski do roku 182135. Ciekawe i nieznane dotàd epizody ˝ycia religijnego katolików w latach okupacji niemieckiej ods∏oni∏ w artykule pt.: KoÊció∏ katolicki dekanatu ostrzeszowskiego w okresie okupacji hitlerowskiej36. Nadmieni∏, i˝ z tego dekanatu a˝ pićiu ksi´˝y ponios∏o
Êmierç mćzeƒskà w obozie koncentracyjnym w Dachau. ˚ycie duchowieƒstwa
i wiernych dekanatu ostrzeszowskiego ze szczególnym uwzgl´dnieniem organizacji koÊcielnych zosta∏o przybli˝one w artykule pt.: „Ojczyzn´ wolnà racz nam
wróciç Panie”. Dekanat ostrzeszowski 1821-191837.
Z Poznaniem zwiàzana jest rozprawa habilitacyjna naszego historyka pt.:
Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce38. Autor wykorzysta∏ êród∏a
archiwalne, pochodzàce od w∏adz koÊcielnych, a zdeponowane w Archiwum
Archidiecezjalnym w Poznaniu i Gnieênie oraz lokalnych w∏adz cywilnych
przechowywane w Archiwum Paƒstwowym w Poznaniu. Swoje rozwa˝ania
opar∏ na licznych êród∏ach drukowanych, wykorzystujàc te˝ polskoj´zycznà literatur´ przedmiotu. Dotar∏ do licznych artyku∏ów w czasopismach g∏ównie
z 1930 r., przeglàdajàc w tym celu 13 dzienników, 11 tygodników, 19 miesićzników i 2 roczniki. I ta praca nosi charakter pionierski, bowiem jest pierwszà
monografià Krajowego Kongresu Eucharystycznego, odbytego w Poznaniu
w dniach 26-29 czerwca 1930 r. Na temat tego wa˝nego wydarzenia dotychczas
ukaza∏y si´ jedynie zwi´z∏e artyku∏y. Ksià˝ka charakteryzuje si´ przejrzystà
konstrukcjà wewn´trznà i zawiera obfità faktografi´, mówiàcà o kolejnych etapach Kongresu i jego owocach.
Profesor poÊwići∏ cztery inne artyku∏y zagadnieniom zwiàzanym z wydarzeniem z zakresu ˝ycia eucharystycznego w stolicy Wielkopolski, a mianowicie: „Narodowe wyznanie wiary” w Grodzie Przemys∏awa. Próba oceny w Êwietle
ówczesnej prasy39, Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce „Narodowe
wyznanie wiary w oczach L’Osservatore Romano40, Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce w ocenie ówczesnych Êwiadków41 oraz Pierwszy Krajowy
Kongres Eucharystyczny w ujćiu kultury laickiej42. Autor we wszystkich wymienionych pracach wykaza∏, i˝ trud Kongresu op∏aci∏ si´ stokrotnie. Kongres bowiem zintegrowa∏ ludnoÊç polskà, poprzecinanà przed 1918 r. kordonami gra-
35
Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 6: 1986, s. 325-370.
Rocznik Kaliski. T. 25: 1994-1995, s. 149-168.
37
ChrzeÊcijanin w Âwiecie. R. 1983, nr 112, s. 37-50.
38
Wroc∏aw 1997, Rozprawy naukowe PWT, nr 15.
39
Saeculum Christianum. R. 1: 1994, nr 2, s. 287-304.
40
Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 46: 1995, nr 10, s. 27-34.
41
T a m ˝ e. R. 48: 1997, nr 1, s. 22-35.
42
Saeculum Christianum. R. 4: 1997, nr 1, s. 71-84.
36
[15]
3/04/2006
20:01
Page 23
23
nicznymi, pog∏´bi∏ ÊwiadomoÊç teologicznà polskiego spo∏eczeƒstwa i przyczyni∏ si´ w sposób istotny do o˝ywienia ˝ycia religijnego w Drugiej Rzeczpospolitej. Mia∏ on byç generalnà próbà przed Êwiatowym Kongresem Eucharystycznym, który mia∏ si´ odbyç w Polsce w 1936 r.
Ad 2. Bogatà dziedzinà twórczoÊci naukowej Historyka poznaƒskiego jest
biografistyka wielkopolskiego duchowieƒstwa i Êwieckich dzia∏aczy koÊcielnych. W tomie 1 i 2 S∏ownika biograficznego Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej opublikowa∏ 43 biogramów, w Leksykonie duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989 – 4 biogramy, w tomie 1 Powstaƒców wielkopolskich w ziemi ostrzeszowskiej – 7 biogramów. Do tomu 2 s∏ownika pt.: Ksi´˝a
spo∏ecznicy w Wielkopolsce przygotowa∏ 4 biogramy. Na szczególnà uwag´ zas∏uguje przygotowanie a˝ 18 biogramów z pe∏nà bibliografia podmiotowà
i przedmiotowa do tomu 9 S∏ownika polskich teologów katolickich, którzy
zmarli w latach 1994-2003. By∏ pierwszym z 89 autorów tego wiekopomnego
dzie∏a, który – jakby przeczuwajàc przedwczesnà Êmierç – odda∏ swoje bardzo
dobre opracowania do redakcji leksykonu. Ponadto napisa∏ 3 wspomnienia
o zmar∏ych ksi´˝ach archidiecezji poznaƒskiej, które umieÊci∏ w „Miesićzniku
KoÊcielnym Archidiecezji Poznaƒskiej”. By∏ te˝ autorem artyku∏u o ks. Franciszku Ksawerym Malinowskim43 i o kardynale Mieczys∏awie Ledóchowskim44.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e kto zajmuje si´ opracowywaniem biogramów, ten rozumie jaka to ˝mudna praca, nawet wtedy, gdy chodzi o osoby ˝yjàce w najnowszych czasach. Biogramy sà te˝ bardzo cz´sto poszukiwane przez historyków, dà˝àcych do odtwarzania dziejów w aspekcie personalistycznym, a nie tylko rzeczowym. Cz´sto bowiem w badaniach pojawiajà si´ nazwiska, ale niewiele wiadomo o osobach, które je nosi∏y. Zdarza si´ równie˝, i˝ umierajà ludzie,
którzy pozostawili po sobie ró˝ne dzie∏a wi´kszej lub mniejszej wagi, a nie
otrzymali nawet krótkiego nekrologu.
Ad 3. Zwiàzanie si´ ks. Edwarda Nawrota z Instytutem Duszpasterstwa
Emigracyjnego ksi´˝y chrystusowców zaowocowa∏o powstaniem artyku∏ów dotyczàcych problematyki losów Polaków – katolików na terytorium by∏ego
Zwiàzku Sowieckiego. Do tego rodzaju opracowaƒ nale˝y zaliczyç erudycyjne
studium pt.: KoÊció∏ rzymskokatolicki a inne KoÊcio∏y w ZSRR. Historia i perspektywy45. W pracy tej dokona∏ korekty nieraz bardzo znaczàcej w dotychczasowych ustaleniach historyków zajmujàcych si´ dziejami Zwiàzku Sowieckiego. Do omawianego dzia∏u nale˝y te˝ zaliczyç artyku∏ pt.: W dobie gorbaczowskiej46. Autor tych˝e opracowaƒ pozna∏ ˝ycie wiernych zamieszka∏ych na
43
Przewodnik Katolicki. R. 71: 1981, nr 46, s. 6.
Tygodnik Powszechny. R. 37: 1983, nr 19, s. 3, 7.
45
˚ycie i MyÊl. R. 1989 nr 11/12 s. 41-51. – To˝. W: Studia Towarzystwa Chrystusowego dla
Polonii Zagranicznej. Red. W. N e c e l. Poznaƒ 1991, s. 27-41.
46
Zorza. R. 1990, nr 8/9, s. 12-13.
44
24
3/04/2006
20:01
Page 24
KS. JÓZEF MANDZIUK
[16]
wschód od Bugu. Interesowa∏o go szczególnie martyrologium duchowieƒstwa
katolickiego na tych terenach od czasów przewrotu bolszewickiego do s∏ynnej
g∏osnosti Gorbaczowa. W jego prywatnym archiwum pozosta∏y materia∏y, które zamierza∏ wykorzystaç w nast´pnych opracowaniach.
Ad 4. Na uwag´ zas∏ugujà recenzje, które wysz∏y spod pióra ks. Nawrota.
Wszystkie powsta∏y po gruntownej lekturze i mia∏y nie tylko cz´Êç sprawozdawczà, ale tak˝e obszerny fragment krytyczny. Nale˝y podkreÊliç, ˝e ich autor
zatrzymywa∏ swojà uwag´ na pracach, które by∏y w centrum zainteresowania
historiografii (np. dzie∏a N. Daviesa czy P. Johsona) lub by∏y bliskie jego w∏asnym studium (np. o Ostrzeszowie czy Kobylej Górze).
Profesor poznaƒsko-warszawski mia∏ zdolnoÊci publicystyczne i potrafi∏
trudne problemy przedstawiaç w sposób przyst´pny dla normalnego czytelnika. By∏y to prace zw∏aszcza z zakresu Êwiatopoglàdu chrzeÊcijaƒskiego, jak artyku∏ pt.: Dlaczego chrzeÊcijaƒstwo tak g∏´boko wros∏o w ÊwiadomoÊç narodu”47,
czy M∏odzie˝ o swej wierze w Boga48, b´dàcy udanà próbà badawczà pewnych
przemian religijnoÊci za rzàdów komunistycznych w Polsce.
Na koniec nale˝y wspomnieç o twórczoÊci homiletycznej proboszcza kierskiego. DwadzieÊcia swoich kazaƒ og∏osi∏ drukiem w s∏ynnym periodyku „Biblioteka Kaznodziejska”, wchodzàc przez to do najs∏ynniejszych polskich kaznodziejów. Swojà twórczoÊcià kaznodziejskà dociera∏ do ró˝nych Êrodowisk,
stajàc si´ jednym z twórców kultury religijnej w Polsce. Co innego bowiem jest
wyg∏osiç kazanie na ambonie, a co innego og∏osiç je drukiem.
Rekapitulujàc, nale˝y podkreÊliç, ˝e we wszystkich publikacjach ks. prof.
Edwarda Nawrota dominowa∏a solidnoÊç badawcza, wyra˝ajàca si´ w korzystaniu ze wszelkiej dost´pnej literatury, a zw∏aszcza w si´ganiu do ró˝norodnych
êróde∏ historycznych. Ponadto nie zasklepia∏ si´ on w jednej problematyce badawczej, lecz ciàgle szuka∏ nowych wartoÊciowych tematów, majàc doskonale
opanowany warsztat naukowy.
5. Choroba, Êmierç i pogrzeb
Ks. prof. Edward Nawrot cieszy∏ si´ zawsze czerstwym zdrowiem, oddziedziczonym po ojcu – silnym wieÊniaku wielkopolskim. Choroba nowotworowa
przysz∏a znienacka i szybko robi∏a spustoszenie w organizmie. Pierwsze jej objawy pojawi∏y si´ w ostatni dzieƒ Starego 2004 Roku. Po Mszy Êw. i nabo˝eƒstwie dzi´kczynno-przeb∏agalnym poczu∏ si´ mocno os∏abiony. Po tygodniu
z powodu dolegliwoÊci gastrycznych podjà∏ decyzj´ dotyczàcà badaƒ diagnostycznych. Wyniki krwi okaza∏y si´ prawid∏owe, lecz gastroskopia wykaza∏a
47
48
Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 37: 1986, nr 9, s. 217-219.
Katecheta. R. 22: 1978, nr 1, s. 27-30.
[17]
3/04/2006
20:01
Page 25
25
sztywnoÊç Êciany ˝o∏àdka. Bardzo widoczny by∏ nag∏y spadek wagi cia∏a. 19
I 2005 r. lekarze podj´li decyzj´ o leczeniu operacyjnym. Operacja wskaza∏a na
przerzuty rakowe do wàtroby. Podczas prowadzonej wizyty duszpasterskiej
w parafii w okresie kol´dowym rozpoczà∏ si´ jego „ogród oliwny”: z jednej
strony pragnà∏ ˝yç i pracowaç (krawiec szy∏ mu tog´ profesorskà, którà raz tylko przywdzia∏ podczas wystàpienia publicznego), a z drugiej unika∏ sprzeciwu,
goryczy czy buntu wewn´trznego. Swoim studentom warszawskim powiedzia∏:
„Wszystko w ˝yciu mi si´ udawa∏o, dlaczego mia∏bym nie przyjàç tej choroby?”
W po∏owie lutego nastàpi∏a pierwsza chemioterapia, po której pojawi∏y si´ bóle, torsje i wielkie os∏abienie. Chemioterapi´ powtórzono w nast´pnych miesiàcach. Kolejne badania USG wykaza∏y cofanie si´ zmian wàtrobowych,
a chory mimo dalszej utraty masy cia∏a i w∏osów poczu∏ si´ lepiej.
W tym trudnym okresie ks. Edward doje˝d˝a∏ ka˝dego tygodnia na zajćia
do Warszawy i by∏ recenzentem pracy doktorskiej w PWT we Wroc∏awiu.
Wierni usilnie modlili si´ o zdrowie dla swojego duszpasterza. Gra˝yna i Jerzy
Czarneccy wys∏ali nawet list do chorego papie˝a Jana Paw∏a II z proÊbà o modlitw´ „o zdrowie dla naszego ksi´dza kanonika Edwarda Nawrota”. Z Sekretariatu Stanu nadesz∏o pismo z 8 III 2005 r. nast´pujàcej treÊci: „W imieniu Jego ÂwiàtobliwoÊci Jana Paw∏a II dzi´kuj´ serdecznie za list z dnia 21 lutego br.,
w którym zwrócili si´ Paƒstwo z proÊbà o modlitw´ o zdrowie dla swojego
Duszpasterza. Ojciec Âwi´ty ∏àczy si´ duchowo ze wszystkimi, którzy poprzez
cierpliwe, a nawet radosne przyjmowanie doÊwiadczeƒ majà udzia∏ w zbawczej
ofierze Chrystusa za ca∏y KoÊció∏, zgodnie ze s∏owami Êw. Paw∏a Aposto∏a:
„Teraz raduj´ si´ w cierpieniach za was i ze swej strony dope∏niam braki udr´k
Chrystusa w moim ciele dla dobra Jego Cia∏a, którym jest KoÊció∏” (Kol 1, 24).
Zachćajàc do ufnoÊci w mi∏osierdzie Bo˝e i opiek´ Matki NajÊwi´tszej, Ojciec Âwi´ty z mi∏oÊcià udziela Ksi´dzu Proboszczowi i Paƒstwu szczególnego
B∏ogos∏awieƒstwa Apostolskiego, które jest zadatkiem obfitych darów niebieskich”49. W intencji chorego kap∏ana odprawiane by∏y Msze Êw. na Jasnej Górze, w Licheniu i w Gietrzwa∏dzie.
Jednak stan zdrowia pacjenta stale si´ pogarsza∏. Po ostatniej chemioterapii, którà otrzyma∏ 12 lipca, zdecydowa∏, ˝e wićej nie pójdzie do szpitala onkologicznego. W tym wypadku podobny by∏ do innego znanego historyka
KoÊcio∏a ∏owickiego, ks. dra Zbigniewa Skie∏czyƒskiego50. Po powrocie z pielgrzymki do Cz´stochowy, Zakopanego i Kalwarii Zebrzydowskiej powróci∏
ogromnie wyczerpany i musia∏ po∏o˝yç si´ w szpitalu, gdzie otrzyma∏ 3 jednostki krwi. Wróciwszy do domu, mia∏ dalsze problemy z krwià. W parafii
49
Zb. w∏. autora, List podpisany przez asesora Sekretariatu Stanu Gabriele Caccia do
Gra˝yny i Jerzego Czarneckich z 8 III 2005 r.
50
Zob. J. M a n d z i u k, Ks. dr Zbigniew Skie∏czyƒski (1942-2004) – historyk ∏owicki. W: KoÊció∏ w Polsce. Dzieje i kultura. Red. J. W a l k u s z. T. 4. Lublin 2005, s. 351-357.
26
3/04/2006
20:01
Page 26
KS. JÓZEF MANDZIUK
[18]
zorganizowano kràg krwiodawców. 16 wrzeÊnia karetka zabra∏a ogromnie
os∏abionego kap∏ana jeszcze raz do szpitala, gdzie w poniedzia∏ek – 19 wrzeÊnia – nad ranem ks. Edward przeszed∏ do „domu Ojca”51. W po∏udnie cia∏o
Zmar∏ego przeniesiono do kaplicy pogrzebowej i otwarto trumn´. Twarz Kap∏ana, zawsze pogodna, zastyg∏a w pó∏uÊmiechu, jak w chwilach, kiedy
z wszystkimi ˝artowa∏.
21 wrzeÊnia po po∏udniu w koÊciele parafialnym przy otwartej trumnie nastàpi∏o po˝egnanie Duszpasterza ze swoimi wiernymi. Kazanie podczas Mszy
Êw. koncelebrowanej wyg∏osi∏ ks. Marek Kaiser, proboszcz parafii pw. Êw. Wojciecha w Poznaniu52. Nazajutrz o godz. 1000 rozpocz´∏y si´ uroczystoÊci egzekwialne. Mszy Êw. koncelebrowanej przez ok. 200 kap∏anów przewodniczy∏ ks.
biskup dr Zdzis∏aw Fortuniak, sufragan poznaƒski. Homili´ ˝a∏obnà53 wyg∏osi∏
prawnik poznaƒski ks. dr Rafa∏ Pajszczyk, który w 1988/1989 by∏ diakonem
w parafii kierskiej54. Po Mszy Êw. w imieniu Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana
Wyszyƒskiego w Warszawie przemówi∏ prof. dr hab. Wies∏aw Jan Wysocki,
dziekan Wydzia∏u Nauk Historycznych i Spo∏ecznych. W imieniu przyjació∏
przemówi∏ ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk, kierownik Sekcji Historii55, który
m.in. wysunà∏ propozycj´, aby jedna z ulic Kiekrza otrzyma∏a nazw´ zmar∏ego
Duszpasterza. Rada Osiedla Poznaƒ-Kiekrz na swym paêdziernikowym posiedzeniu podj´∏a uchwa∏´ o zmianie nazwy ulicy Wypoczynkowej na ulic´ Ks.
Edwarda Nawrota56.
Zgodnie ze s∏owami testamentu: „Moje doczesne szczàtki [...], je˝eli na to
zas∏uguj´, prosz´ z∏o˝yç przy wejÊciu na cmentarz koÊcielny, obok grobu Êp.
Ks. Antoniego Dukata. Niech moje koÊci spocznà w cieniu kierskiego koÊcio∏a, któremu stara∏em si´ wiernie s∏u˝yç przez wszystkie lata mego tutaj pobytu”57, ks. Edward spoczà∏ na placu przykoÊcielnym. Nad jego grobem zabrali
g∏os przedstawiciele parafii, jak p. Tadeusz Rzyszczak i p. mgr Gra˝yna Maciejewska, dyrektorka miejscowej Szko∏y Podstawowej58. Aczkolwiek w testamencie znalaz∏y si´ s∏owa, by nie sk∏adano kwiatów na grobie, to jednak znalaz∏o si´ na nim ok. 40 wieƒców od rodziny i przyjació∏ oraz niektórych instytucji publicznych.
51
Dane od dra Rados∏awa Stempina z Poznania.
M. K a i s e r, Kazanie na wprowadzenie do koÊcio∏a w Kiekrzu trumny ze Êp. ks. Edwardem
Nawrotem. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 4.
53
R. P a j s z c z y k, Kazanie na pogrzebie Ê. p. Ksi´dza Kanonika Prof. Dra hab. Edwarda
Nawrota. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 6-7.
54
55
J. M a n d z i u k, Po˝egnanie Ks. Prof. UKSW Dra hab. Edwarda Nawrota. Nasz Kiekrz.
R. 2005, nr 9 (specj.), s. 7. – To˝. Saeculum Christianum. R. 12: 2005, nr 2, s. 35-36.
56
A. F i s z e r, Ulica imienia Ksi´dza Edwarda Nawrota. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9, s. 6.
57
Z testamentu ks. Edwarda Nawrota, s. 2.
58
[Przemówienia nad grobem]. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 5.
52
[19]
3/04/2006
20:01
Page 27
27
M∏odzie˝ kierska z Katolickiego Stowarzyszenia M∏odzie˝y wyda∏a nast´pujàce oÊwiadczenie: „My, cz∏onkowie Katolickiego Stowarzyszenia M∏odzie˝y
przy parafii kierskiej, stajemy tutaj pe∏ni wdzićznoÊci. WdzićznoÊci za oddanà pos∏ug´ kap∏aƒskà, za przyjaêƒ, którà nas darzy∏eÊ, w koƒcu za wsparcie i za
zaanga˝owanie w dzia∏alnoÊç naszego oddzia∏u. Dzi´kujemy za pasj´, z jakà
Ksiàdz mówi∏ o Bogu, o s∏u˝bie Ojczyênie i drugiemu cz∏owiekowi. Dzi´kujemy za bezpoÊrednioÊç w kontaktach i otwartoÊç na nasze problemy. Za szczery
uÊmiech, dobre s∏owo, ale równie˝ za przyk∏ad modlitwy i pracy. Dzi´kujemy
wreszcie za pi´kne Êwiadectwo, jakie da∏ nam Ksiàdz heroicznie walczàc z ci´˝kà chorobà. Za to, ˝e cierpienie nabra∏o sensu. Ksi´˝e Asystencie, jesteÊmy
z Ciebie dumni! Ksi´˝e Edwardzie, do zobaczenia w Niebie!”59
59
T a m ˝ e.
3/04/2006
20:01
Page 28
Nak∏adem
Wydawnictwa Uniwersytetu
Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego
w Warszawie
ukaza∏a si´ pozycja
Redakcja
Józef Wroceƒski, Bo˝ena Szewczul, Stanis∏aw Kobia∏ka
KSI¢GA PAMIÑTKOWA
WYDZIA¸ PRAWA KANONICZNEGO ATK/UKSW
1954-2004
Dystrybucj´ prowadzi:
Wydawnictwo Uniwersytetu
01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel./fax (0-22) 839 89 85
www.uksw.edu.pl, www.ika.edu.pl
3/04/2006
20:01
Page 29
12 (2005) nr 2
KS. WALDEMAR GLI¡SKI
BIBLIOGRAFIA PRAC
KS. PROF. UKSW DR HAB. EDWARDA NAWROTA
Bibliografia Edwarda Nawrota obejmuje 152 publikacji naukowych, popularnonaukowych, kaznodziejskich i publicystycznych. Zainteresowania naukowe autora tych publikacji koncentrowa∏y si´ g∏ównie na historii KoÊcio∏a wielkopolskiego w czasach nowo˝ytnych. Dorobek ten stanowià 4 monografie
(z czego Dzieje Kierza i okolicy zosta∏y wydane dwukrotnie), 13 recenzji, 22 homilii, 36 artyku∏y oraz a˝ 77 biogramów publikowanych w S∏owniku polskich
teologów katolickich, S∏owniku Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej, Leksykonie duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach
1845-1989, S∏owniku Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej oraz
w leksykonach: Ksi´˝a spo∏ecznicy w Wielkopolsce oraz Powstaƒcy wielkopolscy
z ziemi ostrzeszowskiej.
1978
1. Czasopisma pomocà w katechizacji. Katecheta. R. 21: 1978, nr 5,
s. 220-221.
2. M∏odzie˝ o swej wierze w Boga. Katecheta. R. 21: 1978, nr 1, s. 27-30.
3. Szko∏a chrzeÊcijaƒskiego ˝ycia. Przewodnik Katolicki. R. 68: 1978, nr
29, s. 2.
1981
4. Ks. Franciszek Ksawery Malinowski. Przewodnik Katolicki. R. 71: 1981, nr
46, s. 6.
1982
5. Anglikanizm-wczoraj i dziÊ. Przewodnik Katolicki. R. 72: 1982, nr 7, s. 6.
6. Kochaç dzieje swego narodu. Przewodnik Katolicki. R. 72: 1982, nr 10,
s. 8.
7. Nadzieja rodzi radoÊç i odwag´. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.
1982, nr 5, s. 289 -292.
8. Portugalskie dziedzictwo wiary – w oczekiwaniu na Papie˝a. Przewodnik
Katolicki. R. 72: 1982, nr 11, s. 4-5.
30
3/04/2006
20:01
Page 30
[2]
1983
9. Dekanat ostrzeszowski w granicach archidiecezji poznaƒskiej 1821-1945.
Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 4: 1983, s. 535-539.
10. Gdy szukasz Boga. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1983, nr l,
s. 57-59.
11. Kardyna∏ Ledóchowski. Tygodnik Powszechny. R. 37: 1983, nr 19, s. 3, 7.
12. Odeszli przed nami. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1983, nr 5,
s. 308-309.
13. „Ojczyzn´ wolnà racz wróciç Panie” – dekanat ostrzeszowski 1821-1918.
ChrzeÊcijanin w Âwiecie. R. 1983, nr 112, s. 37-50.
14. W oczekiwaniu na Jana Paw∏a II. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska.
R. 1983, nr 6, s. 372-373.
15. Wszyscy jesteÊmy w drodze. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.
1983, nr 2-3, s. 123-125.
16. Wyznanie i obrona wiary. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1983,
nr 2-3, s. 126 -128.
1984
17. KoÊció∏ nie pot´pi∏. Najwy˝szy Czas. R. 1984, nr 48, s. 2.
1985
18. Z Poznania na Jasnà Gór´. Jasna Góra. R. 1985, nr 7, s. 7-11.
1986
19. Byç Êwiadkiem dziÊ. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1986, nr 5,
s. 281-283.
20. Dekanat ostrzeszowski do roku 1821. Poznaƒskie Studia Teologiczne.
T. 6: 1986, s. 325 -361.
21. Dlaczego chrzeÊcijaƒstwo tak g∏´boko wros∏o w ÊwiadomoÊç narodu?. Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 37: 1986, nr 9, s. 217-219.
22. Ks. Leonard Samosienko. Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 37: 1986, nr 6, s. 139-140.
23. Ten, który wierzy, ufa i kocha. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.
1986, nr 2, s. 77-79.
1987
24. Pozwól mi byç darem. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1987, nr 5, s. 277-279.
25. Âp. Waldek-szlachetny pi´tnastolatek. Msza Âwi´ta. R. 1987, nr 11, s. 262-263.
1988
26. Polski robotnik. Msza Âwi´ta. R. 1988, nr 7-8, s. 157-158.
27. Poznaƒskie pielgrzymowanie. Msza Âwi´ta. R. 1988, nr 6, s. 128-130.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 31
BIBLIOGRAFIA PRAC KS. PROF. UKSW DR HAB. E. NAWROTA
31
28. Przez m´k´ i Êmierç ku zmartwychwstaniu. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1988, nr 4, s. 206-208.
1989
29. KoÊció∏ rzymskokatolicki a inne KoÊcio∏y w ZSRR. ˚ycie i MyÊl. R. 1989,
nr 11/12, s. 41-51.
30. Rozumiejcie chwil´ obecnà. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.
1989, nr 4, s. 225-227.
1990
31. Kobyla Góra-dzieje parafii w latach 1821-1945. Poznaƒ 1990, ss. 112.
32. Wakacje, urlop-okazjà wypoczynku dla ca∏ej rodziny. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1990, nr 5, s. 326-328.
33. W dobie gorbaczowowskiej. Zorza. R. 1990, nr 8-9, s. 12 -13.
1991
34. Dlaczego „Papiestwo w Rzymie”?. ˚ycie i MyÊl. R. 1991, nr 5-6, s. 131 -134.
35. Dwug∏os o monografii Ostrzeszowa. Kronika Wielkopolski. R. 1991, nr 34, s. 78-80.
36. KoÊció∏ rzymskokatolicki a inne KoÊcio∏y w ZSRR. Studia Towarzystwa
Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej. R. 1991, nr 3, s. 27-41.
37. KoÊció∏ w „Bo˝ym igrzysku” N. Davisa. ˚ycie i MyÊl. R. 1991, nr 1-2,
s. 85-89.
38. Powo∏ani do mi∏oÊci. [Kazanie] Biblioteka Kaznodziejska. R. 1991, nr 34, s. 154 -157.
39. Rec.: L a m e k E., N a w r o c k i S., Dzieje Kobylej Góry. Rocznik Kaliski. T. 23: 1991, s. 238-241.
40. ReligijnoÊç m∏odych ogrodników. Katecheta. R. 35: 1991, nr 3, s. 158-160.
1992
41. Chrystus wzià∏ cia∏o z Maryi. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.
1992, nr 6, s. 326-328.
42. Proboszcz o swej parafii. Przewodnik Katolicki. R. 82: 1992, nr 38, s. 2.
1993
43. Kazania pasyjne „Przez cierpienie do pe∏ni ˝ycia”. [Kazanie]. Biblioteka
Kaznodziejska. R. 1993, nr 1-2, s. 49-64.
1994
44. KoÊció∏ katolicki dekanatu ostrzeszowskiego w okresie okupacji hitlerowskiej. Rocznik Kaliski. T. 25: 1994/95, s. 149-168.
32
3/04/2006
20:01
Page 32
[4]
45. ¸aska i prawda. Biblioteka Kaznodziejska. [Kazanie]. R. 1994, nr 5,
s. 279-282.
46. „Narodowe wyznanie wiary” w Grodzie Przemys∏awa. Próba oceny w Êwietle ówczesnej prasy. Saeculum Christianum. R. 1: 1994, nr 2, s. 287-304.
47. Raduj si´. Polska Zbrojna. R. 1994, nr 239, s. 2.
48. Rec.: M. Z a h a j k i e w i c z, Chrzest Litwy. R. Katecheta. R. 38: 1994,
nr 4, s. 259-262.
49. Rec.: N. D a v i e s, Bo˝e igrzysko. Katecheta. R. 38: 1994, nr 4, s. 124-126.
1995
50. Ksiàdz Andrzej Mizerny (1916-1994). Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 46: 1995, nr 9, s. 38-40.
51. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce „Narodowe wyznanie
wiary w oczach L'Osservatore Romano”. Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji
Poznaƒskiej. R. 46: 1995, nr 10, s. 27-34.
52. Rec.: P. J o h n s o n, Historia ˚ydów. Katecheta. R. 39: 1995, nr 3, s. 189-192.
53. Rec.: P. J o h n s o n, IntelektualiÊci. Katecheta. R. 39: 1995, nr 2, s. 124-127.
54. Szukajcie sprawiedliwoÊci. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1995,
nr 5-6, s. 364-365.
55. Ten, który ma przyjÊç. Polska Zbrojna. R. 1995, nr 242, s. 2.
56. Winkler Edmund Alfons. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.
J. M a n d z i u k. T. 8. Warszawa 1995, s. 609.
1996
57. Ewangelia Bo˝a. Biblioteka Kaznodziejska. [Kazanie]. R. 1996, nr 5-6,
s. 359-361.
58. Rec.: Sto punktów zapalnych w historii KoÊcio∏a. Katecheta. R. 40: 1996,
nr 1, s. 54-55.
1997
59. Biogramy w: S∏ownik Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej. T.
1. Kalisz 1997: Andersz Ignacy August, s. 2-3; 60. Andersz Wojciech Stanis∏aw, s. 2;
61. Chodyƒski Zenon, s. 31; 62. Dalbor Edmund, s. 36-37; 63. Dymarski Franciszek,
s. 45; 64. Dymek Walenty, s. 45-46; 65. Fabisz Pawe∏, s. 48; 66. Finke Marian, s. 51-52;
67. Helak Stanis∏aw, s. 68; 68. Janiszewski Józef, s. 76; 69. Karnkowski Stanis∏aw, s.
85-86; 70. Kolbe Rajmund, s. 89-90; 71. Kompa∏∏a Jan, s. 90-91; 72. Kozierowski Stanis∏aw, s. 95; 73. Lipski Jan Aleksander,, s. 107; 74. Lipski Jan, s. 107; 75. Olszowski
Andrzej, s. 135; 76. Perliƒski Micha∏, s. 141; 77. Sikorski Tomasz, s. 162-163.
78. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce. Wroc∏aw 1997. Rozprawy Naukowe PFT, nr 15.
79. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce w ocenie ówczesnych
Êwiadków. Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 48: 1997, nr 1,
s. 22-35.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 33
BIBLIOGRAFIA PRAC KS. PROF. UKSW DR HAB. E. NAWROTA
33
80. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w ujćiu kultury laickiej. Saeculum Christianum. R. 4: 1997, nr 1, s. 71-84.
1998
81. Duchowieƒstwo dekanatu ostrzeszowskiego w latach 1821-1945. W: Ecclesia Posnaniensis. Opuscula Mariano Banaszak septuagenario dedicata. Red. F.
Lenort, K. Latyƒski. Poznaƒ 1998, s. 169-185.
82. Rec.: Dzieje Ostrzeszowa. Praca zborowa. Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 8: 1998, s. 260-262.
83. Z dziejów Grabowa nad Prosnà. Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 8:
1998, s. 259-260.
2000
84. Bàdê uwielbiona Trójco PrzenajÊwi´tsza. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 2000, nr 3-4, s. 78-79.
85. Dzieje Kiekrza i okolicy. Poznaƒ 2000, 8°, ss. 256.
86. Ksiàdz Józef Kluczyƒski (1939-1999). Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 51: 2000, nr 11, s. 35-38.
2001
87. Biogramy w: Powstaƒcy wielkopolscy z ziemi ostrzeszowskiej. T. 1. Poznaƒ
2001: Jadomski Stefan Roman, s. 38-39; 88. Kàkolewski Jan, s. 43-44; 89. Kledzik
Józef, s. 44-45; 90. Ruda Wincenty, s. 60; 91. Ruszczyƒski Franciszek Ksawery,
s. 61; 92. Sucharski Edward, s. 63; 93. Szukalski Franciszek Ksawery, s. 64; 94.
Wronka Andrzej, s. 74-75.
95. Dekanat ostrzeszowski 1821-1939. Saeculum Christianum. R. 8: 2001, nr
1, s. 141-181.
96. Dekanat ostrzeszowski 1821-1945. Poznaƒ 2001, 8°, ss. 280.
97. Rec.: Cz. ¸ u c z a k, Ks. Piotr Wawrzyniak (1849-1910). Poznaƒ 2000.
Wroc∏awski Przeglàd Teologiczny. R. 9: 2001, nr 2, s. 215-216.
2002
98. Biogramy w: Leksykon duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach
1945-1989. Red. J. M y s z o r. T. 1. Warszawa 2002: Bia∏ek Czes∏aw, s. 12-13;
99. Baraniak Antoni, s. 7-8; 100. Jakubczak Albin, s. 89-90; 101. Kowalczyk Stanis∏aw, s. 128-129.
102. Dzieje Kiekrza i okolicy. Wyd. 2 rozszerzone. Poznaƒ 2002, 8°, ss. 328.
2003
103. Biogramy w: S∏ownik Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej. T. 2. Red. D. W a ƒ k a. Kalisz 2003: Bielawski Mieczys∏aw, s. 34-35; 104.
B∏a˝ejewski Teodor Antoni, s. 41; 105. Buchwald W∏adys∏aw, s. 47; 106. Dudziƒ-
34
3/04/2006
20:01
Page 34
[6]
ski Stanis∏aw, s. 60-61; 107. Falkowski Wiktor, s. 66; 108. Fieweger Teofil, s. 68;
109. Fulman Marian Leon, s. 71-72; 110. Grzelak Stanis∏aw Walerian, s. 82; 111.
Hutten Czapski Stanis∏aw, s. 88-89; 112. Kantak Kamil Juliusz, s. 97-98; 113. Koz∏owski Edward, s. 119; 114. Kubik Aleksander, s. 124; 115. Latusek Daniel,
s. 129; 116. Likowski Edward, s. 133; 117. Opieliƒski Jan Nepomucen, s. 162;
118. Pa∏kowski Józef, s. 167; 119. Pancherz Marcin, s. 167; 120. Micha∏owicz
Czes∏aw Stefan, s. 143-144; 121. Ni˝yƒski Stanis∏aw, s. 157; 122. Nowacki Ignacy,
s. 158-159; 123. Sorek Jozefat, s. 207; 125. Wojciechowski Czes∏aw, s. 239; 126.
Wronka Andrzej, s. 239-240.
127. Rec. J. ¸ u p i ƒ s k i, Dzieje grekokatolików w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym. Olecko 2002, ss. 202. Saeculum Christianum. R. 10: 2003,
nr 2, s. 350-352.
Publikacje oddane do druku
128. Biogramy w: Ksi´˝a spo∏ecznicy w Wielkopolsce. S∏ownik biograficzny.
T. 2: Kegel Juliusz; 129. Kie∏czewski Karo; 130. Klarowicz Stanis∏aw; 131. Nawrocki Seweryn.
132. Biogramy z bibliografià podmiotowà i przedmiotowà w: S∏ownik polskich teologów katolickich. T. 9. Red. J. M a n d z i u k: Bernat Zdzis∏aw 19301994; 133. Bystry Aleksander 1925-2003; 134. Hartleb Stanis∏aw 1920-2002; 135.
Jonaczyk Zygmunt 1937-1999; 136. Kluczyƒski Józef 1939-1999; 137. Kmieç Zygmunt 1928-1996; 138. Kostka W∏adys∏aw 1923-2003; 139. Kowalewski Marian
1914-1996; 140. Kruszona Pawe∏ Piotr 1929-2001; 141. Lutyƒski Konrad Antoni
W∏adys∏aw 1940-2002; 142. Pawelczak W∏adys∏aw 1911-2003; 143. Rosik Seweryn 1929-2000; 144. Sparty Andrzej Marek 1935-2002; 145. Stroba Jerzy Jan
1919-1999; 146. Tu∏odziejski Stanis∏aw 1916-2001; 147. Walachowicz Tadeusz
1939-1999; 148. Wciórka Ludwik 1928-2000.
149. Has∏a w: Encyklopedia Wielkopolski: Czarownic Procesy; 150. Domy katolickie; 151. Kongresy katolickie; 152. Milenium Chrztu Polski.
3/04/2006
20:01
Page 35
12 (2005) nr 2
KS. JÓZEF MANDZIUK
PO˚EGNANIE KS. PROF. UKSW DRA HAB.
EDWARDA NAWROTA
˚a∏obni S∏uchacze!
˚egnamy w tej chwili Kap∏ana, Proboszcza, Profesora, Przyjaciela, naszego
Ksi´dza Edzia!
S∏owa te kieruj´ do Ciebie w imieniu Twoich Przyjació∏.
Mia∏eÊ ich tu w Poznaniu, w archidiecezji poznaƒskiej, ale jeszcze wićej by∏o ich poza jej granicami: we Wroc∏awiu, a przede wszystkim w Warszawie.
Spójrz, oto Twoi przyjaciele z grona parafian wÊród których pracowa∏eÊ 22 lata. O! Jak bardzo ukocha∏eÊ swojà parafi´ i wiernie jej s∏u˝y∏eÊ do koƒca. Nie
wyobra˝a∏eÊ sobie ˝ycia bez duszpasterstwa parafialnego. NamawialiÊmy Ci´,
abyÊ odda∏ si´ tylko nauce, a jest ona zazdrosnà panià, której trzeba si´ poÊwićiç bez reszty. Ty jednak mia∏eÊ wizj´ ∏àczenia nauki z praktykà pasterskà.
O! Jak bardzo kocha∏eÊ swoich wiernych. Oni stracili w Tobie Ojca, pasterza,
przyjaciela i wielkiego humanisty. W ich imieniu mówi´: dzi´kujemy Ci nasz
Proboszczu za ka˝de Twoje s∏owo, wskazówki, rady na ambonie, w kancelarii
i w konfesjonale. Zna∏eÊ tutaj ka˝dy dom i cieszy∏eÊ si´, jak podczas ostatniej
procesji Bo˝ego Cia∏a, którà razem prowadziliÊmy, ˝e Twoi ludzie kochajà
Chrystusa. Dzi´kujemy. Sàdz´, ˝e jedna z ulic powinna otrzymaç nazw´ Ksi´dza Kanonika Edwarda Nawrota. Niech radni o tym pomyÊlà i podejmà odpowiednià decyzj´. B´dzie to wyraz pamići i wdzićznoÊci za okazane dobro
przez ukochanego Proboszcza. Wielkie dzi´ki wyra˝a w tej chwili m∏odzie˝
Kietrza za trosk´, by mog∏a godnie sp´dzaç czas wolny na boisku przy koÊciele
nad jeziorem, a nie tylko na ha∏aÊliwej dyskotece. Proponuj´, aby pi´kne boisko dla „Arki”, które powsta∏o dzi´ki zaanga˝owaniu Zmar∏ego Duszpasterza
nazwaç Jego imieniem. Mo˝e to byç zrealizowane pod jednym wszak˝e warunkiem, ˝e na tym boisku nie b´dzie wybryków chuligaƒskich, lecz pi´kno sportu.
Dzi´kujà Ci, Ksi´˝e Edwardzie, przyjaciele z Wielkopolski. Tej cz´Êci NajjaÊniejszej Rzeczpospolitej poÊwieci∏eÊ ca∏à swojà twórczoÊç naukowà. Aczkolwiek by∏eÊ poza zamkni´tym poznaƒskim Êrodowiskiem naukowym, to jednak
swojà pracowitoÊcià i ogromnà konsekwencjà sta∏eÊ si´ historykiem tej ziemi,
rdzennej ziemi Polski. Stawiam Ci´ obok wielkich historyków KoÊcio∏a wielko-
36
3/04/2006
20:01
Page 36
KS. JÓZEF MANDZIUK
[2]
polskiego: ks. prof. Józefa Nowackiego i ks. prof. Mariana Banaszaka, któremu dedykuj´ trzecià cz´Êç mojej milenijnej historii KoÊcio∏a na Âlàsku, dotyczàcej Êredniowiecza. Wszyscy Wielkopolanie i Poznaniacy, którzy byli Ci ˝yczliwi, chylà w tej chwili g∏ow´ przed Tobà i mówià spo∏em: Dzi´kujemy.
Dzi´kujà Ci, Profesorze, Twoi przyjaciele z Uniwersytetu Kardyna∏a Wyszyƒskiego z Warszawy. W pe∏ni zdajemy sobie spraw´, kogo straciliÊmy. By∏eÊ
bowiem niepowtarzalny w kontaktach osobistych, uÊmiechni´ty i twórczy na
Radach Wydzia∏u, pe∏en humoru i wielkiej erudycji, z darem przekazywania
wiedzy na wyk∏adach, wymagajàcym i bardzo ˝yczliwym na seminariach naukowych. Twoi studenci bardzo p∏aczà, a wielu z nich przyby∏o, by si´ z Tobà osobiÊcie po˝egnaç. Walczy∏eÊ z chorobà jak lew, doje˝d˝a∏eÊ pociàgiem na zajćia,
gdy trawi∏a Ci´ goràczka, na wiosn´ tego˝ roku doprowadzi∏eÊ do obrony doktorskiej dwóch swoich doktorantów. Dwa tygodnie temu mówi∏eÊ mi, ˝e nie
b´dziesz prosi∏ o urlop, ale kontynuowa∏ dalej wyk∏ady. O jak bardzo szanowa∏eÊ swojà godnoÊç profesorskà. Ju˝ w chorobie sprawi∏eÊ sobie nowà tog´ i tylko raz w niej wystàpi∏eÊ publicznie. JeÊli Pan da mi jeszcze kilka lat ˝ycia, to
tom ósmy wspomnianej wy˝ej monografii milenijnej KoÊcio∏a Êlàskiego dedykuj´ Tobie, mój Przyjacielu. Nie dotknà∏eÊ „s∏upa” – 65 lat ˝ycia, kiedy cz∏owiek ju˝ nie prosi, ale dzi´kuje i realizuje to, co wczeÊniej zaplanowa∏. Taka by∏a Wola Bo˝a, a TyÊ jà przyjà∏ z poddaniem i bez wewn´trznego buntu. Dzi´kujemy Ci, Profesorze, Przyjacielu, dzi´kujemy i mówimy: Do zobaczenia, do radosnego zobaczenia w Domu Ojca. Liczymy, ˝e b´dziesz nam wyprasza∏ potrzebne ∏aski w naszym ˝yciu i w naszej twórczoÊci.
3/04/2006
20:01
Page 37
12 (2005) nr 2
MAREK ALEKSANDER JAKUBIAK
WSPOMNIENIE
O KSI¢DZU PROFESORZE EDWARDZIE NAWROCIE
Zaraz po ukoƒczeniu studiów, podjà∏em decyzj´ o przystàpieniu do rozmowy kwalifikacyjnej na Studium Doktoranckie przy Wydziale Nauk Historycznych i Spo∏ecznych Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego
w Warszawie. Pod koniec czerwca 2001 dosta∏em z dziekanatu informacj´,
˝e zosta∏em przyj´ty. Dowiedzia∏em si´ tak˝e, i˝ ze wzgl´du na Êcis∏y zwiàzek zaproponowanego przeze mnie tematu rozprawy doktorskiej z historià
KoÊcio∏a katolickiego, moim promotorem zosta∏ Ksiàdz Profesor Edward
Nawrot. Nigdy wczeÊniej nie mia∏em okazji zetknàç si´ z Ksi´dzem Profesorem. Stàd z niecierpliwoÊcià (choç nie bez niepokoju) oczekiwa∏em nadejÊcia paêdziernika.
Wreszcie rozpoczà∏ si´ nowy rok akademicki 2001/2002. Seminarium magistersko-doktoranckie prowadzone przez Ksi´dza Profesora odbywa∏o si´ we
wtorki mi´dzy 1130 a 1300. Ju˝ na pierwszych zajćiach widaç by∏o, ˝e Ksiàdz
jest wybitnym dydaktykiem, który kocha∏ m∏odzie˝ a zaanga˝owaniem w swojà prac´ pokazywa∏ studentom i doktorantom, ˝e tylko systematyczny wysi∏ek
nad poszerzaniem swej wiedzy przynosi satysfakcjonujàce rezultaty. Imponowa∏a mi Jego otwartoÊç na problemy studentów i to nie tylko merytoryczne,
zwiàzane z przygotowywanymi przez nich pracami, lecz tak˝e na ˝yciowe
sprawy, z którymi zawsze mogli si´ do Niego zwróciç. Mia∏ jednak ÊwiadomoÊç, ˝e seminarium i wyk∏ad to zbyt ma∏o, by oprócz historii nauczyç tak˝e
odpowiedzialnoÊci za losy paƒstwa. Niejednokrotnie w przerwie zaprasza∏
wić wszystkich do pokoju profesorskiego na kaw´. B´dàc jednà z zaproszonych osób czu∏em si´ z jednej strony zaszczycony, z drugiej zestresowany, bo
wiedzia∏em, ˝e mnie – doktorantowi nie wypada w nim przebywaç. Znajomi
z seminarium mieli chyba podobne odczucia. Ksiàdz Profesor, widzàc to, zachća∏ jeszcze bardziej do tego, by czuç si´ swobodnie, ˝e jesteÊmy z Nim
i nikt nam nic nie powie. Niejednokrotnie chcàc poznaç poglàdy swych wychowanków, Ksiàdz Profesor ucieka∏ si´ do parodii. Ka˝de wa˝niejsze wydarzenie polityczno-spo∏eczne z kraju musia∏o zostaç przez Niego dowcipnie
skomentowane i ubarwione naÊladowaniem jego bohaterów. DziÊ Êmiech
przez ∏zy wywo∏ujà wspomnienia, gdy stojàc na Êrodku pokoju w niepowta-
38
3/04/2006
20:01
Page 38
MAREK ALEKSANDER JAKUBIAK
[2]
rzalny sposób parodiowa∏ wymow´ i sposób zachowania czo∏owych polityków
ostatniego pi´tnastolecia Rzeczypospolitej.
Z nie mniejszym rozrzewnieniem powracam myÊlami, do drugiej pasji Ksi´dza Profesora, jakà by∏ sport. Najwa˝niejszà dyscyplinà by∏a w Jego odczuciu
oczywiÊcie pi∏ka no˝na, którà Ksiàdz po prostu uwielbia∏. Doskonale orientowa∏ si´ w grupach i podzia∏ach dru˝yn pi∏karskich, jak równie˝ zna∏ na pami´ç
wyniki poszczególnych zespo∏ów tak polskich, jak i zagranicznych. Lubi∏ tak˝e
bardzo graç w bryd˝a sportowego, do nauki, którego zawsze stara∏ si´ zachćaç
stwierdzeniem, ˝e „ka˝dy inteligentny cz∏owiek musi, choç troch´ umieç graç
w bryd˝a”.
Ten iddyliczny nastrój i atmosfera trwa∏y prawie trzy lata. W grudniu 2004
po naszym Wydziale „lotem b∏yskawicy” rozesz∏a si´ tragiczna wiadomoÊç
o chorobie Ksi´dza Profesora. Nikt nie chcia∏ w to uwierzyç, ˝e na cz∏owieka
o tak wielkim sercu i niezwyk∏ej erudycji, pe∏nego zapa∏u i twórczej inicjatywy
móg∏ spaÊç tak straszny cios. Pomimo cierpienia Ksiàdz Profesor nie podda∏
si´, ufajàc Bogu wierzy∏ bardzo mocno, ˝e uda Mu si´ powróciç do pe∏ni zdrowia. Dlatego te˝ nie szcz´dzàc si∏ ca∏y czas przyje˝d˝a∏ z Poznania do Warszawy pociàgiem, aby prowadziç zajćia, udzielaç konsultacji m∏odzie˝y i wywiàzywaç si´ ze wszystkich zobowiàzaƒ wobec Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana
Wyszyƒskiego. Nie przerywa∏ tak˝e pracy naukowej, systematycznie publikujàc artyku∏y i przygotowujàc ksià˝k´, którà pragnà∏ zatytu∏owaç „W cieniu
Krzy˝a i menory”.
Przygotowujàc dysertacj´ doktorskà wielokrotnie korzysta∏em z sugestii
i rad Ksi´dza Promotora. Nigdy nie odmówi∏ mi swej pomocy, pomimo, ˝e pozwala∏em sobie dzwoniç do Jego domu w godzinach póêno wieczornych. Gdy
zale˝a∏o mi na jak najszybszym otwarciu przewodu doktorskiego, zaprosi∏
mnie do siebie do Poznania, abym po prostu przyjecha∏ po niezb´dne dokumenty. Nie wiedzia∏em co odpowiedzieç – nigdy bowiem wczeÊniej nie zdarzy∏o mi si´, ani nie s∏ysza∏em, aby ktokolwiek zosta∏ zaproszony przez któregokolwiek z wyk∏adowców do domu, a co dopiero przez Profesora. Jednak˝e jak
wspomnia∏em dla Ksi´dza Profesora od zaszczytów wa˝niejszy by∏ drugi cz∏owiek, któremu zawsze chcia∏ wychodziç naprzeciw z „pomocnà d∏onià”.
Nigdy nie zapomn´ radoÊci i dumy, którà Ksiàdz Profesor dzieli∏ ze mnà
w dniu mojej obrony doktorskiej. Wiele przyjemnoÊci sprawi∏y Mu cyfrowe
zdjćia przes∏ane póêniej pocztà. Zbli˝a∏ si´ koniec roku akademickiego. Pami´tam, jak ˝artowa∏ ze studentami, proszàc o to, by pozytywnie zaliczyli prowadzone przez Niego przedmioty. Chcia∏ bowiem zwiedziç Litw´, Ukrain´.
Nie wyklucza∏ wyjazdu do Grecji. Cieszy∏em si´ z poprawy kondycji i samopoczucia Ksi´dza Profesora. Zaczà∏em wierzyç, ˝e Jego niezwyk∏y hart ducha
okaza∏ si´ silniejszy od choroby, ˝e znów wszystko b´dzie jak dawniej. Niestety
los zrzàdzi∏ inaczej. Gdy latem dzwoni∏em do Ksi´dza Profesora, by pochwaliç
si´ otrzymaniem zatrudnienia na UKSW i prosiç Go o dalszà opiek´ nad mym
[3]
3/04/2006
20:01
Page 39
WSPOMNIENIE O KSI¢DZU PROFESORZE EDWARDZIE NAWROCIE
39
rozwojem naukowym, dobry humor szybko prys∏. Ksiàdz nie by∏ pewien, czy
w nadchodzàcym roku akademickim podo∏a swym obowiàzkom uczelnianym.
Pomimo tego t∏umaczy∏em sobie, ˝e od sierpnia do paêdziernika jest jeszcze
du˝o czasu i „wszystko si´ jakoÊ u∏o˝y”.
Tymczasem nasta∏ wrzesieƒ. Wieczorem 19 wrzeÊnia dosta∏em za poÊrednictwem kolegi z samorzàdu studentów wiadomoÊç o Êmierci Ksi´dza Profesora Edwarda Nawrota. Nie mog∏em w to uwierzyç. Gdy dzieƒ póêniej dzwoni∏em do Jego parafii w Kiekrzu, by dowiedzieç si´ o szczegó∏y zwiàzane z ceremonià pogrzebowà, po raz pierwszy w ˝yciu zda∏em sobie spraw´, ˝e post´p
technologiczny ma tak˝e swoje ujemne strony. W s∏uchawce us∏ysza∏em bowiem odtworzony z automatycznej sekretarki g∏os Ksi´dza Profesora informujàcy, ˝e chwilowo nikt nie mo˝e odebraç telefonu. G∏ow´ zacz´∏a zaprzàtaç mi jedna myÊl- dlaczego ta chwila sta∏a si´ wiecznoÊcià a˝ tak pr´dko? Nie
potrafi∏em na to pytanie odpowiedzieç. DziÊ pozostaje z pokorà przyznaç racj´ Ksi´dzu Janowi Twardowskiemu, uczàcemu, aby spieszyç si´ kochaç ludzi.
Tak szybko odchodzà...
3/04/2006
20:01
Page 40
Nak∏adem
w Warszawie
Wojciech Bo∏oz
ETYKA SEKSUALNA
PODSTAWY ANTROPOLOGICZNE
01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel. / fax (0-22) 839 89 85
3/04/2006
20:01
R O Z P R A W Y
Page 41
I
A R T Y K U ¸ Y
12 (2005) nr 2
DARIUSZ MILEWSKI
UZURPACJA EUGENIUSZA I OSTATNIE ODRODZENIE
POGA¡SKIE W RZYMIE W LATACH 392-394
U progu lat dziewi´çdziesiàtych IV w. mija∏o osiemdziesiàt lat od nawrócenia si´ Konstantyna Wielkiego na chrzeÊcijaƒstwo – 312 r. – i oficjalnego
uznania chrzeÊcijaƒstwa za jednà z religii Imperium na spotkaniu cesarzy
Konstantyna i Licyniusza w Mediolanie w 313 r. Mija∏o niemal trzydzieÊci lat
od ostatniej powa˝nej próby przywrócenia kultom pogaƒskim prymatu, utraconego za chrzeÊcijaƒskich nast´pców Konstantyna, która skoƒczy∏a si´ niepowodzeniem wraz ze Êmiercià jej inicjatora, cesarza Juliana. Wydawaç by si´
mog∏o, ˝e chrzeÊcijaƒstwo w ostateczny sposób zdominowa∏o Imperium Romanum1. Tymczasem w latach 392-394 dosz∏o na Zachodzie do niespodziewanego odrodzenia wykl´tych kultów, a to za sprawà uzurpatora Eugeniusza,
który opar∏ si´ na pogaƒstwie w walce przeciwko chrzeÊcijaƒskiemu Teodozjuszowi. Ten ostatni zryw pogaƒski zadecydowa∏ o póêniejszym obliczu religijnym Imperium, z czego zdawali sobie spraw´ ju˝ wspó∏czeÊni, zarówno poganie, jak i chrzeÊcijanie. I w∏aÊnie religijny aspekt uzurpacji Eugeniusza zawa˝y∏ na jej ocenie u historyków staro˝ytnych, których dzie∏a s∏u˝à nam dziÊ jako
êród∏a do jej poznania.
SpoÊród ró˝norodnych êróde∏ staro˝ytnych, dzi´ki którym mo˝emy badaç
dzieje uzurpacji Eugeniusza, na szczególnà uwag´ zas∏ugujà trzy dzie∏a historyczne, z których dwa pochodzà od autorów chrzeÊcijaƒskich. Sà to – w porzàdku chronologicznym – „Historia KoÊcio∏a” Sokratesa Scholastyka, „Historia KoÊcio∏a” Hermiasza Sozomena i „Nowa historia” Zosimosa2.
Sokrates Scholastyk – czyli „cz∏owiek o prawniczym wykszta∏ceniu” – ˝y∏
w latach ok. 380 – ok. 450 i zwiàzany by∏ ÊciÊle z Konstantynopolem. Nie wie1
Sytuacj´ religijnà Cesarstwa Rzymskiego za Konstantyna Wielkiego i jego nast´pców
omawiajà m.in. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji pogaƒskiej w Rzymie staro˝ytnym. „Przeglàd Klasyczny”, T. 3: 1937, s. 27-45 i M. S i m o n, Cywilizacja wczesnego chrzeÊcijaƒstwa. Warszawa 1992, s. 221-277.
2
Polskie wydania tych dzie∏: S o k r a t e s S c h o l a s t y k, Historia KoÊcio∏a. Przek∏ad S.
Kazikowski. Warszawa 1986, H e r m i a s z S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a. Przek∏ad S. Kazikowski. Warszawa 1989 i Z o s i m o s, Nowa historia. Przek∏ad H. Cichocka, Warszawa 1993.
42
3/04/2006
20:01
Page 42
DARIUSZ MILEWSKI
[2]
my, kiedy zaczà∏ pisaç swe dzie∏o, jednak mo˝emy domyÊlaç si´, kiedy je ukoƒczy∏. Ostatnià, koƒcowà dat´ w jego Historii... stanowi rok 439, a ju˝ w 443 r.
Sozomen wykorzysta∏ dzie∏o Sokratesa do swojej Historii KoÊcio∏a. Uznajemy
wić, ˝e Sokrates zakoƒczy∏ swà prac´ mi´dzy 439 a 443 r. Uzurpacji Eugeniusza poÊwići∏ zaledwie jeden – dwudziesty piàty – rozdzia∏ w piàtej ksi´dze. Co
ciekawe, w ogóle nie podjà∏ sprawy pogaƒskiego odrodzenia na Zachodzie,
a z przytoczonego przez autora faktu Boskiej interwencji po stronie cesarza
Teodozjusza w czasie bitwy nad rzeczkà Frigidus nie mo˝emy jeszcze domyÊlaç
si´ religijnego charakteru konfliktu (Bóg móg∏ wspomagaç prawowitego w∏adc´ przeciw samozwaƒcowi).
Hermiasz Sozomen, drugi obok Sokratesa autor chrzeÊcijaƒski, którego
dzie∏o mo˝e byç wykorzystane do pracy nad epokà Eugeniusza, pisa∏ niemal
w tym samym czasie, co jego poprzednik, tj. za panowania Teodozjusza II.
Wiemy jednak, ˝e dzie∏o jego jest póêniejsze ni˝ Historia KoÊcio∏a Sokratesa
i powstawa∏o mi´dzy 443 (lub 439) a 450 r.3 Zawiera ono jednak wićej szczegó∏ów, dotyczàcych uzurpacji Eugeniusza i podaje wyraênie jej pogaƒski charakter. Sozomen poÊwići∏ tej sprawie dwa rozdzia∏y (dwudziesty drugi i dwudziesty czwarty) siódmej ksi´gi. Jego opis i ocena wydarzeƒ wyraênie zdradza
chrzeÊcijaƒski punkt widzenia.
Jedyny wreszcie pogaƒski autor, którego dzie∏o pos∏u˝yç mo˝e do rekonstrukcji przebiegu wypadków w latach 392-394, to Zosimos z Gazy. Pisa∏ on w Konstantynopolu za panowania cesarza Anastazjusza (491-518),
zapewne po 498 r., a wić w ponad sto lat po interesujàcych nas wydarzeniach. Uzurpacji Eugeniusza poÊwići∏ pi´ç rozdzia∏ów czwartej ksi´gi – od
53. do 58., lecz bez 56. On równie˝, podobnie jak Sokrates, nie porusza∏ religijnego charakteru wojny i nie wspomina∏ o pogaƒskim odrodzeniu na
Zachodzie, jako poganin nie chcia∏ bowiem rozpowszechniaç wersji o kl´sce bogów pogaƒskich w starciu z Bogiem chrzeÊcijaƒskim. On jeden jednak wyraênie darzy∏ sympatià Eugeniusza i Arbogasta, zaÊ niechćià Teodozjusza.
Opisane dzie∏a historyków póênego antyku sà naszymi g∏ównymi êród∏ami
do dziejów ostatniej pogaƒskiej uzurpacji na Zachodzie. Zacz´∏a si´ ona
w dniu 22 sierpnia 392 r., kiedy Eugeniusz, by∏y retor i do niedawna szef kancelarii cesarskiej na dworze Walentyniana II, zosta∏ proklamowany przez wojsko cesarzem.
3
Sozomen wykorzystywa∏ w swej pracy Histori´ KoÊcio∏a Sokratesa, wić musia∏ zaczàç pisaç, kiedy dzie∏o Sokratesa by∏o ju˝ ukoƒczone. Kwestie datacji êróde∏ omówiono we wst´pach do wydaƒ polskich: E. W i p s z y c k a, Wst´p. W: S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, s. 15,
Z. Z i e l i ƒ s k i, Wst´p. W: S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, s. 5-23, E. W i p s z y c k a, Wst´p.
W: Z o s i m o s, Nowa historia, s. 7-11.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 43
UZURPACJA EUGENIUSZA I OSTATNIE ODRODZENIE POGA¡SKIE
43
1. Âmierç Walentyniana II
Panem – przynajmniej nominalnym – zachodniej cz´Êci Imperium by∏ Walentynian II, syn i nast´pca zmar∏ego w 375 r. Walentyniana I, w roku uzurpacji Eugeniusza liczàcy sobie dopiero 21 lat4. W Galii pojawi∏ si´ w 389 r., wys∏any tam przez Teodozjusza po pokonaniu uzurpatora Maksymusa, znajdujàc
si´ od razu pod kontrolà wp∏ywowego magistra militum, Arbogasta5. By∏ to
Frank z pochodzenia, zas∏u˝ony w wojnie przeciwko Maksymusowi, za którà
otrzyma∏ tytu∏ magistra militum, czyli zwierzchnika si∏ zbrojnych6. Teodozjusz
przydzieli∏ go do m∏odszego cesarza jako swego zaufanego cz∏owieka, aby
utrzymaç porzàdek na Zachodzie w czasie, gdy on sam organizowa∏ nowy system sprawowania w∏adzy w Imperium po wyeliminowaniu Maksymusa. Zanim jednak wszystko zosta∏o ustalone, Teodozjusz zmuszony by∏ wróciç do
Konstantynopola, co nastàpi∏o w 391 r., przez co traci∏ bezpoÊredni nadzór
nad sytuacjà w Galii. Walentynianowi II dawa∏o to szans´ usamodzielnienia
si´ wobec Teodozjusza, którego symbolem by∏by powrót do cesarskiej rezydencji w Mediolanie i przejćie kontroli nad Italià7. Dodatkowà okolicznoÊcià, u∏atwiajàcà podjćie takiej decyzji, by∏o poselstwo, które mia∏o wyruszyç
z Mediolanu, aby prosiç Walentyniana II o przybycie do Italii w zwiàzku z zagro˝eniem jej przez barbarzyƒców, którzy na poczàtku 392 r. najechali Panoni´. Na jego czele mia∏ staç biskup mediolaƒski Ambro˝y, ostatecznie jednak
do wys∏ania poselstwa nie dosz∏o. Zawa˝y∏ na tym zapewne fakt, ˝e Walentynian uparcie odmawia∏ przywrócenia wizerunku bogini Wiktorii w senacie.
Usilnie prosili go o to pogaƒscy senatorzy, na czele z Nikomachem Flawianem, ówczesnym prefektem Italii, któremu wobec takiej postawy cesarza, jego przyjazd wyda∏ si´ zb´dny. Nie kwapi∏ si´ z poselstwem równie˝ biskup
Ambro˝y, który wiedzia∏ zapewne, ˝e Teodozjusz pragnie zarezerwowaç Itali´
dla swego syna, czemu da∏ wyraz w 389 r., pokazujàc Honoriusza rzymianom
z okazji swego tryumfalnego wjazdu do Wiecznego Miasta. Najwa˝niejszà jed4
O Walentynianie II zob. A. K r a w c z u k, Poczet cesarzy rzymskich. Warszawa 2001,
s. 733-752, 778-780 (biogramy: Gracjan i Walentynian II oraz Teodozjusz Wielki).
5
OkolicznoÊci wys∏ania Walentyniana II do Galii przez Teodozjusza w 389 r. i rol´, jakà
pe∏ni∏ przy nim Arbogast opisuje K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia pogaƒskiego na
Zachodzie i Êmierç Walentyniana II. „Przeglàd Historyczny”, T. 81: 1990, s. 378-388.
6
Zob. The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 151. Frankijskie pochodzenie Arbogasta poÊwiadcza Z o s i m o s, Nowa historia, IV, 53, s. 194. Na temat nominacji Arbogasta na
stanowisko magistra militum zob. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle, Zosime, Texte établi et
traduit par... Paris 1979, przyp. 200, s. 452. Od czasów Konstantyna Wielkiego armià rzymskà
dowodzili dwaj magistri militum – zob. G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum. Warszawa
1967, s. 61-62.
7
Plany Teodozjusza zarzàdu Imperium po pokonaniu uzurpatora Maksymusa i rol´, jakà
odgrywaç mia∏ w nim, a jakà odgrywaç chcia∏ Walentynian II, omawia K. K ´ c i e k, Poczàtek
ostatniego odrodzenia..., s. 383-389.
44
3/04/2006
20:01
Page 44
DARIUSZ MILEWSKI
[4]
nak rol´ w powstrzymaniu Walentyniana przed wyjazdem do Italii odegra∏ jego komes Arbogast. Od 389 r., kiedy pojawi∏ si´ z Walentynianem w Galii,
zdo∏a∏ obsadziç wszystkie wa˝niejsze stanowiska swoimi ludêmi, nierzadko
Frankami i zdobyç pe∏nà kontrol´ nad m∏odym cesarzem. Nie dopuszczajàc
do wyjazdu swego podopiecznego do Mediolanu, dzia∏a∏ niewàtpliwie w interesie Teodozjusza, któremu zale˝a∏o na tym, aby ograniczyç w∏adz´ Walentyniana jedynie do Galii8. Ta rola Arbogasta mo˝e t∏umaczyç fakt, dlaczego Teodozjusz pozostawa∏ g∏uchy na wszelkie proÊby Walentyniana, aby uwolniç go
spod ucià˝liwej opieki frankijskiego komesa9. Wreszcie Walentynian zdecydowa∏ si´ wezwaç osobiÊcie biskupa Ambro˝ego, aby przyjàç od niego chrzest i –
zapewne – liczàc, ˝e powaga kap∏ana pozwoli mu wyemancypowaç si´ spod
wp∏ywów Arbogasta10. Zanim jednak biskup przyby∏ do Wienny, gdzie rezydowa∏ Walentynian, m∏ody cesarz ju˝ nie ˝y∏. Znaleziono go powieszonego
w jednej z sal jego pa∏acu w dniu 15 maja 392 r.11 Zrodzi∏o si´ pytanie o przyczyn´ tej nag∏ej i niespodziewanej Êmierci.
Autorzy staro˝ytni podajà kilka wersji. Zosimos utrzymuje – i jest to poglàd raczej odosobniony – ˝e Walentyniana zamordowa∏ Arbogast w czasie
çwiczeƒ wojskowych pod murami Wienny, porozumiawszy si´ wpierw z Eugeniuszem co do objćia przez niego opró˝nionego tronu12. Sokrates Scholastyk
jest zdania, ˝e cesarza udusili w czasie snu jego eunuchowie, przekupieni
przez Arbogasta i Eugeniusza obietnicami wi´kszych godnoÊci, przy czym rol´
inicjatora spisku przypisuje – przeciwnie ni˝ Zosimos – Eugeniuszowi13. Sozomen wspomina natomiast jedynie o „pewnych dygnitarzach dworu” z Arbogastem na czele, którzy mieli jakoby przekupiç cesarskich eunuchów, aby ci udusili cesarza. Co wa˝niejsze jednak, wspomina on równie˝ o konkurencyjnej,
samobójczej wersji Êmierci cesarza, wed∏ug której Walentynian mia∏by odebraç sobie ˝ycie, doszed∏szy do wniosku, „˝e nie warto ˝yç, skoro mu si´ nie
pozwala robiç, co zechce, jakkolwiek jest cesarzem”14. Najbli˝szy wreszcie wydarzeniom, biskup Ambro˝y z Mediolanu, choç nie mówi bezpoÊrednio o powodach Êmierci cesarza, zdaje si´ poczàtkowo przyjmowaç wersj´ o jego zamordowaniu – Êwiadczy o tym pochwalny ton, jakiego u˝ywa w stosunku do
8
O sprawie niedosz∏ego poselstwa z Mediolanu i roli, jakà odgrywali w nim biskup Ambro˝y, Nikomach Flawian i Arbogast zob. t a m ˝ e, s. 395-398.
9
Z o s i m o s, Nowa historia, IV 53, s. 195.
10
A m b r o ˝ y, De obitu Valentiniani consolatio, 25-26. W: Patrologiae cursus completus.
Ed. J. Migne. T. 16. Paris 1845, s. 1366-1367. Oczekiwania Walentyniana II wobec biskupa
Ambro˝ego omawia m.in. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 51-53.
11
E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie. Warszawa 2000, s. 117,
K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 377.
12
13
S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 438.
14
S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 502-503.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 45
45
osoby zmar∏ego cesarza w swej mowie pogrzebowej, wyg∏oszonej na prze∏omie sierpnia i wrzeÊnia 392 r., w której umieszcza zmar∏ego w Raju, co sta∏oby
si´ niemo˝liwe, gdyby Walentynian zginà∏ z w∏asnej r´ki15. Jednak ju˝ po kl´sce uzurpatora, gdy w czasie pogrzebu Teodozjusza, zmar∏ego 17 stycznia
395 r. w Mediolanie, Ambro˝y wyg∏asza∏ mow´ pogrzebowà na czeÊç zmar∏ego i wylicza∏ cesarzy zbawionych, pominà∏ Walentyniana. Wskazuje to, i˝ Ambro˝y ostatecznie przekona∏ si´ do samobójstwa cesarza – co potwierdza fakt,
˝e po zwyci´stwie Teodozjusza, wÊród inwektyw, którymi Ambro˝y obrzuci∏
przegranych Arbogasta i Eugeniusza, nie znalaz∏ si´ zarzut spowodowania
Êmierci Walentyniana16.
Pewne Êwiat∏o na okolicznoÊci Êmierci cesarza Walentyniana mo˝e rzuciç
uwa˝niejsze przyjrzenie si´ stosunkom, panujàcym na dworze w Wiennie na
krótko przed tragicznà datà 15 maja 392 r. Jak si´ okazuje, nie by∏y one zgo∏a
sielankowe. Niech´ç, jakà ˝ywi∏ cesarz do swego niewygodnego opiekuna,
znajdowa∏a po˝ywk´ w nieposkromionym zachowaniu si´ komesa. Pewnego
razu goni∏ on z mieczem w r´ku przez komnaty pa∏acu w Wiennie niejakiego
Harmoniusza, stronnika cesarza, który oÊmieli∏ mu si´ sprzeciwiç i dopad∏ go
wreszcie przy boku Walentyniana, nadaremnie próbujàcego os∏oniç go przed
Êmiercià swym purpurowym p∏aszczem. Podobnych upokorzeƒ Walentynian
nie zamierza∏ d∏u˝ej znosiç i w czasie konsystorza wrćzy∏ Arbogastowi pismo,
odwo∏ujàce go ze wszystkich stanowisk w trybie natychmiastowym. Reakcja
Arbogasta by∏a znamienna – podar∏ dekret na oczach cesarza i oÊwiadczy∏:
„Nie da∏eÊ mi w∏adzy i nie b´dziesz móg∏ jej zabraç”17. Wreszcie cesarz próbowa∏ w∏asnorćznie zabiç komesa, ale ˝o∏nierz, od którego za˝àda∏ broni, nie
odda∏ mu jej18. Ostatnià szansà wydobycia si´ z osamotnienia, w jakim si´ znalaz∏, wydawa∏o si´ cesarzowi przyzwanie biskupa Ambro˝ego – ale ten, jak wiemy, nie zdà˝y∏ ju˝ przyjechaç.
Wy∏ania si´ przed nami obraz cesarza, osaczonego przez ludzi Arbogasta i nie majàcego ˝adnej mo˝liwoÊci manewru, ˝yjàcego w ustawicznym
15
Wed∏ug Ambro˝ego, Walentyniana ochrzci∏ sam Chrystus: „hoc est, non quicumque te,
sed Christus, illuminavit gratia spiritali, Ille te baptizavit, quia humana tibi officia defuerunt”
– A m b r o ˝ y, De obitu Valentiniani…, 75, s. 1380. Zob. te˝ S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów
ostatniej reakcji..., s. 48-53 i K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 389-390.
16
A m b r o ˝ y, De obitu Theodosii oratio, 1-56. W: Patrologiae..., s. 1385-1406. Znaczenie
mowy Ambro˝ego po Êmierci Teodozjusza dla ustalenia przyczyny zgonu Walentyniana
II omawiajà S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 48-51 i K. K ´ c i e k, Poczàtek
ostatniego odrodzenia..., s. 390. Dodajmy, i˝ S. Wićkowski zaprzecza, jakoby ta mowa by∏a
dowodem na samobójstwo Walentyniana II, niemniej podkreÊla jej wag´ dla ustalenia okolicznoÊci Êmierci cesarza.
17
18
Wydarzenia na dworze w Wiennie zob. t a m ˝ e, IV 53, s. 194-195 oraz A. K r a w c z u k,
Ostatnia olimpiada. Warszawa 1988, s. 186 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine. L’empire
chrétien (325-395). Paris 1972, s. 289.
46
3/04/2006
20:01
Page 46
DARIUSZ MILEWSKI
[6]
napićiu psychicznym. Cesarz ten umiera, zanim zdà˝y∏ do niego przybyç
Ambro˝y, z którym wiàza∏ nadzieje na prze∏amanie impasu. Czy zosta∏ zamordowany przez Arbogasta, obawiajàcego si´, ˝e przyjazd Ambro˝ego
uniezale˝ni Walentyniana od jego wp∏ywów19? Czy mo˝e pope∏ni∏ samobójstwo, nie wytrzymujàc psychicznego obcià˝enia, w jakim ˝y∏20? Pozornie
pierwsza mo˝liwoÊç wydaje si´ byç bardziej prawdopodobna. Zwolennicy
tezy o morderstwie zwracajà uwag´ na pragnienie przyjćia chrztu przez
Walentyniana, wobec którego nie móg∏by on zdecydowaç si´ na samobójstwo, przekreÊlajàce definitywnie widoki na zbawienie, a tak˝e na poczucie
zagro˝enia, jakie zrodziç mia∏oby si´ w ArbogaÊcie na wieÊç o planowanym
przybyciu Ambro˝ego21. Nale˝y jednak zwróciç uwag´, i˝ Arbogast, jako
mianowany przez Teodozjusza, nie musia∏ obawiaç si´ Ambro˝ego ani nawet samego Walentyniana – o czym Êwiadczy odrzucenie przezeƒ dymisji
i wyra˝enie przekonania, i˝ tylko przez Teodozjusza mo˝e byç odwo∏any,
gdy˝ on go mianowa∏22. Co wićej, Arbogastowi musia∏o zale˝eç na ˝yciu
Walentyniana, gdy˝ swojà wysokà pozycj´ w paƒstwie zawdzićza∏ w∏aÊnie
temu, ˝e sprawowa∏ – w interesie Teodozjusza – kontrol´ nad m∏odym cesarzem. Mo˝na domniemywaç, i˝ Arbogast do koƒca by∏ wierny Teodozjuszowi – dlatego w∏aÊnie nie pozwoli∏ Walentynianowi na przybycie do Mediolanu – a przede wszystkim sobie i dla utrzymania swej wysokiej rangi
w paƒstwie potrzebowa∏ powolnego mu cesarza, którym by∏ Walentynian.
W istocie wić Êmierç Walentyniana by∏a nie na r´k´ Arbogastowi. Fakt, ˝e
nie próbowa∏ sam zdobyç w∏adzy bezpoÊrednio po tym wydarzeniu, a z wyniesieniem Eugeniusza zwleka∏ trzy miesiàce, Êwiadczy, ˝e nie by∏ na t´
Êmierç przygotowany. Chwilowo kaza∏ wybijaç monety z wizerunkiem Arkadiusza, jakby widzàc w nim przysz∏ego pana Zachodu. Sam Ambro˝y
w swej mowie pogrzebowej mówi tylko o nag∏oÊci Êmierci m∏odego cesarza,
nie wskazujàc bynajmniej na morderców ani na sam fakt morderstwa. Warto pami´taç, ˝e wyg∏asza∏ jà w sytuacji niepewnej, kiedy stanowisko Teodozjusza wobec wydarzeƒ na Zachodzie i uzurpacji Eugeniusza nie by∏o jeszcze przesàdzone. Gdy poselstwo uzurpatora zjawi∏o si´ w Konstantynopolu, Teodozjusz uzna∏ samobójstwo za oficjalnà wersj´ wydarzeƒ, aczkolwiek
póêniej, zdecydowawszy si´ na wojn´ z Eugeniuszem i pragnàc go mo˝liwie
najbardziej zohydziç, poleci∏ g∏osiç, ˝e Walentynian zosta∏ zamordowany.
Zgadza∏o si´ to zresztà z poglàdami ˝ony Teodozjusza, a zarazem siostry
Walentyniana, cesarzowej Galli. Ostateczne zwyci´stwo Teodozjusza przyczyni∏o si´ te˝ do rozpowszechnienia i utrwalenia tezy o zabójstwie, którà
Tak uwa˝a S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 52-53.
Tak sàdzi K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 391-398.
21
S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 51-54.
22
F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 201, s. 453-454.
19
20
[7]
3/04/2006
20:01
Page 47
47
znajdujemy u historyków V w. – jakkolwiek i wtedy jeszcze dopuszczano
mo˝liwoÊç samobójstwa23.
Wydaje si´, ˝e decydujàcym argumentem przeciwko lansowanej przez dwór
w Konstantynopolu tezie o morderstwie Walentyniana II jest trzymiesićzna
zw∏oka Arbogasta w wyniesieniu Eugeniusza. Gdyby – jak chce wersja Teodozjusza – Êmierç Walentyniana spowodowana by∏a morderstwem w celu przejćia w∏adzy przez Arbogasta i jego podopiecznego, Eugeniusza i gdyby rzeczywiÊcie istnia∏ spisek tych dwu przeciw Walentynianowi, Eugeniusz zosta∏by cesarzem ju˝ w maju, a Arbogast z pewnoÊcià nie emitowa∏by monet z wizerunkiem Arkadiusza. T∏umaczono t´ zw∏ok´ oczekiwaniem Arbogasta na reakcj´
Teodozjusza, który mo˝e sk∏onny by∏by zaakceptowaç w tej czy innej formie
w∏adz´ komesa na Zachodzie. Odwo∏anie komesa wschodu Tatiana, b´dàcego
poganinem, jak Arbogast, mia∏o rozwiaç te nadzieje, ujawniajàc wrogie zamiary Teodozjusza wobec Arbogasta. T∏umaczenie to upada jednak w zwiàzku
z przesunićiem daty dymisji Tatiana z poczàtku lipca na poczàtek wrzeÊnia
392 r. Wtedy nie mia∏a ona ju˝ ˝adnego wp∏ywu na decyzj´ Arbogasta o ustanowieniu w∏asnego cesarza na Zachodzie. Poczàwszy od 22 sierpnia 392 r. Imperium mia∏o ju˝ nowego cesarza, którym – z woli Arbogasta – zosta∏ Flawiusz
Eugeniusz24.
2. Wyniesienie na tron Eugeniusza
O nowym w∏adcy Zachodu wiadomoÊci mamy nader skàpe – zwyk∏y to los
przegranych, którzy w dodatku rzàdzili tak krótko. Wiemy tylko, ˝e by∏ retorem w Rzymie, gdzie pozna∏ go Richomeres, Frank, wp∏ywowy magister militum na dworze cesarza Teodozjusza. Eugeniusz musia∏ na nim zrobiç dobre
wra˝enie, skoro ten poleci∏ go z kolei swemu krewnemu, Arbogastowi, „˝eby
zaliczy∏ go do grona swych bliskich i przyjació∏”25. By∏o to w roku 389. I jeszcze
w tym samym roku uda∏ si´ z dworem cesarza Walentyniana II do Galii, gdzie
zosta∏ szefem jego kancelarii26. Sozomen podaje, ˝e by∏ to cz∏owiek „nie naj23
O zabiciu cesarza nie by∏ równie˝ przekonany Êw. Augustyn, który pisa∏: „A kiedy Walentynian wkrótce potem czy przez zdrad´, czy w inny sposób albo wypadek jakiÊ zginà∏” –
A u g u s t y n, Paƒstwo Bo˝e. Przek∏ad W. Kubicki. K´ty 1998, V 26, s. 219. Argumentacj´ za
samobójstwem Walentyniana II przedstawia najszerzej K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 389-393.
24
O wybijaniu monet z wizerunkiem Arkadiusza i uzurpacji Eugeniusza zob. K. K ´ c i e k,
Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 392, A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 191-192.
Upadek Tatiana oraz ewentualny wp∏yw tego wydarzenia na decyzj´ Arbogasta o wyniesieniu
Eugeniusza, zwiàzany z b∏´dnà datacjà dymisji prefekta Wschodu na poczàtek lipca 392 r.,
omawia S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 57-59.
25
26
Otrzyma∏ tytu∏ magister scriniorum – A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 193.
48
3/04/2006
20:01
Page 48
DARIUSZ MILEWSKI
[8]
lepsze intencje ˝ywiàcy wobec religii chrzeÊcijaƒskiej”, powszechnie uwa˝a si´
jednak, ˝e by∏ chrzeÊcijaninem, aczkolwiek doÊç sceptycznym27. Byç mo˝e to
oraz fakt, ˝e by∏ wykszta∏conym Rzymianinem, pozostajàcym w za˝y∏ych stosunkach z komesem Arbogastem, sprawi∏o, ˝e ten poleci∏ go w dniu 22 sierpnia 392 r. w Wiennie swoim ˝o∏nierzom, a ci okrzykn´li go cesarzem28. Zrodzi∏y si´ póêniej pog∏oski, rozpuszczane zapewne przez Konstantynopol równolegle z propagowaniem tezy o zabójstwie Walentyniana II, jakoby Eugeniusz
uczestniczy∏ lub co najmniej wiedzia∏ o spisku Arbogasta, majàcym zg∏adziç
m∏odego cesarza. Zosimos pisze, ˝e Arbogast, postanowiwszy pozbyç si´ Walentyniana, upatrzy∏ sobie Eugeniusza, który „ze wzgl´du na wyjàtkowe wykszta∏cenie i swe pe∏ne godnoÊci ˝ycie b´dzie najw∏aÊciwszym kandydatem na
dobrego cesarza”. Mimo poczàtkowych oporów zainteresowanego, zdo∏a∏ go
wreszcie przekonaç, „aby nie odpycha∏ darów losu”, po czym, zjednawszy go
sobie, zabi∏ Walentyniana29. Sokrates z kolei uwa˝a, ˝e to Eugeniusz by∏ tym,
który zapragnà∏ w∏adzy cesarskiej i to on raczej dobra∏ sobie Arbogasta, jako
wspólnika w planowanym zamachu na cesarza30. Sozomen poprzestaje na
stwierdzeniu, ˝e Eugeniusz „zagarnà∏ w∏adz´ i przystroi∏ si´ w symbole godnoÊci cesarskiej”, odpowiedzialnoÊcià za Êmierç cesarza Walentyniana obarczajàc
Arbogasta i bli˝ej nieokreÊlonych dostojników dworskich, przy czym nie wyklucza te˝ Êmierci samobójczej31.
Przypuszczenie udzia∏u Eugeniusza w spisku na ˝ycie Walentyniana wymaga zaakceptowania hipotezy o zabójstwie tego cesarza. Wobec przeprowadzonej wczeÊniej analizy faktów wydaje si´ jednak, ˝e prawdopodobniejsza jest teza o samobójstwie Walentyniana II. Teraz mo˝na przypomnieç tylko jeden argument, istotny z uwagi na osob´ samego Eugeniusza – gdyby rzeczywiÊcie
Êmierç Walentyniana by∏a uknuta w celu wyniesienia na tron Eugeniusza, zosta∏by on obwo∏any cesarzem ju˝ w maju, bezpoÊrednio po zgonie w∏adcy, a nie
dopiero w sierpniu. Ta zw∏oka Êwiadczy o tym, ˝e Arbogast w pewnym momencie, wobec braku jednoznacznej postawy Teodozjusza w stosunku do wypadków w zachodniej cz´Êci Imperium, zdecydowa∏ si´ obwo∏aç w∏asnego cesarza,
aby przerwaç stan niepewnoÊci, w którym od maja ˝y∏ ca∏y Zachód32.
27
Na temat ˝ycia Eugeniusza i jego intronizacji zob. A. P i g a n i o l, Histoire Romaine...,
s. 290, A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 192-194 i S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 54-57 (on tak˝e o chrystianizmie Eugeniusza).
28
Z o s i m o s, Nowa historia, IV 54, s. 196, K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia...,
s. 377.
29
30
31
S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503.
32
Poczàtkowe wahanie si´ Teodozjusza omawia m.in. A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 189-195. Pochowanie Walentyniana II w Mediolanie, nie w Konstantynopolu, Êwiadczy
te˝ o ostro˝noÊci i niezdecydowaniu Teodozjusza wobec wypadków na Zachodzie.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 49
49
3. Zabiegi Eugeniusza o uznanie jego w∏adzy
Wyniesienie Eugeniusza nie oznacza∏o jeszcze zerwania z cesarzem Teodozjuszem. Tak jak uprzednio tolerowa∏ on i de facto uznawa∏ uzurpatora Maksymusa, dopóki ten nie zajà∏ Italii, burzàc tym samym równowag´ si∏ w Imperium, tak i teraz mo˝na by∏o liczyç na to, ˝e uzna on Eugeniusza jako nast´pc´
Walentyniana II33. Tak w∏aÊnie rozumujàc, wys∏a∏ Eugeniusz swoich pos∏ów do
Konstantynopola, przy czym – rzecz charakterystyczna – wyst´powali oni wy∏àcznie w imieniu Eugeniusza, ani s∏owem nie wspominajàc o ArbogaÊcie34. Pisa∏ równie˝ do biskupa Ambro˝ego, ten jednak nie odpowiada∏35. Tak˝e Teodozjusz pozostawi∏ uzurpatora w niepewnoÊci, bowiem jego poselstwo przyjà∏
przychylnie, ale odpowiedê, którà da∏, by∏a tak zawi∏a, ˝e nie da∏o si´ z niej wywnioskowaç, jakie cesarz ˝ywi zamiary wobec Eugeniusza. Ten jednak nie ustawa∏ w zabiegach o uznanie swojej w∏adzy. Wprawdzie odmówiono mu godnoÊci konsula na nowy rok 393, co by∏oby faktycznym uznaniem go i w Konstantynopolu og∏oszono, ˝e nowymi konsulami zostajà Teodozjusz po raz trzeci i Flawiusz Abundancjusz, to jednak on sam obejmujàc 1 stycznia 393 r. konsulat,
uzna∏ za swego koleg´ na urz´dzie w∏aÊnie Teodozjusza. W roku nast´pnym,
394, mimo ˝e wojna z Teodozjuszem by∏a ju˝ nieunikniona, Eugeniusz mianowa∏ tylko jednego konsula – Wiriusza Nikomacha Flawiana (Konstantynopol
w tym wzgl´dzie konsekwentnie szed∏ drogà nie uznawania uzurpatora i faktów dokonanych na Zachodzie i w 394 r. konsulami zostali synowie i wspó∏w∏adcy cesarza: Arkadiusz po raz trzeci i Honoriusz po raz drugi)36. Objàwszy
w∏adz´, kaza∏ Eugeniusz nadal emitowaç monety z wizerunkami Teodozjusza
i Arkadiusza, a od 393 r. tak˝e Honoriusza (ten ostatni otrzyma∏ w styczniu
393 r. od ojca tytu∏ augusta, co by∏o widomym dowodem, ˝e Teodozjusz pragnie przekazaç po swej Êmierci paƒstwo synom)37. Wreszcie Eugeniusz odmówi∏ proÊbom pogaƒskich senatorów, pragnàcych przywróciç w senacie wizerunek Wiktorii i oddaç poganom ich Êwiàtynie – nowy cesarz nie chcia∏ dra˝niç
ostentacyjnie chrzeÊcijaƒskiego Teodozjusza38. Nie kwapi∏ si´ te˝ z wkraczaniem do Italii, którà zajà∏ dopiero wiosnà 393 r., bowiem pojawienie si´ tam
33
Postaw´ Teodozjusza wobec Maksymusa omawiajà E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa...,
s. 92-93, 105-109 i K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 377-378.
34
35
O kontaktach, które Eugeniusz próbowa∏ nawiàzaç z Ambro˝ym, jak i o jego poselstwie
do Teodozjusza zob. m.in. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 205, s. 459.
36
O polityce konsularnej Eugeniusza i Teodozjusza zob. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów
ostatniej reakcji..., s. 63-64. Wykorzysta∏em równie˝ tablic´ chronologicznà, sporzàdzonà
przez A. Zió∏kowskiego w S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, s. 574.
37
Wyniesienie Honoriusza zob. S o z om e n, Historia KoÊcio∏a, VII 24, s. 506. Bicie monet
z jego imieniem na rozkaz Eugeniusza zob. A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 290.
38
T a m ˝ e, s. 290. Zob. te˝. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 60-61. Ten˝e autor charakteryzuje krótko wymienione dotychczas poczynania pokojowe uzurpatora.
50
3/04/2006
20:01
Page 50
DARIUSZ MILEWSKI
[10]
w∏adców Zachodu, poczàwszy co najmniej od Konstantyna II, równa∏o si´ zawsze zerwaniu ze Wschodem39. Przeciwnie, aby udowodniç swà lojalnoÊç wobec Imperium i pokazaç, ˝e jest prawdziwie rzymskim cesarzem, przeniós∏ si´
zimà 392/393 r. do Trewiru, w pobli˝e granicy reƒskiej. Dowodzone przez Arbogasta wojska rzymskie przesz∏y w okolicach Kolonii Ren i spustoszy∏y posiad∏oÊci Franków, rodaków Arbogasta, czym wymuszono na nich i na Alamanach zawarcie pokoju, na warunkach korzystnych dla Rzymu40.
4. Religijny aspekt konfliktu
Tymczasem Teodozjusz rozpoczà∏ przygotowania do obalenia w∏adzy uzurpatora. Co ciekawe jednak, zaczà∏ je nie od posuni´ç militarnych, ile raczej polityczno-religijnych. Postanowi∏ mianowicie pozbyç si´ pogan z wy˝szych stanowisk i zadaç ostateczny cios pogaƒstwu, a tym samym zakoƒczyç proces chrystianizacji Imperium – a przynajmniej zjednoczyç w∏asny obóz. Jako cesarz
Wschodu panowa∏ bowiem nad terenami w du˝o wi´kszym stopniu schrystianizowanymi ni˝ te, które dosta∏y si´ pod w∏adz´ Eugeniusza. ChrzeÊcijaƒstwo
IV wieku nadal by∏o religià g∏ównie miejskà, a urbanizacja wschodnich prowincji Cesarstwa, gdzie cywilizacja miejska by∏a bardzo stara i mocno zakorzeniona, by∏a du˝o wi´ksza ni˝ jego cz´Êci zachodnich41. Na Zachodzie te˝ niema∏à rol´ w podtrzymywaniu pogaƒstwa odgrywa∏ sam Rzym z jego licznymi
Êwiàtyniami, staro˝ytnym i w niema∏ej cz´Êci wcià˝ pogaƒskim senatem oraz
szerokim kr´giem pogaƒskich intelektualistów42. Okres tolerancji religijnej, jaka panowa∏a w czasach Walentyniana I (364-375) i poczàtkach rzàdów jego nast´pcy Gracjana, zmar∏ego w 383 r., przyczyni∏ si´ do okrzepnićia pogaƒskiej
opozycji wÊród rzymskich senatorów. Prym wÊród nich wiedli Wecjusz Agoriusz Pretekstat, wysoki dostojnik paƒstwowy, augur, kap∏an Westy i boga
S∏oƒca, zmar∏y w 384 r. oraz – ˝yjàcy w czasach uzurpacji Eugeniusza – Kwintus Aureliusz Symmach, pisarz i kap∏an, ws∏awiony obronà o∏tarza Wiktorii
39
O konsekwencjach ewentualnego zajćia Italii przez Eugeniusza dla jego stosunków
z Teodozjuszem na prze∏omie 392 i 393 r. zob. m.in. A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada,
s. 200-201. O tym, ˝e Itali´ rezerwowa∏ Teodozjusz dla Honoriusza pisze te˝ K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 378-379, omawiajàc wys∏anie Walentyniana II do Galii latem
389 r. Eugeniusz, nie wkraczajàc do Italii i nie mieszajàc si´ w jej sprawy – czego wyrazem by∏o odrzucenie proÊby senatorów pogaƒskich o przywrócenie o∏tarza Wiktorii – przejmowa∏
wobec Teodozjusza pozycj´ Walentyniana II. Pozornie wić nic nie zmienia∏o si´ w uk∏adzie
si∏, co dawa∏o Eugeniuszowi nadziej´ na uznanie go przez Teodozjusza.
40
Kampani´ przeciw Frankom opisuje A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 201-202.
41
Silniejsze rozprzestrzenienie si´ chrzeÊcijaƒstwa we wschodnich prowincjach Cesarstwa
i zwiàzek tego faktu m.in. z cywilizacjà miejskà omawia M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 38-39.
42
O tej roli Rzymu zob. t a m ˝ e, s. 244-248, S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 35 i M. J ó z e f o w i c z – D z i e l s k a, Z problemów reakcji pogaƒskiej. „Historia
i wspó∏czesnoÊç”, T. 3: 1978, s. 99-100.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 51
51
oraz Wiriusz Nikomach Flawian starszy43. Si∏a tej grupy, ale zarazem bezradnoÊç wobec stanowczego sprzeciwu cesarzy, ujawni∏y si´ w walce o przywrócenie wizerunku bogini Wiktorii, usuni´tego z senatu na polecenie cesarza Gracjana w 382 r.44 W sprzyjajàcych okolicznoÊciach grupa ta mog∏a jednak odegraç powa˝nà rol´, jak dowiod∏y tego wypadki z lat 393-394, kiedy realna w∏adza paƒstwowa udzieli∏a poparcia poganom.
Teodozjusz zatem, przygotowujàc si´ do konfrontacji z Eugeniuszem, postanowi∏ wyeliminowaç czynnik pogaƒski z ˝ycia Imperium. Zaczà∏ od posuni´ç
personalnych. Pierwszym z wysokich urz´dników pogaƒskich, który otrzyma∏
dymisj´, by∏ Nikomach Flawian starszy, prefekt pretorium Italii, Ilirii i Afryki,
a wić terenów bezpoÊrednio zagro˝onych wojnà w razie konfliktu z uzurpatorem. Teodozjusz chcia∏ mieç tam kogoÊ pewnego – osobà tà zosta∏ niejaki Apodemiusz. W dalszej kolejnoÊci odwo∏ano z urz´du prefekta Wschodu Tatiana,
a jego syna, Prokulusa, z urz´du prefekta Konstantynopola. Data tego wydarzenia nie jest dok∏adnie znana, ostatnio jednak przyjmuje si´, ˝e nastàpi∏o to
w poczàtkach wrzeÊnia 392 r.45
Te antypogaƒskie posunićia o charakterze personalnym dope∏ni∏a wkrótce
ustawa, og∏oszona 8 listopada 392 r., zabraniajàca sk∏adania wszelkich bez ró˝nicy ofiar pogaƒskich i nak∏adajàca wysokie kary na osoby dokonujàce ofiar
oraz wiedzàce o tym. Z uwagi na nierozerwalnoÊç ofiar z kultem pogaƒskim
by∏ to w istocie Êmiertelny – przynajmniej z za∏o˝enia – cios, zadany starej religii. Ustawa ta zbiera∏a w ca∏oÊç i znacznie poszerza∏a wszystkie dotychczasowe
rozporzàdzenia przeciwpogaƒskie. Za∏o˝eniem jej twórców by∏o ostateczne
wykorzenienie kultów pogaƒskich i dokoƒczenie chrystianizacji Cesarstwa46.
Na razie jednak edykt z 8 listopada zerwa∏ ostatnie wi´zy, ∏àczàce Teodozjusza
z opozycjà pogaƒskà i popchnà∏ jà w ramiona Eugeniusza. Od uzurpatora ju˝
tylko zale˝a∏o, czy wykorzysta t´ sytuacj´ i przyjmie poparcie, jakiego gotowi
mu byli udzieliç poganie w walce z Teodozjuszem.
Tymczasem Eugeniusz liczy∏ jeszcze na uznanie go przez Teodozjusza, nie
chcia∏ wić zaprzepaszczaç swych szans popieraniem dopiero co wykl´tego po43
Na temat tolerancji religijnej za Walentyniana I i w poczàtkach rzàdów Gracjana oraz
o g∏ównych osobistoÊciach pogaƒskiej elity intelektualnej zob. M. S i m o n, Cywilizacja...,
s. 241-255, S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 27-28 i H. B l o c h, The Pagan
Revival in the West at the End of the Fourth Century. W: The Conflict Between Paganism and
Christianity in the Fourth Century. Ed. A. M o m i g l i a n o. Oxford 1963, s. 195-217 i J. V o g t,
Upadek Rzymu. Warszawa 1993, s. 148-155.
44
Akcj´ senatorów pogaƒskich w obronie o∏tarza Wiktorii opisujà M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 256-262 i S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 31-35.
45
Kolejne dymisje wysokich urz´dników pogaƒskich w 392 r. i powiàzanie ich z uzurpacjà
Eugeniusza opisuje A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 195-197.
46
O ustawie z 8 XI 392 r. zob. t a m ˝ e, s. 197-200 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine...,
s. 291-292.
52
3/04/2006
20:01
Page 52
DARIUSZ MILEWSKI
[12]
gaƒstwa. Po 23 stycznia 393 r. jednak, kiedy to Honoriusz og∏oszony zosta∏
w Konstantynopolu cesarzem, zacz´∏o si´ stawaç coraz bardziej oczywiste, ˝e
Teodozjusz nie zamierza uznaç Eugeniusza47. W tej sytuacji uzurpator zdecydowa∏ si´ zajàç Itali´48. Zdajàc sobie spraw´ z obecnoÊci w niej silnego ˝ywio∏u
pogaƒskiego, uzna∏, ˝e poczynienie pewnych ust´pstw poganom u∏atwi mu
opanowanie pó∏wyspu. B´dàc w Lugdunum, wyda∏ polecenie, aby przywrócono w senacie o∏tarz Wiktorii. Kiedy wkroczy∏ do Italii, zosta∏ ˝yczliwie powitany przez kr´gi pogaƒskie. W Mediolanie Êwići∏ rocznic´ swego panowania.
Biskup Ambro˝y uzna∏ go de facto, ale przezornie opuÊci∏ swojà stolic´, gdy
tylko dowiedzia∏ si´, ˝e przybywa tam uzurpator – wycofa∏ si´ przed nim najpierw do Bolonii, póêniej do Florencji49. Sam Eugeniusz, chocia˝ postawi∏ ju˝
na kart´ pogaƒskà, unika∏ jednak nadal otwartego zerwania z KoÊcio∏em. Dowodzi tego sposób, w jaki zrealizowa∏ podstawowe ˝àdanie pogan, jakim by∏o
zwrócenie zrabowanych dóbr Êwiàtyniom, aby te mog∏y wykonywaç swoje czynnoÊci kultowe. Odda∏ je mianowicie nie kap∏anom ani samym Êwiàtyniom, ale
wybitnym osobistoÊciom Êwiata pogaƒskiego, którym powierzy∏ ich administracj´50. Ta okr´˝na droga mia∏a uspokoiç obawy chrzeÊcijan – Eugeniusz nie
chcia∏ stwarzaç wra˝enia, ˝e pogaƒstwo sta∏o si´ znów religià oficjalnà, utrzymywanà przez paƒstwo. Zwracajàc zrabowane dobra, stworzy∏ religii pogaƒskiej podstawy bytu, ale powstrzyma∏ si´ przed oficjalnym powiàzaniem jej
z paƒstwem. Inicjatyw´ w odrodzeniu pogaƒskim przejà∏ od Eugeniusza przywrócony przez niego na stanowisko prefekta Italii Nikomach Flawian51.
Rzym i inne miasta Italii prze˝ywa∏y teraz tryumf pogaƒski. Flawian organizowa∏ wspania∏e ceremonie i procesje religijne, wskrzesza∏ kulty wschodnie,
jak np. kult Magna Mater. Jako konsul roku 394 celebrowa∏ Floralia, wreszcie
te˝ asystowa∏ przy odst´pstwie pierwszego senatora chrzeÊcijaƒskiego. O tych
poczynaniach Nikomacha Flawiana, jak i ca∏ego Êrodowiska pogaƒskiego,
o niszczeniu domów, zbudowanych z materia∏u zabranego w Êwiàtyniach, o nak∏anianiu do porzucenia chrzeÊcijaƒstwa za pomocà obietnic korzyÊci materialnych, urz´dów i zaszczytów, dowiadujemy si´ przede wszystkim z pamfle47
Dok∏adnà dat´ proklamacji cesarskiej Honoriusza oraz daty rzàdów cesarzy koƒca
IV w., zob. Vademecum historyka staro˝ytnej Grecji i Rzymu. Red. E. W i p s z y c k a. Warszawa 2001, s. 567-568. Wg H. Blocha, akt ten by∏ równoznaczny z uznaniem Eugeniusza za
uzurpatora i zapowiada∏ nieuniknionà wojn´ – H. B l o c h, The Pagan Revival..., s. 199.
48
Teodozjusz nie uczyni∏ w∏aÊciwie niczego, ˝eby uratowaç Itali´. Przyczyny tej biernoÊci
omawia A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 291.
49
Na temat stosunku Ambro˝ego do Eugeniusza i przywrócenia w senacie o∏tarza Wiktorii zob. t a m ˝ e, s. 291.
50
OkolicznoÊci i cele takiego w∏aÊnie usatysfakcjonowania pogan, domagajàcych si´ zwrotu dóbr Êwiàtyniom, omawia S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 64.
51
S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503. Zob. te˝ A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 292 i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 203.
[13]
3/04/2006
20:01
Page 53
53
tów antypogaƒskich, powsta∏ych po kl´sce Eugeniusza. Choç kreÊlony przez
nie obraz jest z pewnoÊcià przejaskrawiony, to jednak daje nam ogólne pojćie
o tym, co dzia∏o si´ w Italii w latach 393-394. Co jednak ciekawe, pamflety te
nie zawierajà opisów ˝adnych krwawych gwa∏tów wymierzonych przeciw chrzeÊcijanom, nie wspominajà te˝ nic o zamykaniu koÊcio∏ów czy utrudnieniach
w wykonywaniu chrzeÊcijaƒskich praktyk religijnych. Zapewne wić takich wydarzeƒ nie by∏o. Mo˝emy sàdziç, i˝ pogaƒskie odrodzenie nie przynios∏o ze sobà krwawego terroru, a sam Eugeniusz nie da∏ si´ ponieÊç fali odwetu, która
zapewne wezbra∏a wÊród cz´Êci pogan i dà˝y∏ raczej do ustanowienia warunków umo˝liwiajàcych pokojowe wspó∏istnienie obu religii, a nie do wyt´pienia
jednej z nich52. Pozostaje w sferze domys∏ów, czy w przypadku ewentualnego
zwyci´stwa Eugeniusza nie dosz∏oby do aktów wrogich chrzeÊcijanom. Niektóre fakty zdajà si´ jednak wskazywaç, ˝e w miar´ zbli˝ania si´ konfliktu do ostatecznego rozstrzygnićia, atmosfera w obozie pogaƒskim zacz´∏a si´ stawaç
bardziej wroga wobec chrzeÊcijan – Arbogast na przyk∏ad mia∏ powiedzieç, wyje˝d˝ajàc z Mediolanu w lipcu 394 r. na wojn´, ˝e po powrocie zamieni tamtejszy koÊció∏ w stajni´53. Dotychczasowa tolerancyjna polityka Eugeniusza zdaje
si´ jednak wykluczaç podobny rozwój wydarzeƒ. Chwilowe zacietrzewienie,
któremu da∏ wyraz Arbogast – aczkolwiek sà i opinie, podwa˝ajàce autentycznoÊç tej wypowiedzi54 – mog∏o byç wynikiem typowej goràczki i napićia psychicznego, powstajàcego na krótko przed decydujàcym starciem. Nie nale˝y
wreszcie zapominaç, ˝e Cesarstwo by∏o ju˝ w przewa˝ajàcej cz´Êci schrystianizowane i przeprowadzenie skutecznej akcji antychrzeÊcijaƒskiej mog∏oby si´
∏atwo okazaç po prostu niewykonalne. Zryw, jakiego dokona∏o pogaƒstwo
w czasach Eugeniusza, by∏ heroicznà próbà mniejszoÊci ratowania si´ przed
Êmiercià – trudno w tej sytuacji mówiç o perspektywach ponownego zdominowania Imperium. Ju˝ rzàdy Juliana wykaza∏y, ˝e by∏ to zamys∏ skazany na niepowodzenie55.
Ostatecznie nie wiemy jednak, jak potoczy∏yby si´ losy Imperium, gdyby
Eugeniusz zwyci´˝y∏. Pozostaje nam tylko stwierdziç, ˝e w okresie jego rzàdów
w Italii nie znajdujemy wystarczajàcych dowodów na to, aby mia∏ on zamiar
52
S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503. Odrodzenie pogaƒskie w Italii w latach 393-394 i jego na ogó∏ tolerancyjny charakter omawiajà m.in. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 64-67, M. J ó z e f o w i c z – D z i e l s k a, Z problemów..., s. 105-106,
M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 268 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 292-293.
53
Wypowiedê t´ przytaczajà A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 207 i A. P i g a n i o l,
Histoire Romaine..., s. 294.
54
Zob. choçby S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 66. Autor ten sàdzi, ˝e
wobec dotychczasowej tolerancyjnej polityki Arbogasta i Eugeniusza takie pogaƒskie pogró˝ki wydajà si´ ma∏o prawdopodobne.
55
Przegrane po∏o˝enie religii pogaƒskich wobec chrzeÊcijaƒstwa w drugiej po∏owie IV w.
charakteryzuje M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 269-272.
54
3/04/2006
20:01
Page 54
DARIUSZ MILEWSKI
[14]
wyst´powaç czynnie przeciw chrzeÊcijanom. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci, i˝
da∏ wolnà r´k´ kultom pogaƒskim i otoczy∏ si´ ludêmi, którzy czynnie je popierali – jak chocia˝by Nikomach Flawian. Ostatecznie te˝ wyruszy∏ na wojn´
z Teodozjuszem pod sztandarem pogaƒskim, przeciw chrzeÊcijaƒstwu.
5. Konflikt zbrojny i upadek Eugeniusza
Teodozjusz zdawa∏ sobie spraw´ z nieuchronnoÊci wojny, jeÊli chce obaliç
uzurpatora. Najpierw jednak musia∏ zdecydowaç si´, czy w ogóle rozpoczynaç
wojn´. Eugeniusz nie szcz´dzi∏ mu przecie˝ zapewnieƒ o swych pokojowych intencjach, a fakt, ˝e po opanowaniu Italii nie ruszy∏ od razu na wschód, ale zadowala∏ si´ tym, co ju˝ zdoby∏, pozwala∏ przypuszczaç, ˝e w przypadku uznania
jego w∏adzy nie podejmie on ju˝ ˝adnych wrogich kroków. Tak˝e post´powanie
Eugeniusza w Italii, gdzie mimo przywrócenia kultów pogaƒskich nie przystàpi∏ do przeÊladowania chrzeÊcijaƒstwa, dowodzi, ˝e nie myÊla∏ on prowokowaç
Teodozjusza. Eugeniusz i Arbogast pozostawili Teodozjuszowi ca∏kowità swobod´ decyzji i pe∏ni´ inicjatywy, od jego tylko woli uzale˝niajàc, czy dojdzie do
konfliktu zbrojnego. Godny uwagi jest te˝ fakt, ˝e si∏y zbrojne, jakimi dysponowa∏ uzurpator, dorównywa∏y jakoÊcià wojskom, które móg∏ zebraç Teodozjusz,
a poza tym dowodzone by∏y przez wybitnego wodza, jakim by∏ Arbogast. Dopiero co dowiód∏ on swych talentów militarnych i wartoÊci swych ˝o∏nierzy
w czasie zimowej kampanii przeciw Frankom i Alamanom w 392/393 r. Pod
w∏adzà Eugeniusza znajdowa∏y si´ znaczne obszary Imperium – Brytania, Galia, Hiszpania i Italia – a namiestnik Afryki, Gildon, chocia˝ uznawa∏ Teodozjusza, to jednak zaopatrywa∏ przez ca∏y okres uzurpacji Rzym i Itali´ w zbo˝e,
czym w∏aÊciwie wspiera∏ Eugeniusza56.
By∏o wić wiele powodów, dla których wojna z Eugeniuszem nie wydawa∏a
si´ byç dobrym pomys∏em. Sam Teodozjusz by∏ te˝ wyraênie zak∏opotany pojawieniem si´ uzurpatora i przez pierwsze miesiàce nie wiedzia∏ za bardzo, co
wypada mu uczyniç57. Ostatecznie jednak zdecydowa∏ si´ na wojn´. Dlaczego?
Pewnà rol´ odgrywa∏y byç mo˝e ambicje dynastyczne, ch´ç przekazania ca∏ego
Imperium w spadku synom – czego objawem mo˝e byç wyniesienie Honoriusza do godnoÊci augusta i wspó∏w∏adcy w styczniu 393 r. Pewnà rol´ odegraç
te˝ mog∏a cesarzowa Galla, ˝ona Teodozjusza i siostra tragicznie zmar∏ego Walentyniana II, która mia∏a wielki wp∏yw na m´˝a, a która pa∏a∏a zapewne nie56
Sytuacj´ militarnà uzurpatora omawiajà A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 294 i S.
W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 69-71.
57
Wahanie Teodozjusza: S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 439 i S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 504. Jedynie Z o s i m o s, Nowa historia, IV 55, s. 196 i IV 58, s. 198,
podaje, i˝ Teodozjusz dzia∏a∏ szybko i zdecydowanie, co mia∏o wyt∏umaczyç kl´sk´ uzurpatora
i zosta∏o zmyÊlone przez Zosimosa w tym w∏aÊnie celu.
[15]
3/04/2006
20:01
Page 55
55
nawiÊcià do Arbogasta i uzurpatora jako domniemanych sprawców Êmierci jej
brata58. Nale˝y chyba jednak zgodziç si´ z opinià S. Wićkowskiego, i˝ podstawowym czynnikiem, który zadecydowa∏ o rozpoczćiu wojny z Eugeniuszem,
by∏a chrzeÊcijaƒska gorliwoÊç cesarza. Rozpoczynajàc wszak przygotowania
wojenne, wys∏a∏ najpierw zaufanego eunucha Eutropiusza do s∏ynàcego z pobo˝noÊci i „wiedzy o wydarzeniach majàcych nadejÊç w przysz∏oÊci” mnicha Jana z Tebaidy, aby zasi´gnàç rady co do losów planowanej kampanii59. Wyruszywszy ju˝ na wojn´, Teodozjusz zatrzyma∏ si´ w koÊciele Êw. Jana Chrzciciela,
aby prosiç o zwyci´stwo dla siebie i swych armii60. Wreszcie w krytycznym momencie bitwy ratunku szuka∏ nie w ziemskich, ale boskich si∏ach – upad∏szy na
ziemi´, modli∏ si´ do Boga o ratunek i zwyci´stwo dla swego zagro˝onego wojska61. Na koniec, po ewidentnie cudownym zwyci´stwie, wkroczywszy do Mediolanu, skierowa∏ pierwsze kroki w stron´ koÊcio∏a, aby podzi´kowaç Bogu za
pokonanie uzurpatora62. Powy˝sze fakty sk∏adajà si´ na obraz cz∏owieka wiedzionego ideà walki w obronie zagro˝onej wiary Chrystusa, który swe nadzieje
na zwyci´stwo czerpie w g∏ównej mierze z wiary w s∏usznoÊç sprawy, za którà
walczy i w Boskà pomoc63.
Nie oznacza to oczywiÊcie, ˝e Teodozjusz wÊród religijnych uniesieƒ zapomnia∏ o ziemskim aspekcie planowanej wojny i zaniedba∏ przygotowania wojskowe – wrćz przeciwnie. Pragnàc pokonaç przeciwnika, przystàpi∏ do gromadzenia olbrzymiej armii, którà Êciàga∏ ze wszystkich podleg∏ych mu prowincji
Imperium. Nie poprzestajàc na tym, zorganizowa∏ oddzia∏y z sojuszników i najemników, tak˝e spoza granic, wÊród których znaleêli si´ Goci, Medowie, Armeƒczycy i Arabowie64. Ca∏oÊcià wojsk dowodziç mia∏ wypróbowany w wielu
wojnach Richomeres, krewny Arbogasta zresztà, ale ten zmar∏, zanim armia
wyruszy∏a w pole. Wobec tego Teodozjusz mianowa∏ kilku wodzów, przydziela„Galla poruszy∏a pa∏ac cesarski, op∏akujàc brata” – Z o s i m o s, Nowa historia, IV 55, s. 196.
60
T a m ˝ e, VII 24, s. 506.
61
T a m ˝ e, VII 24, s. 506.
62
T a m ˝ e, VII 25, s. 508.
63
Religijne uzasadnienie przystàpienia Teodozjusza do wojny przeciwko Eugeniuszowi jako rzecznikowi pogaƒstwa znajdujemy u S. W i ´ c k o w s k i e g o, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 73-78. Zwa˝ywszy na przywiàzanie Teodozjusza do KoÊcio∏a i jego zas∏ugi dla zwyci´stwa katolickiej ortodoksji nad arianizmem, trzeba uznaç, i˝ motywy religijne okaza∏y si´
w efekcie decydujàce w postanowieniu wojny z uzurpatorem. Biskup Ambro˝y nie wàtpi∏, ˝e
cesarza spotka∏a nagroda niebieska, podczas gdy jego przeciwnicy znaleêli si´ w piekle: „Manet ergo in lumine Theodosius, et sanctorum coetibus gloriatur [...] Contra autem Maximus
et Eugenius in inferno” – A m b r o ˝ y, De obitu Theodosii..., 39, s. 1398.
64
S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 24, s 506, wymienia w armii Teodozjusza „mnóstwo
oddzia∏ów sprzymierzonych, sk∏adajàcych si´ z naddunajskich barbarzyƒców”, co odnosi si´
niewàtpliwie do Gotów. O armii Teodozjusza zob. te˝: A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada,
s. 207 i S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 70-71.
58
59
56
3/04/2006
20:01
Page 56
DARIUSZ MILEWSKI
[16]
jàc im dowództwo nad poszczególnymi cz´Êciami armii wed∏ug kryterium ich
pochodzenia. I tak wojskami rzymskimi dowodzili Stylichon, spowinowacony
z Teodozjuszem przez ˝on´, Seren´, bratanic´ cesarza oraz Tymazjusz; nad oddzia∏ami gockimi dowództwo obj´li Gainas i Saul, wschodnie zaÊ przekazane
zosta∏y pod komend´ Bakuriusza, pochodzàcego z Kaukazu65. Tak zorganizowana armia gotowa by∏a do wymarszu dopiero wiosnà 394 r.66 Na poczàtku maja tego˝ roku zmar∏a cesarzowa Galla – jak podaje Zosimos, w po∏ogu – którà
Teodozjusz uczci∏ wed∏ug homeryckiego obyczaju, op∏akujàc jeden dzieƒ.
D∏u˝szej ˝a∏obie przeszkodzi∏a koniecznoÊç wyruszenia w pole67. Teodozjusz
postanowi∏ bowiem wziàç udzia∏ w wyprawie. Zosimos podaje, ˝e zabra∏ on ze
sobà równie˝ m∏odszego syna, Honoriusza, ale inni autorzy, jak chocia˝by Sokrates, sà zdania, ˝e Honoriusza wezwa∏ cesarz do Mediolanu ju˝ po pokonaniu uzurpatora, czujàc zbli˝ajàcà si´ Êmierç68. Druga wersja jest bardziej prawdopodobna – nie ma powodu, dla którego cesarz mia∏by zabieraç syna ze sobà
na wypraw´, której wynik by∏ przecie˝ niewiadomy i nara˝aç go na niebezpieczeƒstwo. Co innego, gdy Eugeniusz zosta∏ ju˝ pokonany – wtedy, zgodnie
z zamys∏em, podj´tym ju˝ co najmniej po pokonaniu Maksymusa, Teodozjusz
móg∏ wezwaç swojego m∏odszego syna do krain, które przeznaczy∏ mu jako cesarzowi. Tymczasem jednak jego armia dopiero wyruszy∏a przeciw uzurpatorowi. Marsz wojsk by∏ bardzo powolny, Teodozjusz zmitr´˝y∏ niema∏o czasu
w obozie wojskowym w Sirmium i ostatecznie dopiero póênym latem 394 r., na
prze∏omie sierpnia i wrzeÊnia, stanà∏ u bram Italii69. Zasta∏ tam ju˝ wojska,
zgromadzone przez uzurpatora70.
65
Z o s i m o s, Nowa historia, IV 57, s. 197. Charakterystyk´ dowództwa armii Teodozjusza daje F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 208, s. 463-464.
66
èród∏a wskazujà nawet na rok poprzedni, 393. Tak np. S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a,
VII 24, s. 506: „Skoro cesarz mia∏ ju˝ w pogotowiu wszystko, czego trzeba do wojny, og∏osi∏
imperatorem m∏odszego syna, Honoriusza. Albowiem Arkadiusza og∏osi∏ ju˝ poprzednio.
Obu zatem pozostawiwszy w Konstantynopolu, ruszy∏ spiesznie wraz z wojskiem, zdà˝ajàc
z prowincji Wschodu w kierunku zachodnich obszarów imperium”. Sugeruje to wiosn´ 393 r.
jako moment wyruszenia Teodozjusza na wojn´. Poniewa˝ kampania zakoƒczy∏a si´ w ciàgu
jednego roku, kl´ska i upadek Eugeniusza musia∏yby nastàpiç jesienià 393 r. Tymczasem
w tym˝e roku Eugeniusz zdà˝y∏ zostaç konsulem, a na rok nast´pny wyznaczy∏ Nikomacha
Flawiana. Co wićej S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 440, pisze, i˝ bitwa nad rzekà Frigidus rozegra∏a si´ za konsulatu Arkadiusza po raz trzeci i Honoriusza po raz drugi, czyli
w 394 r. Zgodnie z tym trzeba wić przyjàç wiosn´ 394 r. jako poczàtek wyprawy zbrojnej Teodozjusza. Tak te˝ literatura przedmiotu, np. E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa..., s. 117.
67
Z o s i m o s, Nowa historia, IV 57, s. 197. Moment Êmierci cesarzowej na poczàtku maja
394 r. przyjmuje m.in. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 209, s. 465.
68
Z o s i m o s, Nowa historia, IV 58, s. 198, S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 26, s. 441.
69
O rzeczywistej powolnoÊci marszu cesarza – wbrew temu, co przekazuje Z o s i m o s,
Nowa historia, IV 58, s. 198 – zob. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 210, s. 466467 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 294.
70
[17]
3/04/2006
20:01
Page 57
57
Eugeniusz i Arbogast równie˝ nie poniechali niezb´dnych przygotowaƒ,
aby odeprzeç inwazyjnà armi´ Teodozjusza. Twierdzenie Zosimosa, ˝e cesarz
zaskoczy∏ ich swym nag∏ym pojawieniem si´ jest – w Êwietle innych êróde∏,
stwierdzajàcych typowà dla Teodozjusza powolnoÊç przygotowaƒ, jakie czyni∏
i samego marszu jego armii – wymys∏em, majàcym usprawiedliwiç kl´sk´ tych,
z których sprawà Zosimos si´ uto˝samia∏. W rzeczywistoÊci Arbogast i Eugeniusz mieli wystarczajàco du˝o czasu, aby przygotowaç obron´ Italii71. Od poczàtku przyj´li oni strategi´ defensywnà – pragn´li jedynie utrzymaç to, co
zdobyli w trakcie 393 r. i nie kwapili si´ z wyprawà na Ba∏kany, w teren górzysty i trudny z militarnego punktu widzenia, gdzie przeciwnikowi ∏atwo by∏oby
narzuciç nie znajàcym terenu armiom uzurpatora bitw´ w wybranym z góry
miejscu72. Arbogast i Eugeniusz skoncentrowali si´ wić na jak najlepszym zabezpieczeniu Italii.
Rozpatrujàc kwesti´ przygotowaƒ militarnych obu stron, nie unikniemy pytania, jak wielkie naprawd´ armie zgromadzili obaj przeciwnicy. W êród∏ach
nie znajdujemy odpowiedzi, a historycy, zajmujàcy si´ dotychczas konfliktem
394 r., pomijali zwykle t´ kwesti´ bàdê te˝ zbywali jà ogólnikami, w istocie niczego nie wyjaÊniajàcymi73. Stan liczebny armii rzymskiej pod koniec IV w.
ocenia si´ na oko∏o 600 tys. ˝o∏nierzy, przy czym nawet tak prze∏omowà batali´, jak bitwa pod Adrianopolem w 378 r. cesarz Walens stoczy∏ majàc jedynie
15-20 tys. ludzi74. By∏a to jednak bitwa, do której Rzymianie w∏aÊciwie nie zdà˝yli si´ przygotowaç, a na kampani´ 394 r. obie strony gromadzi∏y si∏y co najmniej od wiosny 393 r. Zwa˝ywszy na podkreÊlany przez wszystkich autorów
staro˝ytnych ogrom zaanga˝owanych si∏, ale te˝ pami´tajàc o koniecznoÊci zabezpieczenia granic, mo˝emy przypuÊciç, i˝ zarówno Teodozjusz, jak i Eugeniusz wystawili po oko∏o 100 tys. ludzi. Nie dziwi nas tak˝e wspomniany znaczny odsetek „barbarzyƒców” w armii rzymskiej – w IV w. zaciàgano ich niemal
masowo do armii, powierzajàc równie˝ najwy˝sze dowództwa, czego przyk∏adem Arbogast i germaƒscy wodzowie Teodozjusza. Po bitwie adrianopolskiej
Wizygoci byli zresztà zobowiàzani do posi∏kowania Imperium75.
W obliczu wyruszajàcego na wojn´ z Arbogastem chrzeÊcijaƒskiego cesarza
Teodozjusza, dosz∏o do mobilizacji psychologiczno-religijnej obozu pogaƒskiego. Skoro ju˝ bowiem Eugeniusz zwiàza∏ si´ z pogaƒstwem i skoro Teodozjusz
Zob. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 210, s. 466-467.
Âwiadczà o tym losy uzurpatorów Magnencjusza i Maksymusa, pokonanych w∏aÊnie na
Ba∏kanach w 351 i 388 r.
73
Jak A. K r a w c z u k, Poczet cesarzy..., s. 783, który pisze, i˝ Teodozjusz „zebra∏ ogromnà
armi´”.
74
A. C a m e r o n, The Later Roman Empire AD 284-430. Cambridge 1993, s. 137-147. Autorka ta szacuje si∏y Imperium pod koniec IV w. na 645 tys. ˝o∏nierzy.
75
Charakterystyka armii rzymskiej IV w. zob. t a m ˝ e, s. 147-148 i G. O s t r o g o r s k i,
Dzieje Bizancjum, s. 61-62.
71
72
58
3/04/2006
20:01
Page 58
DARIUSZ MILEWSKI
[18]
uczyni∏ z wojny wypraw´ religijnà, uzurpatorowi nie pozostawa∏o nic innego,
jak si´gnàç po podobny arsena∏ Êrodków i przekszta∏ciç zbli˝ajàce si´ starcie
w walk´ w obronie zagro˝onych bogów pogaƒskich. G∏ówny ci´˝ar mobilizacji
ideologicznej obozu Eugeniusza spad∏ na barki Nikomacha Flawiana, niezastàpionego w sprawach religijnych. Jak wić dowiadujemy si´ od Sozomena,
Flawian osobiÊcie przeprowadza∏ wró˝by, aby poznaç z góry losy wojny i na ich
podstawie przepowiada∏ niechybne zwyci´stwo Eugeniusza76. Wyruszy∏ te˝
w lipcu z Mediolanu razem z Arbogastem i Eugeniuszem w stron´ Akwilei,
aby wziàç udzia∏ w nadchodzàcej batalii77. Na czele maszerujàcej armii niesiono posàgi Jowisza i Herkulesa – niewykluczone, ˝e by∏o to odwo∏anie si´ do
bóstw opiekuƒczych Imperium z czasów Dioklecjana i Maksymiana, kiedy zacz´∏o si´ ostatnie przeÊladowanie chrzeÊcijaƒstwa. Na szczytach wzgórz, górujàcych nad dolinà, w której miano stoczyç bitw´, ustawiono posàgi Jowisza, wywijajàcego poz∏acanym piorunem, które symbolizowa∏y spraw´, za którà walczyli ˝o∏nierze Eugeniusza i wró˝y∏y zwyci´stwo78.
Polem bitwy by∏a wàska dolina rzeczki Frigidus, dop∏ywu Isonzo, w Alpach
Julijskich, niedaleko Akwilei79. By∏o to jedyne przejÊcie, którym wojska Teodozjusza mog∏y dostaç si´ do Italii i – zgodnie z obronnà strategià Arbogasta –
ono w∏aÊnie zosta∏o obsadzone przez wojska Eugeniusza. Arbogast poleci∏ rozbiç swój obóz w dolinie i otoczyç go drewnianà palisadà, w górach natomiast
umieÊci∏ oddzia∏ pod dowództwem Arbitiona, który w stosownym momencie
mia∏ wyjÊç na ty∏y wojsk Teodozjusza80. Uzurpator i jego wódz uczynili wić
wszystko, aby odpowiednio przygotowaç si´ do odparcia wojsk cesarskich – pozostawa∏o im tylko czekaç na Teodozjusza.
Cesarz pojawi∏ si´ w dniu 5 wrzeÊnia81. Jego wojska, minàwszy najwy˝szy
punkt prze∏ćzy, zesz∏y w dolin´, gdzie czeka∏a na nie armia Eugeniusza. W wàskim terenie ˝o∏nierze Teodozjusza nie mogli rozwinàç w pe∏ni szyków i doznawali ci´˝kich strat. Prawie ca∏kowicie zostali rozgromieni zw∏aszcza germaƒscy
sojusznicy cesarza – zginà∏ wtedy jeden z jego najwybitniejszych wodzów, Baku-
76
S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503-504. Kwesti´ t´ poruszajà A. P i g a n i o l,
Histoire Romaine..., s. 293 i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 203-206.
77
F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 210, s. 466, datuje wyjazd Arbogasta i Eugeniusza na koniec lipca 394 r. na podstawie faktów z ˝ycia biskupa Ambro˝ego, który wróci∏ do
Mediolanu 1 sierpnia, ju˝ po wyjeêdzie uzurpatora.
78
Charakter obecnoÊci posàgów pogaƒskich w armii Eugeniusza: t a m ˝ e, przyp. 211,
s. 467-468, A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 294, A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada,
s. 207 i H. B l o c h, The Pagan Revival..., s. 201.
79
80
Na temat przygotowaƒ Arbogasta, jakie poczyni∏ na miejscu bitwy, zob. A. P i g a n i o l,
Histoire Romaine..., s. 294 i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 207.
81
Dat´ bitwy w dniach 5 i 6 IX 394 r. podajà A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 295
i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 208.
[19]
3/04/2006
20:01
Page 59
59
riusz. W tym krytycznym momencie cesarz – jak podajà chrzeÊcijaƒscy autorzy –
upad∏ na ziemi´ i zaczà∏ wzywaç pomocy Boga, aby wybawi∏ jego wojska z potrzasku. RzeczywiÊcie, w czasie, kiedy wojska Teodozjusza gin´∏y w dolinie, oddzia∏, który Arbogast zostawi∏ w górach, aby odcià∏ odwrót cesarzowi, przeszed∏
na stron´ Teodozjusza. Sta∏o si´ to po tym, jak tylko dowódcy tego oddzia∏u wymogli na cesarzu wysokie godnoÊci za zdrad´ Eugeniusza. Uratowa∏o to na razie
wojska Teodozjusza. Noc, która przerwa∏a walk´, by∏a w obozie Eugeniusza nocà tryumfu – podniecony zwyci´stwem uzurpator „rozdzieli∏ dary pomi´dzy tych,
którzy wyró˝nili si´ odwagà i pozwoli∏ im ucztowaç; uwa˝a∏, ˝e po takiej pora˝ce
wrogów walka nie b´dzie kontynuowana”82. Niewiele by si´ zresztà pomyli∏, gdy˝
w obozie Teodozjusza podnios∏y si´ rzeczywiÊcie g∏osy, ˝eby wycofaç si´ z doliny,
dopóki jeszcze mo˝na. Ostatecznie przewa˝y∏ jednak poglàd, ˝eby wykorzystaç
noc i zamieszanie w obozie przeciwnika dla przerzucenia jak najwi´kszej liczby
˝o∏nierzy w dolin´ i o Êwicie wznowiç bitw´. Nast´pnego wić dnia, 6 wrzeÊnia,
bitwa rozpocz´∏a si´ od nowa. W pewnym momencie zerwa∏ si´ gwa∏towny wicher, który uderzy∏ w twarz wojskom uzurpatora, spychajàc miotane przez nie
pociski i nadajàc wi´kszy impet pociskom ˝o∏nierzy Teodozjusza. Ten sam wicher
pomóg∏ te˝ zapewne zapaliç drewnianà palisad´ obozu Eugeniusza, wzbudzajàc
pop∏och wÊród jego ˝o∏nierzy i u∏atwiajàc wojskom Teodozjusza odniesienie
ostatecznego zwyci´stwa. Wicher ten uznany zosta∏ za interwencj´ Boga w obronie chrzeÊcijan, co uczyni∏o z bitwy nad rzekà Frigidus prawdziwe zmagania Boga chrzeÊcijan z poganami. Sam Eugeniusz zosta∏ wzi´ty do niewoli i rzucony do
stóp Teodozjusza. B∏agajàcemu o ˝ycie ucià∏ g∏ow´ jakiÊ ˝o∏nierz, po czym zatkni´to jà na wysokà pik´ i obnoszono po polu bitwy, aby pokazaç broniàcym si´
jeszcze ˝o∏nierzom uzurpatora, ˝e ich opór straci∏ sens. Samobójstwo w dniu bitwy pope∏ni∏ Nikomach Flawian, nad czym zresztà Teodozjusz bardzo ubolewa∏
– chyba szczerze, skoro darowa∏ póêniej ˝ycie jego synowi, Flawianowi m∏odszemu. Arbogast uciek∏ w góry, gdzie b∏àka∏ si´ dwa dni, aby wreszcie zabiç si´ w∏asnym mieczem, gdy uzna∏, ˝e nie ma dla niego ratunku83.
Opis bitwy nad rzekà Frigidus: t a m ˝ e, IV 58, s. 198-199, S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 24, s. 506-507 i S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 24, s. 439-440. O dwóch dniach walk
i poczàtkowej pora˝ce wojsk Teodozjusza pisze Zosimos. On te˝ podaje wiadomoÊç o Êmierci
Bakuriusza i Êwićeniu zwyci´stwa w obozie Eugeniusza w noc z 5 na 6 IX 394 r. O poczàtkowych kl´skach i zmasakrowaniu gockich sprzymierzeƒców Teodozjusza piszà te˝ autorzy
chrzeÊcijaƒscy. Tylko Sozomen mówi jednak o przejÊciu Arbitiona na stron´ Teodozjusza i tylko autorzy chrzeÊcijaƒscy piszà o niespodziewanym, gwa∏townym wietrze, który pomóg∏ wojskom Teodozjusza odnieÊç ostateczne zwyci´stwo w drugim dniu bitwy (tak˝e A u g u s t y n,
Paƒstwo Bo˝e, V 26, s. 219). Oni te˝ piszà o mod∏ach Teodozjusza wobec rzezi jego gockich
sojuszników i perspektywy kl´ski. Âcićie Eugeniusza w obliczu cesarza i samobójstwo Arbogasta wymieniajà wszystkie trzy êród∏a. Opis bitwy zob. tak˝e: A. K r a w c z u k, Ostatnia
olimpiada, s. 207-209, A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 295 i E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa..., s. 118-119 (b∏´dnie datuje bitw´ na 6-7 IX 394 r.).
82
83
60
3/04/2006
20:01
Page 60
DARIUSZ MILEWSKI
[20]
6. Skutki upadku Eugeniusza
Kl´ska uzurpatora pociàgn´∏a nast´pstwa polityczne i religijne. Skutki polityczne by∏y oczywiste – Teodozjusz sta∏ si´ faktycznie jedynym w∏adcà ca∏ego
Imperium, dzi´ki czemu po jego Êmierci dosta∏o si´ ono wy∏àcznie pod w∏adz´
jego dwóch synów. To zaÊ zapoczàtkowa∏o trwa∏y podzia∏ Cesarstwa (395
rok)84. Równie wa˝ne by∏y konsekwencje natury religijnej. Pogaƒstwo otrzyma∏o cios ostateczny i nigdy póêniej nie od˝y∏o ju˝ jako oficjalna religia. Zrazu
powoli, ale nieust´pliwie, chrzeÊcijaƒstwo zacz´∏o przenikaç do coraz szerszych kr´gów spo∏eczeƒstwa rzymskiego. Tym samym otworzona zosta∏a droga
ku cywilizacji Êredniowiecza. Âwiat antyczny, jaki ukszta∏towa∏y wieki cywilizacji greckiej i rzymskiej, nigdy ju˝ nie odrodzi∏ si´ w dobrze znanym kszta∏cie.
SpuÊcizn´ kulturalnà po nim przej´∏o i przetworzy∏o chrzeÊcijaƒstwo, nadajàc
jej oblicze znane ze Êredniowiecza85. W tej perspektywie uzurpacja Eugeniusza
i bitwa nad Frigidus by∏y momentem zwrotnym w dziejach kultury europejskiej
– kl´ska uzurpatora dowiod∏a, ˝e jedynà si∏à, mogàcà ukszta∏towaç przysz∏oÊç,
jest chrzeÊcijaƒstwo.
L’USURPATION D’EUGÈNE ET LA DERNIÈRE RENAISSANCE PAÏENNE
À ROME DE 392 À 394
Résumé
Avec la conversion de Constantin en 312 et la mort et la défaite de Julien en 363,
qui était un dernier empereur païen ∫ Rome, on semblait que le christianisme a vaincu en l’Empire Romain. La confirmation de cet état de choses pouvait ˘tre l’enl¯vement du autel de la déesse Victoire de la salle du Sénat romain par l’empereur Gratien en 382. Les reclamations et demandes des sénateurs païens étaient repoussées –
la derni¯re fois par l’empereur Valentinien II. Mais ce jeune empereur a été trouvé
pendu le 15 mai 392. Les circonstances de sa mort sont obscures, mais on peut supposer que c’était un suicide. Le 22 août 392, magister militum, Franc Arbogast, qui
contrôlait Valentinien II au nom du empereur Théodose, a élevé ∫ l’Empire Eug¯ne,
un professeur de rhétorique et chef d’un des bureaux de Valentinien II. Le nouveau
empereur était un chrétien ti¯de, mais il a refusé la rétablissement du paganisme aux
sénateurs romains, parce que il voulait ˘tre reconnu par Théodose. Cet empereur voulait cependant garder tout l’Empire pour ses fils – il a promulgué la loi du 8 novembre 392 contre le paganisme et a donné ∫ son fils, Honorius, le titre d’Auguste. Alors,
Eug¯ne et Arbogast ont occupé l’Italie, ont permis rétablir l’autel de la Victoire ∫ Ro-
Teodozjusz zmar∏ w Mediolanie 17 I 395 r. – S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, VI 1, s. 441.
Przejćie dziedzictwa antycznego przez chrzeÊcijaƒstwo i poczàtki kszta∏towania si´ nowego oblicza kultury europejskiej omawia M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 310-314.
84
85
[21]
3/04/2006
20:01
Page 61
61
me et le paganisme officiel. Nicomaque Flavien, nommé ∫ nouveau par Eug¯ne préfet
du prétoire d’Italie, a commencé ressusciter les cultes païens et organiser les cérémonies vieilles au nom d’État. Alors le conflict entre Eug¯ne et Théodose est devenu le
conflict religieux entre le paganisme et le christianisme. La guerre de 394 l’a decidé.
La bataille du Frigidus, livrée le 5 et 6 septembre 394, malgré le succ¯s des païens le
premier jour, a eu donné la victoire aux chrétiens. Ils ont été supportés par le vent
violent, qui a été considéré comme l’aide de Dieu. La mort d’Eug¯ne, Arbogast et
Flavien a scellé la défaite definitive du paganisme et a permis de naître la civilisation
du moyen âge.
Traduit par Dariusz Milewski
3/04/2006
20:01
Page 62
Nak∏adem
w Warszawie
Bogdan Szczepankowski
ks. Grzegorz Sokalski
Agata Panas
Krzysztof Cis
E F FA T H A !
J¢ZYK MIGOWY
3/04/2006
20:01
Page 63
12 (2005) nr 2
AGNIESZKA KRZEPKOWSKA
JEZUICI NA TLE PRZEMIAN POLITYCZNYCH,
SPO¸ECZNYCH, RELIGIJNYCH I KULTURALNYCH
NA LITWIE I ˚MUDZI W KO¡CU XVI-GO
I W PIERWSZEJ PO¸OWIE XVII WIEKU
Polska i Litwa zjednoczy∏a si´ na mocy unii w Krewie ju˝ w roku
1385 i potem mimo zmian i chwilowych rozpadów oba paƒstwa zachowa∏y
uni´ personalnà w r´kach Jagiellonów, a w drugiej po∏owie XVI w. cià˝enie
szlachty litewskiej do polonizacji przypiecz´towa∏a unia lubelska (1569)
stwarzajàc tzw. uni´ realnà z odr´bnymi urz´dami, ale z dominacjà j´zyka
polskiego. Na ca∏okszta∏t kultury litewskiej zacz´∏a odtàd oddzia∏ywaç tradycja zachodnioeuropejska przekazywana za polskim poÊrednictwem, doprowadzajàc do stopniowego zmniejszania dominujàcych we wczeÊniejszej
epoce wp∏ywów ruskich. Jakkolwiek prawos∏awne monastery nadal by∏y
ostojà wschodniej kultury, to diecezje katolickie i wi´ksze oÊrodki parafialne rozsiewa∏y na nowym gruncie kultur´ Zachodniej Europy. W tym czasie
charakter miasta zachodniego przybra∏o Wilno, gdzie dominowa∏ humanizm i renesans, wschodni zaÊ pozosta∏ Kijów i Po∏ock. Tak jak miasta stopniowo przybiera∏y zachodnià lub wschodnià postaç, tak i ustrój Litwy ulega∏
wp∏ywowi Korony, ˝ycie codzienne zaÊ nadal kszta∏towa∏y zakorzenione
wzorce ruskie.
Tereny litewskie zamieszkiwa∏y liczne grupy narodowoÊciowe: Litwini, Polacy, Bia∏orusini, Rosjanie, Niemcy, ˚ydzi, Tatarzy czy Karaimi. Ka˝da z tych
grup zachowa∏a odr´bnà kultur´ spo∏ecznà z charakterystycznymi dla niej modelami zachowaƒ, pos∏ugiwa∏a si´ swoim j´zykiem i wyznawa∏a swojà religi´.
Ta ró˝norodnoÊç narodowoÊciowa wspó∏mieszkaƒców ziem litewskich przyczynia∏a si´ do cz´stych na tym tle konfliktów, nierzadko przeradzajàcych si´
w potyczki zbrojne, a nawet groêne w skutkach bitwy.
Od koƒca XVI-go wieku zaczà∏ si´ niespokojny okres w dziejach KoÊcio∏a
powszechnego na wschodnich ziemiach dopiero co po∏àczonego paƒstwa polsko-litewskiego. Szczególnie burzliwie i krwawo przebiega∏y na Litwie przemiany KoÊcio∏a wschodniego, w którym od czasu unii brzeskiej nastàpi∏ roz∏am
na KoÊció∏ grecko-katolicki i prawos∏awny. Zwolennikami unii byli jezuici wi-
64
3/04/2006
20:01
Page 64
[2]
leƒscy (m.in. Piotr Skarga, Benedykt Herbest, Stanis∏aw Warszewicki, Stanis∏aw Hozjusz), zaÊ g∏ównymi jej przywódcami – dawni biskupi prawos∏awni,
którzy przyj´li wówczas wiar´ unickà, lwowski – Gedeon Ba∏aban i biskup ∏ucki Cyryl Terlecki. Do nich w latach dziewi´çdziesiàtych XVI-go stulecia do∏àczy∏ biskup w∏odzimierski – Hipacy Pociej.
Pierwsi przedstawiciele jezuitów w Polsce pojawili si´ na poczàtku listopada
1564 roku. Stanowili oni wówczas niewielkà, dziewićioosobowà grup´. Petycj´ o przys∏anie odpowiednich kandydatów strona polska wystosowa∏a dwa lata
wczeÊniej, ale doÊç d∏ugo musiano czekaç z powodu braku gruntownie wykszta∏conych jezuitów pochodzenia niemieckiego, a w∏aÊnie na takich liczy∏ biskup warmiƒski, Stanis∏aw Hozjusz, który w nast´pnym roku po przybyciu zakonników przeznaczy∏ dla nich klasztor w Braniewie, gdzie mieÊci∏a si´ jego biskupia rezydencja1.
Zamiar za∏o˝enia zakonu podjà∏ Ignacy Loyola ju˝ w 1537 roku, kiedy to
w wyniku kontemplacji w opactwie benedyktynów w Montserrat dokona∏a si´
w nim g∏´boka przemiana duchowna. Sformu∏owa∏ wówczas podstawowe zadania i ustali∏ regu∏´ obowiàzujàcà w nowym zgromadzeniu. Najwa˝niejszà
rol´ mia∏y odgrywaç medytacje a nie liturgia, co wyraênie odró˝nia∏o jezuitów od innych zakonów. Loyola, który wczeÊniej by∏ oficerem, zobowiàza∏
zakonników do wrćz ˝o∏nierskiego pos∏uszeƒstwa i do walki ze z∏em kryjàcym si´ w duchowym wn´trzu cz∏owieka, odkrywanym w samodzielnych rozmyÊlaniach, jak i ze z∏em szerzàcym si´ w Êwiecie zewn´trznym2. Nazwa – Societas Jesu lub w j´zyku ojczystym Loyoli – Compania de Jesus (Towarzystwo
Jezusowe) podkreÊla∏a Êcis∏à ∏àcznoÊç z osobà Jezusa Chrystusa. Papie˝ Pawe∏ III zakon zatwierdzi∏ w 1540 roku. Oprócz typowych Êlubów, jakie sk∏adali cz∏onkowie innych zgromadzeƒ, jezuici wyrzekali si´ wszelkich osobistych dóbr materialnych. W praktyce jednak obowiàzek ubóstwa nie dotyczy∏
cz∏onków stowarzyszenia, którzy odbywali studia; mogli oni mieç nawet
u siebie pokaêny ksi´gozbiór, który jednak nie by∏ ich w∏asnoÊcià3. To zachća∏o jezuitów do kszta∏cenia i pog∏´biania wiedzy. Odmiennie od innych,
sk∏adali oni równie˝ specjalny Êlub pos∏uszeƒstwa papie˝owi w sprawach dotyczàcych misji4. Na czele zakonu sta∏ genera∏ (praepositus generalis), który
sprawowa∏ t´ funkcj´ do˝ywotnio, wydawa∏ rozporzàdzenia (ordinatio), które
mog∏y byç sta∏e (perpetua) lub tymczasowe (temporanea). Pierwszym genera∏em by∏ oczywiÊcie za∏o˝yciel zakonu, Loyola.
1
L. P i e c h n i k: Gimnazjum w Braniewie w XVI wieku. W: Nasza przesz∏oÊç. Studia z dziejów koÊcio∏a i kultury katolickiej w Polsce. T. 7. Kraków 1958, s. 10, 12.
2
K. G ó r s k i: Zarys dziejów duchownoÊci w Polsce. Kraków 1986, s. 157, 159.
3
H. T ü c h l e, C. B o u m a n: Historia KoÊcio∏a. T. 3. Warszawa 1986, s. 111.
4
J. P a s z e n d a: Wst´p. W: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artyku∏ów.
Red. J. P a s z e n d a. Kraków 1994, s. 6.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 65
JEZUICI NA TLE PRZEMIAN
65
W poczàtkowym okresie jezuici, którzy osiedlali si´ na Litwie i ˚mudzi, formalnie przynale˝eli do prowincji austriackiej5; dopiero w roku 1575 wyodr´bniono z niej samodzielnà prowincj´ polskà obejmujàcà tereny Polski, Litwy
i ˚mudzi. W szeÊç lat póêniej liczba jezuitów nap∏ywajàcych do nowej prowincji wzros∏a do dwustu6, po dziesićiu latach prawie si´ podwoi∏a, podobnie jak
liczba prowadzonych placówek zwi´kszy∏a si´ w tym czasie z szeÊciu do dwunastu7. Po pewnym czasie dokonano podzia∏u prowincji polskiej wyodr´bniajàc
z niej nowà prowincj´ litewskà z przy∏àczonym do niej Mazowszem i Warmià;
oficjalnie powsta∏a ona w 1608 roku na wniosek ówczesnego genera∏a zakonu,
Klaudiusza Aquavivy, który by∏ zainteresowany w rozprzestrzenieniu si´ Towarzystwa Jezusowego w Polsce i na Litwie. W roku 1597 Aquaviva utworzy∏ vice-prowincj´ litewskà podleg∏à prowincji polskiej, którà po jedenastu latach
przekszta∏ci∏ w samodzielnà – litewskà8. Sam zaÊ projekt jej utworzenia wysuni´to o wiele wczeÊniej, bo ju˝ w roku 15909.
Zwi´kszajàca si´ bardzo szybko liczba cz∏onków doprowadzi∏aby niewàtpliwie do nowego podzia∏u prowincji, gdyby nie kl´ski ˝ywio∏owe, które dotkliwie
n´ka∏y jezuitów. Najazdy szwedzkie i moskiewskie, jak równie˝ wojny kozackie
przyczyni∏y si´ do rozp´dzenia zakonników, niektórzy opuÊcili zagro˝one tereny,
inni natomiast zostali wzići do niewoli lub wymordowani, a jeszcze inni zgin´li
wskutek zarazy. W latach szeÊçdziesiàtych XVII wieku liczebnoÊç jezuitów zmala∏a o po∏ow´ w porównaniu z koƒcem lat czterdziestych tego wieku10. Oprócz
strat osobowych zniszcza∏o ponadto mienie zakonu, budynki kolegiów i folwarki.
Informacje o XVI i XVII-sto wiecznych jezuitach pochodzà z dawnych archiwów Towarzystwa Jezusowego, których rzetelne prowadzenie wiàza∏o si´ niejako z ca∏ym systemem funkcjonowania zakonu. Ka˝dy dom klasztorny, a tak˝e
ka˝de kolegium dba∏o o dok∏adne zapisywanie, w specjalnie do tego celu przeznaczonych ksi´gach, wa˝niejszych wydarzeƒ z ˝ycia i dzia∏alnoÊci braci zakonnych i ich wychowanków. Informacje spisywano w trzech egzemplarzach: orygina∏ pozostawa∏ w placówce macierzystej, a kopie przesy∏ano do archiwum prowincji i do centralnego archiwum Towarzystwa Jezusowego w Rzymie11. Z zebra5
L. G r z e b i e ƒ: Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVII wieku. W: Archiwa, Biblioteki i Muzea KoÊcielne. T. 30: 1975, s. 18, 239.
6
J. P a s z e n d a: Wst´p, s. 6; M. K o s m a n: Pompa funebris w Wilnie doby przedrozbiorowej. Lituano-Slavica Posnaniensia Studia Historica. T. 6: 1994 s. 18. W 1576 r. – 170 jezuitów
w prowincji polskiej, w 1579-290 jezuitów.
7
J. P a s z e n d a, Wst´p, s. 6.
8
Aquaviva Klaudiusz. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 15641995. Red. L. G r z e b i e ƒ. Kraków 1996, s. 15.
9
L. P i e c h n i k: Poczàtki Akademii Wileƒskiej (1570-1599). Rzym 1983, s. 34; H. T ü c h l e,
C. B o u m a n: Historia KoÊcio∏a, s. 391.
10
J. P a s z e n d a: Wst´p, s. 7.
11
S. B e d n a r s k i, Polonica w archiwach jezuickich. Warszawa 1935, s. 145.
66
3/04/2006
20:01
Page 66
[4]
nych wiadomoÊci ka˝da prowincja sporzàdza∏a swój w∏asny wykaz. Pierwotnie
spisywano je co kwarta∏, jako tzw. Catalogus trimestris, a od 1564 raz na rok, jako
tzw. Catalogus informationum, który pod koniec XVI wieku otrzyma∏ obowiàzujàcà odtàd nazw´ Catalogus brevis12. Spisy podawa∏y nazwiska prze∏o˝onych, nauczycieli oraz ich uczniów, a tak˝e stan majàtkowy poszczególnych domów i kolegiów. Stanowià one obecnie podstawowe i najbardziej znaczàce êród∏o do odtworzenia chronologii rozwoju kolegiów oraz ˝ycia i dzia∏alnoÊci jezuitów. Dope∏nieniem katalogów rocznych by∏y dokumenty dostarczane do rzymskiego archiwum generalnego raz na trzy lata przez wybieranego na prowincjonalnych
kongregacjach wys∏annika, zwanego prokuratorem. WÊród przywo˝onej dokumentacji istotne znaczenie mia∏y Catalogi triennales. Spisywane co trzy lata, zawiera∏y informacje o poszczególnych jezuitach, usystematyzowane wed∏ug kolegiów. Zawiera∏y równie˝ krótkie noty biograficzne. W osobnej cz´Êci katalogu
trzyletniego prze∏o˝eni kolegiów przedstawiali duchowe sylwetki swoich podopiecznych. Ze wzgl´du na wnikliwe charakterystyki przedstawianych postaci,
katalog jest wyjàtkowo cennym êród∏em dla badaƒ nad ˝yjàcymi i pracujàcymi
w XVI stuleciu jezuitami. Niestety ju˝ w XVII stuleciu informacje te zapisywano
w sposób schematyczny13.
Macierzyste archiwum w Rzymie, oprócz dokumentacji ˝ycia codziennego,
przechowywa∏o te˝ r´kopisy prac wybitnych przedstawicieli zgromadzenia, zaÊ
ka˝da ich publikacja, jako tzw. egzemplarz obowiàzkowy, zasila∏a ksi´gozbiór
rzymskiej biblioteki generalnej. Cennym materia∏em êród∏owym by∏a te˝ gromadzona w bibliotece korespondencja pomi´dzy cz∏onkami Towarzystwa Jezusowego, dajàca wglàd w stosunki panujàce mi´dzy jezuitami, a tak˝e w rozmaite aspekty ich dzia∏alnoÊci.
Z istniejàcych dawnych polskich archiwów jezuickich nie zachowa∏o si´ ani
jedno, a 90% dokumentów, które znajdowa∏y si´ niegdyÊ w zbiorach zakonnych
zagin´∏o bezpowrotnie14. Podobny los spotka∏ archiwa Towarzystwa Jezusowego
na ziemiach litewskich. Po kasacie zakonu w roku 1773 zbiory z tych archiwów
uleg∏y rozproszeniu i zniszczeniu. DziÊ trudno odnaleêç w Polsce nieznane êród∏a o dawnych jezuitach, na Litwie zaÊ poszukiwania te sà jeszcze mniej owocne. Na ˚mudzi dotarcie do pierwotnych êróde∏ dodatkowo wià˝e si´ z historià
diecezji ˝mudzkiej, a zw∏aszcza z jej zmianami terytorialnymi, szczególnie cz´stymi w XVIII i XIX stuleciu; to zaÊ by∏o bezpoÊrednià przyczynà rozproszenia,
a równie˝ w du˝ej mierze bezpowrotnej utraty spisywanych na ˚mudzi w ciàgu
poprzednich wieków akt i dokumentów o charakterze statystycznym15.
Katalogi Prowincji. Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 272.
S. B e d n a r s k i: Polonica..., s. 154.
14
Ta m ˝ e, s. 149.
15
S. L i b r o w s k i: Katalog rubrycel i schematyzmów diecezji i zakonów historycznej Polski.
Archiwa, Biblioteki i Muzea KoÊcielne. T. 36: 1973, s. 181.
12
13
[5]
3/04/2006
20:01
Page 67
67
Diecezja ta powsta∏a w poczàtkowych latach XV wieku. Istnia∏a prawie
czterysta lat a˝ do roku 1799, kiedy to w wyniku utworzenia nowej diecezji
wigierskiej niektóre z terenów rdzennie nale˝àcych do ˚mudzi zmieni∏y formalnie swà terytorialnà przynale˝noÊç. Dalsze losy diecezji jeszcze bardziej
utrudniajà dziÊ dotarcie do pierwotnych êróde∏16.
Obecnie Archivum Romanum Societatis Iesu przechowuje niekompletne dokumenty z archiwum prowincji litewskiej, na które sk∏adajà si´ 4 tomy ksiàg
profesji z lat 1617-177317. Natomiast Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego przej´∏a katalogi roczne prowincji litewskiej z lat 1664-1720 oraz nekrologi kolegium akademickiego w Wilnie18.
Dawne, XVI i XVII- wieczne archiwa, w∏aÊciwie ju˝ od momentu ich z∏o˝enia nara˝one by∏y na utrat´ gromadzonych akt. Wiàza∏o si´ to z niesprzyjajàcà sytuacjà zewn´trznà. Sam sposób przechowywania zbiorów w powszechnej w tym czasie drewnianej skrzynce s∏u˝àcej za podrćzne archiwum, doÊç
wygodnej, gdy nale˝a∏o szybko wynieÊç jà z zagro˝onego miejsca, równoczeÊnie nara˝a∏ dokumenty umieszczone w tak ∏atwo palnym schowku na niechybne zniszczenie.
Na Litw´ pierwsi jezuici przybyli w koƒcu wrzeÊnia 1569 roku. W przeciwieƒstwie do Krakowa, gdzie jezuickiemu szkolnictwu poczàtkowo nie sprzyjano, w Wilnie jezuitów oczekiwano. OÊwiata bowiem na ziemiach litewskich
sta∏a na bardzo niskim poziomie19. Tote˝ bardzo szybko, ju˝ w lipcu 1570 roku,
otwarto kolegium w Wilnie i równie szybko liczba jezuitów w mieÊcie ros∏a;
w roku 1565 przebywa∏o ich tam 11, w 1576-170, a w 1579-21920. G∏ównym
oÊrodkiem jezuickiej myÊli naukowej sta∏a si´ Akademia Wileƒska, którà
otwarto w 1579 roku21. Za za∏o˝yciela tej uczelni uchodzi Stefan Batory, powsta∏a jednak w wyniku usilnych staraƒ biskupa wileƒskiego, Waleriana Prota16
Po przeprowadzonych nast´pnie podzia∏ach w po∏owie XIX stulecia diecezja ˝mudzka
powi´kszy∏a swój obszar o tereny uzyskane z biskupstwa wileƒskiego, równie˝ wtedy otrzyma∏a drugà równorz´dnà nazw´-telszeƒska, przyj´tà od miasta Telsze, zaÊ po roku 1864 ówczesne w∏adze rosyjskie przenios∏y stolic´ diecezji do Kowna. W latach dwudziestych XX wieku
cz´Êç obszaru znalaz∏a si´ w Republice ¸otewskiej, natomiast w 1926 roku rzàd litewski podzieli∏ biskupstwo ˝mudzkie na trzy diecezje: kowieƒskà, telszeƒskà i poniewierskà. Wtedy to
diecezja ˝mudzka oficjalnie przesta∏a istnieç.
17
Archiwum Prowincji Litewskiej w latach 1608-1773 mieÊci∏o si´ w domu profesorskim
w Wilnie.
18
Archiwum. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 16-17.
19
J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski (1579-1831). Kraków 1899/1900, s. 506.
20
M. K o s m a n: Pompa..., s. 14-15.
21
Za rok za∏o˝enia Akademii Wileƒskiej polskie opracowania w wi´kszoÊci podajà rok
1578. Rok 1579 przyjà∏ J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 507; P. R a b i k a u s k a s: Przywileje fundacyjne Akademii Wileƒskiej. W: Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Ksi´ga pamiàtkowa ku czci 400-lecia za∏o˝enia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileƒskiego. Red.
L. P i e c h n i k, K. P u c h o w s k i. Kraków 1996, s. 19; tu argumenty za rokiem 1579.
68
3/04/2006
20:01
Page 68
[6]
szewicza, który ju˝ 25 czerwca 1576 roku wystosowa∏ petycj´ do papie˝a
o utworzenie uczelni.
Z czasem Wilno sta∏o si´ g∏ównym skupiskiem jezuitów. Przyje˝d˝ali oni
z ca∏ej Litwy, jak i z terenów dalszych, aby kszta∏ciç si´ w Wileƒskiej Akademii, która szeroko oddzia∏ywa∏a na RuÊ; oprócz m∏odzie˝y zakonnej studiowali tu tak˝e Êwieccy, tak Litwini, jak i Polacy. Do Wilna Êciàgali równie˝ studenci z niedalekich Inflant i Prus, a nawet z terenów odleglejszych, ze Skandynawii czy z Niemiec22.
Natomiast na ˚mudê pierwszy jezuita – ojciec Jakub Laniski przyby∏
w roku 1583, przys∏any z polecenia rektora Akademii Wileƒskiej, Piotra
Skargi, któremu biskup Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ zleci∏ wybór odpowiednich zakonników, którzy zaj´liby si´ oÊwieceniem prawie na pó∏ pogaƒskiej
˚mudzi. Od 1576 roku zarzàdza∏ diecezjà ˝mudzkà pomys∏odawca sprowadzenia na te tereny jezuitów Melchior Giedrojç23; w ciàgu ponad trzydziestoletniego swojego zarzàdzania diecezjà rozkrzewi∏ on szeroko na ˚mudzi
wiar´ katolickà24. W momencie objćia diecezji ˝mudzkiej biskup zasta∏
w niej tylko siedmiu ksi´˝y katolickich, a wÊród wiernych przewa˝ali wyznawcy kalwinizmu i luteranizmu. W takiej sytuacji, w latach 70-tych XVI
wieku sprowadzenie na tereny ˝mudzkie przedstawicieli pr´˝nie rozwijajàcego si´ zakonu by∏o nieodzowne. Jezuici, oferujàc m∏odzie˝y powszechne
bezp∏atne szkolnictwo, wywierali na nià silny wp∏yw wychowawczy, to te˝ nic
dziwnego, ˝e Giedrojç czyni∏ starania by wprowadziç jezuickà oÊwiat´ na tereny ˝mudzkie. W roku 1607 jezuici osiedlili si´ w Kro˝ach i z czasem za ich
przyczynà powsta∏o tu naukowe i kulturalne centrum ˚mudzi. Dokuczliwe
kl´ski ˝ywio∏owe, szczególnie ucià˝liwe w po∏owie XVII wieku, zniweczy∏y
prac´ zakonników, ale pomimo niesprzyjajàcych okolicznoÊci, jezuici
˝mudzcy zdo∏ali odrobiç straty. Zbudowali nowy okaza∏y budynek kolegium,
a koÊció∏ pod wezwaniem NajÊwi´tszej Marii Panny, konsekrowany w 1689
roku, uchodzi∏ za najwspanialszy na ˚mudzi. Sklepienie jego spoczywa∏o na
12 filarach, a do g∏ównego o∏tarza sprowadzono z Rzymu obraz Leonarda
da Vinci Wniebowzićie25.
Przed przybyciem jezuitów na Litw´ nie by∏o tam szkó∏ wy˝szych, szko∏y parafialne znajdowa∏y si´ tylko w miastach, w mniejszych osadach niekiedy nauczali zakonnicy mieszkajàcy w klasztorach, natomiast zamo˝niejsza szlachta
H. T ü c h l e, C. B o u m a n: Historia KoÊcio∏a, s. 393.
S. Z a ∏ ´ s k i: Jezuici w Polsce, kolegia i domy za∏o˝one w pierwszej dobie rzàdów Zygmunta
III, 1588-1608. T. 4, cz. 2. Kraków 1904, s. 999.
24
I. B u s z y ƒ s k i: Opisanie historyczno-statystyczne powiatu rossieƒskiego guberni kowieƒskiej z dodaniam poprawnej listy Generalnych Starostw b. Ksi´stwa ˚mudzkiego i popisu szlachty ˝mudzkiej 1528 roku. Wilno 1874, s. 57.
25
Ta m ˝ e, s. 1009.
22
23
[7]
3/04/2006
20:01
Page 69
69
zatrudnia∏a dla swoich dzieci nauczycieli domowych26. W najbli˝szym sàsiedztwie znajdowa∏ si´ jedynie luteraƒski uniwersytet w Królewcu, dzia∏ajàcy od
1548 roku. Przyje˝d˝ali tu uczyç si´ studenci z Prus, Korony i Litwy, którzy
pragn´li poznaç innowierczà literatur´ i powa˝anych wówczas luteraƒskich humanistów. Natomiast na Litwie z kulturà zachodnioeuropejskà i cenionymi
uczonymi mo˝na si´ by∏o zetknàç tylko na dworach litewskich magnatów. Rezydencje ich pe∏ni∏y wówczas funkcj´ oÊrodków kulturalnych i naukowych27.
Po zaprowadzeniu na Litwie i ˚mudzi wiary chrzeÊcijaƒskiej powsta∏y przy
parafiach, podobnie zresztà jak i w ca∏ej Polsce, elementarne szkó∏ki. Na Litwie do szkó∏ tych ucz´szcza∏a obok szlacheckiej tak˝e m∏odzie˝ z ni˝szych
warstw spo∏ecznych. Zajćia w litewskich szko∏ach elementarnych prowadzono
w j´zyku ojczystym, tzn. litewskim. Bibliografia wydawnictw litewskich z XVI
i XVII wieku wymienia oryginalne i t∏umaczone na j´zyk litewski katechizmy,
Êpiewniki koÊcielne, a wić pozycje s∏u˝àce z pewnoÊcià do nauczania w szko∏ach elementarnych28.
Jezuici jednak nawet wówczas, kiedy rozwin´li znacznie swój system edukacyjny, szkó∏ tego typu nie prowadzili, ani te˝ w nich nie nauczali, poniewa˝ zakonnicy ci prawie koÊcio∏ów parafialnych nie posiadali29, a tylko swoje klasztory i koÊcio∏y; przewa˝nie uchodzàce za znaczniejsze w mieÊcie (np. koÊció∏ Êw.
Jana w Wilnie) lub okolicy. Za najcelniejszà przedjezuickà placówk´ edukacyjnà uwa˝ano za∏o˝onà przez Kazimierza Jagielloƒczyka szko∏´ katedralnà wileƒskà. Istnia∏a ona od momentu ustanowienia diecezji wileƒskiej, najlepsze
lata jej dzia∏alnoÊci przypad∏y oko∏o roku 1522. Nie przewy˝sza∏a ona jednak
innych szkó∏ wileƒskich30. Dba∏a o nià szczególnie kapitu∏a, bez upowa˝nienia
której nie wolno by∏o za∏o˝yç ˝adnej szko∏y w mieÊcie31. Szkolnictwo Êrednie
dopiero wprowadzi∏ humanizm, w Êredniowieczu tego typu szkó∏ nie by∏o.
Na znacznie wy˝szym poziomie ni˝ katolickie, organizowali swoje szko∏y innowiercy. Górowa∏a wÊród nich kalwiƒska szko∏a w Piƒczowie, nazywana Atenami sarmackimi. Sta∏a si´ ona wzorem dla innych szkó∏ reformacyjnych: luteraƒskich i ariaƒskich. Nauczano w nich j´zyka ∏aciƒskiego i greckiego, dbano
26
J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 506; M. B a l i ƒ s k i: Dawna Akademia Wileƒska.
Próba jej historii od za∏o˝enia w roku 1579 do ostatecznego jej przekszta∏cenia w roku 1803. Petersburg 1862, s. 26-27.
27
L. P i e c h n i k: Poczàtki..., s. 33.
28
Lietuvos TSR bibliografija Serija A, Knygos lietuviu kabla. T. I. /1547-1861/. Red. V. M e r k y s. Vilnius 1969, s. 106-108, 239, 276-277, 281-283, 369, 550-555, 558. G∏ównà pozycjà wÊród
katechizmów jest M. M a z v y d a s a: Katechisma prasty zadei, makslas skaitima rasta yr giesmes. (Proste s∏owa katechizmu, nauka czytania pisma i Êpiewu pieÊni). Królewiec 1547.
29
S. O b i r e k: Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564-1668. Kraków
1996, s. 79.
30
L. P i e c h n i k: Poczàtki..., s. 31.
31
M. B a l i ƒ s k i: Dawna Akademia Wileƒska, s. 267.
70
3/04/2006
20:01
Page 70
[8]
równie˝ o staranne t∏umaczenia na j´zyk polski, szczególnie przek∏adów z ∏aciny i z greki32. W Wilnie pierwszà szko∏´ kalwiƒskà za∏o˝y∏ w roku 1539 Abraham Kulwa, prekursor reformacji na Litwie, w Êlad za tà placówkà oÊwiatowà
powstawa∏y na ziemiach litewskich i inne: w Kiejdanach, S∏ucku, Bir˝ach, NieÊwie˝u, BrzeÊciu Litewskim, itd.33.
Za g∏ówny cel swojej dzia∏alnoÊci jezuici przyj´li publiczne nieodp∏atne wychowanie i nauczanie m∏odzie˝y Êwieckiej i kandydatów do stanu duchownego.
Szko∏y jezuickie wyró˝nia∏y si´ nowoczesnoÊcià, dobrze przygotowanymi pedagogami i odpowiednim wyposa˝eniem placówek w pomoce dydaktyczne34. Wyk∏ady w nich prowadzono w j´zyku ∏aciƒskim, nim te˝ uczniowie musieli pos∏ugiwaç si´ podczas zaj´ç i w czasie przerw pomi´dzy lekcjami, starsi uczniowie
ponadto zapoznawali si´ równie˝ z klasycznym j´zykiem greckim. W ka˝dej jezuickiej szkole m∏odzie˝ na odpowiednich poziomach nauczania czyta∏a te same lektury; ojcowie bowiem odgórnie ustalali ich dobór. Porzàdek zaj´ç równie˝ odbywa∏ si´ wed∏ug ustalonego jednakowego dla wszystkich harmonogramu; lekcje rozpoczyna∏y si´ wczeÊnie rano, o godzinie szóstej, o siódmej –
msza Êwi´ta, nast´pna lekcja po pi´tnastominutowej przerwie o godzinie
ósmej. O dziewiàtej koƒczy∏y si´ zajćia poranne, popo∏udniowe zaÊ zaczyna∏y
si´ o trzynastej i trwa∏y do za pi´tnaÊcie czwarta; w tym czasie odbywa∏y si´ trzy
lekcje. Póênym popo∏udniem a˝ do wieczora m∏odzie˝ powtarza∏a poznany
wczeÊniej materia∏35.
Towarzystwo Jezusowe dla swoich cz∏onków stwarza∏o mo˝liwoÊci wszechstronnego jednostkowego rozwoju intelektualnego i naukowego. Najzdolniejsi
i chcàcy poÊwićiç si´ pracy naukowej mogli otrzymaç kilkuletnie zwolnienie
od wykonywania pracy pedagogicznej, obowiàzkowej dla prawie ka˝dego wykszta∏conego jezuity, aby bez reszty wykorzystaç ten czas na samokszta∏cenie;
czytali wtedy dzie∏a staro˝ytnych klasyków, ojców koÊcio∏a czy prace wydawane
wspó∏czeÊnie, szczególnie przez jezuitów, dost´pne w zale˝noÊci od zasobnoÊci
ksi´gozbioru biblioteki miejscowego kolegium. Efektem tak pomyÊlanych studiów by∏y liczne pozycje naukowe z ró˝nych dziedzin powstajàce w jezuickich
klasztorach i zak∏adach naukowych. Zach´t´ i inspiracj´ do pisania ksià˝ek jezuici znajdowali w bibliotekach swoich placówek, o które prze∏o˝eni bardzo
dbali. Dlatego te˝ i najwybitniejsi z jezuitów nie musieli posiadaç swoich prywatnych ksià˝ek, lecz korzystali z biblioteki wspólnej, tzw. bibliotheca communis. W takich ksi´gozbiorach zak∏adanych w drugiej po∏owie XVI wieku znaj32
L. P i e c h n i k: Nowe elementy wniesione przez jezuitów do szkolnictwa polskiego
w XVI wieku. W: Z dziejów szkolnictwa, s. 26.
33
J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski, s. 25.
34
H. T ü c h l e, C. Bouman: Historia KoÊcio∏a, s. 393.
35
D. ˚ o ∏ à d ê - S t r z e l c z y k: Powstanie i rozwój szkó∏ jezuickich w Poznaniu w okresie do
kasacji zakonu w 1773 roku. Kronika miasta Poznania. R. 64: 1997, nr 4.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 71
71
dowa∏y si´ w wi´kszoÊci dzie∏a autorów klasycznych i zachodnich humanistów.
W XVII wieku dosz∏y nowe pozycje o tematyce religijnej i filozoficznej, zaÊ biblioteka mieszczàca si´ w domu, w którym odbywa∏y si´ studia teologii czy filozofii, posiada∏a podstawowe ksià˝ki takie jak: Pismo Êwi´te, dzie∏a Arystotelesa, Êw. Tomasza z Akwinu, prace z zakresu teologii, patrystyki, logiki, metafizyki, etyki czy retoryki. Takie biblioteki rozprzestrzeni∏y si´ bardzo szybko, a przy
kolegiach polskich i litewskich by∏o ich ponad kilkadziesiàt36. Szko∏à zarzàdza∏
powo∏any przez genera∏a zakonu rektor, który musia∏ wczeÊniej uzyskaç poparcie prowincja∏a. W kierowaniu kolegium pomaga∏ rektorowi prefekt, tzw.
prefectus studiorum; jednak gdy w oÊrodku szkolnym uczy∏a si´ znaczna liczebnie grupa m∏odzie˝y lub szko∏a otrzyma∏a statut uczelni wy˝szej, to dodatkowo
wspiera∏ jà jeszcze drugi prefekt; tak przyk∏adowo by∏o w Braniewie czy te˝
w Kro˝ach oraz w wielu innych miejscowoÊciach37. Za∏o˝one w 1551 roku Collegium Romanum Towarzystwa Jezusowego sta∏o si´ wzorem dla jezuickich
uniwersytetów i kolegiów w ca∏ym ówczesnym Êwiecie.
Szko∏y jezuickie, tzw. kolegia dzieli∏y si´ na trzy g∏ówne typy: pićioklasowe
∏aciƒsko-greckie z trzema klasami gramatyki i po jednej – poetyki i retoryki.
Uczniowie w takiej szkole pobierali nauki przewa˝nie przez siedem lat. Drugi
typ szko∏y, taki sam jak poprzedni z dodanym kursem filozofii i trzeci, równie˝
wzorowany na pierwszym, z rozszerzonym trzyletnim kursem filozofii i czteroletnim – teologii. Ten ostatni typ szko∏y móg∏ otrzymaç prawa wy˝szej uczelni.
Przy tak zorganizowanych kolegiach istnia∏y seminaria diecezjalne, papieskie
oraz nauczycielskie dla jezuickich kleryków38. Trzy ni˝sze klasy w szko∏ach jezuickich nazwano gramatycznymi, w sk∏ad nich wchodzi∏a: infima, w której
uczono podstaw gramatyki j´zyka ∏aciƒskiego w oparciu o listy Cycerona lub
pisma Katona, nast´pna klasa – gramatyka zapoznawa∏a z poczàtkami sk∏adni
j´zyka ∏aciƒskiego, trzecia natomiast – syntaksa ugruntowywa∏a poznane wiadomoÊci w dwóch poprzednich i przygotowywa∏a do poprawnego pos∏ugiwania
si´ w mowie i w piÊmie j´zykiem ∏aciƒskim. Klasy wy˝sze: czwarta zwana klasà
humaniorów lub poesis oraz piàta – retoryka doskonali∏y wymow´.
W najwczeÊniejszym okresie jezuickie szko∏y wy˝sze mia∏y przewa˝nie dwa
wydzia∏y: filozoficzny i teologiczny. W sk∏ad pierwszego wchodzi∏y katedry:
metafizyki, logiki, etyki, matematyki, historii i geografii; oprócz nich prowadzony by∏ kurs nauk wyzwolonych39 (litterae humaniores), o poziomie wy˝szym
L. G r z e b i e ƒ: Organizacja, s. 246-247, 252, 277.
J. ¸ u k a s i e w i c z: Historia szkó∏ w Koronie i w Wielkim Ksi´stwie Litewskim od czasów
najdawniejszych a˝ do roku 1794. T. 1. Poznaƒ 1849, s. 233.
38
B. N a t o ƒ s k i: Szkolnictwo jezuickie w Polsce w dobie kontrreformacji. W: Z dziejów
szkolnictwa, s. 41.
39
M. B a l i ƒ s k i: Dawna Akademia Wileƒska, s. 74; Pedagogika jezuitów. Encyklopedia
wychowawcza. T. 7. Red. J. L u b o m i r s k i. Warszawa 1909, s. 183. Tu inny podzia∏, po∏àcze36
37
72
3/04/2006
20:01
Page 72
[10]
ni˝ przerabiany w klasach gimnazjalnych; kurs ten przygotowywa∏ studentów
do nauki na wydziale filozoficznym40. Teologi´ mog∏a studiowaç zakonna m∏odzie˝ jezuicka, Êwiecka natomiast tylko filozofi´.
Program nauczania w okresie formowania si´ szkó∏ jezuickich nie by∏ ÊciÊle
sprecyzowany, trwa∏y dopiero prace majàce w niedalekiej przysz∏oÊci ustaliç
wspólne, jednolite zasady dla wszystkich. Regu∏y nauczania zosta∏y ostatecznie
zestawione w Ratio studiorum z 1599 roku. Wersj´ t´ modyfikowano kilkakrotnie, ostatecznie og∏osi∏ jà genera∏ Aquaviva. Pierwszy projekt Ratio pochodzi∏
z lat 1565-1570, De artium liberalium studiis, podkreÊla∏ wówczas znaczenie nauk wyzwolonych i zaleca∏, aby wyk∏adali je tylko szczególnie uzdolnieni profesorowie. Pewna dowolnoÊç w doborze przerabianego materia∏u mo˝liwa by∏a
tylko do czasu ustalenia ostatecznej wersji Ratio; póêniej obowiàzek przestrzegania jednolitego programu we wszystkich jezuickich zak∏adach szkolnych nie
zezwala∏ na odst´pstwa od przyj´tych regu∏.
Prawie zawsze od hojnoÊci miejscowych magnatów zale˝a∏o, w jakich budynkach mieÊci∏y si´ jezuickie szko∏y; standard ich by∏ bardzo zró˝nicowany.
Jednak najgorsze warunki lokalowe ze wszystkich placówek, które znajdowa∏y si´ ówczeÊnie w Polsce i na Litwie, mia∏a szko∏a w Braniewie. Ma∏e sale
lekcyjne i budynki mieszkalne z trudem mieÊci∏y coraz to z biegiem lat t∏umniej zje˝d˝ajàcà m∏odzie˝. Z kolei to przeludnienie przyczynia∏o si´ bezpoÊrednio do bardzo cz´stych wybuchów epidemii, które dziesiàtkowa∏y profesorów i uczniów41. Lepszà siedzib´ mia∏o kolegium wileƒskie powsta∏e w 1570
roku z inicjatywy biskupa Waleriana Protaszewicza, który kupi∏ i urzàdzi∏
dom, aby go ofiarowaç jezuitom. Od samego poczàtku jezuici, opracowujàcy
plan rozwoju wileƒskiego kolegium, traktowali je jako fundament pod przysz∏à szko∏´ wy˝szà, stàd te˝ pierwsze osiem lat dzia∏alnoÊci stanowi∏o okres
wst´pny, który umo˝liwi∏ szybkie i p∏ynne przekszta∏cenie tego kolegium
w Akademi´ Wileƒskà. Ju˝ w momencie jego otwarcia, w 1570 roku, jezuici
w Wilnie zadbali, aby by∏a to pe∏na pićioklasowa szko∏a Êrednia z trzema
klasami gramatycznymi oraz jednà klasà humaniorów i równie˝ jednà retoryki. Po dwóch latach dzia∏alnoÊci dodano wyk∏ady filozofii, natomiast po czterech przy kolegium zaistnia∏a samodzielna katedra matematyki. Po nast´pnych czterech latach szko∏a, po otrzymaniu przywileju od Stefana Batorego,
zosta∏a przemianowana na Akademi´ Wileƒskà; oficjalnie zaÊ w poczet wy˝szych uczelni wpisa∏ jà papie˝ Grzegorz XIII bullà z 29 paêdziernika 1579 ronie kolegium ze szko∏à wy˝szà, kolegia sk∏ada∏y si´ z dwóch wydzia∏ów uniwersyteckich: teologicznego i filozoficznego oraz studiów inferiora; S. B e d n a r s k i, Upadek, s. 98, kolegium
dzielono na trzy cz´Êci: 4-letni kurs teologii, 3-letni filozofii i 5 lub 6-letni kurs szkó∏ Êrednich.
Te trzy cz´Êci zestawiano ró˝nie w zale˝noÊci od potrzeb.
40
J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 3.
41
L. P i e c h n i k; Gimnazjum, s. 16-17.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 73
73
ku42; w∏aÊciwie by∏a to pozytywna odpowiedê na proÊb´ z 22 czerwca 1576 roku, którà w tej sprawie wystosowa∏ do papie˝a biskup Protaszewicz43.
W chwili otwarcia uczelnia mia∏a trzy fakultety: teologiczny, filozoficzny, na
którym nauka trwa∏a cztery lata44, a wyk∏adano na nim logik´, metafizyk´, etyk´, nauki matematyczne i fizyk´45. Siedem lat zaÊ trzeba by∏o studiowaç na fakultecie nauk wyzwolonych, tzw. humaniorów46.
W ciàgu pierwszych trzynastu lat zarówno ta Akademia, jak i inne szko∏y jezuickie, nie mog∏a mieç sprecyzowanego programu nauczania; wiàza∏o si´ to
bezpoÊrednio z nieukoƒczonymi jeszcze wówczas pracami nad ustaleniem Êcis∏ych norm programowych dla ca∏ego szkolnictwa jezuickiego. Pierwsza komisja jezuicka, która zajmowa∏a si´ wst´pnym projektem koordynacji Ratio, obradowa∏a w Wilnie dopiero w roku 1586 i to bezpoÊrednio wp∏yn´∏o na bez∏ad
organizacyjny poczàtkowego dzia∏ania Akademii Wileƒskiej47. Pierwszym rektorem, który pokierowa∏ nowà uczelnià jeszcze bez oficjalnej zgody papie˝a na
jej przekszta∏cenie w szko∏´ wy˝szà, zosta∏ Jakub Wujek. Natomiast kiedy ju˝
Akademia Wileƒska otrzyma∏a aprobat´ rzymskà, ster rzàdów przejà∏ Piotr
Skarga, który sta∏ na jej czele do roku 1581.
Losy uczelni nierozerwalnie splot∏y si´ z wydarzeniami tamtych lat; wielki
po˝ar, który ogarnà∏ Wilno 1 lipca 1610 roku, z murów akademickich pozostawi∏ zgliszcza. Wtedy to prowincja∏ Pawe∏ Boksza na pewien czas przeniós∏ wydzia∏ teologii do NieÊwie˝a a – filozofii do Pu∏tuska. Po pi´tnastu latach znów
zajćia akademickie zagoÊci∏y w NieÊwie˝u, tym razem na skutek rozprzestrzeniajàcej si´ w Wilnie zarazy w 1625 roku. Kl´ski ˝ywio∏owe, które dotyka∏y
Akademi´ w pierwszej po∏owie XVII wieku nie przeszkodzi∏y jej w dalszym
rozwoju. Szczególnie owocne by∏y lata 1638-1641 za rektoratu Melchiora
Schmellinga, kiedy to W∏adys∏aw IV w czasie swego pobytu w Wilnie bardzo
42
J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski, t. 3, s. 507. Za∏o˝enie Akademii Wileƒskiej w roku
1579 podaje równie˝ P. R a b i k a u s k a s, Przywileje...: tu wyjaÊnienie dlaczego wi´kszoÊç polskich opracowaƒ przyjmuje rok 1578 za za∏o˝enie Akademii Wileƒskiej.
43
W. S c h u l c: Nieznany list biskupa Protaszewicza. Ateneum Wileƒskie. R. XIII: 1938 z. 1-2.
s. 270-271; B. P o d o s k i: Zarys dziejów Uniwersytetu Wileƒskiego. W: Wy˝sze uczelnie polskie
na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej. Red. J. M a r c i n k i e w i c z. Londyn 1989, s. 91. B.
Podoski bezapelacyjnie tytu∏ za∏o˝yciela Uniwersytetu wileƒskiego przyznaje królowi Stefanowi Batoremu, nie zmniejszajàc jednak zas∏ug Protaszewicza.
44
M. K o s m a n: Uniwersytet Wileƒski 1579-1979. Wroc∏aw 1981, s. 16.
45
J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 507. M. Baliƒski: Dawna Akademia Wileƒska, s.
74: tu podzia∏ Akademii Wileƒskiej na dwa fakultety: filozoficzny z katedrami metafizyki, logiki, etyki, matematyki, historii i geografii plus kurs nauk wyzwolonych tzw. litterae humaniorae oraz fakultet teologiczny.
46
M. K o s m a n, Uniwersytet, s. 17.
47
S. B e d n a r s k i: DwieÊcie lat Wileƒskiej Akademii Jezuickiej 1570-1773. Próba syntezy. W:
Pami´tnik VI powszechnego zjazdu historyków polskich w Wilnie 17-20 wrzeÊnia 1935 roku.
Lwów 1935, s. 289-291.
74
3/04/2006
20:01
Page 74
[12]
cz´sto goÊci∏ na zamku wybitnych profesorów i nadawa∏ ró˝ne przywileje Akademii Wileƒskiej, a wÊród nich najwa˝niejszy, potwierdzony 11 paêdziernika
1641 roku w Warszawie, który zezwala∏ na utworzenie dwóch nowych fakultetów: prawnego i lekarskiego48. Jednak tego drugiego jezuici nie zorganizowali49. Natomiast w czasie rektoratu Benedykta de Saxo w latach 1643-1646 powsta∏ wydzia∏ prawa kanonicznego i cywilnego50; który z niewielkimi zmianami
za Jana Kazimierza przetrwa∏ do ostatnich lat istnienia jezuickiej uczelni51.
Wydarzenia ogólne na poczàtku drugiej po∏owy XVII wieku – wojna i okupacja moskiewska, zahamowa∏y w znaczàcym stopniu dalszy rozwój Akademii
Wileƒskiej; straty ponios∏a wówczas ca∏a Litwa. Dopiero po roku 1665 jezuici
wileƒscy zdo∏ali otworzyç nowà katedr´ uniwersyteckà, wtedy to powsta∏a samodzielna katedra muzyki52.
Standartowe kolegia jezuickie mia∏y pi´ç klas. Szko∏a w Po∏ocku d∏ugo
jednak musia∏a czekaç a˝ sta∏a si´ typowà jezuickà placówkà naukowà.
Utworzone w 158053 roku dwuklasowe kolegium po∏ockie jezuici cztery lata
póêniej przekszta∏cili w czteroklasowe, a klas´ piàtà dodali w 1631 roku54.
Szko∏a powsta∏a z inicjatywy Stefana Batorego, który 30 wrzeÊnia 1579 roku
wystosowa∏ pismo do Piotra Skargi, w celu sprowadzenia do Po∏ocka jezuitów i zorganizowania tam kolegium, na które król przeznaczy∏ znaczne
uposa˝enie. Poczàtkowo razem ze Skargà przyjecha∏ tylko Stanis∏aw ¸ćzycki i Jan Aland. Póêniej przybyli inni; dwukrotnie w latach 1618-1620
i w 1626-1627 w Po∏ocku wyk∏ada∏ retoryk´ Maciej Sarbiewski. Jezuici
mieszkali i prowadzili szko∏´ w miejscowym zamku a˝ do roku 1597, w którym to zbudowano w samym mieÊcie koÊció∏, kolegium i inne budynki dla
ich mieszkaƒców. Oprócz bowiem kolegium, istnia∏o w Po∏ocku jezuickie seminarium nauczycielskie. Podobnie, jak i innych szkó∏ jezuickich na ziemiach polskich i litewskich, tak te˝ i po∏ockich nie omin´∏y kl´ski ˝ywio∏owe; na poczàtku XVII wieku – powietrze morowe, które prawie zupe∏nie
wyludni∏o szko∏y, natomiast w latach 1653-1667, na skutek wojny jezuici ca∏kowicie przerwali zajćia55.
L. P i e c h n i k, Rozkwit Akademii Wileƒskiej w latach 1600-1655. Rzym 1983, s. 20, 28, 32.
50
L. P i e c h n i k, Rozkwit, s. 34.
51
52
L. P i e c h n i k, Próby odnowy Akademii Wileƒskiej po kl´skach potopu i okres kryzysu
(1655-1730). Kraków 1994, s. 40.
53
J. G i ˝ y c k i: Materia∏y do dziejów Akademii Po∏ockiej i szkó∏ od niej zale˝nych. Kraków
1905, s. 12-13; J. P a s z e n d a: Wst´p. W: Z dziejów szkolnictwa, s. 14, rok powstania szko∏y
w Po∏ocku -1584.
54
Po∏ock. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 526; J. G i ˝ y c k i: Materia∏y..., s. 12. Retoryk´ rozpocz´to wyk∏adaç w Po∏ocku od 1597 roku.
55
J. G i ˝ y c k i, Materia∏y..., s. 9, 12-14.
48
49
[13]
3/04/2006
20:01
Page 75
75
Jeszcze w skromniejszej postaci ni˝ po∏ocka utworzona zosta∏a szko∏a
w NieÊwie˝u; powsta∏a bowiem w roku 1586 jako jednoklasowa. Fundatorem
by∏ Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ Sierotka, który w przeciàgu trzech lat zbudowa∏ kolegium wed∏ug planów architektonicznych przys∏anych z Rzymu. W roku 1588 wykoƒczono budynki szkolne a póêniej rozszerzono zakres nauczania
dodajàc dwie klasy, poetyki i retoryki. W NieÊwie˝u uczyli si´ równie˝ jezuiccy
klerycy. Z przerwami odbywa∏y si´ tu dla nich wyk∏ady retoryki prowadzone
w latach: 1604-1606, 1632-1637 i 1652-1653. W latach 1604-1631 czynne by∏y
studia teologii moralnej. Kolegium to tak˝e ze wzgl´du na dobre warunki lokalowe cieszy∏o si´ du˝à popularnoÊcià, a w pierwszych latach XVII stulecia
liczba studiujàcych tu wynosi∏a oko∏o trzystu osób56.
Na ˚mudzi, majàcej swà odr´bnà konstytucj´ ustanowionà za Zygmunta
Starego, a zatwierdzonà przez Zygmunta Augusta w 1545 roku, pomimo silnego propagowania religii katolickiej za rzàdów biskupa Melchiora Giedrojcia,
w latach 1576-1609, wspierano narodowà kultur´ litewskà. Maciej Stryjkowski,
historyk, przyjaciel biskupa, na podstawie ró˝nych dost´pnych mu êróde∏, tak
drukowanych, jak i r´kopiÊmiennych: polskich, ruskich i litewskich, napisa∏
Kronik´ polskà, litewskà, ˝mudzkà i wszystkiej Rusi, wydanà w Królewcu w 1582
roku57. Kronika Stryjkowskiego, w której co chwil´ splata∏ si´ j´zyk polski z litewskim, uÊwiadamia∏a nierozerwalne przenikanie i oddzia∏ywanie na siebie
dwóch kultur, litewskiej i polskiej.
DoÊç d∏ugo, bo a˝ do schy∏ku XVI wieku na ziemiach parafii ˝mudzkiej zachowa∏a si´ dawna ludowa obrz´dowoÊç, a pogaƒskie bóstwa przybra∏y z czasem postaç demonów. Te stare wierzenia i gus∏a mog∏y tu a˝ tak d∏ugo przetrwaç, poniewa˝ Ksi´stwo ˚mudzkie by∏o rozleg∏e i do ludnoÊci, która zamieszkiwa∏a jego najdalsze zakàtki nowinki religijne zbyt szybko nie dociera∏y58. B∏yskawicznie natomiast rozwija∏o si´ centrum kulturalne, z g∏ównym miastem – Kro˝ami, dost´p tutaj by∏ jednak utrudniony za wzgl´du na s∏abo rozwini´tà sieç dróg59.
Niewiele zachowa∏o si´ wiarygodnych danych êród∏owych o liczebnoÊci
mieszkaƒców ˚mudzi z okresu wczeÊniejszego. Dopiero od po∏owy XVII wieku, w wyniku wprowadzenia w 1649 roku na mocy konstytucji sejmowej podatku podymnego, ustalono liczb´ dymów (oko∏o 46716 dymów), wed∏ug której
mo˝na szacunkowo ustaliç iloÊç zamieszkujàcych osób60.
NieÊwie˝. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 457-458.
J. O c h m a ƒ s k i: Historia Litwy. Wroc∏aw 1990, s. 138.
58
G. B ∏ a s z c z y k: ˚mudê w XVII i XVIII wieku, zaludnienie i struktura spo∏eczna. Poznaƒ
1985, s. 5; Ksi´stwo ˚mudzkie istnia∏o od konstytucji sejmowej z 1611 r. do schy∏ku Rzeczpospolitej.
59
M. K o s m a n; Pompa..., s. 155.
60
G. B ∏ a s z c z y k: ˚mudê..., s. 7, 31.
56
57
76
3/04/2006
20:01
Page 76
[14]
˚mudê, podobnie jak inne obszary Litwy, nara˝ona by∏a na negatywne skutki polityki paƒstwa wobec wschodnich sàsiadów. Licznym najazdom Szwedów,
Tatarów i Rosjan na te tereny towarzyszy∏y napady na duchowieƒstwo i ludnoÊç cywilnà. W wyniku rozbojów mieszkaƒcy tracili cz´sto ˝ycie61, a w licznych
grabie˝ach i po˝arach – zgromadzone mienie. Nierównomiernie rozk∏ada∏y si´
zniszczenia wojenne powodujàc znaczne straty w dobrach królewskich i koÊcielnych, mniejsze zaÊ w szlacheckich62. Dalszym skutkiem napaÊci, przybierajàcym niejednokrotnie znaczne rozmiary by∏o morowe powietrze, nast´pujàce
tu˝ po zniszczeniach spowodowanych przez wrogie wojska. Na ˚mudzi, w tym
czasie najwi´ksze nasilenie takiego rodzaju kl´ski ˝ywio∏owej przypad∏o na rok
1625 i trwa∏o a˝ do roku 1629. Wtedy to król szwedzki Gustaw Adolf wyczuwajàc dogodnà dla siebie sytuacj´, napad∏ na wyniszczone tereny i doprowadzi∏
ludnoÊç do ostatecznej ruiny. Potem ta zmćzona ludnoÊç mia∏a mo˝liwoÊç wytchnienia a˝ do roku 1653, kiedy to równoczeÊnie z zarazà nastàpi∏a wojna
z Rosjà63. Nast´pna kl´ska pomoru nie da∏a na siebie d∏ugo czekaç, odezwa∏a
si´ zanim up∏yn´∏y dwa lata, w czasie powtórnej wojny ze Szwecjà i trwa∏a a˝
do roku 166264. W roku 1656 wybuch∏o na ˚mudzi powstanie przeciwko Szwedom wspomagane dzielnie przez ch∏opów, a wojska litewskie oswobodzi∏y terytorium ˝mudzkie ju˝ w roku nast´pnym. Szwedzi wtargn´li ponownie na
˚mudê w roku 1658, tym razem przy pomocy si∏ moskiewskich. Ca∏kowicie
zdo∏ano odeprzeç ataki szwedzkie na prze∏omie 1659 i 1660 roku65.
Ka˝dorazowe przybycie i osiedlenie si´ jezuitów na terenach wczeÊniej
przez nich nie zajmowanych przyczynia∏o si´ do podniesienia kultury,
a w zwiàzku z tym nobilitowa∏o zamieszka∏à tam ludnoÊç. I tak Kro˝e, po za∏o˝eniu kolonii jezuickiej sta∏o si´ centrum kulturalnym i oÊwiatowym ˚mudzi66.
G∏ównym pomys∏odawcà sprowadzenia do Kro˝ jezuitów by∏ wspomniany ju˝
wczeÊniej Melchior Giedrojç. Miasto to i osiedlajàcych si´ w nim zakonników
hojnie wspomagali darczyƒcy: Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ Sierotka, który
w roku 1613 ofiarowa∏ swój murowany zamek na potrzeby jezuickiego kolegium, zaÊ hetman Chodkiewicz w póêniejszych latach szczodrze t´ szko∏´ wyposa˝y∏67. Oficjalnie kolegium z ni˝szymi klasami gramatycznymi i wy˝szymi
humaniorów w roku 1616 otworzy∏ vice rektor Akademii Wileƒskiej, Jan Jamio∏kowski. W latach 1617-1619 wyk∏ada∏ tu syntaks´ i poetyk´ 22-letni wówczas Maciej Sarbiewski. Do szko∏y kroskiej zje˝d˝a∏a t∏umnie m∏odzie˝ z ca∏ej
J. O c h m a ƒ s k i: Historia Litwy, s. 156; w okresie 1648-1667 uby∏o oko∏o 46% ludnoÊci.
G. B ∏ a s z c z y k, ˚mudê, s. 32.
63
M. Wo ∏ o n c z e w s k i: Biskupstwo ˝mudzkie. Kraków 1898, s. 10-11.
64
I. B u s z y ƒ s k i, Opisanie, s. 57-58.
65
J. O c h m a ƒ s k i, Historia Litwy, s. 155.
66
M. Wo ∏ o n c z e w s k i: Biskupstwo ˝mudzkie, s. 137-138.
67
Ta m ˝ e, s. 160-162; Chodkiewicz uczyni∏ zapis i stworzy∏ fundacj´ dla szko∏y kroskiej zatwierdzonà na sejmie w Warszawie w roku 1615.
61
62
[15]
3/04/2006
20:01
Page 77
77
˚mudzi, z czasem kolegium to przyj´to nazywaç Athenaeum Chodkievicianum,
w 1640 dodano szkole klas´ retoryki68.
Na ziemiach ruskich na polu szkolnictwa, jezuitów próbowa∏ naÊladowaç jedyny dzia∏ajàcy na ziemiach ruskich i litewskich prawos∏awny zakon – bazylianów. Po unii brzeskiej zakon ten zosta∏ zreformowany, a cz∏onków jego odtàd
przyj´to nazywaç bazylianami unickimi. Nauczanie w formie zorganizowanej
mnisi zapoczàtkowali w pierwszych dziesićioleciach XVII wieku i niestety nie
mogli wzorowaç si´ na wczeÊniejszych zakonnych szko∏ach ruskich, gdy˝ takich
przed reformà bazylianie prawie nie prowadzili. OczywiÊcie, przed unià dzia∏a∏y szko∏y dla prawos∏awnych duchownych – doÊç dobrze prosperujàce szko∏y
bractw cerkiewnych. Ale bazylianie woleli wzorowaç si´ na katolickich seminariach i kolegiach, g∏ównie zaÊ jezuickich69.
W niespokojnych czasach przypad∏o jezuitom asymilowaç si´ na pograniczu
polsko-litewskim. Wyznawcy prawos∏awia walczyli o przywrócenie dawnego
znaczenia swojej wiary a tym samym zniesienie dominacji hierarchii koÊcio∏a
grecko-katolickiego. Pomagali im w tym Kozacy, którzy obawiali si´, ˝e zwyci´stwo unii spowoduje utrat´ nadanych im wczeÊniej przywilejów stanowych,
a hetman ich, Piotr Sahajdaczny chcàc wyraênie podkreÊliç przynale˝noÊç do
prawos∏awia i przymierza z jego wyznawcami, zapisa∏ si´ wraz z ca∏ym wojskiem do bractwa kijowskiego70, które, podobnie jak inne tego rodzaju zgrupowania, dzia∏a∏o przy Êwiàtyni prawos∏awnej. W poczàtkowych latach XVII wieku bractwa, coraz liczniejsze, stawa∏y si´ zarazem oÊrodkami ˝ycia duchowego
i spo∏ecznego. Odgrywa∏y one rol´ swoistego azylu dla ludnoÊci prawos∏awnej,
która w pierwszych latach istnienia unii doznawa∏a wielu przykroÊci i oznak
dyskryminacji. Przywódcy uniccy i katolicy, a wÊród tych ostatnich jezuici,
w sposób bezwzgl´dny niszczyli prawos∏awne Êwiàtynie lub przekszta∏cali je
w unickie monastery. Szczególnym okrucieƒstwem wykazali si´ inicjatorzy
unii, Cyryl Terlecki i Hipacy Pociej, którzy poddawali torturom prawos∏awnych
mnichów. Terror i l´k przed utratà stanowisk i majàtku, zmusza∏y niektórych
do przyjćia katolicyzmu71. W nied∏ugim jednak czasie prawos∏awni wzi´li odwet na ksi´˝ach unickich i w 1620 roku, po wielu próbach, uda∏o im si´, nielegalnie, przywróciç prawos∏awny obrzàdek w koÊciele za sprawà patriarchy jerozolimskiego Teofana, który za pomocà podst´pu rozes∏a∏ fa∏szywych biskupów
z misjà zbuntowania i skierowania ludu przeciwko unitom. Pe∏noprawne istnienie hierarchii prawos∏awnej poÊwiadczy∏ W∏adys∏aw IV w roku 1633 pomimo niechći papie˝a; jednak taka decyzja wynika∏a wówczas z koniecznoÊci
S. Z a ∏ ´ s k i, Jezuici w Polsce, s. 1004, 1007.
M. P i d ∏ y p c z a k - M a j e r o w i c z, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szko∏y i ksià˝ki
w dzia∏alnoÊci zakonu. Wroc∏aw 1986, s. 28-30.
70
F. R z e m i e n i u k, Unici polscy 1596-1946. Siedlce 1998, s. 17.
71
M. H a j d u k: Unia brzeska 1596. Bia∏ystok 1995, s. 53, 55, 64.
68
69
78
3/04/2006
20:01
Page 78
[16]
uchronienia paƒstwa przed najazdem kozackim. To wszystko doprowadzi∏o do
decyzji konstytucyjnego utworzenia w 1635 roku w Kijowie urz´du metropolity
dyzunickiego, obok sprawujàcego dotàd w∏adz´ metropolity unickiego. Nowe
stanowisko powierzono archimandrycie ¸awry Peczerskiej Piotrowi Mohyle72.
Sytuacja taka nie trwa∏a d∏ugo, gdy˝ i takie zabezpieczenie nie powstrzyma∏o
ataków kozackich, tote˝ wkrótce po wojnach lat 1648-1666 katedry biskupie
zajmowali ju˝ tylko ksi´˝a uniccy73. Skutecznej pomocy koÊcio∏owi unickiemu
udzieli∏ magnat litewski, Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ „Sierotka”, który ju˝
w latach szeÊçdziesiàtych XVI-go stulecia dokona∏ konwersji na katolicyzm.
W Êlad za nim wkrótce poszli inni, on sam zaÊ wyda∏ m.in. dzie∏o Skargi O jednoÊci KoÊcio∏a Bo˝ego oraz przyczyni∏ si´ równie˝ do os∏abienia antyunijnej
opozycji wileƒskiej. Dzia∏ania takie stanowi∏y wk∏ad w umacnianie nowej religii na Litwie, istotny ze wzgl´du na nik∏e zainteresowanie tà sprawà zwierzchników koÊcio∏a ∏aciƒskiego, a tak˝e ze wzgl´du na solidarnà postaw´ zwróconych przeciw unii prawos∏awnych i ewangelików74.
Na poczàtku XVII-go wieku stosunki polsko-litewskie zacz´∏y ulegaç stabilizacji, Litwa powoli przechodzi∏a od naÊladownictwa wzorów ruskich do bardziej atrakcyjnej kultury polskiej. Spolszczenie Litwinów zacz´∏o si´ odgórnie
od pot´˝nych rodów litewskich, Radziwi∏∏ów, Sapiehów, Ostrogskich, Czartoryskich, Chodkiewiczów i innych.
Wzrasta∏a polityczna i spo∏eczna rola rodów magnackich, a w drugiej po∏owie XVII wieku typowe ju˝ sta∏y si´ rzàdy oligarchiczne poszczególnych rodzin
prowadzàcych w∏asnà, niezale˝nà od interesu paƒstwa polityk´ zagranicznà.
I tak w latach pi´çdziesiàtych prymat w∏adzy dzier˝yli Radziwi∏∏owie, w latach
szeÊçdziesiàtych i siedemdziesiàtych – Pacowie, a w latach osiemdziesiàtych
i dziewi´çdziesiàtych – Sapiehowie.
Na terenach litewskich równoczeÊnie z polonizacjà i przyjćiem zachodnioeuropejskiej kultury zapanowa∏a moda na pos∏ugiwanie si´ j´zykiem polskim, który zaczà∏ wypieraç powszechny we wczeÊniejszym okresie j´zyk ruski. Zrównanie praw (coaequatio iurum) w 1697 roku, które po raz pierwszy
od czasów unii lubelskiej dokona∏o ÊciÊlejszego zespolenia Polski z Litwà,
zakoƒczy∏o urz´dowy wymóg pos∏ugiwania si´ j´zykiem ruskim trwajàcy od
XV-go wieku, a na jego miejsce wprowadzi∏o j´zyk polski jako oficjalny
i obowiàzujàcy odtàd w sàdach litewskich. Posunićie to by∏o konieczne
z powodu s∏abej znajomoÊci pisma ruskiego wÊród szlachty litewskiej w koƒcu XVII-go wieku75.
F. R z e m i e n i u k: Unici polscy, s. 17-18.
M. H a j d u k: Unia brzeska, s. 78.
T. K e m p a: Poparcie magnaterii litewskiej i ruskiej dla unii brzeskiej w pierwszych latach po
jej wprowadzeniu. Rocznik Bialskopodlaski. T. 5: 1997, s. 9, 11, 18-19, 21.
75
Ta m ˝ e , s. 71-73.
72
73
74
[17]
3/04/2006
20:01
Page 79
79
W Êlad za migracjà ludnoÊci polskiej na tereny rdzennie litewskie pojawi∏o
si´ zwi´kszone zapotrzebowanie na ksià˝ki w j´zyku polskim. Od po∏owy XVI-go wieku zaczyna∏ si´ rozpowszechniaç druk ksià˝ki polskiej, która odgrywa∏a
wówczas rol´ swoistego pomostu pomi´dzy kulturà wschodu i zachodu. Ju˝
przed rokiem 1600, kiedy Polacy przystosowywali si´ do nowych dla siebie warunków ˝ycia na ziemiach litewskich, drukowana ksià˝ka w j´zyku polskim stanowi∏a 40% ogó∏u wszystkich druków wydawanych na Litwie, natomiast w latach szeÊçdziesiàtych XVII-go nak∏ad ten wzrós∏ do 46%. Drugim popularnym
j´zykiem druków wychodzàcych na Litwie by∏a ∏acina W tym j´zyku wydano
38% ogó∏u wydrukowanych ksià˝ek.
Polska ksià˝ka na Litwie oddzia∏ywa∏a na szeroki kràg odbiorców. Jak ca∏a
ówczesna kultura przechodzi∏a z dworów magnackich do domostw drobniejszej szlachty, tak i j´zyk polski wprowadzili poczàtkowo do druków magnaci,
a póêniej w∏àczy∏a si´ do ruchu wydawniczego tak˝e szlachta. Wielu z nich zacz´∏o pos∏ugiwaç si´ tym j´zykiem w prywatnej korespondencji, a nawet pisaç
w nim ksià˝ki.
Ksià˝ki polskie publikowa∏y nie tylko drukarnie reformacyjne, ale tak˝e oficyna wydawnicza Akademii Wileƒskiej, w nak∏adach procentowo porównywalnych do wszystkich druków polskich, które wysz∏y wtedy na Litwie. Popularne
sta∏o si´ wÊród zamieszka∏ej na terenach litewskich ludnoÊci, bez wzgl´du na
ró˝nice narodowoÊci i wyznania, czytanie i posiadanie w prywatnych zbiorach
ksià˝ek polskich76.
Wraz ze stale rosnàcym zapotrzebowaniem, coraz wićej drukowano tekstów opatrzonych nutami. W oficynie Józefa Karcana, który drukowa∏ wy∏àcznie dla wileƒskich katolików, jezuita Walenty Bartoszewski w 1613 roku wyda∏
pieÊni Parthenomelica albo pienia nabo˝ne o Pannie NayÊw., niektóre z melodiami, inne bez. Nieliczne pieÊni, przewa˝nie litanie, wychodzi∏y w drukarni
Akademii Wileƒskiej w pierwszej po∏owie XVII-go wieku. Bartoszewski wyda∏
tu Bezoar z ∏ez ludzkich czasu morowego powietrza w 1624 roku, Szymon Berent
– Opera musicalia litaniarum de nomine Jesu i Litaniae de B. Virgine Maria
w 1639 roku, zaÊ Zygmunt Lauxmin w 1667 roku wydrukowa∏ pierwsze wydanie Ars et praxis musica, i jej wznowienia w latach 1669 i 169377, jak równie˝
w 1677 r. Graduale... i Antiphonale...
Dla dopiero co asymilujàcych si´ w Êrodowisku polsko-litewskim jezuitów
najwa˝niejsze by∏y szkolne podrćzniki, bez których niemo˝liwe stawa∏o si´
bezproblemowe otwieranie nowych placówek. W poczàtkowej bowiem fazie
rozwoju zakonnych szkó∏, oprócz ogólnie dost´pnych podrćzników, brakowa76
M. To p o l s k a: Drukowana ksià˝ka polska w kulturze Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego na
prze∏omie Renesansu i Baroku (1553-1654). Lituano-Slavica, s. 84-86, 89, 102.
77
M. P r z y w e c k a - S a m e c k a: Dzieje drukarstwa muzycznego w Europie do koƒca
XVIII wieku. Wroc∏aw 1993, s. 109-110.
80
3/04/2006
20:01
Page 80
[18]
∏o równie˝ wykszta∏conych miejscowych wyk∏adowców. Dlatego te˝ w hierarchii druków jezuici na pierwszy plan wysun´li ksià˝ki szkolne, których niedost´pnoÊç zmusza∏a wyk∏adajàcych do dyktowania studentom obszernych cz´Êci
lub nawet ca∏ych rozdzia∏ów z ksià˝ek, co znacznie opóênia∏o przerabianie zaleconego materia∏u. Problem ten jezuiccy prze∏o˝eni uznali za niepokojàcy
i w roku 1591 ówczesny genera∏ zakonu, Klaudiusz Aquaviva w drugim projekcie Ordo Studiorum og∏osi∏ zakaz dyktowania w czasie wyk∏adów; jednak wobec takiej ustawy przeciwne stanowisko zaj´li cz∏onkowie komisji polskiej
i niemieckiej przyczyniajàc si´ do jej anulowania. Polscy jezuici zwrócili równie˝ uwag´ na potrzeb´ powo∏ania specjalnej grupy specjalistów z ró˝nych
dziedzin, jako tzw. komisji podrćznikowej, która dba∏aby o przygotowywanie
odpowiednich ksià˝ek78. Na terenach polskich i litewskich doÊç d∏ugo podrćzniki zajmowa∏y wÊród problemów trudnych do rozwiàzania jedno z czo∏owych
miejsc. Jeszcze w XVII i na poczàtku XVIII wieku drukowano tam bardzo niewiele ksià˝ek pedagogicznych.
Pogranicze polsko-litewskie w koƒcu XVI i w pierwszej po∏owie XVII wieku nie by∏o zbyt sprzyjajàcym terenem dla osiedlajàcych si´ tam jezuitów. Ka˝de bowiem miasto po∏o˝one na wschodzie ˝y∏o wówczas wed∏ug rytmu toczàcych si´ w jego granicach wojen. I tak przyk∏adowo Wilno w latach 1609-1611,
w czasie trwajàcej wojny moskiewskiej pozostawa∏o siedzibà dworu królewskiego, ale i w mieÊcie nie by∏o bezpiecznie, a wielki po˝ar, który wybuch∏ 1 lipca 1610 roku, zniszczy∏ prawie pi´ç tysićy domów, w tym równie˝ i kolegium
jezuickie. Sta∏ym rytua∏em mieszkaƒców Wilna, profesorów i studentów Akademii sta∏o si´ ˝egnanie i witanie wodzów tak zwyci´skich, jak i przegranych.
Polityka wschodnia Zygmunta III zmierza∏a do podporzàdkowania Polsce Moskwy. Trwa∏y ciàg∏e walki, które usta∏y dopiero po wyprawie hetmana Jana Karola Chodkiewicza, a zawarty wówczas rozejm polsko-moskiewski trwa∏ do roku 1633. W tym spokojniejszym czasie rozkwit∏o ˝ycie naukowe Akademii, jezuiccy uczeni mogli bez przeszkód poÊwićiç si´ badaniom i nauczaniu m∏odzie˝y. Jednak ju˝ dwadzieÊcia lat póêniej carskie wojska rozpocz´∏y zwyci´skà
kampani´, zaÊ ludnoÊç wileƒska w panice opuÊci∏a miasto. Przerwano zajćia
w Akademii, które wznowiono w 1657 roku.
Zusammenfassung
Die Situation der Jesuiten war im polnisch-litauischen Grenzgebiet am Ende des
XVI. und in der ersten Hälfte des XVII. Jahrhunderts ziemlich kompliziert. Diese Gebiete bewohnten zahlreiche Völkergruppen. Diese nationale Vielfalt der Miteinwohner
78
S. B e d n a r s k i: Jezuici polscy wobec projektu ordynacji studiów. Kraków 1935, s. 24, 28-29.
[19]
3/04/2006
20:01
Page 81
81
trug deswegen zur Entstehung der häufigen Konflikte, die nicht selten zu bewaffneten
Zusammenstößen oder sogar Schlachten eskalierten. Seit dem Ende des XVI. Jahrhunderts begann eine unruhige Zeit in der Geschichte der allgemeinen Kirche auf den
östlichen Gebieten, die an den polnisch-litauischen Staat soeben angeschlossen wurden. Trotz der ungünstigen Bedingungen konnten sich die Jesuiten in den litauischen
Landen auf dem Gebiet des Schulwesens bewähren. Die Bildung stand auf diesen Gebieten nämlich auf einem sehr niedrigen Niveau und anders als in Krakau, wo das jesuitische Schulwesen anfänglich nicht begünstigt wurde, wurden die Jesuiten in Wilna erwartet. Die im Jahre 1579 eröffnete Wilnaer Akademie war das Hauptzentrum des jesuitischen wissenschaftlichen Gedankens.
Dort, wo die Jesuiten kamen, dort erhöhte sich das Kulturniveau der entsprechenden Region. So war auch in den Samogitien. Im Jahre 1607 siedelten sich Jesuiten in
KraÏiai an und mit der Zeit enstand hier das wissenschaftliche und kulturelle samogitische Zentrum.
Den Jesuiten gelang es sich an die historische Situation anzupassen und sogar der
Zeitplan des Unterrichts der Akademie wurde an den Rhythmus der geführten Kriege
angepasst. Während der Kämpfe haben sie entweder den Unterricht unterbrochen
oder in ihre benachbarten Schulen verlegt.
Neben der pädagogischen Tätigkeit vergaßen die Jesuiten nicht das Drucken der
Bücher und der wissenschaftlichen Arbeiten, die in den Klosterskriptorgien oder Kollegien enstanden.
Übersetz von dr Agnieszka Krzepkowska
3/04/2006
20:01
Page 82
Nak∏adem
w Warszawie
Tomasz St´pieƒ
PSEUDO-DIONIZY
AREOPAGITA CHRZEÂCIJANIN I PLATONIK
3/04/2006
20:01
Page 83
12 (2005) nr 2
DOROTA PIEKARSKA-WINKLER
IDEA „ÂWI¢TEJ RUSI” I REFORMATORSKA
DZIA¸ALNOÂå PIOTRA WIELKIEGO
1. Dlaczego RuÊ by∏a Êwi´ta?
Pojawienie si´ idei „Âwi´tej Rusi” zwykle ∏àczy si´ z teorià „Moskwa – Trzeci Rzym”, której jednym z pierwszych autorów by∏ ihumen monasteru z Pskowa ojciec Filoteusz (XVI w.). Tymczasem kszta∏towanie si´ powszechnego
przekonania o Êwi´toÊci Rusi rozpocz´∏o si´ znacznie wczeÊniej i wynika∏o
z umacniania si´ na ziemiach ruskich chrzeÊcijaƒstwa.
Kierujàc si´ chronologià rozwoju wydarzeƒ, które decydowa∏y o narastaniu
w ÊwiadomoÊci spo∏ecznej przekonania o Êwi´toÊci Rusi, zaczàç wypada od okresu XI-XII w. Wtedy to bowiem religia chrzeÊcijaƒska z kr´gów cerkiewnych
i klasztornych coraz bardziej promieniowa∏a na Êrodowiska Êwieckie wypierajàc
wierzenia pogaƒskie.1 Âwiadczy o tym bogate piÊmiennictwo cerkiewne jak:
„Psa∏terz” (XI w.) – najstarszy ruski r´kopis zawierajàcy ponad 150 psalmów,
wykorzystywany te˝ jako podrćznik do nauki pisania i czytania; „S∏owo o Prawie i ¸asce” (XI w.) – napisane przez metropolit´ kijowskiego I∏ariona, w którym autor opierajàc si´ na przeciwstawieniu Starego i Nowego Testamentu dowodzi∏ wy˝szoÊci chrzeÊcijaƒstwa jako religii powszechnej, otwierajàcej drog´ do
zbawienia wszystkim bez wyjàtku narodom; „Paterik kijowsko-pieczerski” (ok.
1220 r.) – zawierajàcy wyk∏adni´ filozofii mnichów monasteru spod Kijowa. Pojawi∏y si´ te˝ pierwsze utwory chrzeÊcijaƒskie napisane przez Êwieckich autorów,
które potwierdza∏y wzrost autorytetu Êwiatopoglàdu chrzeÊcijaƒskiego w kr´gach nie cerkiewnych. O tym, ˝e religia chrzeÊcijaƒska sta∏a si´ fundamentem
Êwiatopoglàdu wielkiego ksićia kijowskiego Êwiadczy przezeƒ napisane dzie∏o
pod tytu∏em „Pouczenie W∏odzimierza Monomacha”, pierwszy ruski tekst
Êwiecki z poczàtku XII w.. Natomiast „S∏owo Danii∏a Wi´ênia” (XII w.), czy
„S∏owo o wyprawie Igora” (ok. 1187 r.) dajà wyobra˝enie o przenikaniu chrzeÊcijaƒstwa w ÊwiadomoÊç ni˝ej sytuowanych obywateli Rusi Kijowskiej.
1
Zob. A. S i n i a w s k i j, Iwan-Durak. Oczerki russkoj narodnoj wiery. Moskwa 2001; S. W.
P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli russkoj. Tajny russkoj wiery, ot jazyczestwa k impierii. Moskwa 2001, s. 96.
84
3/04/2006
20:01
Page 84
[2]
Niebagatelne znaczenie dla upowszechnienia si´ chrzeÊcijaƒskiego Êwiatopoglàdu na Rusi mia∏a epoka niewoli tatarskiej. Trwajàce ponad 100 lat jarzmo
wyniszczajàce naród i jego kultur´ paradoksalnie przyczyni∏o si´ do umocnienia chrzeÊcijaƒstwa i idei o znaczeniu Êwi´toÊci w dziejach Rusi.2 W XIII w. pojawi∏ si´ w piÊmiennictwie ruskim temat upadku Rusi – „S∏owo o ruinie ziemi
ruskiej” nieznanego autora, napisane pomi´dzy 1238 a 1246 r. W Êwietle tego
zabytku pisanego oczywiste jest, ˝e przyczyn´ upadku paƒstwa widzieli ówczeÊni ruscy myÊliciele w sprzeniewierzeniu si´ przykazaniom Bo˝ym, za co ojczyzn´ spotka∏a kara Bo˝a.3 Zrodzi∏a si´ zatem w ruskiej myÊli religijno-filozoficznej XIII w. idea uratowania Rusi od niewoli tatarskiej poprzez powrót do
prawdziwej pobo˝noÊci, prawdziwego s∏awienia Boga, a wić prawos∏awia. To
w∏aÊnie w XIII – XIV w. prawos∏awie sta∏o si´ podstawà ideologii spo∏eczno-politycznej na Rusi. W rezultacie idea niepodleg∏oÊci paƒstwa tak silnie po∏àczy∏a si´ w ÊwiadomoÊci spo∏ecznej z ideà ochrony wiary, ˝e poj´ç „ruski”
i „prawos∏awny” zacz´to u˝ywaç zamiennie.4
Do nadania prawos∏awiu narodowego charakteru wybitnie przyczyni∏ si´,
wed∏ug niektórych êróde∏, Êwi´ty Sergiusz z Radone˝a (1314 -1392). Zbudowana przez niego w lasach podmoskiewskich cerkiew pod wezwaniem Trójcy
Âwi´tej, przekszta∏cona nast´pnie w monaster m´ski5, by∏a pierwszà na Rusi
pustelnià wspólnotowà. Monastery wspólnotowe istnia∏y na Rusi wczeÊniej,
ale do XIV w. pami´ç o nich nie przetrwa∏a.6 Âw. Sergiusz i jego uczniowie
przyczynili si´ do upowszechnienia wspólnot klasztornych na Rusi, za∏o˝yli
m.in. monaster Spaso-Andronikow w Moskwie, monaster Cyryla Bie∏ozierskiego pod Wo∏ogdà.7 ˚ycie wspólnot klasztornych mia∏o s∏u˝yç popularyzacji idei jednoÊci. Rozpropagowa∏ te˝ Êw. Sergiusz ze swoimi uczniami ruch
trynitarny, jako ˝e obraz Trójcy Âwi´tej by∏ dla niego wzorem jednoÊci i mi∏oÊci zarówno w porzàdku duchowym jak i spo∏ecznym.8 Stàd pojawienie si´
w budownictwie Rusi tego okresu du˝ej liczby cerkwi pod wezwaniem Trójcy
Âwi´tej oraz tematu Trójcy w ikonografii, zw∏aszcza po namalowaniu przez
Andrzeja Rublowa s∏ynnej ikony, zresztà dedykowanej przez mistrza Êw.
Sergiuszowi.9
Zob. A. W. K a r t a s z e w, Wossozdanije Swjatoj Rusi. Moskwa 1991, s. 32.
S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 159-160.
4
Ta m ˝ e.
5
Zbudowana przez Êw. Sergiusz drewniana cerkiew Trójcy Âwi´tej da∏a poczàtek monasterowi Troicko-Siergijewskiemu, który sta∏ si´ centrum ˝ycia duchowego Rusi i Rosji.
W XVIII w. El˝bieta Piotrowna nada∏a monasterowi zaszczytny tytu∏ ¸awry. Do ¸awry Troicko-Siergijewskiej zosta∏a przeniesiona z Moskwy Akademia s∏owiaƒsko-grecko-∏aciƒska, stanowi∏a ona zaczàtek Akademii Duchownej, która dzia∏a w ¸awrze do dzisiaj.
6
S. W. P i e r i e w i e z e n c e w, Tajny ziemli..., s. 182.
7
Ta m ˝ e.
8
Ta m ˝ e, s. 188 oraz T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska, inna wizja cz∏owieka. Warszawa 2000, s. 166.
2
3
[3]
3/04/2006
20:01
Page 85
IDEA „ÂWI¢TEJ RUSI”
85
XV i XVI stulecie sta∏y si´ okresem ÊwietnoÊci Rusi Âwi´tej. ÂwietnoÊç t´
umocni∏y wydarzenia historyczne o mi´dzynarodowym znaczeniu. Gdy
w 1439 r. Bizancjum przystàpi∏o do unii florenckiej, na Rusi uznano to za akt
zdrady wobec prawdziwej wiary. W odpowiedzi na uni´ florenckà w 1448 r.
sobór biskupów w Moskwie og∏osi∏ niezale˝noÊç Cerkwi ruskiej od Konstantynopola.10 W 1453 r. Carogród upad∏, zaÊ w 1480 r. paƒstwo ruskie ostatecznie
wyzwoli∏o si´ spod jarzma tatarskiego. Te dwa zdarzenia historyczne mia∏y decydujàcy wp∏yw na rozwój myÊli religijno-filozoficznej i politycznej na Rusi –
powszechne sta∏o si´ przekonanie, ˝e to Pan Bóg pokara∏ za grzechy Bizancjum, a przyniós∏szy Rusi niepodleg∏oÊç uczyni∏ z Paƒstwa Moskiewskiego
kraj wybrany do obrony prawos∏awia.11 Wszystkie nast´pujàce po upadku Bizancjum posunićia w ruskiej polityce wewn´trznej jak te˝ intensywnoÊç ówczesnej myÊli religijno-filozoficznej zmierza∏y do umocnienia przekonania
o Êwi´toÊci i specjalnym pos∏annictwie Rusi.
Wielcy poprzednicy Iwana IV Groênego – dziad Iwan III i ojciec Wasyl
III nie zdecydowali si´ na oficjalne przyjćie tytu∏u carskiego, mimo ˝e Iwan
III wprowadzi∏ zmiany w ceremoniale dworskim. Jego ma∏˝eƒstwo z Zofià Paleolog, przedstawicielkà dynastii bizantyjskich basileusów, podnios∏o autorytet
w∏adzy na Rusi. Iwan III, korzystajàc z wzorców bizantyjskich, zaczà∏ tytu∏owaç
si´ „z Bo˝ej ∏aski w∏adcà ca∏ej Rusi”, a na jego pieczći pojawi∏ si´ dwug∏owy
orze∏ bizantyjski.12 Paƒstwo Moskiewskie sta∏o si´ pot´gà po zakoƒczeniu
przez Wasyla III procesu jednoczenia ziem ruskich.
W pierwszej dekadzie XVI stulecia ukaza∏a si´ „OpowieÊç o ksià˝´tach
w∏odzimierskich”, napisana przez nieznanych autorów, w której wy∏o˝ona zosta∏a (w oparciu o legendy) genealogia Rurykowiczów. „OpowieÊç” uzasadnia∏a prawa dynastyczne wielkich ksià˝àt moskiewskich do tytu∏u cara czyniàc
z nich spadkobierców „Drugiego Rzymu” przez fakt wrćzenia W∏odzimierzowi Monomachowi insygniów w∏adzy od cesarza Konstantyna oraz wywodzàc
korzenie dynastii od samego cesarza Augusta, w∏adcy „Pierwszego Rzymu” –
co oczywiÊcie by∏o mitem.13 Mimo to „OpowieÊç” sta∏a si´ historyczno-prawnym uzasadnieniem koronowania Iwana IV na cara w 1547 r. Dzi´ki jego staraniom sta∏a si´ te˝ oficjalnà wersjà genealogii dynastii Rurykowiczów.14
Iwan IV wcieli∏ w ˝ycie powsta∏à wczeÊniej w ruskiej myÊli religijno-filozoficznej koncepcj´ o boskim pochodzeniu w∏adzy cara. Jako pomazaniec Bo˝y uzna∏
Iwan IV, ˝e posiad∏ niepodzielne prawo pos∏ugiwania si´ najstraszniejszà karà
Zob. P. F l o r e ƒ s k i, Ikonostas i inne szkice. Warszawa 1984.
11
Ta m ˝ e.
12
Zob. A. Wa l i c k i, Rosja, katolicyzm i sprawa polska. Warszawa 2002, s. 19
13
Literatura rosyjska. Red. M. J a k ó b i e c. Warszawa 1970, tom I, s. 90.
14
S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 278.
9
10
86
3/04/2006
20:01
Page 86
[4]
wobec poddanych. Strach sta∏ si´ g∏ównym or´˝em jego dzia∏aƒ, jemu przecie˝
zawdzićza Groêny swój przydomek. Pami´taç nale˝y, ˝e w myÊli prawos∏awnej
strach Bo˝y kojarzony jest z jednà z g∏ównych dróg zbawienia. Dlatego zdaniem
niektórych badaczy Iwan IV – monarcha prawos∏awny, znajàcy Pismo Âwi´te
i rodzimà myÊl religijnà, kierowa∏ si´ w swym post´powaniu za∏o˝eniami ideologii mnichów z klasztoru kijowsko-pieczerskiego, wed∏ug których dla zbawienia
duszy nieodzowne jest umartwienie cia∏a.15 Groêny by∏ przekonany, ˝e swój lud
powinien traktowaç jak cia∏o, które nale˝y ujarzmiç poddajàc je wymyÊlnym cierpieniom. Okrutna walka, którà prowadzi∏ w ramach opryczniny, nie by∏a zatem,
jak dowodzà niektórzy, efektem jego chorej fantazji, by∏a to ca∏kowicie Êwiadoma walka ze zdrajcami wiary. Patrzàc z takiej perspektywy na panowanie Iwana
IV okazuje si´, ˝e Groêny traktowa∏ w∏adz´ carskà jak form´ s∏u˝by religijnej,
faktem jest przecie˝, ˝e mawia∏ o sobie: „w po∏owie jestem mnichem”.16 Nie pretendowa∏ jednak do tytu∏u zwierzchnika Cerkwi, bo i tak uwa˝a∏, ˝e w∏adza carska z natury swej (boskiej) ∏àczy w sobie obowiàzki Êwieckie i duchowe.
Kniaê Andrzej Kurbski w polemicznej korespondencji, jakà prowadzi∏
z Groênym, mimo ˝e zarzuca∏ carowi zburzenie harmonii spo∏ecznej, do której
ten doprowadzi∏ odrzucajac wspó∏prac´ tzw. Wybranej Rady, nie przestawa∏
uznawaç Paƒstwa Moskiewskiego za jedyne zachowujàce prawdziwà wiar´.17
Kurbski zdoby∏ dobre wykszta∏cenie, nie raz z wielkim szacunkiem nazywa∏
wÊród swoich mistrzów Maksyma Greka. W swojej posiad∏oÊci za∏o˝y∏ skryptografi´, gdzie przepisywano i t∏umaczono r´kopisy m.in. Jana Chryzostoma i Jana Damasceƒskiego.18 Na emigracji wch∏onà∏ polskà kultur´, nauczy∏ si´ ∏aciny, posiad∏ szerokà humanistyczna wiedz´, wszechstronnie pog∏´bi∏ otrzymane
w Moskwie wykszta∏cenie. Znamienne zatem pozostaje to, ˝e w pismach zawsze nazywa∏ swà ojczyzn´ „Êwi´tà ziemià ruskà”, bra∏ te˝ czynny udzia∏
w obronie prawos∏awia w Rzeczypospolitej.19 B´dàc osobà Êwieckà Kurbski pozostawa∏ myÊlicielem prawos∏awnym, a jego korespondencja z Iwanem IV jawi
si´ jako Êwiadectwo sporu nie tyle politycznego, co religijno-filozoficznego,
obaj adwersarze obwiniali si´ przecie˝ o odst´pstwo od wiary.
XV-XVI w. na Rusi to epoka szczególnie obfitujàca w „spory o wierze”. Jako spór przedstawia si´ cz´sto w literaturze przedmiotu myÊl religijnà Józefa
z Wo∏oko∏amska i Nila Sorskiego, choç nowe badania wskazujà na to, ˝e obaj
myÊliciele nie traktowali si´ nawzajem jak przeciwnicy.20 Wypada zatem uznaç
ich dzia∏alnoÊç za dwie strony jednego procesu – rozwoju myÊli religijno-filo15
Ta m ˝ e, s. 281-282.
Ta m ˝ e, s. 281.
Ta m ˝ e, s. 272.
18
Ta m ˝ e, s. 271.
19
Zob. M. J a k ó b i e c (red.), Literatura..., s. 119.
20
16
17
[5]
3/04/2006
20:01
Page 87
87
zoficznej, czy rozwoju monastycyzmu ruskiego, lub te˝, jak chce I. Jazykowa,
nazwaç ich dyskusje rozkwitem teologii polemicznej.21
Regu∏a klasztorna starców zawo∏˝aƒskich – uczniów Nila nie mia∏a charakteru dyscyplinujàcego, pozostawa∏a instrukcjà duchowà dla braterskich wspólnot, podczas gdy Józef z Wo∏oko∏amska zachwala∏ dyscyplin´ ˝ycia wspólnoty
w celu naÊladowania ˝ycia samego Chrystusa i Jego Aposto∏ów.22 Ideologia Józefa z Wo∏oko∏amska wkrótce przesta∏a byç jednym z kierunków w myÊli religijnej, uczyniono z niej podstaw´ ideologii KoÊcio∏a prawos∏awnego – na Synodzie Moskiewskim 1503 r. stanowisko cenobityczne bronione przez Józefa odnios∏o zwyci´stwo nad niestia˝atielami Nila Sorskiego, czyli obroƒcami Êcis∏ego
ubóstwa klasztorów i idei doskonalenia wewn´trznego.23 Na Synodzie Moskiewskim uznano funkcj´ spo∏ecznà klasztorów za bardzo wa˝nà dla paƒstwa
(i tak by∏o a˝ do Soboru Moskiewskiego w 1917 r.). KoÊció∏ prawos∏awny mia∏
byç silny, ale te˝ pos∏uszny wobec w∏adzy cara pochodzàcej z woli Bo˝ej. Ta
cz´Êç ideologii Józefa z Wo∏oko∏amska wywo∏a∏a szczególny szacunek, jakim
Groêny obdarzy∏ myÊliciela, uznajàc go niemal˝e za Êwi´tego.24
Autorytet Êwi´toÊci paƒstwa umacnia∏a zatem myÊl religijno-filozoficzna
oraz konkretne posunićia w∏adzy Êwieckiej podejmowane wespó∏ z w∏adzà
duchownà. Z inicjatywy Iwana IV i metropolity Makarego na soborach 1547
i 1549 r. kanonizowano ok. 40 ruskich Êwi´tych.25 Nale˝y zwróciç uwag´ na
fakt, ˝e od momentu kanonizacji ksià˝àt Borysa i Gleba – pierwszych Êwi´tych
ruskich – Êwi´toÊç na Rusi po∏àczono aktem konsekracji z ideami ˝ycia narodowego (Cerkiew grecka prawie nie mia∏a Êwi´tych Êwieckich).
Jeszcze na prze∏omie XV i XVI w. nowogrodzki biskup Gennadiusz dokona∏ pe∏nego przek∏adu wszystkich ksiàg Biblii na j´zyk s∏owiaƒski. Do tego czasu na Rusi istnia∏ tylko aprakos tj. przek∏ad wybranych fragmentów Pisma
Âwi´tego.26 W po∏owie XVI stulecia metropolita Makary opublikowa∏ zebrane
przez siebie „Wielkie Minieji Czetji” (czyli czytania na ka˝dy miesiàc), w które
wesz∏y ˝ywoty wszystkich czczonych na Rusi Êwi´tych. To dwunastotomowe
dzie∏o by∏o swego rodzaju podsumowaniem Êwi´toÊci ca∏ej dotychczasowej historii chrzeÊcijaƒstwa narodu ruskiego.27
W tym samym czasie, w po∏owie stulecia, spowiednik Iwana IV z soboru
Zwiastowania w moskiewskim Kremlu – Sylwester – napisa∏ ksi´g´ „Domostroj”, która posiada wielkà wartoÊç jako dokument wiernie odzwierciedlajàcy
I. J a z y k o w a, Âwiat ikony. Warszawa 1998, s. 154.
Zob. T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska..., s. 166, 169.
23
Zob. t a m ˝ e, s. 171 oraz S. W. P i e r i e w i e z e n c e w, Tajny ziemli..., s. 229.
24
T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska..., s. 182.
25
T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo i russkaja kultura. Moskwa 2001, s. 78.
26
I. J a z y k o w a, Âwiat..., s. 153.
27
T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo..., s. 85.
21
22
88
3/04/2006
20:01
Page 88
[6]
Êwiatopoglàd i obyczajowoÊç epoki. Jest to bowiem zbiór przepisów szczegó∏owo
regulujàcych ˝ycie domowe i rodzinne z perspektywy ruskiego prawos∏awia.28
Na polecenie Iwana Groênego w osadzie Aleksandrowskiej powsta∏ przy
udziale doradców cara zbiór kronik „Licewoj Letopisnyj Swod”, w którym znalaz∏y si´ wszystkie znane na Rusi opowieÊci biblijne, przek∏ady kronik bizantyjskich, ruskie latopisy, opowieÊci wojenne i historyczne. By∏a to wić swego rodzaju encyklopedia dost´pnej wówczas na Rusi Moskiewskiej wiedzy o dziejach powszechnych i historii kraju ojczystego.29
W 1551 r. w Moskwie zwo∏ano z inicjatywy Iwana IV i z jego udzia∏em Sobór Stu Rozdzia∏ów (Stog∏aw). Decyzjami Stog∏awu wydano postanowienia
o strukturze Cerkwi, o relacjach paƒstwo-koÊció∏, o prawie paƒstwowym, cerkiewnym i rodzinnym oraz o unifikacji kultu i obrz´dów. W Êwietle decyzji Stog∏awu oczywiste jest, ˝e sobór ten umocni∏ Cerkiew czyniàc z niej jednoczeÊnie
podpor´ monarchii samodzier˝awnej.30
26 I 1589 r. w moskiewskim soborze ZaÊnićia Bogurodzicy objà∏ tron patriarszy pierwszy patriarcha Wszech Rusi Jow. Aktem tym ruski KoÊció∏ prawos∏awny otrzyma∏ autokefali´ i pe∏nà niezale˝noÊç od patriarchatu w Konstantynopolu.31 Od tego czasu patriarchat moskiewski sta∏ si´ piàtym w historii
prawos∏awia patriarchatem. W tym samym prawdopodobnie czasie ukaza∏a si´
nowogrodzka „OpowieÊç o bia∏ym k∏obuku”, przedstawiajàca cudownà histori´ bia∏ego k∏obuka ofiarowanego przez Konstantyna papie˝owi Sylwestrowi
I jako równy koronie cesarskiej symbol w∏adzy duchownej. Gdy Rzym „odpad∏
od prawdziwej wiary”, k∏obuk znalaz∏ si´ zrzàdzeniem Bo˝ym w Konstantynopolu. Patriarcha Konstantynopola zaÊ po proroczym Ênie o upadku Bizancjum
odes∏a∏ k∏obuk na RuÊ.32 Jak w przypadku „OpowieÊci o ksià˝´tach w∏odzimierskich” tak i tym razem, tyle ˝e w oparciu o fakty33, udowodniono prawa
Moskwy do miana „Trzeciego Rzymu”. Bia∏y k∏obuk sta∏ si´ symbolem b∏ogos∏awieƒstwa Bo˝ego, jakie uzyska∏a ziemia ruska.
Jeszcze przed oficjalnym utworzeniem patriarchatu moskiewskiego34,
w 1564 r. na soborze lokalnym w Moskwie przyj´to postanowienie o prawie do
noszenia bia∏ego k∏obuka przez metropolitów ruskich.35
28
Zob. www.hist.msu.ru./ER/Etext/domostr.htm
T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo..., s. 78-79.
31
32
M. J a k ó b i e c (red.), Literatura..., s. 97.
33
W XIV w. arcybiskup Nowogrodu Wasyl Kalika otrzyma∏ od patriarchy Konstantynopola bia∏e nakrycie g∏owy.
34
Oficjalne nadanie autokefalii ruskiemu KoÊcio∏owi prawos∏awnemu mo˝liwe by∏o dzi´ki
nak∏onieniu przez Borysa Godunowa przyby∏ego do Moskwy z wizytà patriarchy Konstantynopola – Jeremiasza – do udzielenia Êwićeƒ patriarszych arcybiskupowi Jowowi.
35
29
30
[7]
3/04/2006
20:01
Page 89
89
Wszystkie wydarzenia historyczne, kulturowe, obyczajowe na Rusi, poczynajàc przynajmniej od XII w., nabiera∏y z ka˝dym stuleciem coraz g∏´bszego
uzasadnienia w myÊli prawos∏awnej. Wydaje si´, ˝e do okresu XV/XVI w. ziÊci∏y si´ zamiary W∏odzimierza Wielkiego, który chcia∏ stosowaç moralnoÊç
chrzeÊcijaƒskà we wszystkich dziedzinach ∏adu spo∏ecznego i politycznego. Jak
zauwa˝a T. Spidlik, „nast´pcy W∏odzimierza byli prawdziwymi ksià˝´tami
chrzeÊcijaƒskimi, a póêniej w Moskwie «Âwi´ta RuÊ» by∏a rzàdzona przez
«prawos∏awnego cara»”36 Symbolem przekszta∏cenia paƒstwa ruskiego
w „Âwi´tà RuÊ” sta∏a si´ XVI-wieczna ikona „B∏ogos∏awione wojsko” nazywana te˝ „KoÊció∏ wojujàcy”, b´dàca alegorycznym obrazem monarchii ruskiej
i KoÊcio∏a prawos∏awnego zmierzajàcych razem do niebiaƒskiego Jeruzalem.37
W tym miejscu nasuwa si´ pytanie, co sta∏o si´ ze „Âwi´tà Rusià”
w XVII w. po roz∏amie w KoÊciele prawos∏awnym i póêniej w epoce reform
Piotra Wielkiego?
Po uporaniu si´ z zamieszkami i obcymi ingerencjami okresu „smuty” oraz
po ustabilizowaniu si´ sytuacji na tronie ruskim, zarówno w przekonaniu cara
Aleksego Michaj∏owicza jak i patriarchy Nikona Moskwa nadal pozostawa∏a
„Trzecim Rzymem”. Aby byç przyk∏adem absolutnie „prawej wiary” konieczne
by∏o zdaniem w∏adzy Êwieckiej i duchownej przeprowadzenie reformy religijnej wed∏ug wzorów greckich. W po∏owie XVII stulecia w ruskiej myÊli religijno-filozoficznej zdecydowanie powtarza si´ przekonanie, ˝e RuÊ jest Nowà Jerozolimà, a wić centrum prawos∏awia.38 Podj´to nawet próby przeniesienia tej
idei ze sfery filozoficznej w sfer´ polityki zagranicznej Rusi, co t∏umaczy powsta∏a w 1652 r. kronika. W kronice tej bowiem RuÊ nie tylko zosta∏a og∏oszona najstarszym paƒstwem majàcym historyczne prawa do terytoriów od Adriatyku do Oceanu Lodowatego, ale te˝ przedstawiona zosta∏a jako samodzier˝awne i prawos∏awne paƒstwo stanowiàce praobraz Êwiatowego prawos∏awnego cesarstwa.39
Mimo ˝e w epok´ imperium wst´powa∏a Rosja jako paƒstwo wewn´trznie
podzielone, idea „Âwi´tej Rusi” nie zosta∏a zapomniana. Faktycznie, od drugiej po∏owy XVII stulecia temat Êwi´toÊci przygas∏ w rosyjskiej myÊli religijno-filozoficznej. Pierwsza po∏owa XVIII w. potwierdza oddalenie si´ Rosji od
idei Êwi´toÊci ca∏kowitym brakiem aktów kanonizacji Êwi´tych w KoÊciele prawos∏awnym.
Tym niemniej nie nale˝y chyba postrzegaç tego okresu w dziejach Rosji jako bezpowrotnego zatracenia idea∏u „Âwi´tej Rusi” pod wp∏ywem reform
Piotra I.
38
Tam˝e, s. 308.
39
Tam˝e, s. 407.
36
37
90
3/04/2006
20:01
Page 90
[8]
2. O Piotrze Wielkim – inaczej
Panowanie Piotra Wielkiego oceniane jest przez wielu historyków jako poczàtek zupe∏nie nowej, antytradycjonalistycznej, szeroko otwartej na wp∏ywy
zachodnie epoki, wyznaczajàcej w dziejach Rosji wygodny podzia∏ na starà patriarchalnà RuÊ i nowo˝ytnà dob´ popiotrowà. Tymczasem wypada zastanowiç
si´, czy s∏ynne zsekularyzowanie przez cara rosyjskiej kultury mia∏o rzeczywiÊcie swoje reperkusje w ˝yciu religijnym Rosji i jej sztuce sakralnej.
Obejmujàc rzàdy zasta∏ Piotr I niezwykle trudnà sytuacjà religijnà w paƒstwie. Za panowania jego ojca Aleksego Michaj∏owicza dosz∏o do roz∏amu religijnego nie tylko w ∏onie KoÊcio∏a prawos∏awnego, ale w ca∏ym spo∏eczeƒstwie rosyjskim. Skutki reformy cerkiewnej, która mia∏a przywróciç presti˝ Rosji w prawos∏awnym chrzeÊcijaƒstwie, okaza∏y si´ dla niej tragiczne. Miliony do
niedawna prawowiernych, a teraz niewiernych raskolników wykl´tych przez
sobór 1666 r., na którym zatwierdzono reform´ cerkiewnà, stan´∏y w obronie
starych praktyk religijnych powo∏ujàc si´ na trudne do odparcia argumenty –
czy niewiernymi byli tak˝e przodkowie post´pujàcy wed∏ug postanowieƒ Soboru Stu Rozdzia∏ów?, czy mo˝na byç prawos∏awnym naÊladujàc Greków, którzy
„zdradzili” KoÊció∏ we Florencji?, czy poprawianie ksiàg wed∏ug zachodnich
t∏umaczeƒ, a nie orygina∏ów greckich na pewno jest poprawianiem?40
W ˝yciu spo∏eczno-religijnym cesarstwa zapanowa∏ chaos. Pog∏´bia∏o go
powstawanie sekt, z których cz´Êç rodzi∏a si´ w ∏onie staroobrz´dowców (popowcy, bezpopowcy, lipowcy), jak i poza nimi (duchoborcy, mo∏okanie, ch∏yÊci,
bieguni).41 Zam´t powsta∏y po schizmie powodowa∏ os∏abienie pozycji KoÊcio∏a, co zapewne niepokoi∏o wychowanego w tradycjach prawos∏awnych Piotra
Wielkiego. Przynajmniej od panowania Iwana IV Groênego KoÊció∏ prawos∏awny silnie zrós∏ si´ ze strukturami paƒstwa, sta∏ si´ gwarantem paƒstwowoÊci, car by∏ przecie˝ pomazaƒcem Bo˝ym.42 Mimo ˝e wychowa∏ si´ Piotr w rodzinie, która podda∏a si´ ju˝ wp∏ywom zachodu (strój, meble, ksià˝ki), by∏ wierzàcy (Êpiewa∏ w cerkwi, przestrzega∏ postów, jako imperator nakaza∏ poddanym chodziç w niedziel´ do cerkwi i przyst´powaç do spowiedzi na Êwi´to Paschy)43, niewàtpliwie te˝ wyniós∏ z domu przekonanie o nieodzownoÊci wspó∏istnienia paƒstwa rosyjskiego i KoÊcio∏a prawos∏awnego. Wystarczy wspomnieç,
˝e za panowania jego dziadka Micha∏a Romanowa patriarchà Moskiewskim
i Wszech Rusi by∏ ojciec monarchy, czyli pradziadek Piotra I, obaj podpisywali
dokumenty paƒstwowe u˝ywajàc tytu∏ów wielkich gosudarów.44
40
Zob. A. S i n i a w s k i j, Iwan-Durak..., s. 357, S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli...,
s. 358-360.
41
Wićej o sektach zob. A. S i n i a w s k i j, Iwan-Durak..., s. 313-455.
42
Zob. N. M. N i k o l s k i j, Istorija russkoj cerkwi. Moskwa 1988, rozdz. Krizis fieodalnoj
cerkwi i moskowskaja centralizacja.
43
T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo..., s. 110, 116.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 91
91
Czy móg∏ zatem walczyç Piotr Wielki z wyznaniem, co zdajà si´ sugerowaç
niektórzy badacze konstatujàc, ˝e doprowadzi∏ on do upaƒstwowienia KoÊcio∏a prawos∏awnego? Dowodem sekularyzacji Cerkwi jest dla wielu powstanie
w 1721 r. z polecenia cara tzw. Âwiàtobliwego Synodu, który po∏o˝y∏ kres wyborom patriarchy a˝ do 1917 r. Posiedzenia Synodu, obecnoÊç na nich oberprokuratora – urz´dnika paƒstwowego, zatwierdzanie wszelkich spraw KoÊcio∏a jedynie za zgodà w∏adzy Êwieckiej jawi si´ jako uzale˝nienie Cerkwi od
struktur paƒstwa. Tymczasem utworzenie Âwiàtobliwego Synodu mo˝na rozpatrywaç jako kolejne wydarzenie w wielowiekowej historii Êcierania si´ w∏adzy
Êwieckiej z w∏adzà duchownà na Rusi i w Rosji, przy czym, co podkreÊliç nale˝y, ta pierwsza zawsze dominowa∏a nad drugà.45
Po Êmierci patriarchy Hadriana Piotr sprzeciwi∏ si´ wyborom nowego patriarchy (od Iwana IV poczynajàc do cara nale˝a∏ przywilej wybierania i zatwierdzania patriarchów i metropolitów). Jednak z decyzjà o utworzeniu Kolegium Duchownego nazywanego Âwiàtobliwym Synodem czeka∏ 20 lat.46 Wbrew
obiegowym opiniom ustanowienie Âwiàtobliwego Synodu nie spowodowa∏o
zmniejszenia wp∏ywu Cerkwi na spo∏eczeƒstwo.47 Wkrótce po utworzeniu Kolegium Teofan Prokopowicz opublikowa∏ z polecenia cara „Regulamin duchowny” zawierajàcy m.in. omówienie przyczyn, jakie kierowa∏y monarchà
przy podejmowaniu tej decyzji. Stwierdzajàc, ˝e cia∏o kolegialne jest lepsze ni˝
zarzàd jednoosobowy, bo unika si´ buntów, do jakich doprowadzi∏y decyzje
jednej osoby, ustawodawca wskazywa∏ cel zasadniczy – likwidacj´ raskolnictwa.48 Kolegium Duchowne mia∏o te˝ energiczne wziàç si´ za wykorzenienie
przesàdów i herezji. Ârodkiem prowadzàcym do osiàgnićia powy˝szych celów
mia∏y byç m.in. dost´pne i mo˝liwie popularne ksià˝ki traktujàce o dogmatach
wiary, kazania i pisma Ojców KoÊcio∏a. Biskupów zobowiàzano do zak∏adania
seminariów duchownych.49
PrzeÊladowania staroobrz´dowców za panowania Piotra zel˝a∏y. Mimo podj´tych przedsi´wzi´ç zmierzajàcych do redukcji raskolnictwa liczba starowierców powi´ksza∏a si´, do czego przyczyni∏y si´ zachodnie fascynacje i reformy
cara, za które w Êrodowiskach staroobrz´dowych nazywano go Antychrystem.
Pami´taç trzeba jednak, ˝e reformy Piotrowe nie by∏y jakimÊ wybrykiem eks44
Tam˝e, s. 93.
Wszelkie konflikty paƒstwo-koÊció∏ koƒczy∏y si´ zazwyczaj wymierzeniem kary przez koronowanà g∏ow´ np. uduszenie z polecenia Iwana Groênego metropolity Filipa, który oÊmieli∏ si´ wystàpiç przeciwko opryczninie; zes∏anie patriarchy Nikona przez Aleksego Michaj∏owicza za prób´ wywy˝szenia w∏adzy duchownej ponad w∏adz´ Êwieckà. Zob. N. M. N i k o l s k i j,
Istorija... oraz L. B a z y l o w, Historia Rosji. Warszawa 1983, s. 199-200.
46
W. S e r c z y k, Piotr I Wielki. Wroc∏aw 1973, s. 197-198.
47
Te n ˝ e, Kultura rosyjska XVIII wieku, Wroc∏aw 1984, s. 55.
48
Te n ˝ e, Piotr I..., s. 197.
49
Tam˝e.
45
92
3/04/2006
20:01
Page 92
[10]
trawaganckiego monarchy, lecz by∏y wczeÊniej uwarunkowane rozwojem Rusi
– wp∏ywami polskimi i szwedzkimi w okresie „smuty”, nap∏ywem mody, przedmiotów zbytku i kultury europejskiej, którym podda∏ si´ dwór i arystokracja
rosyjska za panowania pierwszych Romanowów.50 Równie˝ brutalny sposób
wprowadzania i egzekwowania reform przez cara nie ró˝ni∏ si´ od apodyktycznoÊci innych monarchów Rosji – „dzia∏ania Piotra by∏y zwiàzane z tradycjà
bezapelacyjnych rozstrzygni´ç”51.
Dokonywane przez Piotra zmiany mia∏y wprowadziç imperium rosyjskie na
liczàce si´ miejsce na arenie mi´dzynarodowej, nie oznacza∏o to jednak zerwania z rodzimà tradycjà. Jak zauwa˝a J. Meyendorff, reforma Cerkwi dokonana
przez Piotra przynios∏a efekty dopiero w okresie popiotrowym, „kiedy rosyjskie prawos∏awie osiàgn´∏o wićej autentycznych zwyci´stw w sk∏adaniu chrzeÊcijaƒskiego Êwiadectwa wobec wiernych i Êwiata ni˝ w poprzednich dwu wiekach swego istnienia”52. Okres bezpoÊrednio nast´pujàcy po reformach Piotrowych autor nazywa za G. Florowskim „zachodnià niewolà teologii prawos∏awnej”, ale gdy zachodni sposób myÊlenia i zachodnia metodologia zosta∏y „przetrawione”, rosyjskie szko∏y teologiczne wyda∏y przed koƒcem XIX stulecia
dzie∏a historyczne i patrystyczne najwy˝szej klasy.53 Nie mo˝na te˝ zapomnieç
o odrodzonym w XIX w. ruchu tzw. starców, dzi´ki którym w licznych eremach
rozkwit∏a teologiczna myÊl prawos∏awna, a ich dzia∏alnoÊç kaznodziejska przyczyni∏a si´ do wzrostu pobo˝noÊci spo∏eczeƒstwa rosyjskiego.54 Konkluzj´ J.
Meyendorffa potwierdza te˝ proste zestawienie – w okresie patriarchatu Cerkiew mia∏a tylko 20 eparchii i ok. 20 biskupów, zaÊ okres synodalny przyniós∏
jej 60 eparchii i ponad 100 biskupów, nie mówiàc ju˝ o sieci szkolnictwa duchowego.55
OczywiÊcie zadanie likwidacji raskolnictwa postawione przez Piotra I by∏o
niemo˝liwe do wykonania, rzucona w 1666 r. na staroobrz´dowców anatema
zosta∏a zdj´ta dopiero na soborze w 1978 r., co nie znaczy∏o, ˝e wewn´trzny
podzia∏ spo∏eczeƒstwa przesta∏ istnieç. Mo˝na sobie tylko wyobraziç, jak g∏´boki musia∏ byç kryzys Cerkwi, gdy Piotr I obejmowa∏ rzàdy.
Nie mia∏ zatem Piotr Wielki na celu poni˝enia KoÊcio∏a prawos∏awnego, jak
sàdzi wielu historyków, nie mia∏ te˝ zamiaru sprowadzaç tradycji rosyjskiej na
ca∏kowicie inny tor. Nie stawia∏ sobie bowiem monarcha zadania zburzenia
Êredniowiecznej kultury i zastàpienia jej nowà, ca∏kowicie Êwieckà kulturà.56
Te n ˝ e, Kultura rosyjska..., s. 43.
Tam˝e, s. 44.
52
J. M e y e n d o r f f, PowszechnoÊç Êwiadectwa a to˝samoÊç KoÊcio∏a lokalnego w prawos∏awiu rosyjskim (988-1988). W: Teologia i kultura duchowa Starej Rusi, Red. H. H r y n i e w i c z, J.
S. G a j e k. Lublin 1993, s. 301.
53
Tam˝e.
54
N. Z e r n o v, Wschodnie chrzeÊcijaƒstwo. Warszawa 1967, s. 146-147.
55
T. S. G i e o r g i j e w a , Christianstwo...., s. 115-116.
50
51
[11]
3/04/2006
20:01
Page 93
93
By∏ w∏adcà pragmatycznym, tym niemniej wiele jego dzia∏aƒ nie mia∏o jedynie
praktycznego wymiaru. Ustanowi∏ pierwsze odznaczenia paƒstwowe: w 1698 r.
odznaczenie Aposto∏a Andrzeja za zas∏ugi w walkach zbrojnych, w 1714 order
Êw. Katarzyny, którym nagradzano kobiety za dzia∏alnoÊç charytatywnà,
w 1725 odznaczenie Êw. Aleksandra Newskiego za zas∏ugi na wojnie i w czasie
pokoju.57 Piotrowi zawdzićza Moskwa swój herb – wizerunek Êw. Jerzego
Zwyci´zcy. Mimo ˝e jeêdziec z mieczem lub w∏ócznià by∏ popularny w rosyjskiej heraldyce co najmniej od XV w. nie oznacza∏ on wcale Êwi´tego wojownika. We w∏asnorćznej notatce datowanej na lata 1710. Piotr zdecydowa∏, ˝e od
tej pory b´dzie to w∏aÊnie Êw. Jerzy pokonujàcy smoka.58
Po zdobyciu twierdzy Azow w 1696 r. car poleci∏ sporzàdzenie nowego wizerunku maryjnego – Matki Bo˝ej Azowskiej – ikony, która wyra˝a∏a równoczeÊnie apoteoz´ w∏adzy carskiej. Faktycznie, wyda∏ Piotr równie˝ ukazy represjonujàce tych, którzy rozg∏aszali wieÊci o cudach czynionych przez ikony. Ukazy
te skutecznie ukróca∏y pobo˝noÊç ludu, ale trzeba przyznaç, ˝e w ogromnej
wi´kszoÊci przypadków pobo˝noÊç ta oparta by∏a na przesàdach i zabobonach,
z którymi car zdecydowanie walczy∏.59 Nie mia∏a ona nic wspólnego z zanoszeniem modlitw przed cudowne oblicza, zw∏aszcza Bogurodzicy. Piotr, jak nakazywa∏a tradycja, w przeddzieƒ bitwy pod Po∏tawà w 1709 r. modli∏ si´ przed wizerunkiem Matki Bo˝ej Kazaƒskiej, b´dàcej palladium rodziny Romanowów.
W 1710 r. na jego polecenie Kazaƒska Bogurodzica zasta∏a przeniesiona do
niedawno wzniesionego Sankt-Petersburga.60 Notabene sama nazwa Sankt-Petersburg ujawnia∏a pretensj´ nowej stolicy do Êwi´toÊci (gród Êw. Piotra, Trzeci
Rzym). W Petersburgu wprowadzony by∏ te˝ ostentacyjnie kult Aposto∏ów
Piotra i Paw∏a, im poÊwićona zosta∏a g∏ówna Êwiàtynia miasta – Sobór Pietropaw∏owski, którego ikonostas powsta∏ na zamówienie i pod nadzorem samego
monarchy.61
Faktem jest, ˝e budowane w Petersburgu cerkwie i klasztory by∏y niekanoniczne. Przej´ty z Bizancjum typ Êwiàtyni kopu∏owej na planie „krzy˝a wpisanego” z absydami od wschodu obowiàzywa∏ na Rusi od momentu przyjćia
chrzeÊcijaƒstwa i mimo wielu lokalnych odmian by∏ niepodzielnie panujàcym
i rygorystycznie przestrzeganym kanonem.62 Zak∏adajàc nowà stolic´ Piotr zeW. S e r c z y k, Kultura rosyjska..., s. 43.
T. S. G i e o r i j e w a, Christianstwo..., s. 116.
S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 147-148.
59
Zob. G. K o b r z e n i e c k a - S i k o r s k a, Ikona, kult, polityka. Rosyjskie ikony maryjne od
drugiej po∏owy XVII wieku. Olsztyn 2000, s. 53, 55, 123, 124.
60
61
A. I, Z o t o w, Russkoje iskusstwo s driewnich wriemion do nacza∏a XX wieka. Moskwa
1971, s. 122.
62
A. K u c i ƒ s k a, Architektura cerkiewna Rosji czasów Piotrowych. Mi´dzy Wschodem a Zachodem. Warszawa 1998, mps, s. 30-34.
56
57
58
94
3/04/2006
20:01
Page 94
[12]
rwa∏ z kanonem, ale nie znaczy∏o to, ˝e chcia∏ tym samym zwalczaç tradycj´,
czy zadaç kolejny cios KoÊcio∏owi prawos∏awnemu. Petersburg majàcy byç
z za∏o˝enia nowoczesnym europejskim portem (wzorowanym na Amsterdamie), mia∏ mieç równie˝ nowoczesnà europejskà architektur´ sakralnà. Tradycyjna pićiokopu∏owa cerkiew wyglàda∏aby tu obco. Ponadto pami´taç trzeba,
˝e architektami pó∏nocnej stolicy byli cudzoziemcy, nie majàcy pojćia o kanonach budownictwa sakralnego w Rosji. Cerkwie niekanoniczne powsta∏y tylko
w Petersburgu, a analogiczna do petersburskiej architektura nie powsta∏a nigdzie, nawet w miastach zak∏adanych w czasach Piotra na prowincji. Nie wydano ˝adnych zarzàdzeƒ dotyczàcych architektury cerkiewnej, zw∏aszcza takich,
które nakazywa∏yby budowaç w Rosji Êwiàtynie nowego typu. Jest to o tyle
dziwne, ˝e car wprowadza∏ dekretami zmiany z o wiele bardziej b∏ahych powodów. W starej stolicy w czasie Piotrowego panowania wybudowano du˝o wićej nowych Êwiàtyƒ ni˝ w Petersburgu i wszystkie one nie odbiega∏y od tradycji
prawos∏awnej.63 „Antycerkiewna” polityka Piotra Wielkiego nie znalaz∏a oddêwi´ku w architekturze sakralnej.
Nie nale˝y zatem twierdziç, ˝e Piotr I walczy∏ z wyznaniem, które zarówno
przed epokà Piotra, jak i po niej decydowa∏o o charakterze kultury rosyjskiej.
Relacje paƒstwo-koÊció∏ na Rusi i w Rosji z ka˝dym stuleciem zmierza∏y do coraz mocniejszego oparcia paƒstwowoÊci na wyznaniu i sile KoÊcio∏a prawos∏awnego, cz´sto przejmowanej w dos∏ownym znaczeniu przez paƒstwo od KoÊcio∏a (np. sekularyzacja dóbr cerkiewnych za Katarzyny II, wykorzystanie duchowieƒstwa do przeprowadzenia reformy szkolnej 1803 r., opracowanie
w epoce Miko∏ajowskiej „Zbioru praw imperium rosyjskiego”, którego artyku∏
42 ostatecznie odda∏ Cerkiew pod kuratel´ paƒstwa). Stàd m.in. cz´ste zarzuty
wysuwane pod adresem Cerkwi o jej nadmiernym podporzàdkowaniu w∏adzy
Êwieckiej. Jak zauwa˝a T. Spidlik, zanim si´ osàdzi fakty, trzeba zdaç sobie
spraw´ z tego, co do nich doprowadzi∏o.64 Przez stulecia budowano na Rusi
i w Rosji miejscowà odmian´ cudownej „symfonii bizantyjskiej”, w której paƒstwo mia∏o funkcjonowaç w oparciu o KoÊció∏. To z idei symfonii zrodzi∏a si´
wiara w „Âwi´tà RuÊ” rzàdzonà przez prawos∏awnego cara.65
Piotr by∏ carem prawos∏awnym, choç nie zawsze akceptowanym przez Êrodowiska prawos∏awne, np. gdy kaza∏ przetapiaç dzwony cerkiewne na dzia∏a,
by dozbroiç armi´ w wojnie pó∏nocnej (a przecie˝ odwróci∏ niekorzystny w niej
dla Rosji bieg wydarzeƒ), czy gdy podczas hulanek utworzy∏ szyderczà instytucj´ o nazwie „Najbardziej Pijany Sobór”. Oburzano si´ na te wybryki cara, mimo ˝e nie zdawano sobie do koƒca sprawy, i˝ nie z KoÊcio∏a prawos∏awnego
63
Tam˝e.
65
Tam˝e, s. 179-181.
64
[13]
3/04/2006
20:01
Page 95
95
oÊmieli∏ si´ drwiç monarcha; obiektem jego szyderstwa by∏a struktura i obyczaje panujàce w KoÊciele rzymsko-katolickim od dawna obwinianym za „odstàpienie od prawdziwej wiary”.66
Panowanie Piotra Wielkiego nada∏o zatem tempa nieuniknionym, rozpocz´tym wczeÊniej przemianom. Interesujàcy jest tak˝e fakt, ˝e jak na monarch´, który mia∏ zerwaç z rosyjskimi tradycjami, Piotr w∏aÊciwie przychylnie
oceniany by∏ przez rodzimych myÊlicieli i badaczy kultury minionych stuleci.
W XVIII w. budzi∏ podziw, choç w∏aÊciwie wiek XIX zaowocowa∏ myÊlà krytycznà, która dokonania cara widzia∏a w szerszym kontekÊcie historycznym.
Rzecz znamienna, jak zauwa˝a K. Chojnicka, ˝e w XIX-wiecznej myÊli na palcach jednej r´ki mo˝na policzyç zdeklarowanych i bezwzgl´dnych przeciwników Piotra.67 Wrogo pisa∏ o nim Iwan Kiriejewski nazywajàc cara „bezkrytycznym chwalcà i krzewicielem niemczyzny”.68 Nie znaczy to wcale, ˝e negatywny
stosunek do Piotra I by∏ charakterystyczny dla Êrodowisk s∏owianofilskich.
Aleksy Chomiakow – g∏ówny teolog s∏owianofilów, mimo zarzutu zbytniej
gwa∏townoÊci w przeprowadzaniu reform doceni∏ dzia∏ania cara. Jego zdaniem
najbardziej donios∏ym nast´pstwem reform Piotra by∏ rozwój dzia∏alnoÊci intelektualnej – „niema∏à przys∏ug´ wyÊwiadczy∏ nam Piotr zaznajamiajàc nas z naukami i ˝yciem umys∏owym Zachodu”69.
Dla przedstawicieli obozu okcydentalistów by∏ Piotr I ucieleÊnieniem geniuszu, ale poza osàdami pe∏nymi entuzjazmu i egzaltacji jak w wypowiedzi Wissariona Bieliƒskiego: „Dla mnie Piotr Wielki to moja filozofia, moja religia,
moje objawienie we wszystkim”70, trafnie zauwa˝yli oni, ˝e poprzez zbli˝enie
Rosji do uniwersalnych wzorców europejskich pozwoli∏ Piotr odczuç jej swojà
narodowà to˝samoÊç i okreÊliç w∏asne miejsce w Europie.
Otwierajàc Rosj´ na Zachód car po∏o˝y∏ kres polityce izolacjonizmu kulturowego. Polityk´ t´ podtrzymywa∏a propagowana od czasu upadku Konstantynopola koncepcja „Moskwa – Trzeci Rzym”, która czyni∏a z Rosji ostatni bastion prawos∏awia.
W 1690 r. patriarcha Joachim tu˝ przed swojà Êmiercià zwróci∏ si´ do
dwóch panujàcych wówczas carów – Iwana i m∏odego Piotra – z napomnieniem, by „Cerkiew Êwi´tà jak matk´ traktowali (...), w niczym nie naruszali
tradycji, strzegli dawnej obyczajowoÊci, a przede wszystkim nie utrzymywali
przyjaznych stosunków z ∏acinnikami, luteranami, kalwinami – wrogami BoW. S e r c z y k, Piotr I..., s. 44.
K. C h o j n i c k a, Osoba i dzie∏o Piotra Wielkiego w XIX-wiecznych sporach doktrynalnych
o miejsce i przysz∏oÊç Rosji w Europie. Kraków 1988, s. 8.
68
A. Wa l i c k i, W kr´gu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego s∏owianofilstwa, Warszawa 1964, s. 115.
69
Cyt. za K. C h o j n i c k a, Osoba i dzie∏o..., s. 114.
70
Tam˝e, s. 84.
66
67
96
3/04/2006
20:01
Page 96
[14]
˝ymi”.71 Piotr warunków tych nie spe∏ni∏ – dawne obyczaje i tak uleg∏y zmianie, kontakty z innowiercami by∏y nieuchronne – w 1702 r. car ostatecznie
otworzy∏ granice Rosji dla cudzoziemców. W ca∏ej Europie og∏oszony zosta∏
jego manifest wzywajàcy cudzoziemców do osiedlania si´ w Rosji, aby Rosjanie mogli uczyç si´ od nich wszelkiego rzemios∏a. Car gwarantowa∏ im bezpieczny wjazd do kraju i swobod´ wyznania.72 Te liberalne posunićia nie
zdestabilizowa∏y prawos∏awnego mocarstwa bardziej ni˝ wewn´trzna schizma. Dzi´ki tolerancji wyznaniowej Piotra i jego reformatorskim dzia∏aniom
mo˝liwa by∏a twórcza synteza Wschodu i Zachodu, a jak si´ w kolejnych stuleciach okaza∏o, mo˝liwy by∏ te˝ rozkwit prawos∏awia.
Zatem epok´ reformatorskiej dzia∏alnoÊci Piotra I nale˝y raczej postrzegaç
jako okres odejÊcia od staromoskiewskiego idea∏u Êwi´toÊci Rusi, wrogo przecie˝ nastawionej do Êwiata ∏acinników, w kierunku nowego idea∏u Êwi´toÊci
Rosji, otwartej nie tylko na Wschód, ale i na Zachód. Kwesti´ t´ podsumowuje
A. Walicki, zauwa˝ajàc: „(...) reformy Piotra udowodni∏y, ˝e cesarstwo rosyjskie czyli Trzeci Rzym nie jest jedynie Wschodem, jest Êwiatem zdolnym
wch∏aniaç, asymilowaç i twórczo przetwarzaç wartoÊci cywilizacji zachodniej.
W ten sposób idea Rosji jako «Trzeciego Rzymu» odrzucona w wersji staromoskiewskiej nabra∏a nowej treÊci. Dzi´ki reformom Piotra Rosja zdoby∏a mo˝liwoÊç spe∏nienia tej roli bez odwracania si´ od Zachodu.”73 Dopiero druga po∏owa XIX w. da∏a tego dowody w rozwoju kultury Rosji i jej myÊli religijno-filozoficznej.
àÑÖü «ëÇüíéâ êìëà» à êÖîéêåÄíéêëäÄü ÑÖüíÖãúçéëíú
èÖíêÄ ÇÖãàäéÉé
êÂÁ˛ÏÂ
Ç ÔÂ‰ÎÓÊÂÌÌÓÈ ÒÚ‡Ú¸Â ‡ÒÒÏ‡ÚË‚‡˛ÚÒfl ‰‚‡ Ò‚flÁ‡ÌÌ˚ı ‰Û„ Ò ‰Û„ÓÏ
‚ÓÔÓÒ‡: 1/ Ó ‚ÓÁÌËÍÌÓ‚ÂÌËË Ë ÙÛÌÍˆËÓÌËÓ‚‡ÌËË Ì‡ ÔÓÚflÊÂÌËË ‚ÂÍÓ‚ Ë‰ÂË
«ë‚flÚÓÈ êÛÒË»,
2/ Ó ÂÙÓÏ‡ÚÓÒÍÓÈ ‰ÂflÚÂÎ¸ÌÓÒÚË èÂÚ‡ ÇÂÎËÍÓ„Ó Ë ÂÂ ‚ÎËflÌËË Ì‡
ÔÂ‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó Ò‚flÚÓÒÚË êÛÒË Ë êÓÒÒËË..
èÓÌflÚËÂ Ò‚flÚÓÒÚË ‚˚‡·‡Ú˚‚‡ÎÓÒ¸ Ì‡ êÛÒË Ì‡ÏÌÓ„Ó ‡Ì¸¯Â ÔÓfl‚ÎÂÌËfl Ò‡ÏÓÈ
Ë‰ÂË «ë‚flÚÓÈ êÛÒË», ‡ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡ÎÓ ˝ÚÓÏÛ ÛÔÓ˜ÂÌËÂ ıËÒÚË‡ÌÒÚ‚‡ Ë ‡Á‚ËÚËÂ
ÂÎË„ËÓÁÌÓÈ ÔËÒ¸ÏÂÌÌÓÒÚË XI – XII ‚‚., ‡ Á‡ÚÂÏ ÏÓÌ„ÓÎÓ-Ú‡Ú‡ÒÍÓÂ Ë„Ó, ÍÓÚÓÓÂ
ÔÓÒÎÛÊËÎÓ ÒÚËÏÛÎÓÏ ‰Îfl Ó·ÌÓ‚ÎÂÌËfl Ô‡‚ÓÈ ‚Â˚ Ë ÔÂ‚‡˘ÂÌËfl ÂÂ ‚ „Î‡‚ÌÛ˛
71
Oczerki russkoj kultury XVIII wieka. Red. A. D m i t r i e w i c z. T. 2. Moskwa 1987, tom
II, s. 356.
72
W. S e r c z y k, Piotr I..., s. 40.
73
A. Wa l i c k i, W kr´gu..., s. 223.
[15]
3/04/2006
20:01
Page 97
97
ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛˘Û˛ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ Ë‰ÂÓÎÓ„ËË. ÇÓÁÌËÍÌÓ‚ÂÌËÂ ÚÂÓËË «åÓÒÍ‚˚ –
íÂÚ¸Â„Ó êËÏ‡» ‚ XV-XVI ‚‚. ,Í‡Í Ò‡ÏÓ„Ó flÍÓ„Ó ÔÓfl‚ÎÂÌËfl Ë‰ÂË Ò‚flÚÓÒÚË êÛÒË,
·˚ÎÓ ÂÁÛÎ¸Ú‡ÚÓÏ ÏÌÓ„Ëı ËÒÚÓË˜ÂÒÍËı Ù‡ÍÚÓÓ‚, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ: ÓÍÓÌ˜‡ÚÂÎ¸ÌÓ„Ó
Ò‚ÂÊÂÌËfl Ë„‡, ÔËÒÚÛÔÎÂÌËfl äÓÌÒÚ‡ÌÚËÌÓÔÓÎfl Í îÎÓÂÌÚËÈÒÍÓÈ ÛÌËË, ÛÔ‡‰Í‡
ÇËÁ‡ÌÚËË, ÓÙÓÏÎÂÌËfl Ë ÔËÓ·ÂÚÂÌËfl ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË ÏÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó Ô‡ÚË‡ı‡Ú‡.
Ç ÒÚ‡Ú¸Â ÍÓÌÒÚ‡ÚËÛÂÚÒfl Ù‡ÍÚ, ˜ÚÓ Ë‰Âfl Ò‚flÚÓÒÚË êÛÒË ÔÓÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Î‡ ‚
Ó˜ÂÂ‰Ì˚ı ˝ÔÓı‡ı, ‚Ó-ÔÂ‚˚ı, ÌÂÒÏÓÚfl Ì‡ ‡ÒÍÓÎ ÌÂ ÚÓÎ¸ÍÓ ‚ êÛÒÒÍÓÈ
è‡‚ÓÒÎ‡‚ÌÓÈ ñÂÍ‚Ë, ÌÓ Ë ‚ Ó·˘ÂÛÒÒÍÓÏ ÒÓÁÌ‡ÌËË, ‚Ó-‚ÚÓ˚ı, ‚ÓÔÂÍË
ÂÙÓÏ‡Ï èÂÚ‡ I. Ç ÒÚ‡Ú¸Â ÒÚ‡‚ËÚÒfl ÚÂÁËÒ, ˜ÚÓ ÂÙÓÏ‡ÚÓÒÍ‡fl ‰ÂflÚÂÎ¸ÌÓÒÚ¸
èÂÚ‡ ÇÂÎËÍÓ„Ó Ú‡ÌÒÙÓÏËÓ‚‡Î‡ ÒÚ‡ÓÏÓÒÍÓ‚ÒÍÛ˛ Ë‰Â˛ «ë‚flÚÓÈ êÛÒË» ‚
ÌÓ‚Û˛ Ë‰Â˛ «ë‚flÚÓÈ êÓÒÒËË», ÓÚÍ˚ÚÓÈ ÌÂ ÚÓÎ¸ÍÓ Ì‡ ÇÓÒÚÓÍ, ÌÓ Ë Ì‡ á‡Ô‡‰.
à‰Âfl «ë‚flÚÓÈ êÓÒÒËË» ÔÂÚÓ‚ÒÍÓ„Ó ÔÂËÓ‰‡ ‰‡Î‡ ÎÛ˜¯ËÂ ÔÎÓ‰˚ ‚Ó ‚ÚÓÓÈ
ÔÓÎÓ‚ËÌÂ XIX ‚.
3/04/2006
20:01
Page 98
Nak∏adem
w Warszawie
Eugeniusz Sakowicz
PRYNCYPIA DIALOGU KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO
Z RELIGIAMI DALEKIEGO WSCHODU I INDII
3/04/2006
20:01
Page 99
12 (2005) nr 2
KS. STANIS¸AW PIECH
KSI¢˚A DIECEZJI POLSKICH – DOKTORZY
TEOLOGII UNIWERSYTETU WIEDE¡SKIEGO
W OKRESIE NIEWOLI NARODOWEJ
W roku 1772 pod ber∏o Habsburgów dosta∏a si´ po∏udniowa cz´Êç Rzeczypospolitej Polskiej, którà nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii. W cesarstwie austriackim katolicyzm, podobnie jak w Polsce stanowi∏ religi´ panujàcà.
KoÊçió∏ rzymsko-katolicki nie by∏ tam jednak silny, poniewa˝ ju˝ za panowania
Marii Teresy istotnie ograniczono jego uprawnienia. Reforma stosunków paƒstwo – KoÊció∏, teoretycznie nakreÊlona przez bp. Miko∏aja Hontheima1 zosta∏a konsekwentnie zrealizowana przez cesarza Józefa II w wytworzonym przez
niego systemie polityczno-koÊcielnym, nazwanym od jego imienia józefinizmem. System ten, wyros∏y na gruncie OÊwiecenia ca∏kowicie podporzàdkowa∏
KoÊció∏ paƒstwu, które odtàd samowolnie regulowa∏o stosunki koÊcielne
w granicach przez przez siebie zakreÊlanych, mocà w∏asnego prawa, nie liczàc
si´ wcale ze Stolicà Apostolskà i prawem kanonicznym. Paƒstwo, niezale˝nie
od w∏adzy koÊcielnej dokona∏o reformy wychowania i wykszta∏cenia duchowieƒstwa, reorganizacji koÊcielnej struktury terytorialnej, ograniczy∏o wiele
przejawów ˝ycia i kultu religijnego, znios∏o klasztory zakonów kontemplacyjnych. Przeprowadzi∏o sekularyzacj´ cz´Êci majàtków koÊcielnych i zreformowa∏o system finansowania instytucji koÊcielnych tworzàc Fundusz Religijny.
Gruntowna reforma studiów teologicznych przeprowadzona przez Franza
Stephana Rautenstraucha, dziekana Wydzia∏u Teologicznego Uniwersytetu
Wiedeƒskiego, znacznie ogranicza∏a scholastyk´. Powi´ksza∏a natomiast zakres studium Pisma Êwi´tego, patrologii i historii KoÊcio∏a. Wprowadzi∏a teologi´ pastoralnà jako samodzielnà dyscyplin´ wraz z çwiczeniami z homiletyki
i katechetyki. Postanowiono, ˝e studium teologiczne b´dzie mia∏o charakter
uniwersytecki. Reformy te przyczyni∏y si´ do rozwoju nauki i podniesienia poziomu wykszta∏cenia. Wadà natomiast tej reorganizacji by∏o przyjćie zasady
1
Justinus F e b r o n i u s [Nikolaus von Hontheim]. De statu Ecclesiae et de legitima potestate Romani Pontificis liber singularis ad reuniendos dissidentes in religione christiana compositus.
Frankfurt 1763.
3/04/2006
100
20:01
Page 100
[2]
wychowania m∏odzie˝y duchownej na lojalnych urz´dników polityczno-koÊcielnego systemu paƒstwowego2. Celowi temu s∏u˝y∏y tak˝e obowiàzujàce
w uczelniach teologicznych nakazane przez rzàd podrćzniki pisane w duchu
febronianizmu i józefinizmu.
Do Wiednia – na studia
Najbardziej skutecznà metodà osiàgnićia takiej formacji kleru mia∏o byç
wychowywanie wybranych, zdolniejszych alumnów w duchu józefinizmu, patriotyzmu austriackiego i ca∏kowitej lojalnoÊci wobec rzàdu w specjalnie utworzonych w Wiedniu instytutach i wykszta∏cenie ich na Wydziale Teologicznym,
wiodàcego w monarchii Uniwersytetu Wiedeƒskiego. Wykszta∏ceni tam ksi´˝a
stanowili kadr´ przysz∏ych biskupów, kanoników kapitu∏ katedralnych, wy˝szych urz´dników koÊcielnych, profesorów uniwersytetów i seminariów duchownych, a tak˝e katechetów i nauczycieli gimnazjalnych, którzy mieli formowaç paƒstwowo-koÊcielne postawy ogó∏u duchowieƒstwa i wiernych3. Wielu
spoÊród nich legitymowa∏o si´ dyplomem doktora uzyskanym na Wydziale
Teologicznym Almae Matris Rudolphinae.
W roku 1802 cesarz Franciszek II otworzy∏ Wiedeƒski Cesarsko-Królewski
Konwikt Miejski (Wiener k. k. Stadtconvict), którego prowadzenie powierzy∏
pijarom4. W konwikcie wychowywa∏a si´ cz´Êç alumnów Ksià˝ćo-Arcybiskupiego Seminarium Duchownego (Das führsterzbischöfliche Klerikalseminar)
w Wiedniu i klerycy z innych ∏aciƒskich diecezji cesarstwa, szczególnie z archidiecezji o∏omunieckiej i diecezji galicyjskich5. Konwikt mieÊci∏ si´ przy Universitatsplatz 750. Dzia∏a∏ do 1848 roku.
Cesarz Franciszek Józef I w roku 1851 otworzy∏ w Wiedniu Greckokatolickie Centralne Seminarium (Das griechisch- katholische Zentralseminar in
Wien) dla wybranych alumnów obrzàdku greckokatolickiego ze wszystkich
diecezji monarchii. Zak∏ad rozpoczà∏ swojà dzia∏alnoÊç z poczàtkiem roku
akademickiego 1852/53. Seminarium dzia∏a∏o przy ul. Schönlaterngasse 10. Po
otwarciu nowego gmachu uniwersytetu i wyprowadzeniu si´ tam poszczegól2
S. G r o d z i s k i, Historia ustroju spo∏eczno-politycznego Galicji 1772-1848. Wroc∏aw-Kraków
1971, s. 111-123; B. K u m o r, Ustrój KoÊcio∏a katolickiego w zaborze austriackim (1772-1815). W:
Historia KoÊcio∏a w Polsce. Red. B. K u m o r, Z. O b e r t y ƒ s k i. T. 2, cz. 1, Poznaƒ-Warszawa
1979, s. 278-280, 285-287; T. Â l i w a, KoÊció∏ greckokatolicki w zaborze austriackim (1772-1815),
tam˝e, s. 288-289, 295; H. We r e s z y c k i, Historia Austrii. Wroc∏aw 1986, s. 144-145, 149-151.
3
S. P i e c h, M∏odzie˝ galicyjska w wiedeƒskich zak∏adach teologicznych (1772-1914). Analecta Cracoviensia. T. 32: 2000, s. 353-364.
4
H. Z s c h o k k e, Die theologischen Studien und Anstalten der katholischen Kirche in Osterreich. Wien – Leipzig 1894, s. 527-528, 1033-1034.
5
A. Wa p p l e r, Geschichte der theologischen Facultät der k. k. Universität zu Wien. Wien
1884, s. 223-224; H. Z s c h o k k e, dz. cyt., s. 528.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 101
101
nych fakultetów zosta∏o przeniesione do budynków przy Universitätsplatz 1.
Greckokatolickie Seminarium Centralne zosta∏o rozwiàzane w 1893 roku6.
W pierwszej po∏owie XIX wieku pod wp∏ywem duchownych i Êwieckich skupionych wokó∏ Êw. HIemensa Hofbauera nastàpi∏o odrodzenie religijne w Austrii. W kr´gu oddzia∏ywania Êw. Klemensa pozostawa∏ Jakub Frint (1766-1834),
proboszcz dworu cesarskiego, póêniejszy biskup diecezji Sankt Pölten, który dà˝y∏ do utworzenia w Wiedniu specjalnego zak∏adu naukowego dla ksi´˝y ze
wszystkich diecezji monarchii, w którym w duchu odrodzenia religijnego i przezwyci´˝enia józefinizmu wykszta∏ci∏aby si´ elita duchowieƒstwa, przyszli odnowiciele i reformatorzy ˝ycia koÊcielnego i religijnego wielonarodowego paƒstwa
Habsburgów. Na skutek zabiegów Frinta cesarz Franciszek I utworzy∏ w roku
1816 elitarny Wy˝szy Instytut Naukowy dla Ksi´˝y Diecezjalnych u Êw. Augustyna w Wiedniu (Das k. und k. höhere Bildungsanstalt für Weltpriester zum hl.
Augustin in Wien). Instytut zosta∏ umieszczony w skazanym na wymarcie klasztorze augustianów bosych przy koÊciele Êw. Augustyna (Augustinerstrasse 7),
stàd nazywano go „Augustineum”7. Przez pierwsze 10 lat, a˝ do objćia pos∏ugi
biskupiej w diecezji Sankt Pölten, Frint sam kierowa∏ instytutem. W uznaniu jego zas∏ug na polu wykszta∏cenia i wychowania duchowieƒstwa monarchii naddunajskiej, zak∏ad ten przeszed∏ do historii jako „Frintaneum”.
Do instytutu przyjmowani byli z regu∏y ksi´˝a, którzy studia teologiczne
w seminariach duchownych ukoƒczyli z wynikiem celujàcym i nie przekroczyli
30 roku ˝ycia. Wielu ksi´˝y po ukoƒczeniu Konwiktu, a póêniej Greckokatolickiego Seminarium Centralnego, kszta∏ci∏o si´ nadal w „Augustineum”. Rzadko przyjmowano kleryków ostatnich lat studiów seminaryjnych8.
Celem naukowym „Frintaneum” by∏o uzyskanie przez studentów stopnia
doktorskiego przynajmniej po trzech latach studiów. Ksi´˝a, majàcy ju˝
ukoƒczone studia teologiczne, zwykle nie ucz´szczali na podstawowe studium teologii w Uniwersytecie Wiedeƒskim. Niejednokrotnie jednak s∏uchali wyk∏adów, które uwa˝ali za potrzebne do pomyÊlnego z∏o˝enia egzaminów doktorskich. Wielu ucz´szcza∏o na zajćia z dyscyplin, które ich
szczególnie interesowa∏y. Pozostawali tak˝e w kontaktach z profesorami
przedmiotów, z zakresu których pisali swoje dysertacje9. W roku 1914 instyH. Z s c h o k k e, Die theologischen Studien..., s. 550-556.
E. H o s p, Zwischen Aufklärung und katholischer Reform. Wien 1961, s. 69-71, 81; F. L o i d l, Das Augustiner-Kloster bei der Wiener Hofburg. Wien 1948, s. 25-26; A. Wa p p l e r, Geschichte..., s. 224-225.
8
WÊród duchowieƒstwa wiedeƒskiego ksi´˝a z „Augustineum” wyró˝niali si´ sutannà
przepasanà jasnoniebieskim jedwabnym pasem. Do tego stroju nale˝a∏ tak˝e d∏ugi obcis∏y
czarny p∏aszcz i kapelusz z trójkàtnie wywini´tym rondem. H. Z s c h o k k e, Die theologischen
Studien..., s. 575.
9
E. H o s p, Zwischen Aufklärung..., s. 71, 73-75; H. Z s c h o k k e, Die theologischen Studien..., s. 575-576; W. G o l d e n i t s, Das höhere Priester-Bildungs-Institut fur Weltpriester zum
6
7
3/04/2006
102
20:01
Page 102
[4]
tut zosta∏ przeniesiony na Habsburgergasse 7. Dzia∏a∏ do koƒca roku akademickiego 1918/191910.
Marzeniem – doktorat
Uwieƒczenie studiów doktoratem teologii by∏o marzeniem niejednego studenta Konwiktu Miejskiego czy Greckokatolickiego Centralnego Seminarium
Duchownego. We „Frintaneum” bowiem, jak ju˝ wspomniano osiàgnićie tego
stopnia by∏o wprost obowiàzkiem11. W ciàgu lat warunki uzyskiwania stopnia
doktora na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wiednskiego ulega∏y znacznym zmianom. Ros∏y wymagania stawiane doktorantom. Rozporzàdzenie Nadwornej Komisji z dnia 3 paêdziernika 1774 roku nakazywa∏o ubiegajàcym si´
o ten stopieƒ z∏o˝yç tzw. corollarium z ca∏oÊci teologii albo przed∏o˝yç wydanà
drukiem „ma∏à rozpraw´” naukowà12. Trzy lata poêniej rozporzàdzeniami cesarskimi z 30 sierpnia i 15 wrzeÊnia 1777 roku ustanowiono nowe wymagania
do osiàgnićia stopnia doktora teologii. Kandydat winien by∏ przedstawiç „ma∏à rozpraw´” i z∏o˝yç cztery egzaminy z hermeneutyki biblijnej; teologii dogmatycznej i polemicznej; teologii moralnej i pastoralnej oraz z historii KoÊcio∏a i prawa kanonicznego. Nast´pnie odbywa∏ publicznà dysput´ (obron´)
50 tez z wybranych dyscyplin teologicznych13. „Ma∏a rozprawa”, czyli dysertacja
mia∏a byç samodzielnie napisanà pracà naukowà, aprobowanà przez dyrektora
studiów. Rozprawa mog∏a byç drukowana, ale najcz´Êciej sk∏adano jà w r´kopisie, zapewne ze wzgl´du na koszty druku.
Rygoroza i dysertacja
Na poczàtku XIX stulecia kandydat ubiegajàcy si´ o doktorat winien by∏
wykazaç si´ przed dziekanem Wydzia∏u ukoƒczeniem czteroletnich studiów
w charakterze s∏uchacza zwyczajnego z wynikiem dobrym i poddaç si´ czterem
egzaminom Êcis∏ym, zwanym rygorozami. Studenci wykazujàcy si´ ocenami celujàcymi mogli ju˝ na czwartym roku nauki otrzymaç pozwolenie sk∏adania egzaminu Êcis∏ego. Kandydaci, którzy ukoƒczyli studia teologiczne w ustawowo
zorganizowanym diecezjalnym lub zakonnym zak∏adzie naukowym mogli po
uprzedniej immatrykulacji byç dopuszczeni do tych egzaminów i w konsekwen-
hl. Augustin in Wien oder oder „Das Frintaneum” bzw. „Das Augustineum”. Wien 1969, s. 49-54,
57-60. [Diss. Mschr. Fakultätsbibliothek für katholische Theologie an der Universität Wien.].
10
E. H o s p, Zwischen Aufklärung..., s. 81.
11
S. P i e c h, Ksi´˝a diecezjalni z Galicji i Âlàska Cieszyƒskiego doktorzy teologii Uniwersytetu
Wieƒskiego 1809-1918. Analecta Cracoviensia. T. 35: 2003, s. 362-377.
12
R. K i n k, Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien. Wien 1854. T. 2, s. 575
13
Ta m ˝ e, t. 2, s. 582.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 103
103
cji uzyskania stopnia doktorskiego. Warunkiem by∏o przyjćie na studia na
podstawie uznawanego w paƒstwie Êwiadectwa dojrza∏oÊci. Rozporzàdzenie to
umo˝liwia∏o zdobywanie doktoratu wielu ksi´˝om, którzy rozpocz´li lub ju˝
ukoƒczyli studia w seminariach duchownych.
Rygoroza obejmowa∏y cztery grupy dyscyplin teologicznych: studium biblijne Starego i Nowego Testamentu wraz z j´zykami wschodnimi; dogmatyk´
ogólnà i szczegó∏owà; teologi´ moralnà i pastoralnà oraz histori´ KoÊcio∏a
i prawo kanoniczne. Rygorozum ze studium biblijnego ze wzgl´du na bogactwo materia∏u mog∏o byç podzielone na dwa egzaminy: jeden ze Starego i drugi z Nowego Testamentu, co niejednokrotnie praktykowano14.
Od roku akad. 1894/95 nie wymagano w czasie tego rygorozum zdawania j´zyków orientalnych. Warunkiem jednak dopuszczenia do rygorozum biblijnego
by∏o wys∏uchanie z dobrym wynikiem wyk∏adów o dialektach semickich (syryjsko-chaldejskim i arabskim) oraz wy˝szej egzegezy (z tekstu oryginalnego)
Starego i Nowego Testamentu przynajmniej przez jedno pó∏rocze. Egzaminy
Êcis∏e mo˝na by∏o zdawaç w dowolnej kolejnoÊci, ale wszystkie nale˝a∏o sk∏adaç na tym samym wydziale. Wychowankowie „Augustineum” mogli jednak
kontynuowaç w Uniwersytecie Wiedeƒskim egzaminy rozpocz´te na innym fakultecie teologicznym15. Ka˝dy egzamin trwa∏ dwie godziny. W czasie rygorozów egzaminatorzy winni byli unikaç zarówno zbyt wielkiej ∏agodnoÊci, jak
i przesadnej surowoÊci. Zalecano im „post´powaç z surowoÊcià dobrze zrozumianà, poruszaç nie tylko kwestie sporne, lecz przede wszystkim doctrinam
planam i ius planum”16. Egzaminy sk∏adano w j´zyku ∏aciƒskim, poniewa˝ w takim odbywa∏o si´ nauczanie. Wyjàtek stanowi∏a jedynie teologia pastoralna
wyk∏adana w j´zyku niemieckim.
Egzamin odbywa∏ si´ w obecnoÊci dziekana i czterech egzaminatorów,
wÊród których byli dwaj profesorzy odnoÊnych przedmiotów. Dwóch pozosta∏ych wyznacza∏ dziekan. Od roku 1850 w sk∏ad zespo∏u egzaminacyjnego obok
profesorów danych dyscyplin wchodzili dwaj komisarze wyznaczani przez arcybiskupa wiedeƒskiego spoÊród profesorów lub doktorów teologii wzgl´dnie
prawa kanonicznego. Praktyk´ t´ potwierdzi∏ w roku 1855 konkordat zawarty
14
Universtätsarchiv Wien (UAW), Th 39, Manuale agendorum et scitu necessariorum pro
decano Facultatis Theologie conscriptum a Benedicto Wenceslao Strahl... cuisdem Facultatis
p. t. Decano. Anno 1808, p. 5, rkps; Sammlung der für die österreichischen Universitäten giltigen
Gesetze und Verordnungen redigirt von F. Schweickhardt. Wien 1885, Nr. 215; A. Wa p p l e r,
Geschichte der Theologischen Fakultät der k. k. Universität zu Wien. Wien 1884, S. 271.
15
Sammlung..., Nr 215; Zbiór ustaw uniwersyteckich, które uczniowie c. k. Uniwersytetów
otrzymujà przy immatrykulacji z dodaniem niektórych innych ustaw i przepisów dla m∏odzie˝y
uniwersyteckiej potrzebnych. Kraków 1900, s. 156-158.
16
Sammlung, Nr. 215; Zbiór ustaw uniwersyteckich, które uczniowie c. k. Uniwersytetów
otrzymujà przy immatrykulacji z dodaniem niektórych ustaw i przepisów uzupe∏niajàcych. Kraków 1889 s. 71.
3/04/2006
104
20:01
Page 104
[6]
pomi´dzy Stolicà Apostolskà a Austrià. Komisarze biskupi równie˝ posiadali
prawo egzaminowania.
Po wys∏uchaniu wszystkich odpowiedzi kandydata komisja pod przewodnictwem dziekana podejmowa∏a uchwa∏´ o przyjćiu lub odrzuceniu rygorozum
i okreÊla∏a jego ocen´ ogólnà. W razie niepomyÊlnego wyniku kandydat nie
móg∏ byç dopuszczony do ˝adnego dalszego egzaminu Êcis∏ego. Istnia∏a jednak
mo˝liwoÊç po up∏ywie trzech miesićy ponowienia rygorozum. Je˝eli i tym razem nie zosta∏ aprobowany móg∏ jeszcze po raz trzeci zdawaç ten sam egzamin, ale dopiero po up∏ywie jednego roku. W wypadku trzeciej reprobacji kandydat traci∏ na zawsze mo˝noÊç uzyskania doktoratu na jakimkolwiek wydziale
teologicznym na terenie paƒstwa austriackiego17.
Po z∏o˝eniu egzaminów Êcis∏ych kandydat winien by∏ przed∏o˝yç rozpraw´
naukowà (dysertacj´) napisanà w j´zyku ∏aciƒskim. Dysertacja mia∏a byç samodzielnà pracà w obj´toÊci 8-12 arkuszy ukazujàcà w pe∏niejszym Êwietle ró˝ne niezbyt jeszcze wyjaÊnione zagadnienia naukowe18. Zwykle by∏y to jednak
kompilacje z ró˝nych dzie∏. Praca ta mog∏a byç drukowana, ale najcz´Êciej
przedk∏adano jà w r´kopisie, co utrzyma∏o si´ do 1900 roku.
Publiczna dysputa
Po przyjćiu dysertacji przez dziekana doktorant publicznie broni∏ 50 tez
wybranych z obowiàzkowych przedmiotów teologicznych19. Tezy te by∏y drukowane w formacie ksià˝kowym, oprawne w ozdobne twarde p∏ócienne ok∏adki,
cz´sto wyt∏aczane z∏otem. Tytu∏ ich najcz´Êciej rozpoczyna∏ si´ od s∏ów: Theses
e disciplinis theologicis..., albo Theses ex universa theologia...20.
Warto przypomnieç pe∏ne brzmienie przynajmniej kilku tytu∏ów tych ksià˝eczek:
Positiones e disciplinis theologicis quas in C. R. Universitate Viennensi pro supremis in theologia honoribus consequendis defendet Michael Korczyƒski, presbyter Dioeceseos Premisliensis et C. R. Convictus alumnus. Mense Augusto die 18
MDCCCIX21.
Theses e disciplinis theologicis quas in Caesareo-Regia Scientiarum Universitate Vindobonensi pro obtinendo academico gradu defendet Valentinus Kostkowicz
e Caes. Reg. Educationis Presbyterorum ad S. Augustinum Sublimiori Instituto
17
Sammlung, Nr 215; Zbiór ustaw uniwersyteckich [...] przepisów dla m∏odzie˝y uniwersyteckiej potrzebnych, s. 159-160, H. Z c h o k k e, Die theologischen Studien..., s. 107-110.
18
Zbiór ustaw... dla m∏odzie˝y uniwersyteckiej, s, 157-160; A. Wa p p l e r, Geschichte..., s.
273, 327-328.
19
Sammlung, Nr. 215; A. Wa p p l e r, Geschichte..., s. 273-274, 228.
20
UA Wien, Th 82-87, Theses ex univ. theologia (1809-1872).
21
UA Wien, Th 82, nr 1.
3/04/2006
20:01
Page 105
[7]
105
dioeceseos Tynecensis in Regno Galiciae et Lodomeriae presbyter. Die 5 mensis
Juli MDCCCXXI22.
Adserta e disciplinis theologicis quae in Caesareo-Regia Scientiarum Universitate Vindobonensi pro obtinendo academico gradu defendet Ignatius Penka e Caes. Reg. Educationis Presbyterorum ad S. Augustinum Sublim. Instituto archidioecesis Leopolitanae rit. lat. presbyter. Die V Mensis Februarii MDCCCXXIV23.
Theses ex universa theologia, quas in Caesareo-Regia antiquissima ac celeberrima Scientiarum Universitate Vindobonensi pro obtinendo doctoris in ss. theologia gradu academico publice defendendas suscepit Spiridion Litwinowicz archidioecesis ruthenorum unitorum Leopoliensis presbyter, Caesareo-Regii Sublimioris Presbyterorum Educationis Instituti ad S. Augustinum commembrum die 18
mensis Martii MDCCCXLI24.
Theses ex universa theologia, quas in Caesareo-Regia antiquissima ac celeberrima Scientiarum Universitate Vindobonensi praemissis quatuor tentaminibus rigorosis pro gradu academico doctoris in ss. theologia obtinendo publice defendendas suscepit Gabriel Kry˝anowskij presbyter gr. cath. archidioeceseos Leopolitanae, ac in Graeco-Catholicorum Seminario Centrali Vindobonensi studiorum
praefectus. Die 2 Martii Anno Domini MDCCCLXV25.
Tezy by∏y dedykowane biskupowi diecezji doktoranta. Zawiera∏y praktycznie 54-59 zagadnieƒ po 6-7 z ka˝dej dyscypliny wed∏ug nast´pujàcej kolejnoÊci:
historia koÊcielna, prawo kanoniczne, archeologia biblijna, „hermeneutica sacra”, introdukcja do ksiàg Starego i osobno do Nowego Testamentu, teologia
dogmatyczna, moralna, pastoralna i od roku 1859 fundamentalna. Wszystkie
tezy by∏y sformu∏owane w j´zyku ∏aciƒskim. Wyjàtek stanowi∏a teologia pasterska wyk∏adana w j´zyku niemieckim26.
Po pomyÊlnym wyniku trwajàcej dwie godziny publicznej obronie wy˝ej wymienionych tez kandydat sk∏ada∏ wyznanie wiary przed kanclerzem Wydzia∏u,
po czym nast´powa∏a promocja na stopieƒ doktora teologii. Nowo promowany
doktor otrzymywa∏ pergaminowy dyplom z du˝à pieczćià uniwersyteckà. Po reorganizacji Uniwersytetu w roku 1873 zrezygnowano z dysputy na korzyÊç obszerniejszej dysertacji27. Pozosta∏e warunki pozosta∏y bez zmian a˝ do 1903 roku.
W dniu 8 kwietnia 1903 roku znowelizowano dotychczasowe postanowienia
prawne. Przedmiotem jednego z trzech obowiàzujàcych odtàd ustnych egzaminów Êcis∏ych by∏a zawsze dogmatyka ogólna i szczegó∏owa wraz z apologetykà.
Rozprawa w r´kopisie lub wydrukowana, obejmujàca co najmniej trzy arkusze
22
25
UA Wien. Th 87.
26
UA Wien, Th 82-87.
27
A. Wa p p l e r, Geschichte..., s. 328-329, 359-360.
23
24
106
3/04/2006
20:01
Page 106
[8]
druku, mia∏a byç owocem badaƒ naukowych na dowolny temat z zakresu jednej z trzech nast´pujàcych grup przedmiotów: studium biblijne, historia KoÊcio∏a i prawo kanoniczne, teologia moralna i pastoralna. Teologia fundamentalna i dogmatyczna by∏y zawsze zastrze˝one dla egzaminu ustnego. Temat dysertacji zatwierdza∏ dziekan wydzia∏u w porozumieniu z profesorami odnoÊnych przedmiotów. Rozprawa winna by∏a ukazaç obznajomienie kandydata
z ca∏à grupà przedmiotów, z której by∏ wybrany lub przynajmniej z g∏ównà dyscyplinà tej grupy. Przed∏o˝onà rozpraw´ dziekan przydziela∏ dwom recenzentom spoÊród grona profesorskiego dla zbadania jej wartoÊci naukowej. Przedstawiali oni na piÊmie recenzj´ pracy kolegium profesorskiemu, które orzeka∏o
o dopuszczeniu kandydata do rygorozów. Odrzucenie rozprawy pociàga∏o za
sobà takie same skutki jak reprobacja przy egzaminie Êcis∏ym. Nie wymagano
z∏o˝enia rygorozum z grupy przedmiotów, z zakresu których by∏a napisana dysertacja. Kandydat sk∏ada∏, wić odtàd tylko trzy ustne egzaminy Êcis∏e28. Po
publicznej obronie odbywa∏a si´ uroczysta promocja.
Promowani
W okresie niewoli narodowej na Wydziale Teologicznym Almae Matris Rudolphinae dyplom doktora uzyska∏o 124 ksi´˝y katolickich diecezji polskich
wszystkich trzech obrzàdków: ∏aciƒskiego, greckiego i ormiaƒskiego. WÊród
nich obok najliczniejszej grupy ksi´˝y z Trintaneum znajdowali si´ tak˝e wychowankowie pozosta∏ych dwóch zak∏adów teologicznych, a nawet spoza tych
zak∏adów. Warto zwrociç uwag´, ˝e w owym czasie w Uniwersytecie Wiedeƒskim promocj´ na doktora teologii otrzyma∏o dwóch ksi´˝y nie b´dàcych nawet poddanymi austriackimi, lecz rosyjskimi (Waclaw Gieryszewski z diecezji
p∏ockiej i Józef Szurek z diecezji lubelskiej).
W zamieszczonej poni˝ej tabeli zestawiono wszystkich ksi´˝y diecezji polskich, których dat´ promocji uda∏o si´ odnaleêç w dokumentach przechowywanych w Archiwum Uniwersytetu Wiedeƒskiego. W wykazie zaznaczono przynale˝noÊç diecezjalnà, dat´ promocji, tytu∏ dysertacji, je˝eli tylko uda∏o si´ go
ustaliç29 oraz stanowisko i zak∏ad teologiczny, w którym przebywali w okresie
studiów doktoranckich.
28
Die österreichischen Universitätsgesetze herausgegeben von L. B e c k v o n M a n n a g e t t a, C. v o n K e l l e. Wien 1906, nr 61; Zbiór najwa˝niejszych przepisów uniwersyteckich, zestawi∏ K. K u m a n i e c k i. Kraków 1913, s. 204-211.
29
Dysertacje zachowa∏y si´ dopiero od 1831 roku. WczeÊniejsze zagin´∏y.
3/04/2006
20:01
Page 107
[9]
107
Ksi´˝a diecezji polskich doktoryzowani w Uniwersytecie Wiedeƒskim 1809-1918
(Uk∏ad chronologiczny wed∏ug dat promocji)
Lp. Nazwisko
i imi´
1.
Korczyƒski
Micha∏
Data
promocji
22 sierpnia
1809
Tytu∏
dysertacji
?
2.
Szymaƒski
Pawe∏
15 grudnia
1809
3.
Barwiƒski
Marcin
31 sierpnia
1810
De cognitione veri Dei
non ex ratione sed
revelatione
?
4.
Ankwicz
Andrzej*
Ânigurski
Jan
31 sierpnia
1810
25 paêdziernika 1811
?
6.
Jarina
Józef
21 sierpnia
1813
?
7.
Krynicki
Onufry
11 grudnia
1815
?
8.
Tyƒski
Aleksander
Jachimowicz
Grzegorz
8 czerwca
1819
29 lipca
1819
?
5.
9.
10.
Harasymowicz Jan
11.
Goydan
Demetriusz
12.
Kostkowicz
Walenty
Penka
Ignacy
13.
14.
Barusiewicz
Jan
15.
Schindler
Jan
Chrzciciel
?
?
Przynale˝noÊç
diecezjalna
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
che∏mska
obrzàdku
greckiego
lwowska
obrzàdku
greckiego
tarnowska ?
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Konwikt
Miejski
prezbiter
przemyska
obrzàdku
greckiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
wikariusz w koÊciele Êw. Barbary
w Wiedniu
doktor filozofii (30
lipca 1813), prefekt
c.k. Konwiktu Miejskiego w Wiedniu
kleryk
przemyska
obrzàdku
greckiego
?
lwowska
obrzàdku
greckiego
7 grudnia
?
lwowska
1819
obrzàdku
greckiego
12 lutego
?
lwowska
1821
obrzàdku
∏aciƒskiego
10 lipca
De processione Spiritus tyniecka
1821
Sancti a patre et filio
21 lutego
Historia inquisitionis et lwowska
1824
iudicium super eam (?) obrzàdku
∏aciƒskiego
18 sierpnia
?
lwowska
1824
obrzàdku
greckiego
26 kwietnia De multitudine martyrum lwowska
1825
in primitiva Ecclesia obrzàdku
∏aciƒskiego
prezbiter
?
prezbiter
prezbiter
Augustineum
prezbiter, kanonik
kapitu∏y katedralnej
prezbiter
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter
Augustineum
prezbiter
3/04/2006
108
Data
promocji
18 kwietnia
1826
17.
¸uczakowski 7 lipca 1828
Eliasz
18.
Stosak
Ferdynand
7 lipca 1828
19.
Manastyrski
Antoni
10 listopada
1829
20.
Balzar Franci- 7 grudnia
szek Wac∏aw
11832
Sosnowski
18 listopada
Godziemba
1833
Feliks
Dziubasik Jan 6 sierpnia
Chrzciciel
1835
22.
Page 108
[10]
Lp. Nazwisko
i imi´
16. Tyczyƒski
Sebastian
21.
20:01
Tytu∏
dysertacji
?
Przynale˝noÊç
diecezjalna
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
Historia reformationis lwowska
obrzàdku
greckiego
De ultimo religionis
lwowska
christiana principio obrzàdku
cognoscendi
∏aciƒskiego
?
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
De theologia dogmatica tarnowska
scholastica
De notis vere Ecclesiae tarnowska
Dissertatio polemicodogmatica ad vindicandam s. Joannis Chrysostomi ex ipsis operibus
ejusdem orthodoxiam
contra Eisenschmidii
criminationes
Regulae hermeneutica
observandae in exponendis locis propheticis
Messiam spectantibus.
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter
prezbiter
Augustineum
prezbiter
Augustineum
prezbiter
Augustineum
prezbiter
Augustineum
prezbiter
Augustineum
tarnowska
prezbiter
Augustineum
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
prezbiter,
Augustineum,
profesor Studium
Biblijnego Starego
Testamentu i j´zyków orientalnych
w Uniwersytecie
Lwowskim
prezbiter,
Augustineum
23.
Kucharski
Jan
Ewangelista
9 kwietnia
1836
24.
Ga∏ecki
Antoni
25.
Ginilewicz
Grzegorz
26.
Donigiewicz
Antoni
26 czerwca
Doctrina religiosotarnowska
1837
moralis a Christo revelata
ea est, qua in magisterio,
petro-apostolico
numquam morituro qua
talis continetur
5 marca
Super merita s. Athanasii przemyska
1839
in Ecclesiam Christi. obrzàdku
greckiego
2 paêdzierSacramentum
lwowska
nika 1840
confirmationis
obrzàdku
ormiaƒskiego
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, doktor
prawa kanonicznego,
profesor nauki religii i pedagogiki w c.
k. Liceum w Czerniowcach
3/04/2006
20:01
Page 109
[11]
109
Lp. Nazwisko
i imi´
27. Litwinowicz
Spiridion
Data
promocji
6 kwietnia
1841
28.
Figwer Józef
29.
Peltz
Franciszek
Borgiasz
Grzegorzek
Wojciech
Jurkowski
Ludwik
25 stycznia
1842
30 stycznia
1844
30.
31.
6 sierpnia
1845
6 sierpnia
1846
32.
Staroniewicz 22 lipca 1848
Jan
33.
Kornicki
28 listopada
Ignacy Loyo1848
la, Celestyn
34.
Sembratowicz
Józef
Gwiazdoƒ
Wawrzyniec
35.
De duellis, (ss. 150)
De justificatione secundum doctrinam s.
Apostoli Pauli, (ss. 90)
5 sierpnia
De natura et indole
1850
impedimentorum matrimonii nec non de potestate
eadem statuendi, (ss. 110)
17 lipca 1851 Dissertatio inauguralis
patristico-dogmatica
super apologiam primam
s. Justini martyris
1 lutego 1853
De supremo ethicae
principio, (ss. 95).
Paszyƒski
Juliusz
37.
Schindler
Aleksander
38.
Mazurkiewicz 14 listopada
Jan
1853
39.
Rusinowski
Oswald
Delkiewicz
Józef
6 lipca 1855
3 sierpnia
1855
Przynale˝noÊç
diecezjalna
lwowska
obrzàdku
greckiego
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Augustineum
tarnowska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
tarnowska
De peccato originali,
(ss. 122)
De juramento, (ss. 67) lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
?
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
7 czerwca
11850
36.
40.
Tytu∏
dysertacji
Romanorum pontificum
a labe haereseos, nec non
errorum falso ac semper
impactorum vindiciae
De sancti Basilii Magni
vita et Ecclesia aevi ejus
De angelis bonis, (ss. 96)
De indulgentiis cum
speciali respectu ad s.
Thomae Aquinatis
theoriam, (ss. 66)
Theoria restitutionis,
(ss. 98)
De vita ac operibus s.
Hyppolyti episcopi ac
martyris portuensis,
(ss. 67)
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
tarnowska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, prof.
supplens nauki religii w Uniwersytecie
Jagielloƒskim
prezbiter, Augustineum, kaznodzieja
dla narodowoÊci polskiej w koÊciele Êw.
Ruprechta
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
prezbiter,
Augustineum
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
prezbiter,
Augustineum
tarnowska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
przemyska
obrzàdku
greckiego
prezbiter,
Augustineum
3/04/2006
110
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
Page 110
[12]
Lp. Nazwisko
i imi´
41. Szediwy
Edward
42.
20:01
Przynale˝noÊç
diecezjalna
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
Chrzanowski 31 lipca 1857 Christologia s. Cyrylli lwowska
Ignacy
Hierosolimitani, (ss. 64) obrzàdku
∏aciƒskiego
Turley
28 paêdzierVera de conscientia
tarnowska
Jan Bo˝y
nika 1859
probabili principia
respectu ad opiniones
adversariorum habito,
exhibeantur et
demonstrentur, (ss. 78)
Watzka
16 marca
?
tarnowska
Józef
1860
Lipka
1 marca
Polonorum conversio, tarnowska
Marcin
1864
(ss. 83)
Krzy˝anowski 14 marca 1865 De indissolubilitate
lwowska
Gabriel
matrimonii, (ss. 185) obrzàdku
greckiego
Glazer
20 lipca
De catechesibus s. Cyrilli. przemyska
Jakub
1866
Hierosolymitani habito obrzàdku
respectu inter pretationis ∏aciƒskiego
sacrarum litterarum a s.
Cyrillo adhabitate, nec
non notitiae liturgiae
antiquissimae ibi obviae,
(ss. 100)
Mielnicki
22 marca De priscis liturgiis graecis lwowska
Józef
1867
et orientalibus, (ss. 142). obrzàdku
greckiego
Nikorowicz
1 sierpnia
B. M. Bessarionis
przemyska
Julian
1868
Nicaeni cardinalis sanctae obrzàdku
Romanae Ecclesiae
greckiego
patriarchae Constantinopolitani vita et scripta
Wis∏ocki
10 grudnia
De emolumentis et
tarnowska
Apolinary
1869
detrimentis expeditionum
cruciatarum, (ss. 44)
Kasprzak
11 marca De regiminis ecclesiastici tarnowska
Józef
1870
forma, (ss. 129)
Pe∏esz
10 maja 1870 De vita scriptis et actis przemyska
Julian
sancti Cypriani
obrzàdku
Carthaginensis, (ss. 290) greckiego
Krzysiak
Jan
Data
promocji
5 sierpnia
1856
Tytu∏
dysertacji
?
18 lipca 1871 De indole sacrificiorum tarnowska
Antiqui Foederis symbolica et tipica, (ss. 85)
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, wikariusz
w koÊciele Êw. Barbary w Wiedniu
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, prefekt
studiów w Greckokatolickim Seminarium Centralnym
w Wiedniu
prezbiter,
Augustineum
3/04/2006
20:01
Page 111
[13]
111
Lp. Nazwisko
Data
Tytu∏
Przynale˝noÊç
i imi´
promocji
dysertacji
diecezjalna
54. Mazurkiewicz 28 lipca 1871 De pelagianismo, (ss. 48). lwowska
Józef
obrzàdku
∏aciƒskiego
55. Lenkiewicz 24 lipca 1873 De prophetis Hebraeorum lwowska
Zygmunt
in genere, (ss. 71)
obrzàdku
∏aciƒskiego
56. Góralik
17 marca
Vindiciae authentiae tarnowska
Alojzy
1875
epistolarum pastoralum
S. Pauli Apostoli, (ss. 168)
57. Maciejowski
1 grudnia De infallibilitate Romani tarnowska
Ignacy
1875
Pontificis, (ss. 98)
58. Ludkiewicz 13 lipca 1876 De prophetismo Hebra- przemyska
Micha∏
eorum et de eius relatione obrzàdku
ad artem manteian
greckiego
ethnicorum, (ss. 130).
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
Bartoszewski 23 listopada De infallibilitate Romani lwowska
Jan
1877
Pontificis, (ss. 254).
obrzàdku
greckiego
Kopyciƒski
27 czerwca 1 De integritate sacri textus tarnowska
Adam
879
hebraici, (ss. 71)
Bàba Józef
26 czerwca
De domicilio, (ss. 80). tarnowska
1880
Laskowski
26 czerwca De ordine sacro quatenus lwowska
Józef
1880
constituit impedimentum obrzàdku
matrimonii, (ss. 251). ∏aciƒskiego
Lamboy
24 lipca
De litibis super investitura lwowska
Emilian
1880
inter sedem apostolicam obrzàdku
et imperatores Romano- ∏aciƒskiego
Germanicos e stirpe Francica agitatis, (ss. 154)
Komarnicki
9 lutego
In quantum affinitas jure lwowska
Józef
1883
canonico et jure civili obrzàdku
nr 27**
Austriaco constituat greckiego
impedimentum
matrimonii, (ss. 105)
Tylka
3 paêdzier- De juramento, (ss. 100) tarnowska
Jacek nr 36
nika 1883
Bernacki
10 listopada 1 De matrimonio civili tarnowska
Jan nr 37
883
ejusque relatione ad
matrimonium
ecclesiasticum, (ss. 200) lwowska
Kominek
25 czerwca De pentateuchi authentia obrzàdku
Józef
1884
cum praecipuo respectu ∏aciƒskiego
nr 40
ad recentiores ejusdem
oppugnatores, (ss. 152)
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, ojciec
duchowny i profesor
teologii pastoralnej
w Greckokatolickim
Seminarium Duchownym w PrzemyÊlu
prezbiter, katecheta
w Szkole Realnej we
Lwowie
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
3/04/2006
112
20:01
Page 112
Lp. Nazwisko
Data
Tytu∏
i imi´
promocji
dysertacji
68. Karakulski
24 listopada De spiritismo, (ss. 99)
Bronis∏aw
1884
nr 44
69. Jaszowski
1 paêdziernika
De compositione
B∏a˝ej nr 52
1885
et fine Evangelii
S. Matthaei, (ss. 106)
70. Âlósarz
21 paêdzier- Lis de investitura inter
Jan nr 54
nika 1885
Pontifices Romanos et
imperatores RomanoGermanicos saeculi 11. et
12. agitata, (ss. II, 120)
71. Bilczewski
18 paêdzierDeus est creator
Józef nr 64
nika 1886
mundi, (ss. 125)
72. Babicz Jan
22 stycznia Quaenam sunt genesis et
nr 69
1887
doctrinae sectarum inter
Iudaeos enatarum,
(ss. 100)
73. Myszkowski 19 lipca 1889 Antichristianam philosoTytus
phiae in primis modernae
nr 91
de ultimo hominis fine
doctrinam infirmam
esse, (ss. 115)
74. Grobelski
8 listopada
De apocalypticismo,
Jan nr 92
1889
(ss. 164)
75.
Dutkiewicz
23 listopada
Stanis∏aw
1889
Florian nr 93
76.
Wacyk
Hilarion
nr 100
Szczeklik
Karol
nr 110
77.
[14]
78.
Gabryl
Franciszek
nr 128
79.
Czopor
Mateusz
nr 132
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Augustineum, wikariusz w Samborze
prezbiter,
Augustineum
krakowska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
krakowska
przemyska
obrzàdku
greckiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
De authentia sacrorum tarnowska
Evangeliorum, (ss. 128)
De processione Spiritus
Sancti a patre et filio,
(ss. 129)
15 kwietnia Doctrina christiana de
1891
jure proprietatis bonorum
materialium hominibus
singulis competenti exponatur demonstretur et a commentis adversariorum
nostri vindicetur, (ss. 234)
25 lipca 1892
Probetur discrimen
essentiale inter bonum
et malum morale
existere, (ss. 124)
25 lipca 1892 David Friedrich Straussii
et sociorum mythica
sacrae scripturae
explicatio exponatur
et refutetur, (ss. 182)
28 czerwca
1890
Przynale˝noÊç
diecezjalna
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
lwowska
obrzàdku
greckiego
tarnowska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter
prezbiter, profesor
Studium Biblijnego
Starego Testamentu
w Instytucie Teologicznym w Tarnowie
prezbiter
prezbiter, profesor
teologii moralnej
krakowska
prezbiter,
Augustineum
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
prezbiter,
Augustineum
3/04/2006
20:01
Page 113
[15]
113
Lp. Nazwisko
i imi´
80. Trznadel
Jan
nr 138
Przynale˝noÊç
diecezjalna
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Augustineum
81.
lwowska
obrzàdku
greckiego
krakowska
prezbiter,
Augustineum
krakowska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
82.
83.
84.
85.
86.
87.
Data
Tytu∏
promocji
dysertacji
22 lipca 1893 De relatione sacrificium
Missae inter et sacramentum eucharistiae,
(ss. 124)
Litwinowicz 9 paêdzier- Super ligamine quatenus
Grzegorz
nika
est impedimentum matrinr 151
1894
monii dirimens, (ss. 128)
Kasprzyk
24 lipca 1895 De fine, argumento et
Teofil
dispositione epistolae
nr 162
ad Romanos, (ss. 100)
Ry∏ko Pawe∏ 24 lipca 1895
De authentia
nr 163
Vulgatae, (ss. 76)
W∏och
20 stycznia Aegyptiorum sacra cum
Tomasz
1897
hebraicis conferantur,
nr 174
(ss. 155)
Stanczykie- 21 lipca 1897
Matrimonia mixta,
wicz Jakub
(ss. 125)
nr 185
Juryk
20 grudnia De statu Ecclesiae GraecoStefan
1897
Ruthenae ante synodum
nr 189
Berestensem anno 1596
ejusque unione cum
Ecclesia Romana in hac
synodo peracta
Górka
22 marca De saecularisatione ordinis
Jakub
1898
equestris Teutonici in
nr 192
Borussia
88.
Dziadosz
Józef
nr 197
89.
Chomyszyn
21 lutego
Grzegorz
1899
nr 201
Rec
19 listopada
Micha∏
1901
nr 236
Semenow
18 marca
Miko∏aj
1902
nr 244
MaÊciuch
24 kwietnia
Bazyli
1903
nr 255
Krypiakiewicz 12 czerwca
Piotr
1903
Franciszek
nr 257
90.
91.
92.
93.
13 grudnia
1898
tarnowska
prezbiter,
Augustineum
tarnowska
prezbiter,
Augustineum
lwowska
obrzàdku
greckiego
prezbiter, prefekt
studiów w greckokatolickim Seminarium Duchownym
we Lwowie
tarnowska
prezbiter, profesor
historii KoÊcio∏a
prezbiter,
Augustineum
Immanuelis Kant doctrina
de „imperativo
categorico” exponitur
et refutatur, (ss. 88)
De epiclesi.
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
Die Abschaffung der
Sklaverei durch das
Christentum (?)
Historia reformationis et
saecularisationis „Equestris Ordinis Teutonici
De origine iuris patronatus realis speciatim
in terris Polonicis, (ss. 104)
De variis tentaminibus
unionis inter Ecclesiam
orientalem et occidentalem
reparandae, quae inde ab
epocha Cerularii usque
ad novissima tempora
suscepta sunt.
tarnowska
stanis∏awowska prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
Augustineum
przemyska
obrzàdku
greckiego
lwowska
obrzàdku
greckiego
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
nauczyciel religii
w IV Gimnazjum
we Lwowie
3/04/2006
114
Lp. Nazwisko
i imi´
94. Doro˝ynskij
Dionizy
nr 281
95. Jermy
Karol
nr 292
96.
Ha∏uszczynskyj
Tytus
nr 294
97. Szmyd
Wojciech
nr 301
98. Pyny∏o
Bazyli
nr 314
99. Jaremko
Demetriusz
nr 326
100. Baran Bazyli
nr 329
101. Latyszewskyj
Jan
nr 337
102. Figol
Jan
nr 343
103. Nahorjanskij
Miko∏aj
nr 346
104. Wàsik
Tomasz
nr 364
105. Bocian
Józef
nr 365
20:01
Page 114
Data
promocji
11 kwietnia
1905
Tytu∏
dysertacji
De diluvio Noachitico
Przynale˝noÊç
diecezjalna
lwowska
obrzàdku
greckiego
stanis∏awowska
[16]
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter, profesor c.
k. Gimnazjum Akademickim we Lwowie
22 grudnia
De votis naziraeorum
prezbiter, prefekt
1905
in V. T.
studiów w greckokatolickim Seminarium
Duchownym w Stanis∏awowie
15 marca Die Beziehungen Gregors stanis∏awowska prezbiter,
1906
VII. zur griechischen
Augustineum
Kirche und zu den
nordslavischen Reichen.
15 czerwca
Bulgari in relatione ad przemyska
prezbiter,
1906
Nicolaum I. pontificem obrzàdku
Augustineum
Romanum, (ss. 105) ∏aciƒskiego
22 grudnia
Exponatur doctrina s. przemyska
prezbiter,
1906
Basilii M. de dominio obrzàdku
Augustineum
bonorum materialium greckiego
1 lipca 1907
?
lwowska
prezbiter,
obrzàdku
Augustineum
greckiego
17 lipca 1907
?
Augustineum
23 grudnia Die Union zu Florenz und stanis∏awowska prezbiter, profesor
1907
ihre Bedeutung für die
supplent teologii
Entwicklung der kirchliw greckokatolickim
chen Verhältnisse bei
Seminarium Duchoden Ruthenen
wnym w Stanis∏awowie
17 lutego 1908 Über die christliche Ehe stanis∏awowska prezbiter, adminiauf Grunt des Wortes
strator parafii
Christi bei Matthäus 5,
w Ko∏omyji
31-32 und 19, 7-9,
(ss. VIII, 116)
1 kwietnia Des Apollonius Lehre im lwowska
prezbiter,
1908
Zusammenhange mit obrzàdku
katecheta
Häresien des 3. und 4. greckiego
w Podhajcach
Jahrhundertes und ihre
Bedeutung in der christlichen Kirchengeschichte
10 lipca 1909 Relatio Stanislai Hosii przemyska
prezbiter,
S. R. E. Cardinalis ad obrzàdku
Augustineum
reformationem in Polonia, ∏aciƒskiego
(ss. III, 193)
17 lipca 1909
?
lwowska
prezbiter,
obrzàdku
Augustineum
greckiego
3/04/2006
20:01
Page 115
[17]
Lp. Nazwisko
i imi´
106. Medwecki
Jakub nr 386
107. Thullie
Kazimierz
nr 395
108. Gieryszewski
Wac∏aw
nr 399
109. Bytomski
Feliks
nr 404
110. Redkewycz
Ambro˝y
nr 407
111. Reszety∏o
Roman
nr 408
112. Kotula
Kazimierz
nr 423
113. Skobelskyj
Leo
nr 426
114. Szurek Józef
nr 427
115. Gornikiewicz
Miron
nr 443
115
Data
promocji
6 lipca 1910
4 grudnia
1910
Tytu∏
dysertacji
Die Rechtfertigung im
Alten Testament, (ss. 83)
Bethanien jenseits des
Jordans (Joh 1, 28)
18 stycznia
1911
De causa b. Pauli
Apostoli
8 lipca 1911
Die genetische Entwicklung des Begriffs κοσµος
in der heiligen Schrift
Die heiligste Dreifaltigkeit
in den synoptischen
Evangelien
Jus successionis
hereditariae vindicetur
et exponatur
Authentia Evangelii I mi
canonicis argumentis
internis probatur
Die siebzig Jahreswochen
Daniels, eine Kritischexegetische Studie
Universalitas diluvii
Biblici (Gen cc. 6-9)
Das chronologische
Verhältnis der Anbetung
der Magier, der Darstellung im Tempel und
der Flucht nach Äegypten
Die historische
Entwicklung der
Ehetrennung in der
griechischen Kirche bis
zum Abfall derselben von
dem Apostolischen Stuhle
Der Philemonbrief und
die Sklavereider alten
Welt
Die Bedeutung der
Bergpredigt bei Matthäus
8 lipca 1911
8 lipca 1911
23 grudnia
1911
7 lutego 1912
1 marca 1912
13 marca
1913
116. Sobol
Jan
nr 448
4 czerwca
1913
117. Szurek
Stanis∏aw
nr 449
118. ¸akota
Grzegorz
nr 453
119. Perepe∏ycia
Jan
nr 458
4 czerwca
1913
2 lipca 1913
14 lipca 1913
Paulus gegen Kephas
(Gal 2, 11-14)
Przynale˝noÊç Stanowisko
diecezjalna
w czasie promocji
Augustineum
lwowska
prezbiter,
obrzàdku
Augustineum
∏aciƒskiego
p∏ocka
prezbiter
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
lwowska
obrzàdku
greckiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
lubelska
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, administrator parafii Êw.
Barbary w Wiedniu
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter
lwowska
obrzàdku
greckiego
prezbiter
lwowska
obrzàdku
greckiego
prezbiter, wikariusz
katedry lwowskiej
lwowska
obrzàdku
∏aciƒskiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
przemyska
obrzàdku
greckiego
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter, prefekt
studiów w greckokatolickim Seminarium
Duchownym we
Lwowie
116
3/04/2006
20:01
Page 116
[18]
Lp. Nazwisko
Data
Tytu∏
i imi´
promocji
dysertacji
120. Laba
21 stycznia Der Proceß Iesu Christi
Bazyli
1914
vor dem jüdischen
nr 463
Synedrium
121. Lasek
8 maja 1914
Ojcowie i panowie
Jan
koÊcielni (wytrykusze)
nr 465
w diecezji przemyskiej
122. Cehelskyj vel 2 lipca 1915
Die Einheit und
Cegielski
Gliederung der
Ignacy KleBergpredigt
mens nr 493
123. Poplicha
11 maja 1916 Der Sintflutbericht in
Józef
der Bibel und in dem
nr 505
babylonischen Sagen
124. Babyn
16 marca
Ein Unionsversuch der
Bazyli
1918
ruthenischen Kirche mit
nr 532
Rom im 13. Jahrhunderte.
(Union Daniels Königs
von Halitsch mit Rom)
Przynale˝noÊç
diecezjalna
lwowska
obrzàdku
greckiego
przemyska
obrzàdku
∏aciƒskiego
lwowska
obrzàdku
greckiego
Stanowisko
w czasie promocji
prezbiter,
Augustineum
prezbiter,
Augustineum
prezbiter
lwowska
prezbiter,
obrzàdku
Augustineum
∏aciƒskiego
stanis∏awowska prezbiter
* W Rigorosenprothocoll der Theologischen Fakultät 1803-1843 (UAW, Th 41) zapisano „Ankwicz Andreas Dioeceseos Tarnoviensis clericus”.
** Od poczàtku roku akademickiego 1880/81 promocje doktorskie odnotowywano
pod kolejnymi numerami.
èród∏a: UAW, M 30, Matrikel der k. k. Universität zu Wien über die an derselben promovirten Doctoren (1833-1859); M 31, Promotions Protokoll der Katholisch-Theologischen FakultäAt der Universität Wien 1761-1964; Th 20, Acta Facultatis Theologicae 6:
1794-1849; Th 21, Matricula inclytae Facultatis Theologicae (1611-1851), promocj´ A.
Tyƒskiego odnotowano pod tym samym dniem i miesiàcem w roku 1820; Th 44, Catalogus dd. Doctorum s. Theologiae (1384-1827); Th 45, Catalogus doctorum s. Theologiae
(1761-1848), promocje A. Ankwicza i M. Barwiƒskiego odnotowano pod tym samym
dniem i miesiàcem w roku 1809; Diözesanarchiw Wien, Instituts-Protokoll des Frintaneums, Bd. 1-6; K. Honek, Dissertationsverzeichnis der Katholischen Theologischen Fakultät an der Universität Wien von 1831 bis 1984. [Wien 1986].
WÊród wymienionych wy˝ej 124 doktorów teologii Uniwersytetu Wiedeƒskiego byli metropolici lwowscy obrzàdku ∏aciƒskiego Andrzej Alojzy Ankwicz i Êw. Józef Bilczewski oraz obrzàdku greckiego Grzegorz Jachimowicz,
Spiridion Litwinowicz i Józef Sembratowicz, biskupi przemyscy obrzàdku ∏aciƒskiego Micha∏ Korczyƒski i Antoni Manastyrski oraz Antoni Ga∏ecki administrator apostolski w Krakowie, a tak˝e biskupi przemyscy obrzàdku
greckokatolickiego Jan Ânigurski i Julian Pe∏esz oraz Grzegorz Chomyszyn,
biskup stanis∏awowski. W ich gronie znajdowali si´ tak˝e biskupi pomocniczy
w PrzemyÊlu Józef Glazer (obrzàdek ∏aciƒski) i b∏. Grzegorz ¸akota (obrzà-
3/04/2006
20:01
Page 117
[19]
117
dek greckokatolicki. „Wiedeƒskim” doktorem teologii by∏ równie˝ Józef Bocian greckokatolicki biskup pomocniczy we Lwowie. Profesorami uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie zosta∏o 24 doktorów Almae Matris Rudolphinae. Na katedrach Uniwersytetu Jagielloƒskiego zasiad∏o oÊmiu. Byli to ksi´˝a: Gabryl Franciszek, Lamboy Emilian, Lenkiewicz Zygmunt, Penka Ignacy, Schindler Jan Chrzciciel, Poêniejszy prezes Senatu Wolnego Miasta Krakowa, Schindler Aleksander, Sosnowski Feliks i Staroniewicz Jan. Zastepcà
profesora by∏ Krzysiak Jan. Profesorami Uniwersytetu Lwowskiego zosta∏o
15 doktorów „wiedeƒskich”: Barwiƒski Marcin, Bartoszewski Jan, Delkiewicz Józef, Iwaƒski Sebastian, Jaryna Józef, Jaszowski B∏a˝ej, Komarnicki
Józef, Kucharski Jan Mazurkiewicz Jan, Myszkowski Tytus, Penka Ignacy,
Szurek Stanis∏aw, Tyczyƒski Sebastian, Tyƒski Aleksander i Watzka Józef.
Zast´pcami profesorów byli: Laskowski Józef, Peltz Franciszek i Poplicha
Józef. Wielu z nich zaznaczy∏o si´ dziejach oÊwiaty, nauki i kultury polskiej
i ukraiƒskiej.
PRIESTS OF POLISH DIOCESES – DOCTORS OF THEOLOGY OF THE VIENNA
UNIVERSITY IN THE PERIOD OF THE NATIONAL SLAVERY
Summary
In the 19th century and at the beginning of the 20th century the number of the priests of the Galicia dioceses, belonging to all three rites: Latin, Greek and Armenian, studied at the Faculty of Theology at the leading University of Vienna in the Austrian Empire. They included a few priests or seminarians who belonged to the Latin dioceses in
the Russian partition. Many of them received Doctor’s Degree in Theology. On the basis of documents preserved in the Archives of the University of Vienna it was possible to
define 124 names of priests of the Polish dioceses from the period of the national slavery (1772-1918), their dioceses, dates of their doctoral promotions, titles of almost all
dissertations and the posts they held during their doctoral studies. They were often graduates of the Vienna theological institutions: the Imperial-Royal City School (Wiener
k. k. Stadtconvict) or the Greek Catholic Central Seminary (Das griechisch-katholische
Zentralseminar). In 1916, the elitist Higher Educational Institute for Diocesan Priests
called Augustineum (das höhere Priester-Bildungs-Institut für Weltpriester zum hl. Augustin) was founded in the capital of the Austrian Empire by Francis II, due to the efforts of Father Jakob Frint, priest at the Castle of Vienna, later Bishop of Sankt Pölten,
who was influenced by Saint Clement Maria Hofbauer. The objective of the Institute
was to educate, in the spirit of Catholic Restoration and overcoming Josephism, the elite of clergy, future bishops, university professors, lecturers and educators of major seminaries as well as senior officers of the Church administration. The Institute was also
named after Father Frint, in recognition of his merits in the fields of formation and education of clergy.
118
3/04/2006
20:01
Page 118
[20]
The educational objective of the ‘Frintaneum’ was to confer after at least three-year
studies a doctor’s degree on students coming from various countries of the Habsburgs’
Empire. The graduates of the Educational Institute achieved the biggest number of the
Doctorate in Theology of the University of Vienna. At first, in order to earn a doctor’s
degree one had to write a scholarly dissertation or to take examinations, the so-called
corollarium, in theology as a whole. From 1777, dissertations and four examinations in
biblical hermeneutics, dogmatic and polemical theology, moral and pastoral theology as
well as Church history and canon law, were required. A doctoral student had to defend
in public 50 theses chosen from obligatory theological disciplines. In the 19th century the
requirements were: four-year theological studies completed with a good result and four
examinations called ‘rigours’ in four groups of theological subjects: Old Testament and
New Testament studies, dogmatic theology, moral and pastoral theology as well as
Church history and canon law. After passing these examinations a doctoral student submitted a dissertation in Latin. The next step was a public defense (dispute) of the 50
theses in question. The dispute was given up in 1873. A larger doctoral dissertation was
required instead. From 1903, dogmatic theology and apologetics were taken as an oral
examination. The dissertation was to be written on a theme freely chosen from one of
the three groups of subjects: biblical studies, moral and pastoral theology, and Church
history and canon law. From that time students had to take three examinations. There
was no examination concerning the group of subjects the dissertation was written upon.
Later, numerous doctors of theology of the University of Vienna became bishops and
university professors in Kraków and Lvov (the Polish Lwów). Some of them made an
outstanding contribution to European science and culture.
3/04/2006
20:01
Page 119
12 (2005) nr 2
KS. TOMASZ B¸ASZCZYK
OPIEKA TOWARZYSTWA ÂW. WINCENTEGO
Á PAULO NAD M¸ODZIE˚Ñ RZEMIEÂLNICZÑ
WE WROÇAWIU W LATACH 1855-1871
Wst´p
W porewolucyjnych Niemczech doby Wiosny Ludów dokonano politycznych zmian, przekszta∏cajàc dotychczsowy model paƒstwa z absolutystycznego
w monarchi´ konstytucyjnà. RównoczeÊnie wzros∏a rola libera∏ów, którzy
optujàc za swobodà gospodarczà doprowadzili do powstania gospodarki monopolistycznej, lansujàc tym samym kapitalistyczny model gospodarczy, który
przyczyni∏ si´ do upadku ma∏ych przedsi´biorstw. Liberalizm Êwiadomie dezawuowa∏ ustrój cechowy, a w dalszej konsekwencji dzia∏alnoÊç KoÊcio∏a katolickiego, traktujàc je jako instytucje feudalne, zmierzajàce do powstrzymania rozwoju kapitalizmu1.
Coraz bardziej dochodzàcy do g∏osu przedsi´biorcy przemys∏owi, pragnàcy
jedynie powi´kszenia w∏asnego kapita∏u, wykorzystujàc zasady wolnego rynku
doprowadzili równoczeÊnie do rozwarstwienia spo∏ecznego2. Nowoczesna cywilizacja techniczna wywo∏a∏a kryzys rzemios∏a, który przyczyni∏ si´ do olbrzymiej biedy wÊród rzemieÊlników. Ci zaÊ, pragnàc uniknàç bezrobocia, podejmowali si´ migracji wewn´trznej w poszukiwaniu pracy, która pomog∏aby im
zapewniç godziwe warunku bytowe. Jednak˝e twarde zasady wolnorynkowe jakie stawia∏ liberalizm b´dàcy na us∏ugach kapitalizmu doprowadzi∏ do dysproporcji spo∏ecznych wywo∏ujàc powstanie tzw. problemu spo∏ecznego. Nowa
klasa spo∏eczna, jakà byli robotnicy, jak równie˝ do niedawna ci´szàcy si´ powa˝aniem ludzie rzemios∏a, w obliczu narastajàcej biedy nie byli w stanie zainwestowaç w konkurencj´ ˝adnego kapita∏u poza kapita∏em w∏asnej pracy. Pozbawieni swoich warsztatów pracy, a tym samym Êrodków do ˝ycia, nieposiadajàcy swoich zrzeszeƒ, co powodowa∏o brak obrony w∏asnych interesów, stali si´
ludêmi niezaradnymi ˝yciowo tym samym popadajàc w olbrzymià n´dz´ tak˝e
1
J. K r a s u s k i, Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX wieku. Poznaƒ
1963, s. 63.
2
B. S u t o r, Etyka polityczna. Warszawa 1994, s. 260.
120
3/04/2006
20:01
Page 120
[2]
duchowà3. Ponadto nowoczesny liberalny laicyzm uaktywnia∏ antykoÊcielny
ruch, który zmierza∏ do ca∏kowitego ograniczenia wp∏ywu na sfer´ ˝ycia duchowo-spo∏ecznego w Niemczech. Doskonale rozumia∏ t´ sytuacj´ wroc∏awski
pose∏ parlamentu frankfurckiego, póêniejszy biskup, ks. kanonik Henryk
Förster, który przestrzega∏ przed nowà sytuacjà ekonomiczno-politycznà paƒstwa porewolucyjnego. Uwa˝a∏ on, ˝e KoÊció∏ katolicki, pr´dzej czy póêniej,
b´dzie skazany wy∏àcznie na w∏asne si∏y w pokonywaniu trudnych sytuacji spo∏ecznych, zw∏aszcza biedy, która coraz bardziej si´ nasila∏a4.
Widmo zagro˝eƒ nie uÊpi∏o czujnoÊci KoÊcio∏a katolickiego, który wszelkimi mo˝liwymi Êrodkami dzia∏ania zapobiega∏ degradacji ekonomiczno-duchowej spo∏ecznoÊci niemieckiej. Pomocnym w tym okaza∏y si´ katolickie
stowarzyszenia, które uaktywni∏y katolików w walce o swoje prawa, a równoczeÊnie pozwoli∏y KoÊcio∏owi na wypracowanie nowych sposobów przeciwdzia∏ania tzw. kwestii spo∏ecznej5. Szczególnà rol´ odegrali tutaj wybitni duchowni, których dzia∏alnoÊç promieniowa∏a na ca∏e Niemcy. Na pierwszym
miejscu nale˝y wymieniç mogunckiego biskupa Wilhelma Emmanuela von
Kettelera, który prowadzi∏ intensywnà dzia∏alnoÊç spo∏eczno-charytatywnà6.
Stworzy∏ on teori´ systemu gospodarczo-spo∏ecznego opartego na zasadach
moralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej. Od w∏adz paƒstwowych domaga∏ si´ realizacji
programu reform socjalnych, o które zabiega∏ s∏owem i piórem7, a dostrzegajàc niezdolnoÊç paƒstwa w rozwiàzywaniu problemów spo∏ecznych wzywa∏ do
czynnej mi∏oÊci chrzeÊcijaƒskiej8. Interesujàc si´ stanem rzemieÊlniczym zauwa˝y∏, ˝e ta grupa spo∏eczna znalaz∏a si´ pod wp∏ywem ukrytej propagandy
niewiary9. Jego spostrze˝enia odnosi∏y si´ zw∏aszcza do w´drujàcych czeladników, którzy w poszukiwaniu pracy opuszczali swój dom rodzinny, a znajdujàc si´ w obcym sobie Êrodowisku szybko zapominali o wartoÊciach moralnych wyniesionych z domu. Celem zapobie˝enia odst´pstw od moralnych za3
M. C z a p l i ƒ s k i, Sytuacja na Âlàsku u progu rzàdów biskupa Melchiora Diepenbrocka.
W: Kardyna∏ Melchior von Diepenbrock 1798-1853. Odnowiciel ˝ycia religijnego na Âlàsku. Red.
M. K a c z m a r e k, A. K i e ∏ b a s a, J. S w a s t e k. Wroc∏aw 2000, s. 28.
4
J. K ö h l e r, Die Tätigkeit Heinrich Försters auf der Versammlung der Deutschen Bischöfe
in Würzburg 1848. W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Red. B. S t a s i e w s k i.
Köln-Wien 1969, s. 480-481.
5
M. P a t e r, KoÊció∏ wroc∏awski wobec zagro˝eƒ doktrynalnych i duszpasterskich w XIX w.
Postawienie problemu. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red.
K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 117-118.
6
S. F e l, Ketteler Wilhelm Emmanuel. W: Encyklopedia Katolicka. T. 8. Lublin 2000, kol.
1367.
7
Zob. W. K e t t e l e r, Die Arbeiterfrage und das Christenthum. Mainz 1864.
8
Verhandlungen der ersten Versammlung des katholischen Vereins Deutschlands am 3. 4. 5.
und 6 October zu Mainz. Mainz 1848, s. 52.
9
O. P f ü l f, Bischof von Ketteler (1811-1877). Eine geschichtliche Darstellung. T. 2. Mainz
1899, s. 175-176.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 121
OPIEKA TOWARZYSTWA ÂW. WINCENTEGO Á PAULO
121
sad postulowa∏ za∏o˝enie sieci domów rzemieÊlniczych, w których czeladnicy
znaleêliby pomoc i opiek´10.
Grupa spo∏eczna zrzeszona w cechach rzemieÊlniczych znalaz∏a si´ tak˝e
w kr´gu zainteresowania ks. Adolfa Kolpinga, który podejmujàc si´ dzia∏alnoÊci spo∏ecznej, roztoczy∏ nad nià szczególnà opiek´, zmierzajàcà do poprawy
bytowej i naprawy obyczajów.
1. Adolf Kolping i jego dzie∏o
˚ycie Adolfa Kolpinga znaczone ci´˝kà pracà pozwoli∏o niemieckiemu spo∏ecznikowi na zrozumienie potrzeb spo∏ecznych, a trafne odczytanie znaków
czasu sk∏oni∏o go do urzeczywistnienia w czynie chrzeÊcijaƒskiej mi∏oÊci.
Urodzony w Kerpen 8.12.1813 r., pochodzi∏ z biednej, wielodzietnej, praktykujàcej rodziny katolickiej, w której panowa∏a atmosfera wzajemnego szacunku, wype∏niona mi∏oÊcià i zadowoleniem11. B´dàc najm∏odszym z ˝yjàcego
rodzeƒstwa dozna∏ przywileju dalszej edukacji, którà pobiera∏ w miejscowej
szkole elementarnej. Po jej zakoƒczeniu rozpoczà∏ nauk´ rzemios∏a u majstra
szewskiego, którà zakoƒczy∏ egzaminem, uzyskujàc dobry wynik. Nast´pnie
podjà∏ si´ pracy jako czeladnik, znajdujàc zatrudnienie w warsztatach szewskich w Sindorf, Düren i Lechenich12.
Zawodowa w´drówka w poszukiwaniu pracy ubogaci∏a Kolpinga w doÊwiadczenia niekoniecznie dobre. Pracujàc w rozmaitych warsztatach szewskich mia∏ okazj´ poznania wielu ludzi, a przede wszystkim zapoznania si´
z demoralizacjà wÊród czeladników. Olbrzymia ch´ç spe∏nienia m∏odzieƒczych marzeƒ o kap∏aƒstwie przynagla∏a Kolpinga do podjćia dalszej nauki, którà rozpoczà∏ w koloƒskim Gimnazjum Marzella. Tutaj 5-letni okres
nauki ukoƒczy∏ w terminie 3,5 roku sam starajàc si´ o zabezpieczenie finansowe celem op∏aty za szko∏´. Po uzyskaniu Êwiadectwa dojrza∏oÊci w 1841 r.
zapisa∏ si´ na Uniwersytet Monachijski celem podjćia studiów filozoficzno-teologicznych. W stolicy Bawarii nawiàza∏ szerokie i ˝ywe kontakty z katolickim ruchem odnowy religijnej, skupionym wokó∏ Jana Józefa Görresa.
Do jego grona nale˝a∏y wybitne osobistoÊci Êwiata nauki, mi´dzy innymi
profesorowie: historyk Ignacy Döllinger13, biblista Fryderyk Windisch-
10
M. P a t e r, Katolicki ruch polityczny na Górnym Âlàsku w latach 1848-1871. Wroc∏aw
1967, s. 94.
11
T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç b∏ogos∏awionego ksi´dza Adolfa Kolpinga (1813-1865).
Kraków 1999, s. 52.
12
W. H. S c h r ö d e r, Arbeitergeschichte und Arbeiterentwicklung, Industriearbeit und Organisationsverhalten im 19. und frühen 20. Jahrhundert. Frankfurt-New York 1978, s. 73-100.
13
R. ¸ u k a s z y k, D. O l s z e w s k i, Döllinger Johann Joseph Ignaz. W: Encyklopedia Katolicka. T. 4. Lublin 1995, kol. 44.
122
3/04/2006
20:01
Page 122
[4]
mann14, bp Jan Micha∏ Sailer15, a tak˝e filozof Franciszek von Baader16. Poglàdy „kr´gu Görresa” wywar∏y olbrzymi wp∏yw na przysz∏à dzia∏alnoÊç spo∏ecznà Kolpinga17. Z wieloma z nich utrzymywa∏ kontakty do koƒca swojego ˝ycia.
Po 3 semestrach, otrzymawszy zwyczajowe Êwiadectwo uczelniane, Adolf
Kolping opuÊci∏ Monachium i uda∏ si´ do Bonn, by na tamtejszym uniwersytecie kontynuowaç dalsze studia filozoficzno-teologiczne. Ich ukoƒczenie w marcu 1844 r. pozwoli∏o mu na wstàpienie do alumnatu koloƒskiego, by pó∏ roku
póêniej móc otrzymaç, przewidziane prawem kanonicznym, ni˝sze Êwićenia.
Dnia 13.04.1845 r. przyjà∏ z ràk sufragana koloƒskiego Antoniego Gotfryda
Claessena Êwićenia kap∏aƒskie.
Na pierwszà placówk´ duszpasterskà zosta∏ skierowany do parafii Êw. Wawrzyƒca w Elberfeld, gdzie pe∏niàc obowiàzki drugiego wikariusza podjà∏ si´
pracy katechetycznej. Tutaj dostrzeg∏ mo˝liwoÊç poÊwićenia si´ bez reszty
pracy na rzecz towarzyskiego kr´gu za∏o˝onego przez czeladników stolarskich,
Jana Gerlacha i Fritza Kampa18. Zainteresowanie tym kr´giem okaza∏ wpierw
nauczyciel szko∏y ˝eƒskiej, Jan Grzegorz Breuer, który przekszta∏ci∏ go
w Zwiàzek Czeladników i dla jego potrzeb opracowa∏ statut19. Statut ten zosta∏
jednak przepracowany obok Breuera, tak˝e przez Steenartza i Kolpinga, wikariuszy elberfeldzkich.
Mimo, i˝ Adolf Kolping nie zosta∏ pierwszym prezesem zwiàzku i nie pe∏ni∏
˝adnej funkcji w jego zarzàdzie, to jednak odgrywa∏ w nim znaczàcà rol´, doprowadzajàc do przekszta∏cenia go w pr´˝nie dzia∏ajàce stowarzyszenie. Od
momentu otrzymania prezesury zwiàzku, co nastàpi∏o w maju 1847 r., dà˝y∏ do
jego rozprzestrzenienia si´ na ca∏e Niemcy, jak równie˝ poza jego granice.
Punktem wyjÊcia dla dzia∏alnoÊci Kolpinga by∏a ÊwiadomoÊç zagro˝eƒ religijno-moralno-spo∏ecznych na jakie nara˝ona by∏a m∏odzie˝, zw∏aszcza rzemieÊlnicza20. Dlatego te˝ celem jej ratowania podjà∏ si´ trudu o˝ywienia ich
wiary21. Wiar´ uwa˝a∏ za ogniwo ∏àczàce cz∏owieka z prawami moralnymi, które dawa∏o cz∏owiekowi poczucie bezpieczeƒstwa, a w jej braku widzia∏ mo˝li-
14
H. J. K r a c h t, Adolf Kolping. Priester, Pädagoge, Publizist im Dienst Christlicher Sozialreform. Freiburg im Br. 1993, s. 56.
15
K. E n g e l b e r t, Johann Michael Sailers Beziehungen zu Breslau. Archiv für schlesische
Kirchengeschichte. T. 8: 1950, s. 180-184.
16
W. H r y n i e w i c z, Baader Franz Xaver Benedikt. W: Encyklopedia Katolicka. T. 1. Lublin 1995, kol. 1225.
17
T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 58.
18
F. J o r d e, Der katholische Gesellenverein zu Elberfeld. Seine Gründung und weitere Geschichte. Elberfeld 1896, s. 10.
19
R. V i t u s, Die Anfänge des katholischen Gesellenvereins zu Elberfeld. Wupperal 1933, s. 52.
20
E. M i c h e l, Adolph Kolping. Der Diakon des Gottes und unserer Zeit. Graz 1934,. s 10.
21
K. K u ê m a k, Kolping Adolf. ˚ycie i dzia∏alnoÊç. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Lublin
2000, kol. 392.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 123
123
woÊç zmian ca∏ej struktury spo∏ecznej22. Przeto istotnym Êrodkiem do o˝ywienia wiary mia∏o byç formowanie cz∏owieka, a polem dzia∏ania stowarzyszenia
sta∏y si´: rodzina, zawód i naród. To w∏aÊnie wiara, zawodowe kompetencje
i rodzina, zdaniem Kolpinga by∏y podstawà paƒstwa i spo∏eczeƒstwa oraz êród∏em narodowego i spo∏ecznego odrodzenia23. Ponowne przyjćie odrzuconych
wczeÊniej chrzeÊcijaƒskich zasad i wartoÊci mia∏o byç gwarantem skutecznych
reform spo∏ecznych. Tak ogólnie uj´ta przez Kolpinga pedagogika spo∏eczna
w ramach Stowarzyszenia Czeladników mia∏a na celu wychowanie Êwiadomych
i dobrych chrzeÊcijan, solidnych fachowców w dziedzinie zawodowej oraz porzàdnych obywateli majàcych wp∏yw na losy kraju24.
Adolf Kolping uwa˝a∏, ˝e tak zarysowany program niesienia pomocy m∏odzie˝y czeladniczej wymaga∏ zaznajomienia opinii publicznej z dzia∏alnoÊcià
Stowarzyszenia Czeladników czemu s∏u˝yç mia∏o przeniesienie jego agend do
wi´kszego miasta. W tym celu zwróci∏ si´ z proÊbà do kardyna∏a Geissela
o przeniesienie go w ramach pracy duszpasterskiej do Kolonii. ProÊba ta znalaz∏a przychylnà aprobat´ biskupa koloƒskiego. Otrzymujàc posad´ wikariusza
katedralnego pe∏ni∏ tak˝e obowiàzki kapelana biskupa pomocniczego Jana
Baudriego. Towarzyszàc mu w podró˝ach wizytacyjnych zapoznawa∏ si´ z warunkami ˝ycia czeladników w ca∏ej archidiecezji25. By∏ przekonany, ˝e w miar´
up∏ywu czasu opieka nad czeladnikami b´dzie szybko osiàgni´ta, a nowo powstajàce towarzystwa oka˝à swà pr´˝noÊç dzia∏ania. Na terenie Kolonii pomocnym w krzewieniu dzie∏a i zak∏adaniu zwiàzków czeladniczych sta∏ si´ nauczyciel religii ks. Christian Hermann Vosen, który póêniej okaza∏ si´ przeciwnikiem rozprzestrzeniania zwiàzku poza granice Kolonii. Po pó∏rocznej pracy
koloƒski oddzia∏ zwiàzku czeladników liczy∏ ju˝ 550 cz∏onków26. W zwiàzku
z szybkim wzrostem liczebnym zwiàzku dla jego celów Kolping naby∏ odpowiednie pomieszczenia, w których organizowano cotygodniowe spotkania,
a tak˝e za∏o˝y∏ specjalne hospicjum dla podró˝ujàcych czeladników. Celem
opieki duchowej zwróci∏ si´ do w∏adz koÊcielnych o udzielenie mu pozwolenia
na organizowanie w koloƒskim koÊciele franciszkaƒskim specjalnych nabo˝eƒstw dla czeladników27.
W tym samym czasie, dzi´ki zaanga˝owaniu ks. Franciszka Keberleta, powsta∏ w 1849 r. trzeci oddzia∏ Zwiàzku Czeladników w Düsseldorfie. Fakt ten
sk∏oni∏ Kolpinga do po∏àczenia zwiàzków terenowych z Elberfeld, Kolonii
22
F. K ö n i g, Mowa powitalna do cz∏onków Dzie∏a Kolpinga. W: Kolping buduje wspólnà
Europ´. Europejskie Dni Kolpinga. Salzburg 16-19 maja 1996. Kraków 1997, s. 10.
23
R. S z o s t a k, Kolping Adolf. MyÊl spo∏eczna. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Lublin
2002, kol. 393.
24
K. H o ∏ a, B∏ogos∏awiony Adolf Kolping i jego dzie∏o. Kraków 2003, s. 59.
25
H. J. K r a c h t, Adolf Kolping..., s. 150.
26
H. F e s t i n g, Adolph Kolping und sein Werk. Freiburg im Br. 1981, s. 38.
27
124
3/04/2006
20:01
Page 124
[6]
i Düsseldorfu w jeden Reƒsko-Westfalski Zwiàzek Czeladników, dla którego
opracowa∏ statut, majàcy byç podstawowym dokumentem obowiàzujàcym
w przysz∏oÊci wszystkie zwiàzki28. Podczas generalnego spotkania reƒsko-westfalskiego zwiàzku czeladników, które odbywa∏o si´ w Kolonii 9.11.1851 r.
uczestnikami byli tak˝e przedstawiciele zwiàzków czeladniczych z Aachen,
Bon i Wroc∏awia. W czasie jego obrad nastàpi∏a zmiana nazwy zwiàzku na Katolicki Zwiàzek Czeladników, co otworzy∏o drog´ do powstawania nowych
zwiàzków o charakterze rzemieÊlniczym29.
2. Katolicki Zwiàzek Czeladniczy we Wroc∏awiu
Popularyzatorem idei Zwiàzków Czeladniczych na Âlàsku by∏ proboszcz
Grodkowa ks. Ernest Nicht, który przyczyni∏ si´ do dynamicznego ich wzrostu
na ziemi nadodrzaƒskiej. Pierwsze tego rodzaju zrzeszenie powsta∏o we Wroc∏awiu w grudniu 1851 r.30 Cieszy∏o si´ ono wielkim poparciem Kolpinga, który
na poczàtku lipca 1852 r., odwiedzajàc Wroc∏aw, zapozna∏ si´ z jego dzia∏alnoÊcià. Mimo, ˝e wroc∏awskie stowarzyszenie z chwilà jego powstania liczy∏o zaledwie 18 cz∏onków, to po miesiàcu czasu mog∏o si´ poszczyciç 95, a w po∏owie
1853 r. 270 cz∏onkami. Byç mo˝e stan liczebny Katolickiego Zwiàzku Czeladników we Wroc∏awiu sprawi∏, ˝e podczas III Generalnego Zebrania, które odbywa∏o si´ w Kolonii 9.10.1853 r., dokonano poprawki do §18 statutu zwiàzku,
zgodnie z którà Wroc∏aw sta∏ si´ centralà zwiàzków dzia∏ajàcych na terenie
Âlàska31. Tym samym do wroc∏awskiej centrali przynale˝a∏y zwiàzki czeladnicze
dzia∏ajàce od 1851 r. w Nysie oraz powsta∏e w 1853 r. w K∏odzku, G∏ogowie,
Zi´bicach, Opolu i Âwidnicy Âlàskiej32. W przeciàgu nast´pnych 12 lat na terenie Âlàska odnotowano powstanie dalszych 50 Zwiàzków Czeladniczych.
W 1854 r. stowarzyszenie to zawiàza∏o si´ w Gliwicach, rok póêniej w Raciborzu, a w 1856 r. w Szombierkach. W nast´pnym roku dwa kolejne zwiàzki
w Baborowie i Prudniku przynale˝a∏y ju˝ do centrali wroc∏awskiej, do których
rok póêniej dokoptowa∏y oÊrodki z Dusznik Zdrój, G∏ogówka i Nowej Soli.
W 1859 r. powo∏ano do ˝ycia zwiàzki w Che∏msku, Koêlu, LeÊnicy i Nowej Rudzie, by rok póêniej cieszyç si´ powstaniem oÊrodków czeladniczych w Bielawie, Ko˝uchowie i Tarnowskich Górach. Rok 1861 przyniós∏ Stowarzyszeniu
K. H o ∏ a, B∏ogos∏awiony Adolf Kolping..., s. 64.
Generalversammlung des Rheinischen Gesellenbundes. W: Adolph Kolping-Schriften. Soziale Frage und Gesellenverein. T. 3, cz. 1. Red. R. C o p e l o v i c i, M. H a n k e, F. L ü t t g e n,
J. A. S t ü t t l e r. Köln 1985, s. 274-275.
30
P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholizismus in Schlesien. Von feinen
Anfängen bis zum Jahre 1880. Breslau 1925, s. 43.
31
T. B ∏ a s z c z y k, Katolickie zrzeszenia na Âlàsku w XIX wieku. Saeculum Christianum. R.
2005, nr 1, [w druku]
32
28
29
[7]
3/04/2006
20:01
Page 125
125
zawiàzanie si´ kolejnych zwiàzków w Kamiennej Górze, Kàtach Wroc∏awskich,
Mys∏owicach, Rybniku, Strzegomiu, Krapkowicach oraz Paczkowie, a w roku
nast´pnym tak˝e w Brzegu, G∏ucho∏azach, Bystrzycy, Jaworze, Wodzis∏awiu
Âlàskim, Strzelcach Opolskich, Ârodzie Âlàskiej, Âwiebodzicach, Wiàzowie
i Ujeêdzie. Zwiàzki Czeladnicze w Grodkowie, Jeleniej Górze, Nowogrodêcu,
Pyskowicach i Zgorzelcu powsta∏y w 1863 r., a w nast´pnym pojawi∏y si´
w Bardo Âlàskim, Gubiniu, Królewskiej Hucie, Lubsku, Wa∏brzychu i ˚aganiu.
W 1865 r. odnotowano powstanie zwiàzków na terenie Kowar, Legnicy, Lubania Âlàskiego, Pruszkowa oraz Âwiebodzina33.
Z tego przed∏o˝enia mo˝na dostrzec, ˝e wi´ksze miasta i miasteczka by∏y
podatnym gruntem, na którym wyrasta∏y i funkcjonowa∏y organizacje rzemieÊlnicze. Do 1871 r. istnia∏o na terenie diecezji wroc∏awskiej 71 Katolickich
Zwiàzków Czeladniczych, które rozwija∏y si´ z ró˝nym nasileniem, najbardziej
jednak w latach 60. XIX stulecia.
LiczebnoÊç poszczególnych zwiàzków by∏a bardzo p∏ynna i ulega∏a du˝ym
wahaniom, co sprawia∏o k∏opoty w ich funkcjonowaniu. Fakt ten spowodowany
by∏ ciàg∏a migracjà rzemieÊlników, którzy w nowych miejscach tymczasowego
pobytu zg∏aszali si´ do istniejàcych tam agend stowarzyszenia, by nie tylko korzystaç z ich pomocy, ale tak˝e braç czynny udzia∏ w ich pracach.
Zgodnie z za∏o˝eniami statutowymi oddzia∏y terenowe poszczególnych Katolickich Zwiàzków Czeladniczych, dzia∏ajàcych na terenie Âlàska, których prezesami byli zazwyczaj sami rzemieÊlnicy, roztacza∏y nie tylko opiek´ nad rzemieÊlnikami i Êwiadczy∏y im praktycznà pomoc w pog∏´bianiu ich uzdolnieƒ zawodowych, ale tak˝e zapewnia∏y im rozwój ˝ycia duchowego, które ustrzeg∏o
by, zw∏aszcza m∏odych czeladników, przed demoralizacjà. Organizujàc im prelekcje, wspólne Êpiewy, rozmowy i dyskusje, a tak˝e wspólnà zabaw´, jak równie˝ zapewniajàc rzemieÊlnikom odpowiednià lektur´ nie tylko chroniono ich
przed degradacjà spo∏ecznà, ale przede wszystkim starano si´ ich odwieêç od
deklasacji spo∏ecznej, czyli przekszta∏cenia si´ w najemnych robotników34. Od
cz∏onków zwiàzku domagano si´ moralnej poprawnoÊci, ˝ycia sakramentalnego, a przede wszystkim profesjonalizmu i predyspozycji do pracy niezale˝nie
od skali bezrobocia, które w tym czasie dotyka∏o warsztaty cechowe.
Wszystkie istniejàce Katolickie Zwiàzki Czeladnicze organizacyjnie podlega∏y Diecezjalnemu Zwiàzkowi Czeladniczemu, którego zadaniem by∏a koordynacja prac podleg∏ych mu zwiàzków oraz dba∏oÊç o realizacj´ ich celów. Pierwszym kuratorem i prezesem Diecezjalnego Zwiàzku Czeladników zosta∏ ks. Ernest Nicht, któremu ordynariusz wroc∏awski Henryk Förster powierzy∏
w 1863 r. funkcj´ prezesa, zlecajàc mu dba∏oÊç o skuteczne przestrzeganie sta-
33
34
H. J. K r a c h t, Adolf Kolping..., s. 527-540.
M. P a t e r, Katolicki ruch polityczny..., s. 97.
126
3/04/2006
20:01
Page 126
[8]
tutu zwiàzku oraz dalsze roztaczanie opieki nad m∏odzie˝à czeladniczà35. Wybór ks. Nichta na prezesa diecezjalnego zwiàzku nie by∏ przypadkowy. Ordynariuszowi wroc∏awskiemu znane by∏o jego zaanga˝owanie na rzecz ludzi rzemios∏a. Ju˝ w 1851 r. podczas jednego z cotygodniowych spotkaƒ wroc∏awskiego Katolickiego Zwiàzku Centralnego, którego prezesem by∏ ks. Józef Wick36,
poruszajàc zagadnienia spo∏eczne, ks. Nicht wskazywa∏ na potrzeb´ odbudowy
stanu Êredniego, którego dopatrywa∏ si´ w rzemieÊlnikach. Uwa˝a∏ ich za filar
spo∏ecznoÊci i gwarant pomyÊlnego rozwoju paƒstwa. Dlatego te˝ zachća∏
swoich s∏uchaczy do wspomagania rzemios∏a w utwierdzaniu jego w∏asnej godnoÊci przez co rzemieÊlnicy mogliby uzyskaç utraconà pozycj´ wÊród warstw
Êrednich, stajàc si´ podstawà mieszczaƒstwa. Ponadto, zachćajàc do idei zak∏adania Katolickich Zwiàzków Czeladniczych, wskazywa∏ na niebezpieczny
proces przechodzenia rzemieÊlników do proletariatu i zasilania jego szeregów37. Niezale˝nie od s∏usznoÊci tez postulatów ks. Nichta wroc∏awski Katolicki
Zwiàzek Centralny dostrzega∏ potrzeb´ jednoczenia rzemieÊlników i organizowania si´ ich w sprawnie dzia∏ajàcych stowarzyszeniach.
Diecezjalny Zwiàzek Czeladniczy w 1867 r. liczy∏ oko∏o 7000 cz∏onków, z czego 2400 stanowili cz∏onkowie honorowi. Jego majàtek w nieruchomoÊciach szacowano na 19000 talarów, a dzi´ki sk∏adkom donatorów i kasom oszcz´dnoÊciowym dysponowano 13200 talarami. Pieniàdze te w wi´kszoÊci by∏y przeznaczane na dofinansowanie potrzeb biednych rzemieÊlników, jak równie˝ wspomaganie bezrobotnych i niezaradnych ˝yciowo czeladników. By∏y one tak˝e
udzielane tym, którzy decydowali si´ na podró˝ celem znalezienia pracy38.
3. Towarzystwo Terminatorów we Wroc∏awiu
Oprócz Katolickiego Zwiàzku Czeladników od 1855 r. na Âlàsku dzia∏a∏o
tak˝e Towarzystwo Terminatorów, które powsta∏o dzi´ki inicjatywie wroc∏awskiego Towarzystwa Êw. Wincentego á Paulo39.
W ramach Konferencji opieki nad terminatorami zajmowano si´ ubogimi
ch∏opcami dla których wyszukiwano chrzeÊcijaƒskich majstrów, zlecajàc im
piecz´ nad m∏odymi terminatorami celem wyuczenia ich zawodu40. Obok
umo˝liwienia m∏odemu cz∏owiekowi zdobycia podstawowych wiadomoÊci
i umiej´tnoÊci zawodowych Towarzystwo Êw. Wincentego á Paulo czyni∏o staraT. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 96.
Zob. T. B ∏ a s z c z y k, Józef Wawrzyniec Wick – Êlàski dzia∏acz spo∏eczny (1820-1903). Saeculum Christianum. R. 10: 2003, nr 2, s. 217-228.
37
M. P a t e r, Katolicki ruch polityczny..., s. 95.
38
39
P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholizismus in Schlesien..., s. 43.
40
Jahrbücher des Vereins vom heil. Vincenz von Paul im Bereiche des Bisthums Breslau (dalej
Jhb). Breslau 1859, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 10.
35
36
[9]
3/04/2006
20:01
Page 127
127
nia o zachowanie czystoÊci wiary i pog∏´bienie ˝ycia duchowego ch∏opców, którzy byli powierzeni opiece Towarzystwa. Celem sta∏ego dozoru nad terminatorem Konferencja wyznacza∏a spoÊród w∏asnego gremium jednego cz∏onka Towarzystwa, którego zadaniem by∏o sta∏e dozorowanie poczynaƒ ucznia oraz zapoznawanie si´ z jego potrzebami materialnymi. Potrzebom tym, które by∏y
przedk∏adane wszystkim cz∏onkom Konferencji na comiesićznych spotkaniach, starano si´ zaradzaç w miar´ mo˝liwoÊci finansowych Towarzystwa. Ponadto ka˝dy terminator by∏ zaopatrywany przez Konferencj´ w ksià˝k´ dobrego prowadzenia si´, w której kompetentni majstrowie dokonywali odpowiednich wpisów przeznaczonych do powszechnej wiadomoÊci Konferencji. OdnoÊne uwagi majstrów zapisywane w ksià˝ce post´powania by∏y odczytywane
i podawane do wiadomoÊci wszystkich cz∏onków Konferencji i uczniów, wobec
których stosowano w zale˝noÊci od treÊci wpisu, bàdê pochwa∏´, bàdê nagan´.
Celem usunićia z∏a odpowiedzialny za terminatora cz∏onek Konferencji by∏
zobowiàzany do osobistego kontaktu z majstrem i wyjaÊnienia wszystkich okolicznoÊci z∏ego post´powania ucznia41. Zdarza∏y si´ jednak przypadki wyst´powania majstrów na drog´ sàdowà celem ukarania terminatorów za sprzeniewierzenia zawodowe. Ówczesny prezes Konferencji ks. Hauke wyra˝a∏ olbrzymie ubolewanie nad zaistnia∏à sytuacjà, sàdzàc, ˝e korzystniejszym dla ca∏ej
sprawy by∏oby przedstawienie Konferencji zaistnia∏ej sytuacji i wymierzenie
odpowiedniej kary, ani˝eli osadzanie terminatora w wi´zieniu, co jeszcze bardziej mog∏o mu w ˝yciu zaszkodziç ni˝ pomóc42.
Towarzystwo Êw. Wincentego á Paulo roztaczajàc opiek´ nad terminatorami
domaga∏o si´ od nich cotygodniowego uczestnictwa we Mszy Êw. oraz udzia∏u
w ˝yciu sakramentalnym43. Opieka duchowa roztoczona nad termiantorami
mia∏a byç gwarantem ochronienia ich przed upadkami moralnymi, w konsekwencji zaÊ przed demoralizacjà, a walka z desakralizacjà ich ˝ycia mia∏a przyczyniaç si´ do wzrostu duchowego powierzonych opiece terminatorów. Zdarza∏o si´ jednak, ˝e wi´kszoÊç majstrów, oboj´tnych religijnie, utrudnia∏o
uczniom uczestnictwo w niedzielnej Mszy Êw. W takim przypadku Konferencja
czyni∏a starania u majstra o umo˝liwienie uczniom wype∏niania praktyk religijnych, a w razie braku poprawy sytuacji stara∏a si´ o umieszczenie terminatora
u innego majstra, który wykazywa∏ godne czci zrozumienie dla potrzeb duchowych powierzonych mu uczniów44. Ta sytuacja wynika∏a niejednokrotnie z braku koniecznej znajomoÊci mistrzów rzemieÊlniczych, a zw∏aszcza ich konfesyjnej proweniencji45.
Jhb 1868, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 14.
Jhb 1865, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 20.
43
Jhb 1859, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 11.
44
45
41
42
128
3/04/2006
20:01
Page 128
[10]
Znalezienie odpowiedniego majstra, skorego do wspó∏pracy z Towarzystwem oraz ch´tnego do przyjćia na nauk´ przysz∏ego rzemieÊlnika nie by∏o
∏atwym zadaniem cz∏onków Towarzystwa46. Niejednokrotnie prezes Konferencji ks. Hoffmann kierowa∏ do majstrów apel, proszàc ich o pomoc w otoczeniu
troskà terminatorów i udzielenie im niezb´dnego wsparcia zarówno w utrzymaniu, jak równie˝ w przyjćiu na nauk´47.
Towarzystwo Êw. Wincentego á Paulo obok zabezpieczenia odpowiedniej
edukacji dla przysz∏ych rzemieÊlników czyni∏o starania o zaopatrzenie terminatorów w odpowiednià odzie˝ oraz zakup potrzebnych narz´dzi rzemieÊlniczych. Ponadto op∏aca∏o koszta egzaminów czeladniczych. WÊród
wydatków Konferencja zabezpiecza∏a tak˝e finanse, które potrzebne by∏y na
dokonanie op∏at za mieszkanie48. Podstawowym wydatkiem finansowym by∏o op∏acanie czesnego, które wraz z nap∏ywem terminatorów uszczupla∏o
kas´ Konferencji49.
Wychodzàc naprzeciw zapotrzebowaniom duchowym terminatorów, okazujàc tym samym trosk´ o uczestnictwo w ˝yciu sakramentalnym, prezes Towarzystwa Terminatorów ks. Hauke postanowi∏ wprowadziç od 1866 r. corocznà spowiedê i komuni´ Êw. dla uczniów. Inicjatywa ta mia∏a si´ odbywaç w koÊciele
Êw. Doroty w okresie wielkanocnym50. Celem uniknićia nat∏oku penitentów
proponowa∏, by terminatorzy odbyli wczeÊniej spowiedê w dowolnym koÊciele.
Od tego czasu Msza Êw. dla terminatorów poprzedzona sakramentem pokuty
i pojednania odbywa∏a si´ w 6 niedziel´ wielkanocnà i by∏a przygotowaniem do
Êwiàt Zes∏ania Ducha Êw.51 Mimo korzystnego dnia, jakim by∏a niedziela, nie
wszyscy terminatorzy mogli uczestniczyç w tym wa˝nym prze˝yciu duchowym,
poniewa˝ wi´kszoÊç z nich nie otrzyma∏a, nawet od katolickich majstrów, zezwolenia na opuszczenie stanowiska pracy52.
Z jeszcze wi´kszym problemem boryka∏a si´ Konferencja w czasie epidemii g∏odu, która nawiedzi∏a stolic´ Âlàska w po∏owie lat 60. XIX stulecia.
Wi´kszoÊç rzemieÊlników nie tylko, ˝e nie chcia∏o przyjmowaç nowych
uczniów, ale zdecydowani byli na zwalnianie dotychczasowych pracowników.
W takiej sytuacji Konferencja czyni∏a wielkie starania celem utrzymania dotychczasowych miejsc, a majstrów wspiera∏a dodatkowymi finansami53.
W tym celu czyni∏a wielkie zabiegi w pozyskaniu dobrodziei. WÊród nich
szczególnà rol´ odgrywa∏ ordynariusz wroc∏awski Henryk Förster, który cz´Jhb 1860, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 14.
48
49
50
51
52
53
T a m ˝ e, s. 13.
46
47
[11]
3/04/2006
20:01
Page 129
129
sto wspiera∏ dzia∏alnoÊç Towarzystwa Terminatorów54. WÊród dobrodziei Konferencji znaleêç mo˝na równie˝ nazwisko hr. Hoverdena55. Towarzystwo korzysta∏o tak˝e z legatów testamentowych, które mimo wszystko rzadko wp∏ywa∏y do kasy Konferencji56. Nik∏e zainteresowanie wsparciem finansowym
Towarzystwa Terminatorów wykazywali rzemieÊlnicy, którym, jak si´ wydawa∏o, najbardziej powinno zale˝eç na sprawnym funkcjonowaniu Konferencji57.
Do wsparcia finansowego Towarzystwa Terminatorów zobowiàzane by∏y poszczególne Konferencje, znajdujàce si´ na terenie Wroc∏awia58. Byç mo˝e
wiàza∏o si´ to z faktem, ˝e cz∏onkami Towarzystwa Terminatorów by∏o przynajmniej po dwóch przedstawicieli ka˝dej Konferencji parafialnej, którzy
w imieniu rodzimych Konferencji wspierali je finansowo i czynnie anga˝owali si´ na rzecz uczniów cechowych59.
W 1858 r. Towarzystwo Terminatorów liczy∏o 22 czynnych i 30 honorowych
cz∏onków60, a w 1865 r. dozna∏o znacznego spadku wykazujàc 15 czynnych i tyle˝ samo honorowych cz∏onków61. W nast´pnych latach nast´powa∏ nieznaczny
spadek czynnych cz∏onków z równoczesnym wzrostem cz∏onków honorowych.
Sprawozdanie za rok 1870 wykazuje czynny udzia∏ 12 cz∏onków, którzy wspierani byli przez 85 honorowych cz∏onków Towarzystwa62.
Ta nieznaczna liczba cz∏onków, którzy zobowiàzani byli do czynnego udzia∏u w pracach Konferencji ofiarnie poswića∏a swój czas, roztaczajàc w 1858 r.
opiek´ nad 50 terminatorami. Rok póêniej liczba ta wzros∏a do 70 uczniów.
Przyj´tych w opiek´ uczniów kszta∏cono w zawodzie szewskim, fryzjerskim,
krawieckim, blacharskim, dekarskim, kuÊnierskim, tapicerskim. Niektórych
uczono sztuki kominiarskiej, a tak˝e przygotowywano ich na przysz∏ych malarzy pokojowych63. W 1861 r. liczba uczniów wspomaganych przez Towarzystwo
Terminatorów po raz pierwszy przekroczy∏a setk´ i wynosi∏a razem 118 terminatorów. SpoÊród nich 3, po zdaniu odpowiednich egzaminów u majstra, wyzwoli∏o si´ i zosta∏o czeladnikami64. Cztery lata póêniej z powodu wielkiej p∏ynnoÊci uczniów, którzy wyuczyli si´ rzemios∏a i opuÊcili szeregi Towarzystwa,
liczba ich spad∏a do 69 terminatorów65.
56
57
58
59
60
Jhb 1859, [przeglàd dochodów i wydatków za rok 1858], s. 79.
61
62
63
64
65
54
55
130
3/04/2006
20:01
Page 130
[12]
Towarzystwo Terminatorów nie ustrzeg∏o si´ przed skutkami panujàcej epidemii, jaka w 1866 r. panowa∏a we Wroc∏awiu. Na choler´ zmar∏o wówczas 2
uczniów, którzy wkrótce mieli si´ wyzwoliç i tym samym zasiliç szeregi czeladników66.
Pomimo ogromu potrzeb i wielkiej liczby ch∏opców ch´tnych do skorzystania z pomocy Towarzystwa Terminatorów tylko nieliczna ich cz´Êç mog∏a doznaç troskliwej opieki, finansowego wsparcia i pomocy w wyuczeniu zawodu.
Tylko 80 terminatorów mog∏o liczyç na pomoc Towarzystwa w 1868 r., które
wszelkimi mo˝liwymi sposobami usi∏owa∏o pozyskaç Êrodki materialne celem
finansowego wsparcia potrzebujàcych uczniów67. Rok póêniej ich stan liczebny
ponownie wzrós∏ do 100 osób68.
W 1870 r. powsta∏ plan za∏o˝enia dla terminatorów szko∏y niedzielnej celem
doskonalenia ich w pisaniu, czytaniu oraz liczeniu. Zarzàd Konferencji dostrzega∏ u terminatorów nik∏à umiej´tnoÊç podstawowych zasad edukacyjnych, a celem ich rozwoju intelektualnego uwa˝a∏ za konieczne pomna˝anie dalszej wiedzy, którà terminatorzy zakoƒczyli na szkole elementarnej. Uwa˝ano równie˝,
˝e szko∏a powinna byç pomocna w przyswajaniu wiadomoÊci religijnych, które
wydawa∏y si´ ra˝àco niewystarczajàce. Pierwszà grup´ uczniów, którzy korzystali z dalszej edukacji stanowi∏o 50 terminatorów69. Spotykali si´ oni w ka˝dà niedziel´ w parafialnym koÊciele Êw. Wincentego, gdzie w godzinach popo∏udniowych pobierali nauk´ religii, a w okresie zimowym miejscem ich spotkaƒ by∏a
szko∏a Êw. Wincentego na terenie dawnego kompleksu poklasztornego premonstratensów70. Nauk´ religii udziela∏ im ks. Tatzel. Ponadto celem doskonalenia zawodowego urzàdzono tak˝e lekcj´ rysunku technicznego, którà prowadzi∏ nauczyciel Neumann71. Szko∏a niedzielna oferowa∏a tak˝e terminatorom
wype∏nienie wolnego czasu, organizujàc im tzw. radosne wieczory. W programie przewidziane by∏o czytanie wierszy, zw∏aszcza literatury pi´knej, ale równoczeÊnie zezwalano na zapoznawanie si´ z literaturà wspó∏czesnej awangardy artystycznej. Terminatorzy brali tak˝e udzia∏ w wystawianiu ma∏ych scenek, które
cz´sto sami przygotowywali oraz çwiczyli si´ w Êpiewie. Celem dozoru nad poprawnym post´powaniem i ochrony przed moralnym zepsuciem nie zapomniano o organizowaniu im zabaw, w których terminatorzy brali ch´tny udzia∏72.
Dba∏oÊç o sprawne funkcjonowanie szko∏y, jak równie˝ ochrona przed demoralizacjà i desakralizacjà ˝ycia le˝a∏a na sercu wszystkim cz∏onkom Towarzy-
68
69
70
71
T a m ˝ e.
72
T a m ˝ e.
66
67
[13]
3/04/2006
20:01
Page 131
131
stwa Terminatorów, a przede wszystkim jego prezesom. Na przestrzeni lat
1855-1871 prezesami Towarzystwa byli: ks. Hoffmann, ks. Hauke oraz ks. Laschynsky. W ciàgu 8 lat swojej dzia∏alnoÊci ks. Hoffmann wytyczy∏ program
dzia∏ania Konferencji i pilnie zabiega∏ o jego realizacj´. Po jego odejÊciu
w 1863 r. funkcj´ prezesa pe∏ni∏ ks. Hauke, wikariusz parafii Êw. Doroty we
Wroc∏awiu, który poszerzy∏ zakres dzia∏ania cz∏onków Konferencji o dozór duchowy nad terminatorami. Specjalnie dla ich duchowych potrzeb organizowa∏
w koÊciele Êw. Doroty wspólnà Msz´ Êw. i nabo˝eƒstwa, które poprzedzone by∏y spowiedzià. Od 1867r. funkcj´ prezesa Towarzystwa Terminatorów pe∏ni∏ ks.
Laschynsky, którego zas∏ugà by∏o za∏o˝enie szko∏y niedzielnej dla uczniów pozostajàcych na terminie u majstrów.
Podsumowanie
Zmiany polityczne, które dokona∏y si´ po WioÊnie Ludów (1848) doprowadzi∏y do przebudowy systemu spo∏eczno-gospodarczego w Niemczech. Wraz
z rozwijajàcà si´ gospodarkà system liberalnego kapitalizmu doprowadzi∏ do
kryzysu rzemios∏a oraz do olbrzymiej biedy wÊród rzemieÊlników, przyczyniajàc si´ tym samym do rozwarstwienia spo∏ecznego.
Tzw. problem spo∏eczny dotyka∏ nie tylko proletariat, ale równie˝ cechy
rzemieÊlnicze. Wzrost bezrobocia oraz brak perspektyw na lepszà egzystencj´
powodowa∏ cz´sto upadek moralny pewnych sektorów spo∏ecznych oraz desakralizacj´ ich ˝ycia duchowego. Naprzeciw tym problemom wychodzi∏y inicjatywy KoÊcio∏a katolickiego, a zw∏aszcza jego wybitnych przedstawicieli. Jednym z nich by∏ ks. Adolf Kolping, który wykorzystujàc doÊwiadczenia w∏asnego
˝ycia roztoczy∏ opiek´ nad rzemieÊlnikami, zak∏adajàc dla ich potrzeb Katolicki
Zwiàzek Czeladników. Zwiàzek ten, którego celem by∏a obrona m∏odzie˝y czeladniczej przed demoralizacjà poprzez obudzenie w nich wiary, rozwijanie zawodowych kompetencji oraz szczere umi∏owanie ˝ycia rodzinnego z odniesiem
do podstawowych zasad moralnych, powsta∏ tak˝e na terenie Âlàska w 1851 r.
Jego szybkie rozprzestrzenianie doprowadzi∏o do utworzenia we Wroc∏awiu
Diecezjalnego Zwiàzku Czeladników, którego prezesem zosta∏ ks. Ernest Nicht.
W ramach dzia∏ajàcego we Wroc∏awiu od 1848 r. Towarzystwa Êw. Wincentego á Paulo powsta∏o w 1855 r. Towarzystwo Terminatorów, którego zadaniem
by∏a materialna i duchowa opieka nad uczniami rzemieÊlniczymi. Towarzystwo
to zabezpiecza∏o przysz∏ym rzemieÊlnikom odpowiednià edukacj´ u majstrów
i zaopatrywa∏o terminatorów w odpowiednià odzie˝, wyposa˝ajàc ich tak˝e
w potrzebne narz´dzia rzemieÊlnicze. Ponadto op∏aca∏o koszta egzaminów
czeladniczych.
Szeroka dzia∏alnoÊç Towarzystwa Terminatorów znalaz∏a przychylne uznanie
opinii publicznej a wraz z Towarzystwem Czeladniczym przyczyni∏a si´ do zniwelowania kryzysu rzemios∏a i biedy wÊród rzemieÊlników.
132
3/04/2006
20:01
Page 132
[14]
OBHUT DER VINZENZVEREIN IN BRESLAU
ÜBER HANDWERKERLEHRLINGE (IM JAHREN 1855-1871)
Zusammenfassung
Politische Veränderungen nach der Völker-Frühling (1848) führten zum Umbau
des social-wirtschaftichen systems in Deutschland. Mit der industrialsation ist die Krise
des Handwerks entstanden und mit ihr auch große Elend der vielen Handwerker. Viele
waren Pleite.
In Rhamen der Vinzenzverein in Breslau (tätig seit 1848) ist auch im Jahr 1855
eine Lehring-Konferenz entstanden. Ihre Aufgabe war materielle und geistige Sorge
für Lehrlingen. Die Vereine half den Lehrlingen ersuchend für si´ gute Meister,
durch beschaffung des Werkzeugs und der Kleider. Außerdem bezahlte si´ auch
Prüfungsgeld. Wirksamkeit dieser Vereine fand Beifall in der Öffentlichkeit und zusamen mit der Gesellen Verein hat zur Milderung der Krise und des Not unter den
Handwerker beigetragen.
Übersetz von Ryszard Paszek SDS
3/04/2006
20:01
Page 133
12 (2005) nr 2
KS. JÓZEF MANDZIUK
ARCYBISKUP BOLES¸AW KOMINEK Z WROÇAWIA –
AUTOR LISTU BISKUPÓW POLSKICH DO NIEMIECKICH
Celem mojego wystàpienia1 jest ukazanie postaci arcybiskupa Boles∏awa
Kominka, jako autora s∏ynnego listu biskupów polskich do niemieckich, otwierajàcego drog´ do pojednania miedzy narodem niemieckim i polskim. Postaram si´ zwróciç uwag´ na kilka spraw, dotyczàcych najnowszej historii naszej
Ojczyzny i KoÊcio∏a polskiego w odniesieniu do Niemiec i tamtejszej spo∏ecznoÊci katolików. Podsun´ pewne myÊli do dalszej dyskusji, a czyni´ to jako kap∏an wroc∏awski, który w 1965 r. by∏ neoprezbiterem i wikariuszem wroc∏awskim. Wyszed∏em wić ze szko∏y wybitnego hierarchy Êlàskiego, który by∏ dumà
dla mieszkaƒców Wroc∏awia i ca∏ego Dolnego Âlàska. Szkoda, ˝e na naszà
konferencj´ naukowà nie móg∏ przybyç ks. infu∏at profesor Jan Krucina z Wroc∏awia, najbli˝szy wspó∏pracownik rzàdcy archidiecezji wroc∏awskiej w czasach
gomu∏kowskich.
W moim krótkim wystàpieniu, przygotowanym przez t´ noc, pragn´ zwróciç
uwag´ Szanownych S∏uchaczy na nast´pujàce zagadnienia:
1. Geopolityczne po∏o˝enie Polski powodowa∏o, ˝e cz´sto realizowaliÊmy
has∏o: Za naszà i waszà wolnoÊç! W czasach staropolskich prowadziliÊmy liczne
wojny: najwićej z Turcjà, a najmniej z Niemcami, podzielonymi na malutkie
paƒstewka, tworzàce Rzesz´. Dopiero Prusy, wyros∏e na ∏onie Rzeczpospolitej
poprzez sekularyzacj´ Krzy˝aków, doprowadzi∏y m.in. do rozbiorów i upokorzenia Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Potem przysz∏y trudne czasy „˝elaznego kanclerza” Otto von Bismarcka i tragiczne lata okupacji hitlerowskiej,
za która ponoszà odpowiedzialnoÊç Niemcy. Wojny koƒczy∏y si´ ró˝nymi traktatami pokojowymi, a w naszych czasach wprost powszechne sta∏o si´ dà˝enie
do pojednania. Po Soborze Watykaƒskim II nastàpi∏o pojednanie z Niemcami.
Du˝o mówi si´ o pojednaniu z Ukraiƒcami. Marzeniem wielu jest pojednanie
z Rosjà. Ostatnio ambasador Szwecji przeprosi∏ Polaków za ich atak na Jasnà
Gór´ podczas szwedzkiego „potopu”. Nie oczekujemy pojednania z Turcjà, bo
1
Wyk∏ad wyg∏oszony na mi´dzynarodowej konferencji naukowej pt.: Od pojednania do
wspó∏dzia∏ania. W 40. rocznice wymiany listów pomi´dzy biskupami polskimi a biskupami niemieckimi, odbytej w Warszawie w dniach 26-27 XI 2005 r.
134
3/04/2006
20:01
Page 134
KS. JÓZEF MANDZIUK
[2]
kraj ten nigdy nie uzna∏ rozbiorów Polski i to nam wystarcza. Z ca∏à mocà podkreÊlamy, ˝e pojednanie mi´dzy narodami w jednoczàcej si´ Europie mo˝e dokonaç si´ tylko na kanwie prawdy, z odrzuceniem k∏amstwa i niedomówieƒ. T´
zasad´ przekaza∏ nam nasz papie˝ Jan Pawe∏ II Wielki, piszàc w swojej ksià˝ce:
Wstaƒcie, chodêmy: „Istotnie nie wolno odwracaç si´ od prawdy, zaprzestaç jej
g∏oszenia, ukrywaç, nawet jeÊli jest to prawda trudna, a jej wyjaÊnienie wià˝e
si´ z wielkim bólem [...]. W tej sprawie nie ma kompromisów, ani oportunistycznego uciekania si´ do ludzkiej dyplomacji”2.
2. W idei pojednania ogromnà rol´ odegra∏ KoÊció∏ katolicki. W Polsce bowiem nie by∏o i nie ma innej si∏y moralnej, która zdo∏a∏aby zrealizowaç przykazanie „mi∏oÊci nieprzyjació∏”. W Republice Federalnej Niemiec ide´ pojednania podjà∏ najpierw KoÊció∏ ewangelicki. Hierarchia katolicka bowiem w latach 60-tych ciàgle jeszcze odczuwa∏a pewne „rozgoryczenie” po tym, co si´
sta∏o w 1945 r. Wprawdzie OpatrznoÊç Bo˝a sama rozwiàza∏a pewne problemy
poprzez Êmierç w lipcu tego˝ roku kardyna∏a Adolfa Bertrama, postaci kontrowersyjnej, a zarazem majàcej wielki autorytet w KoÊciele. Nawiasem mówiàc
po blisko 30 laty Polacy we Wroc∏awiu przygotowali tak wielki pogrzeb niemieckiemu biskupowi wroc∏awskiemu, ˝e sami Niemcy mogli o tym tylko pomarzyç3. OpatrznoÊç da∏a te˝ KoÊcio∏owi polskiemu wielkà postaç Prymasa
Augusta kardyna∏a Hlonda, który z ogromnym wyczuciem potrafi∏ rozwiàzaç
sprawy arcytrudne na tzw. Ziemia Odzyskanych. KoÊció∏ na Odrà i Wis∏a mia∏
te˝ odpowiednich ludzi, którzy w dobie Soboru Watykaƒskiego odpowiednio
przygotowali Naród na obchody Milenium Chrztu Polski. WÊród nich by∏ Prymas Tysiàclecia – Stefan kardyna∏ Wyszyƒski i arcybiskup Boles∏aw Kominek –
rzàdca archidiecezji wroc∏awskiej.
3. Stawiam tez´: w realizacji idei pojednania z Niemcami pierwsze skrzypce
gra∏ arcybiskup Kominek. Kardyna∏ Wyszyƒski poczàtkowo nie mia∏ „czucia
Niemiec”. Dotykajàc problematyki tzw. Ziem Odzyskanych, jako cz∏owiek
Wschodu ciàgle si´ uczy∏ i du˝o modli∏, zw∏aszcza podczas stalinowskiego odosobnienia4. Natomiast arcybiskup Kominek uchodzi∏ za najlepszego w ówczesnym gronie polskich biskupów znawc´ historii, literatury, filozofii i sztuki niemieckiej5. Z mocà podkreÊlam, ˝e nie by∏ on germanofilem6, choç pochodzi∏
z Górnego Âlàska, gdzie urodzi∏ si´ w Radlinie k. Rybnika, ucz´szcza∏ do szko∏y niemieckiej, zna∏ doskonale j´zyk niemiecki i mia∏ wielu przyjació∏ wÊród
J a n P a w e ∏ II, Wstaƒcie, chodêmy!. Kraków 2004, s. 147.
Zob. J. S w a s t e k, Âp. kardyna∏ dr Adolf Bertram ksià˝´- metropolita wroc∏awski. Nowe
˚ycie. R. 9: 1991, nr 22, s. 6-8.
4
Zob. J. M a n d z i u k, Prymas Tysiàclecia a Kosció∏ nad Odrà w dobie stalinizmu. Wroc∏awski Przeglàd Teologiczny. R. 9: 2001, nr 1, s. 99-111.
5
J. S w a s t e k, Kardyna∏ dr Boles∏aw Kominek jako prekursor integracji europejskiej. Dolny
Âlàsk. Nr 8: 2000, s. 123.
6
A. N o s s o l, ChrzeÊcijaƒstwo radykalne. Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 46, s. 15.
2
3
[3]
3/04/2006
20:01
Page 135
ARCYBISKUP BOLES¸AW KOMINEK Z WROÇAWIA
135
Niemców, jak np. biskupa Hengsbacha z Essen, czy biskupa Schaffrana
z Görlitz7. Dla niego liczy∏a si´ przede wszystkim „polska racja stanu” oraz
Ewangelia ze s∏owami „Modlitwy Paƒskiej: „I odpuÊç nam nasze winy, jak i my
odpuszczamy naszym winowajcom” (Mt 6, 12). Na Niemców patrzy∏ te˝ z wrodzonym sobie realizmem. Pami´tam jego s∏owa, wypowiedziane do nas, kleryków we wroc∏awskim Seminarium Duchownym, po przybyciu z Bawarii, gdzie
przebywa∏, jako jeden z pierwszych polskich hierarchów. Mówi∏ do nas (cytuj´
z pamići): „Niemcom powodzi si´ bardzo dobrze. Brzuchami si´gajà do ziemi. I sà to ci ludzie, którzy wojn´ przegrali...!” Ten ˝yciowy realizm by∏ cechà
charakterystycznà rzàdcy powojennego KoÊcio∏a wroc∏awskiego. Wszyscy darzyliÊmy go ogromnà sympatià i byliÊmy dymni, ˝e takiego mamy biskupa.
4. Arcybiskup Kominek mia∏ wizj´ zjednoczonej Europy jako kontynentu
ojczyzn i suwerennych paƒstw. Wzywa∏ do dialogu, budowania mostów, braterstwa, wybaczania, wykraczania poza granice w∏asnych paƒstw. To by∏ europejski dyplomata w pe∏ni tego s∏owa znaczeniu. Kiedy mu zarzucano, ˝e
w or´dziu jest za du˝o mowy o pojednaniu i przebaczeniu win (s∏ynne s∏owa:
„przebaczamy i prosimy o przebaczenie”), odpowiada∏, ˝e nie ma takiej
Ewangelii, o którà mo˝na walczyç przez szerzenie nienawiÊci. Piszàc or´dzie,
by∏ przekonany, ˝e nastàpi powolna zmiana mentalnoÊci Niemców i Polaków
w kierunku zgody i harmonijnej wspó∏pracy zarówno w dziedzinie duchowej,
jak i materialnej8. Bez wàtpienia by∏ jednym z prekursorów idei zjednoczenia
Europy i stawia∏bym go obok wielkich: Roberta Schumanna9 i Konrada Adenauera. By∏ on przekonany, i˝ zanim nastàpi zjednoczenie poszczególnych
paƒstw europejskich pod wzgl´dem ekonomicznym, politycznym i spo∏ecznym, musi przyjÊç pojednanie duchowe z przebaczeniem win, zaniedbaƒ i ró˝nych przejawów agresji.
5. Póêniejszy metropolita wroc∏awski w latach 60-tych odznacza∏ si´ wielkà
odwagà. Wydaje mi si´, ˝e w s∏owach „prosimy o przebaczenie” wzià∏ pod
uwag´ nie tylko Polaków, ale i mo˝e przede wszystkim Sowietów, grasujàcych
po Âlàsku. Polacy bowiem, przybyli z ró˝nych stron Êwiata, a zw∏aszcza zza
Buga, byli zdezorientowani sytuacjà „dzikiego Zachodu”, zmćzeni d∏ugà trasà w towarowych wagonach i ogarnići t´sknotà za „swoimi stronami rodzinnymi”. Oni po prostu nie wiedzieli za co majà przepraszaç, a jeszcze bardziej
dziwili si´, i˝ majà prosiç o przebaczenie. Wielu wspó∏czu∏o Niemcom wyp´dzanym z ich domów. Nawiàzywa∏y si´ nawet przyjaênie. Moja mama, która
straci∏a m´˝a w styczniu 1945 r. na froncie w Wadowicach, wprost zaprzyjaêni∏a si´ z Niemkà, wdowà po ˝o∏nierzu Wehrmachtu, który zginà∏ w Belgii. JeszK. W i g u r a, „Wyciàgamy do Was rće...”. Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 46, s. 10.
J. K r u c i n a, Kard. Boles∏aw Kominek – w dwudziesta rocznic´ Êmierci. Colloquium salutis. T. 25: 1993, s. 17.
9
Zob. J. K o w a l s k a, J. J a n u s z e w s k a, Aposto∏ Europy. Newsweek z 19 IX 2004, s. 48.
7
8
136
3/04/2006
20:01
Page 136
KS. JÓZEF MANDZIUK
[4]
cze po latach wspomina∏a, co si´ dzieje z mojà Helgà, która nie daje znaç
o sobie. Natomiast ˝o∏nierze Armii Czerwonej byli straszni. Czuli si´ zwyci´zcami, a zagarni´te tereny uwa˝ali niemal za swoje. Zabijali, gwa∏cili, rabowali
i wywozili wszystko co si´ da∏o, razem z obrazami, ksià˝kami i zegarkami,
a nawet rowerami. I za nich – jestem przekonany – biskupi polscy te˝ przeprosili, bo oni do przeprosin nie byli zdolni! Ta sprawa jest bardzo aktualna na
poczàtku XXI stulecia, kiedy Rosjanie prowadzà pertraktacje z Niemcami poza plecami Polaków.
Odwaga arcybiskupa Kominka uwidoczni∏a si´ te˝ w tym, ˝e móg∏ spodziewaç si´, jakie b´dà skutki zredagowanego przez niego listu. WrogoÊç re˝imu
komunistycznego odczu∏ ju˝ po przekroczeniu granicy w Zebrzydowicach, kiedy wraca∏ z Rzymu. Potraktowano go wprost poni˝ajàco10. By∏ przygn´biony,
ale nie za∏ama∏ si´. Pami´tam jego s∏ynne kazanie z 6 II 1966 r., wyg∏oszone
w katedrze wroc∏awskiej. Po spontanicznym wypowiedzeniu s∏ów: „Kto zwalcza pojednanie narodu polskiego z narodem niemieckim uderza w twarz polskà racj´ stanu”, rozleg∏a si´ po raz pierwszy burza aplauzu. KlaskaliÊmy d∏ugo, patrzàc z podziwem na polskiego biskupa, który by∏ naszym wroc∏awskim
ordynariuszem. Tymczasem montowano przeciwko niemu oskar˝enia i pomówienia. Za przyk∏ad niech nam pos∏u˝y fakt, ˝e na rynku w Jaworze postawiono szubienic´ i powieszono kuk∏´ biskupa. Chcia∏bym, aby Niemcy wiedzieli,
jak wysokà cen´ za pojednanie narodów musieli p∏aciç jego polscy realizatorzy. ÓwczeÊni biskupi niemieccy z powÊciàgliwoÊcià wyciàgn´li r´k´ do pojednania, gdy tymczasem biskupi polscy mieli ÊwiadomoÊç, ˝e ich wyciàgni´ta r´ka mo˝e byç odci´ta. Wszak premier Józef Cyrankiewicz w czerwcu 1956 r.
przestrzega∏ robotników poznaƒskich, ˝e mogà utraciç rće, gdy je podniosà
na w∏adz´ komunistycznà. Sàdz´, ˝e nadszed∏ ju˝ czas, aby powsta∏y opracowania, ukazujàce reakcj´ Polaków na prorocze or´dzie biskupów w poszczególnych rejonach kraju. Moim zdaniem, Polacy nie byli przygotowani na realizacj´ ewangelicznej zasady dotyczàcej mi∏oÊci nieprzyjació∏, gdy˝ zbyt Êwie˝e by∏y jeszcze rany strasznej drugiej wojny Êwiatowej. JeÊli jednak spo∏eczeƒstwo
polskie wkrótce zrozumia∏o wielkà ide´ pojednania – to by∏ swoisty cud w naszej najnowszej historii.
Koƒczàc moje wystàpienie pragn´ wyraziç nadziej´, ˝e w niedalekiej przysz∏oÊci powstanie wielka monografia poÊwićona jednemu z ojców jednoczàcej
si´ Europy. MyÊl´, ˝e zostanie odtajnione jego archiwum, przekazane do Warszawy na polecenie Prymasa tu˝ po Êmierci kardyna∏a przez ówczesnego rzàdc´ archidiecezji wroc∏awskiego ks. biskupa profesora Wincentego Urbana, mego nauczyciela, mecenasa i przyjaciela. OsobiÊcie myÊl´ ju˝ o t. 9 wielkiej „monografii milenijnej” dziejów KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku, który b´dzie po-
10
J. M o r a w i e c k i, Metry Jana Kruciny. Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 48, s. 12.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 137
ARCYBISKUP BOLES¸AW KOMINEK Z WROÇAWIA
137
Êwićony „erze kardyna∏a Kominka”. Mam nadziej´, ˝e z tych materia∏ów b´dà móg∏ w pe∏ni korzystaç.
Wybrana literatura:
K a n i a J., KoÊcio∏y Polski i Niemiec na powojennych drogach pojednania
obu narodów. W: Mistrz i Przyjaciel. Ksi´ga pamiàtkowa ku czci Ksi´dza Profesora Marka Tomasza Zahajkiewicza. Red. J. P a ∏ u c k i. Lublin 1997.
K i s i e l e w s k i S., Stosunki paƒstwo-KoÊció∏ w PRL. Warszawa 1981.
K r u c i n a J., Kardyna∏ Boles∏aw Kominek – w dwudziestà rocznic´ Êmierci.
Colloquium salutis. T. 25: 1993, s. 5-18.
M a n d z i u k J., S∏ownik ksi´˝y pisarzy archidiecezji wroc∏awskiej 1945-1993.
Warszawa 1997, s. 146-160.
P a t e r J., Kominek Boles∏aw. W: S∏ownik biograficzny katolickiego duchowieƒstwa Êlàskiego XIX i XX wieku. Red. M. P a t e r. Katowice 1996, s. 180-184.
S w a s t e k J., Kardyna∏ Boles∏aw Kominek jako prekursor integracji europejskiej. Dolny Âlàsk. Nr 8: 2000, s. 116-125.
S w a s t e k J., Kardyna∏ dr Boles∏aw Kominek jako rzàdca archidiecezji wroc∏awskiej 1956-1974. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe Diecezji Wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 338-363.
S w a s t e k J., Pasterz naprawd´ wielki. Z ˝ycia i dzia∏alnoÊci ksi´dza kardyna∏a dra Boles∏awa Kominka w latach 1956-1974. Dolny Âlàsk. Nr 2: 1996,
s. 248-291.
S w a s t e k J., Rzàdcy archidiecezji wroc∏awskiej 1945-1995. Wroc∏aw 1998.
S w a s t e k J., Troska arcybiskupa metropolity wroc∏awskiego o pojednanie
polsko-niemieckie. W: KoÊció∏ katolicki na Dolnym Âlàsku w powojennym 50-leciu. Red. I. D e c, K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1996, s. 100-119.
Wk∏adka: Ziarno pojednania. 1965-2005 Rocznica wymiany listów mi´dzy
polskimi i niemieckimi biskupami. W: Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 46,
s. 9-16.
Z i e l i ƒ s k i Z., KoÊció∏ w Polsce 1944-2002. Radom 2003.
Erzbischof Boles∏aw Kominek aus Wroc∏aw – Autor des Briefes der polnischen
Bischöfe an die deutschen Bischöfe
Zusammenfassung
In dem während der internationalen wissenschaftlichen Konferenz am 26-27. 11.
2005 in Warschau präsentierten Beitrag „Von der Versöhnung bis zur Zusammenarbeit” (zum 40. Jahrestag des Briefwechsels zwischen den polnischen und deutschen
Bischöfen) wurden folgende Fragen berücksichtigt: Die Idee der Versöhnung im sich
vereinigenden Europa und die Rolle Polens bei ihrer Verwirklichung; Die Bedeutung
der polnischen Kirche für den Prozess der Versöhnung mit Deutschland; Der Erzbichof
138
3/04/2006
20:01
Page 138
KS. JÓZEF MANDZIUK
[6]
Boles∏aw Kominek als der beste Kenner der deutschen Problematik im polnischen Episkopat in der Gomu∏ka – Ära; Die Vision eines geeinten Europas in der Tätigket vom
Erzbischof von Wroc∏aw; Der Ezbischof von Wroc∏aw Boles∏aw Kominek und sein Mut
bei der Verwirklichung der polnisch – deutschen Versöhnung.
Übesetzt von Tadeusz KuÊmierowski
3/04/2006
20:01
Page 139
12 (2005) nr 2
KS. BOGDAN STANASZEK
INWIGILACJA DZIA¸ALNOÂCI KAZNODZIEJSKIEJ
KOÂCIO¸A PRZEZ W¸ADZE PA¡STWOWE
NA PRZYK¸ADZIE DIECEZJI SANDOMIERSKIEJ
W LATACH 1945-1970
Ambona, która jest bardzo wa˝nym miejscem kontaktu duszpasterzy
z wiernymi, od samego poczàtku budzi∏a niech´ç nowej w∏adzy komunistycznej. Zresztà niech´ç by∏a odwzajemniona przez ksi´˝y, którzy jak wi´kszoÊç
spo∏eczeƒstwa postrzegali w nowej w∏adzy narzucony, obcy re˝im. Dawali
zresztà temu wyraz krytykujàc podczas kazaƒ niektóre posunićia rzàdu
i sympatyzujàc z niepodleg∏oÊciowym podziemiem. Wypowiedzi te niekoniecznie musia∏y mieç walor walki politycznej – cz´sto by∏y swoistà samoobronà, a wynika∏y z poczucia zagro˝enia dla wiary i KoÊcio∏a. Wydaje si´, ˝e
po zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej duchowni doÊç odwa˝nie artyku∏owali
swoje poglàdy. Wskazujà na to zachowane materia∏y UB, w których od
1946 r. stosunkowo cz´sto notowano „wrogie wobec obecnej rzeczywistoÊci
wystàpienia” ksi´˝y. Odnalezione zapisy sà zapewne przys∏owiowym „wierzcho∏kiem góry lodowej”. Trzeba przy tym pami´taç, ˝e bezpieka jako wrogie
odbiera∏a wszelkie wypowiedzi, nawet te zawierajàce dwuznaczne aluzje lub
nieÊmia∏e sugestie. Duchowieƒstwo na ogó∏ wykazywa∏o odwag´, nie spodziewajàc si´ zapewne ostrych reakcji w∏adz. Te zaÊ formu∏owa∏y oceny wrćz
Êmieszne, przypisujàc ksi´˝om, zgodnie z ówczesnà retorykà, poglàdy faszystowskie, reakcyjne, oskar˝ajàc o sympatyzowanie z bandami... Materia∏y
Êwiadczàce o „wrogiej” postawie duchowieƒstwa gromadzono od poczàtku
przejmowania w∏adzy w Polsce; z czasem mia∏y one zostaç wykorzystane jako
pretekst do stosowania represji, niekiedy do szanta˝u, by groêbami uwi´zienia zmusiç duchownego do wspó∏pracy z UB. Zadaniem niniejszego artyku∏u
jest prezentacja ocen formu∏owanych przez w∏adze w odniesieniu do kazaƒ
g∏oszonych w koÊcio∏ach diecezji sandomierskiej i polityki realizowanej
w tym wzgl´dzie. Zasadniczo skoncentrowano si´ na wystàpieniach ksi´˝y
w czasie mszy Êw. niedzielnych i innych uroczystoÊci koÊcielnych, przy czym
pomini´to kazania g∏oszone podczas misji i rekolekcji parafialnych oraz wizytacji biskupich, gdy˝ zagadnienia te przedstawiono w odr´bnych artyku-
140
3/04/2006
20:01
Page 140
[2]
∏ach1. Badaniami obj´to okres od zakoƒczenie drugiej wojny Êwiatowej do koƒca lat szeÊçdziesiàtych. Baz´ êród∏owà stanowià materia∏y gromadzone g∏ównie przez s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa, KW PZPR w Kielcach i administracj´ wyznaniowà przechowywane dziÊ w Archiwum Paƒstwowym w Kielcach, Archiwum
Akt Nowych w Warszawie i Instytucie Pamići Narodowej w Warszawie.
Kazania
Jak ju˝ wspomniano „wrogie wypowiedzi” biskupów i ksi´˝y starano si´ dokumentowaç od pierwszych chwil umacniania si´ nowej w∏adzy. Informacje o nich
czerpano z doniesieƒ tajnych wspó∏pracowników i informatorów UB; niekiedy
pozyskiwali je sami funkcjonariusze bezpieki, milicji lub innych urz´dów delegowani celem inwigilowania przebiegu uroczystoÊci koÊcielnych. Ju˝ w 1945 r.
PUBP w Sandomierzu uzyska∏ informacje, ˝e bp Lorek poleci∏, by ksi´˝a na ambonie krytykowali zarzàdzenia wydane przez rzàd w sprawie Êlubów cywilnych.
W zwiàzku z tym we wrzeÊniu 1945 r. szef UB odby∏ rozmow´ z biskupem domagajàc si´ wycofania tych zarzàdzeƒ. Ten jednak odmówi∏, wskazujàc, ˝e wystàpienia ksi´˝y wynikajà z przykazaƒ Bo˝ych, a „katolik nie mo˝e braç innych Êlubów
ni˝ koÊcielne”. Wed∏ug relacji bezpieki biskup by∏ bardzo stanowczy – stwierdzi∏,
˝e wystàpieƒ z ambony w obronie prawa Bo˝ego nikt nie mo˝e zabroniç duchowieƒstwu, „choçbyÊmy mieli byç wsadzeni do wi´zienia, albo nawet byç mćzennikami”. Kiedy kierownik PUBP ostrzega∏, ˝e krytykowanie rzàdu przez ksi´˝y
mo˝e si´ êle skoƒczyç spotka∏ si´ z ripostà biskupa: „jak mi´dzy ludêmi nie ma
idealnych, tak w ka˝dym Rzàdzie nie ma idealnych zarzàdzeƒ”2. Bezpieka dysponowa∏a tak˝e odbieranymi jako „wrogie” fragmentami kazaƒ samego biskupa,
które g∏osi∏ w katedrze sandomierskiej. We wrzeÊniu 1945 r. „w dniu uroczystoÊci spó∏dzielczej” nawiàza∏ on do zerwania konkordatu wskazujàc, ˝e „takie paƒstwo, które zerwa∏o autorytet [sic! – informator nie rozumia∏ zapewne wypowiedzi kaznodziei] nie daje ca∏kowitej wolnoÊci masom narodu”. JednoczeÊnie zapowiada∏, ˝e „nadchodzi czas rewolucji mi´dzynarodowej”, a w ludziach „pobudzi si´ wiara rzymskokatolicka i wtedy ka˝dy b´dzie mia∏ wolnoÊç, jaka by∏a dawniej”. Biskup mia∏ tak˝e krytykowaç sposób zwalczania opozycji politycznej
(„w takim kraju, w którym jest du˝o milicjantów, to tylko s∏ychaç huk granatów
i zamieszanie mi´dzy narodem”). Kaznodzieja nawo∏ywa∏ katolików do zrzesza1
Por. B. S t a n a s z e k, Polityka w∏adz PRL wobec misji i rekolekcji parafialnych w diecezji sandomierskiej w czasach stalinowskich. W: Ksi´ga pamiàtkowa ku czci Ksi´dza Profesora Dra hab.
Bonifacego Miàzka w 70. rocznic´ urodzin, red. K. A. K u c z y ƒ s k i, P. O b r à c z k a. Londyn
2005, s. 411-424; t e n ˝ e, Polityka w∏adz paƒstwowych w odniesieniu do wizytacji biskupich w diecezji sandomierskiej w latach pi´çdziesiàtych XX w. „Resovia Sacra” 9/10 (2002/2003), s. 127-138.
2
Biuro Udost´pniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamići Narodowej w Warszawie (dalej cyt. BUiAD IPN), sygn. IPN 01283/663, J4D s. 191, Raport z 15 IX 1945.
3
Tam˝e, J4D s. 193, Raport z 30 IX 1945.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 141
INWIGILACJA DZIA¸ALNOÂCI KAZNODZIEJSKIEJ KOÂCIO¸A
141
nia si´ w organizacjach koÊcielnych i nie uznawania Êlubów cywilnych3. Uwag´
bezpieki zwróci∏o równie˝ kazanie wyg∏oszone przez biskupa na zakoƒczenie roku – 31 XII 1945 r. Oceniano, ˝e sprawy religijne zosta∏y w nim umieszczone „na
tle politycznym”. Kaznodzieja oprócz wezwania do dzi´kczynienia Bogu za przetrwanie „strasznej okupacji niemieckiej”4 zachća∏ do trzeêwej oceny „wypadków zachodzàcych w kraju”. Mówi∏ o zerwaniu przez rzàd konkordatu ze Stolicà
Apostolskà5, a katolików zachća∏ do stworzenia jednolitego frontu i przeciwstawienia si´ „temu wszystkiemu”. Biskup nawiàzywa∏ do aktualnej sytuacji politycznej. Jego s∏owa mia∏y mocny wydêwi´k: „jest piàte przykazanie: nie zabijaj,
a u nas tak jak i podczas okupacji niemieckiej brat brata zabija niewinnie”.
W kazaniu wspomnia∏ te˝ o naruszeniu szóstego przykazania i podwa˝aniu znaczenia sakramentu ma∏˝eƒstwa. Wobec tych zakusów katolicy „powinni prowadziç si´ wed∏ug naszej wiary”6.
Macki bezpieki rozciàga∏y si´ szeroko, si´ga∏y tak˝e do ma∏ych parafii.
W 1946 r. zanotowano np., ˝e ks. Stefan Zagner, proboszcz ze Skórkowic krytykowa∏ z ambony Êluby cywilne. Wed∏ug UB odznacza∏ si´ on nienawiÊcià do
PRR i SL, a jego poglàdy mia∏y charakter „faszystowski”, choç jak oceniano
„dobrze si´ maskuje”7. Z kolei ks. Su∏ecki, w Makowie, gmina Skaryszew w dn.
22 IX 1946 r. mia∏ powiedzieç: „dzisiejsza demokracja jest takà, jakiej my nie
˝àdamy”8. Odwa˝ne wypowiedzi z ambony by∏y powodem wezwania na przes∏uchanie do UB w dn. 4 X 1947 ks. Seweryna Kiersztejna, proboszcza z Pionek9. Zarzucano mu, ˝e podczas kazania w niedziel´ 28 IX 1947 publicznie
stwierdzi∏ jakoby w Polsce istnia∏y szko∏y na wzór hitlerowski. Faktycznie odczyta∏ wówczas list episkopatu, w którym znalaz∏o si´ sformu∏owanie: „powsta∏y bowiem zak∏ady wychowawcze, które przyj´∏y za cel wychowanie tzw. cz∏owieka nowego, tj. cz∏owieka pozbawionego wiary, nie znajàcego ju˝ imienia
Chrystusa, na mod∏´ os∏awionych szkó∏ hitlerowskich”. Oficer Êledczy za˝àda∏
tak˝e wyt∏umaczenia wypowiedzi ksi´dza „o p´dzeniu ludzi do prac przymusowych w niedziele i Êwi´ta”, domagajàc si´ wskazania osób, które do tego zmuszano. Proboszcz uzasadnia∏, ˝e w fabryce w Pionkach zdarzajà si´ takie wy4
„WytrwaliÊmy na stanowisku i w tak krytycznych chwilach, kiedy na nasze miasto lecia∏y
pociski artyleryjskie, my w tej Êwiàtyni byliÊmy skupieni razem, czekajàc zwyci´stwa”.
5
Poprzedzi∏ to komentarzem: „po odzyskaniu niepodleg∏oÊci mówi∏o si´, ˝e wiara katolicka zostanie nienaruszonà,... wróg naszej wiary umie prowadziç walk´, zaczynajàc od najwa˝niejszych podstaw”.
6
Tam˝e, J4D s. 189-190.
7
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J15B3, J15B6. Zanotowano tak˝e: „lubi sobie popiç”,
co niewàtpliwie mia∏o s∏u˝yç skompromitowaniu duchownego.
8
Tam˝e, J14E10. W dn. 30 X 1946 r. zanotowano: „te wrogie wypowiedzi potwierdzajà si´.
Wykorzystaç do werbunku ks. Su∏eckiego”. Planów tych bezpiece nie uda∏o si´ zrealizowaç.
9
B. S t a n a s z e k, Kiersztejn Seweryn. W: Leksykon duchowieƒstwa represjonowanego
w PRL w latach 1945-1989. T. 2. Red. J. M y s z o r, przy wspó∏udziale J. ˚ u r k a. Warszawa
2003, s. 113-115.
142
3/04/2006
20:01
Page 142
[4]
padki. W czasie przes∏uchania musia∏ si´ tak˝e t∏umaczyç ze stwierdzenia
o ograniczaniu swobód obywatelskich w Polsce przez naciski i zmuszanie do
wst´powania do partii. Przes∏uchujàcy go funkcjonariusz bezpieki domaga∏ si´
podania konkretnych nazwisk. Ks. Kiersztejn odmówi∏, stwierdzajàc jedynie,
˝e s∏ysza∏ o tym od parafian10.
Przypadków takich by∏o znacznie wićej. Na poczàtku 1948 r. w Komitecie
Powiatowym PPR w Kozienicach sformu∏owano ocen´, ˝e „rozsadnikiem
szkodliwej propagandy jest kler, który próbuje zjednaç sobie spo∏eczeƒstwo
i wrogo nastawiç w stosunku do naszej partii, obecnej rzeczywistoÊci o ruchu
marksistowskiego”11. O g∏oszenie „wrogich kazaƒ” oskar˝ano tak˝e w 1948 r.
ks. Józefa Suligowskiego, prefekta z parafii Opatów12. Stopniowo akcja zastraszania ksi´˝y i wszechobecna atmosfera terroru sk∏ania∏a duchownych do
wi´kszej ostro˝noÊci. W czerwcu 1948 r. w sprawozdaniu KP PPR w Kozienicach oceniano, ˝e kler nie wyst´puje publicznie z atakami wobec ustroju,
a ogranicza si´ do walki z bezbo˝nictwem. Starajà si´ przyciàgnàç m∏odzie˝
i „cz´Êciowo to im si´ udaje”. W miesiàc póêniej potwierdzano wczeÊniejszà
diagnoz´ – w ogóle nie zaobserwowano wrogiej propagandy ze strony kleru:
„jeÊli chodzi o ambony, to ksi´˝a starajà si´ nie u˝ywaç ˝adnych politycznych
zwrotów... kler widocznie zmieni∏ taktyk´ post´powania w walce z rzàdem
i przodujàcymi organizacjami politycznymi”. Obserwowano natomiast propagowanie ksià˝ek i broszur, „Rycerza Niepokalanej” i „innych piÊmide∏”.
W niektórych parafiach sami ksi´˝a kolportowali je przed nabo˝eƒstwami13.
Bezpieka nadal jednak tropi∏a „wrogie wystàpienia”, a o zaliczenie danego
kazania do tej kategorii wcale nie by∏o trudno. W charakterystyce ks. Piotra
Nowaka, proboszcza z Rzeczniowa z 28 VII 1949 r. zanotowano, ˝e „wrogo
wyst´puje na kazaniach”14. Z kolei raport posterunkowego z Bia∏obrzegów do
Komitetu Powiatowego PZPR w Radomiu z 16 VIII 1949 r. zawiera∏ notatk´
z kazania wyg∏oszonego na Êw. Rocha przez „obcego ksi´dza” w koÊciele parafialnym. Kaznodzieja mówi∏: „Musicie stanàç frontem twardym do walki
i ostatniej kropli krwi przed tym huraganowym ogniem, który nas ogarnia ze
strony wschodniej...” Kazanie zawiera∏o aluzj´ do sytuacji w Grecji, gdzie nie
uda∏o si´ wprowadziç „wichury wschodniej”. Przestrogà dla s∏uchaczy by∏y s∏owa: „po krótkim czasie przekonacie si´ wszyscy, ˝e my pod sztandarem ojca
Êw. równie˝ postaramy si´ nie dopuÊciç wprowadzenia w Paƒstwie Polskim do
10
BUiAD IPN, sygn. IPN 0418/335, Pionki, 4 X 1947, Protokó∏ przes∏uchania Êwiadka. Ks.
Kiersztejn 15 IX 1948 r. zosta∏ aresztowany przez UB.
11
Archiwum Paƒstwowe w Kielcach (dalej cyt. APK), KW PPR w Kielcach, sygn. 191,
s. 199, Sprawozdanie. KP PPR w Kozienicach za okres od 1 XI 1947 do 1 IV 1948.
12
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J14E. O to samo oskar˝ano go w 1950 r. w Radomiu.
13
APK, KW PPR w Kielcach, sygn. 191, s. 231, Kozienice, 8 VII 1948, Sprawozdanie KP
PPR w Kozienicach za czerwiec 1948; s. 240, Sprawozdanie za lipiec 1948.
14
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J13A11.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 143
143
tego, aby nasze domy i nasze koÊcio∏y zosta∏y nam zamkni´te, a w domach, ˝eby budowali jakieÊ Êwietlice i kina, które sà naÊwietlone oderwania nas polskoÊci i wiary” [zachowano oryginalny styl]. Wed∏ug relacji milicjanta: „nast´pnie
ww. ks. krytykowa∏ nasz rzàd, ˝e gówniarze strzelajà i burzà krzy˝e, które si´
znajdujà blisko dróg i na wioskach”. Kaznodzieja mia∏ ca∏y czas krytykowaç
„nasz ustrój demokratyczny”15.
Skutecznym narz´dziem umo˝liwiajàcym w∏adzom zwalczanie uznanych za
„wrogie wypowiedzi ksi´˝y mia∏ byç dekret Rady Ministrów o ochronie wolnoÊci sumienia i wyznania z 5 sierpnia 1949 r. Teoretycznie mia∏ on zapewniç
ochron´ prawnà ludziom wierzàcym i niewierzàcym, w praktyce w∏adze wykorzystywa∏y go do represjonowania duchowieƒstwa (proboszczów wezwano na
rozmowy w celu „zakomunikowania” im nowego prawa, a faktycznie z zamiarem sondowania nastrojów i zastraszania)16. W Powiatowych Urz´dach Bezpieczeƒstwa sporzàdzono wykazy i charakterystyki ksi´˝y zaliczajàc ich do
czterech grup: pozytywnych, biernych, wrogich i nierozpoznanych. Akcja ta
mia∏a s∏u˝yç dezintegracji duchowieƒstwa i budowaniu opozycji wobec biskupa
ordynariusza, którego oceniano jako zdecydowanego wroga „obecnej rzeczywistoÊci”. Wed∏ug ocen kieleckiej UB „akcja zapoznawania ksi´˝y z dekretem
z 5 VIII 1949 r. o wolnoÊci sumienia i wyznania w pierwszym dniu wywo∏a∏a
wÊród ksi´˝y konsternacj´, obawiali si´ aresztowaƒ...”17.
Wydanie dekretu niewàtpliwie przyczyni∏o si´ do pacyfikacji nastrojów duchowieƒstwa. I sekretarz KP PZPR w Kozienicach w sprawozdaniu kwartalnym za listopad 1949 r. sformu∏owa∏ ocen´, ˝e kler nie wyst´pujà z takà propagandà jak to mia∏o miejsce przed dekretem. Obecnie zaÊ wi´kszy nacisk k∏ad∏
na zwiàzanie spo∏eczeƒstwa z KoÊcio∏em, pog∏´bienie zasad wiary katolickiej,
systematyczne ucz´szczanie do koÊcio∏a i spowiedzi. Sekretarz ocenia∏:
„Grzmià przeciw rozluênieniu wiernych, rozpuÊcie [...]. Tak to mi´dzy innymi
mia∏o miejsce w Pionkach, gdzie tamtejszy ks. Kiersztejn przed „Barbórkà” jakà urzàdzi∏a Wytwórnia w ten sposób wyst´powa∏. Masa ludzi bra∏a udzia∏
w mszy, a Barbórk´ obchodzono o 10.00. Przybyli z ˝onami na uroczystoÊç lecz
nie chcieli braç udzia∏u w taƒcach”. Podobnie sytuacja przedstawia∏a si´ w wioskach – sam sekretarz dostrzega∏ wi´kszà gorliwoÊç religijnà spo∏eczeƒstwa.
Ocenia∏ jednak, ˝e ludnoÊç wykazuje „biernoÊç i oczekiwanie”18.
15
APK, KW PZPR, sygn. 635, Sprawozdania, ankiety, oceny, uchwa∏y i raporty w sprawie
uchwa∏y watykaƒskiej i oÊwiadczenia rzàdu 1949 r., s. 45.
16
J. ˚ a r y n, KoÊció∏ a w∏adza w Polsce (1945-1950). Warszawa 1997, s. 233; J. ˚ u r e k, Przest´pstwa natury politycznej okresu Polski Ludowej w prawie karnym. W: Leksykon duchowieƒstwa
represjonowanego w PRL w latach 1945-1989. T. 1. Red. J. M y s z o r. Warszawa 2002, s. 339.
17
BUiAD IPN, sygn. IPN0419/102, t. 5 (charakterystyki sporzàdzono w lipcu 1949 r.). Por.
BUiAD IPN, sygn. IPN 0648/145, t. 2, Wyciàg z raportu okresowego 1-31VIII 1949 – Kielce.
18
APK, KW PZPR, sygn. 3306, s. 25, Kozienice, 9 XII 1949, Sprawozdanie kwartalne I sekretarza KP PZPR za listopad 1949.
144
3/04/2006
20:01
Page 144
[6]
Mimo narastajàcego z ka˝dym rokiem terroru wcià˝ na ambonach dawa∏y
si´ s∏yszeç odwa˝niejsze wypowiedzi. Wed∏ug materia∏ów bezpieki w kazaniu
na Êwi´ta Wielkanocne w 1950 r. ks. Jerzy Faliszewski w parafii Jedlnia, pow.
Kozienice powiedzia∏, ˝e „wróg dzisiejszy walczy z religià i koÊcio∏em, wtedy
kiedy odbywajà si´ nabo˝eƒstwa, w tym samym czasie za p∏otem odbywajà si´
zebrania, a wróg przez radio i pras´ mówi co innego, a co innego robi”19.
W sprawozdanie sekcji V Wydzia∏u V WUBP w Kielcach za trzeci kwarta∏
1950 r. zanotowano, ˝e w dn. 9 lipca „wrogie kazanie” wyg∏osi∏ ks. Czes∏aw Lisak, wikariusz z Paw∏owa. Mia∏ on powiedzieç: „Ziemia i plony pochodzà od
Boga, którà Bóg wydzier˝awi∏ jako jego w∏asnoÊç i nikt mu nie ma prawa odebraç, a ten kto odbiera jest niesprawiedliwym napastnikiem i wyst´puje przeciwko siódmemu przykazaniu. Bóg odda∏ ziemi´ na w∏asnoÊç, aby ka˝dy na
niej indywidualnie gospodarzy∏ jako na w∏asnej ziemi”. Wed∏ug zeznaƒ Êwiadków ludzie zrozumieli to jako zach´t´ do nie oddawania ziemi do tworzonej
w∏aÊnie spó∏dzielni we wsi Warszówek, zaÊ sam ks. Czes∏aw Lisak trafi∏ do wi´zienia20. UB zwróci∏o równie˝ uwag´ na kazanie ks. Stefana Su∏eckiego, wikariusza ze Skaryszewa, który w dn. 8 lipca 1950 r. podczas wizytacji parafii przez
bpa Lorka, zachća∏ parafian, by „nie dali si´ sk∏oniç szatanom do z∏ego”
i oderwaç od wiary. Nawiàza∏ te˝ do aktualnej kwestii „cudów”, twierdzàc, ˝e
te „by∏y i b´dà”. Wspomniany wikariusz usi∏owa∏ zaprosiç do koÊcio∏a „bioràc
ich za rće” dwóch funkcjonariuszy MO stojàcych obok bramy triumfalnej
przygotowanej na powitanie biskupa. Gdy milicjanci oparli si´ naleganiu,
ksiàdz mia∏ skomentowaç ich zachowanie do ludzi: „a to bydlaki”. Zeznania
trzech Êwiadków, którymi dysponowa∏o UB pozwoli∏y na skierowanie sprawy
do prokuratora Sàdu Okr´gowego w Radomiu21. Z kolei na odpuÊcie w Sulis∏awicach w dn. 8 IX 1950 r. dopatrzono si´ „wrogich akcentów” w kazaniu wyg∏oszonym przez ks. Króla z parafii Klimontów. Nawiàza∏ on do prowadzonej
akcji zbierania podpisów pod Apelem Sztokholmskim. Kaznodzieja pyta∏:
„Czy podpisy wstrzymajà wojn´? Czy b´dzie wojna? Czy prze˝yjemy?” Odpowiedê by∏a jednoznaczna: wojn´ mo˝e powstrzymaç tylko Chrystus22.
W I kwartale 1951 r. kierownik RdSW w Kielcach ocenia∏, ˝e wyg∏aszanie
„wrogich” kazaƒ przez ksi´˝y „obecnie nale˝y do rzadkoÊci”23. Nieco innà diagnoz´ sformu∏owano w sprawozdaniu sekcji V Wydzia∏u V WUBP w Kielcach
za II kwarta∏ 1951 r. Napisano tam, ˝e w kazaniach niektórych ksi´˝y nie bra19
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J3D3.
Tam˝e, J4A3.
21
Tam˝e, J4A3. W sprawozdaniu za IV kwarta∏ 1950 r. planowano, by zakoƒczyç Êledztwo
przeciw ks. Su∏eckiemu za wrogie wystàpienia, które „systematycznie si´ powtarzajà” i wystàpiç z wnioskiem o nakaz aresztowania.
22
Tam˝e, J4A4.
23
Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej cyt. AAN), UdSW, sygn. 7/2, s. 132-148,
Sprawozdanie RdSW w Kielcach za I kwarta∏ 1951.
20
[7]
3/04/2006
20:01
Page 145
145
kuje aluzji pod adresem ustroju Polski Ludowej, apelów do rodziców w sprawie wychowania dzieci i m∏odzie˝y w duchu katolickim i wytrwania w wierze
„w tak ci´˝kich czasach, jakimi sà rzekomo czasy obecne dla koÊcio∏a katolickiego”. Tak˝e podczas misji i rekolekcji zakonnicy „utwierdzali wiernych w fanatyzmie religijnym”24. W trzecim kwartale 1951 r. oceniano, ˝e chocia˝ oficjalnych wrogich wystàpieƒ jest znacznie mniej, to jednak kler wykorzystuje
„przyk∏ady odpowiednio dostosowane, które treÊcià sà skierowane przeciwko
ustrojowi i w∏adzy ludowej”25. Nie tylko poczucie zagro˝enia powstrzymywa∏o
ksi´˝y od dra˝nienia w∏adz. Przestrzega∏ przed tym tak˝e bp Lorek, który na
konferencji w dn. 10 X 1951 r. poleci∏ dziekanom, by przypomnieli duchowieƒstwu o koniecznoÊci przestrzegania wskazówek co do unikania na ambonie
„aluzji politycznych i wycieczek osobistych”26. W grudniu 1951 r. wed∏ug ocen
UB nie stwierdzono „wrogich wypowiedzi” z ambony, ksi´˝a natomiast zachćali wiernych do odbywania spowiedzi, ucz´szczania do koÊcio∏a, wychowania
m∏odzie˝y po katolicku, „g∏oszàc w tym duchu p∏omienne kazania”27. Funkcjonariusze UB przy pomocy „agentury, kontaktów poufnych i czynnika spo∏ecznego” przeprowadzili rozmowy z duchowieƒstwem w celu pozyskania go do
poparcia akcji planowego skupu zbo˝a. W wyniku tego „szereg ksi´˝y” zachća∏o z ambon do wype∏niania tej powinnoÊci. Wp∏ynàç na ksi´˝y usi∏owa∏ tak˝e
referent wyznaniowy z Sandomierza i II sekretarz KP PZPR tow. W∏odarski.
Wobec odmowy i powo∏ywania si´ proboszczów na zarzàdzenia ordynariusza
delegaci udali si´ do bpa Lorka, by wyda∏ nowe zalecania w tej sprawie. Jednak
ordynariusz okaza∏ stanowczoÊç, wskazujàc, ˝e zgodnie z porozumieniem mi´dzy rzàdem a episkopatem ambona ma s∏u˝yç wy∏àcznie do nauk religijno-moralnych i koÊcielnych. PUBP w Sandomierzu podkreÊla∏, ˝e akcja podj´ta
przez urz´dników powiatowych nie zosta∏a z nim uzgodniona28.
Wiosnà 1952 r. w∏adze dostrzega∏y wyraêne ró˝nice miedzy postawà ksi´˝y
w poszczególnych diecezjach nale˝àcych do województwa kieleckiego. Oceniano, ˝e „w ogóle ksi´˝a diecezji kieleckiej nie wyst´pujà z ambony z wrogimi wypowiedziami, czego nie mo˝na powiedzieç o ksi´˝ach z diecezji sandomierskiej, gdzie notowano sporo takich wypadków, zw∏aszcza w powiecie kozienickim”. Temat ten poruszono w rozmowie z bpem Lorkiem w Prezydium
WRN w Kielcach w dn. 20 V 1952 r. Sandomierskiemu ordynariuszowi
przedstawiono wówczas list´ ksi´˝y oskar˝anych o wrogie wystàpienia z ambony. Znaleêli si´ na niej: ks. Roman ˚ywczyk, proboszcz ze Âwier˝y Górnych („publikowa∏ z ambony ucznia Liceum Pedagogicznego w Kozienicach,
24
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J3D7.
Tam˝e, J3E3.
26
Tam˝e, J4A8.
27
Tam˝e, J4A11.
28
Tam˝e, J4B1, B3.
25
146
3/04/2006
20:01
Page 146
[8]
˝e nie ucz´szcza na religi´”, przez co rodzice odmówili udzielania synowi pomocy), ks. Jan Cha∏upczak, proboszcz z Brzeênicy („kiedy przyst´powano do
organizowania spó∏dzielni produkcyjnej w marcu 1952 r. chodzi∏ po kol´dzie
i wp∏ywa∏ ma miejscowà ludnoÊç, by nie przyst´powa∏a do spó∏dzielni”), ks.
Micha∏ Kozio∏ z Radomia (na odpuÊcie w parafii Wysokie Kolo powiedzia∏,
˝e „toczy si´ walka z religià, ˝e sà zrzucane krzy˝e”), ks. Stanis∏aw Nowakowski, proboszcz z Sieciechowa (w marcu „publikowa∏ cz∏onków PZPR, ˝e nie
chodzà do KoÊcio∏a i innych odwo∏ujà”), ks. Stefan Gliszczyƒski, proboszcz
z Kowali (mieszkaƒca swojej parafii z Ro˝ek, który „w rozmowie z ludêmi
wyrazi∏ si´, ˝e cz∏owieka stworzy∏a przyroda nazwa∏ z ambony g∏upim”), ks.
Jan Górka, proboszcz z Wrzeszczowa (wzywa∏ rodziców, których dzieci majà
wyjechaç na studia do ZSRR i pyta∏ „dlaczego posy∏ajà tam dzieci na zatracenie”), ks. Kazimierz Pelc z Ba∏towa (sporzàdza∏ wykazy uczniów Liceum
Rolniczego, którzy nie chodzili na religi´ i przesy∏a∏ informacje do ich parafii, proboszczowie zaÊ „publikujà tych uczni z ambony”). Takich wystàpieƒ
zdaniem w∏adz by∏o wićej, a stanowi∏o to wyraêne naruszenie dekretu o wolnoÊci sumienia i wyznania. Wiceprzewodniczàcy PWRN Stawecki poruszy∏
tak˝e spraw´ skupu mleka, zbo˝a i ˝ywca. Oczekiwa∏, ˝e bp Lorek wyda zarzàdzenie, by ksi´˝a „z ambony i w rozmowach zachćali do oddania paƒstwu zb´dnej im ˝ywnoÊci na wy˝ywienie robotników”. Ordynariusz sandomierski odcià∏ si´ jednak od tego ˝àdania, stwierdzajàc, ˝e poruszenie tego
tematu na ambonie jest niemo˝liwe, ale ksi´˝a mogà to zrobiç w indywidualnych rozmowach29.
Wkrótce po tym spotkaniu bp Lorek sam narazi∏ si´ w∏adzom kazaniem na
zakoƒczenie odpustu w Sulis∏awicach w dn. 1 VI 1952 r. Sprawozdania ubeckie by∏y precyzyjne: zanotowano nawet, ˝e przemówienie zosta∏o wyg∏oszone
z prowizorycznej ambony ustawionej na dziedziƒcu koÊcielnym. Ordynariusz
zachća∏ do czuwania i odpowiedzialnoÊci, do kupowania „póki jeszcze mo˝na” Biblii i ksià˝ek religijnych, na które „obecnie brakuje papieru”. Mówi∏:
„Patrzàc na was tak licznie zebranych widz´, ˝e nie obce wam sà tradycje narodu polskiego i wiary katolickiej [...]. Módlmy si´ szczególnie w dzisiejszych
czasach, kiedy tyle niewiary panuje, gdzie na ka˝dym kroku spotykacie si´
z zaprzeczeniem istnienia Boga i ˝ycia pozagrobowego [...]. Módlcie si´ za
aresztowane duchowieƒstwo, aresztuje si´ w dzisiejszych czasach kap∏anów,
biskupów, a nawet kardyna∏ów, wiernych katolików skazuje si´ na kar´ wi´zienia”. Uwag´ UB zwróci∏a te˝ pieÊƒ – „Serdeczna Matko”, którà ordynariusz zaintonowa∏ na zakoƒczenie uroczystoÊci. W celu zgromadzenia dokumentacji o „wrogim wystàpieniu” oficer Wydzia∏u Âledczego przes∏ucha∏
Êwiadków, zaÊ PUBP w Sandomierzu mia∏ przez agentur´ zbadaç nastroje lu29
AAN, UdSW, sygn. 18/325, Sprawozdanie z rozmowy z bpem Lorkiem, s. 2-4; por. APK,
KW PZPR, sygn. 3330, s. 36, Sprawozdanie z sytuacji wyznaniowej za okres wiosny 1952.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 147
147
dzi i komentarze zwiàzane z kazaniem biskupa30. W lipcu 1952 r. w materia∏ach sprawozdawczych wysy∏anych do MBP sekcja V Wydzia∏u V WUBP
w Kielcach odnotowa∏a wrogie wystàpienie ks. Wardzichowskiego z Che∏ma
Lubelskiego, który podczas pobytu u rodziny w Koƒskich w koÊciele wskazywa∏ na zagro˝enia czyhajàce na m∏odzie˝ podczas studiów – pyta∏: „có˝ z tego,
˝e b´dzie in˝ynierem, kiedy w duszy b´dzie zgnilizna?”. Oburzenie w∏adz wywo∏a∏o tak˝e kazanie wyg∏oszone przez ks. W∏adys∏awa Ràczkiewicza w czasie
40-godzinnego nabo˝eƒstwa w Koƒskich (18 lipiec). Mówi∏ on wprost: „dziÊ
ksi´˝om odbiera si´ prawo do nauki w szko∏ach, zarzuca si´ im, ˝e uczà dzieci
szowinizmu”. Apelowa∏ do s∏uchaczy, by „nigdy nie odst´powali od koÊcio∏a,
a na Êwiecie musi zapanowaç albo komunizm chrystusowy, który g∏osi mi∏oÊç
bliêniego, albo taki komunizm, który g∏osi wszelkà zemst´, wzajemne wyniszczenie i albo ludzie oddadzà dusze Panu Bogu, albo oddadzà jà w rće szatana”. Z kolei ks. Tomasz Kucharczyk z parafii Krzy˝anowice w kazaniu pi´tnowa∏ k∏amliwe twierdzenia jakoby papie˝ b∏ogos∏awi∏ Niemców w 1939 r. i, ˝e
„nie dba o Polsk´”. Uzasadnia∏: „takà wersj´ puszczajà êli ludzie, co chcieliby,
˝eby wiara katolicka nie istnia∏a [...]”. Natomiast ks. Marian Pa∏kiewicz, proboszcz z Solca nad Wis∏à w kazaniu powiedzia∏: „obecna demokracja chwali
si´ za∏o˝eniem szkó∏, przedszkoli, domów starców, bibliotek itp. Jest to nieprawdà, bo uprzednio zak∏adali je papie˝e jak Pius XI, a obecny Pius XII walczy o utrzymanie ich [...]”. Wskazywa∏ te˝, ˝e „przed wojnà by∏o wolno chodziç do koÊcio∏a, a dziÊ mamy trudnoÊci”31.
Materia∏y na ksi´˝y gromadzi∏o g∏ównie UB, jednak swojà sieç wywiadowczà w terenie posia∏a tak˝e partia. Informacje nap∏ywa∏y do komitetów powiatowych, a stàd przekazywano je do KW PZPR w Kielcach. Tam przy ich pomocy formu∏owano oceny aktualnej sytuacji, a niektóre kierowano z odpowiednimi wnioskami do UB. Przyk∏adowo w lipcu 1953 r. Referat Organizacji Masowych KW PZPR przes∏a∏ do WUBP w Kielcach oraz do RdSW w Koƒskich
oÊwiadczenie Êwiadka w sprawie kazania ks. Piotra Szymaƒskiego z parafii Bedlno, pow. Koƒskie. Wynika∏o zeƒ, ˝e w dn. 21 VI 1953 r. na sumie wspomniany ksiàdz zaatakowa∏ ZMP i „budujàcà si´ spó∏dzielni´ produkcyjnà”. Mia∏
wówczas powiedzieç: „M∏odzie˝ nasza zamiast przyjÊç do koÊcio∏a to zak∏ada
kó∏ka Stalina i tam czyta ksià˝ki przeciwko KoÊcio∏owi”. Proboszcz mia∏ rzekomo groziç og∏oszeniem nazwisk z ambony32.
Warto odnotowaç, ˝e w tym okresie wprowadzano zmiany przepisów liturgicznych dotyczàcych miejsca wyg∏aszania kazaƒ, co tak˝e nie usz∏o uwagi
w∏adz. Na konferencji dziekanów w Sandomierzu w dn. 27 X 1953 r. zalecano,
by „z kazaƒ wyg∏aszanych z ambon przejÊç na przemówienia wyg∏aszane ze
30
31
32
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J4D4-5.
Tam˝e, J4E11-13.
APK, KW PZPR, sygn. 3658, s. 58-58.
148
3/04/2006
20:01
Page 148
[10]
stopni o∏tarza”33. Zmiany jednak przyjmowa∏y si´ stopniowo, gdy˝ jeszcze
w maju 1954 r. w sprawozdaniu ROM odnotowano, ˝e „w niedziele i Êwi´ta kazania wyg∏aszano w wi´kszoÊci z ambon. By∏y te˝ wypadki, ˝e kazania wyg∏aszano równie˝ ze stopni o∏tarza”. W maju 1954 r. w kazaniach du˝o miejsca
poÊwićano „dogmatom Maryi”34.
Tematy religijne w 1954 r. dominowa∏y w przepowiadaniu kaznodziejskim.
W∏adze ocenia∏y, ˝e wroga cz´Êç kleru „przesz∏a z oficjalnie wyg∏aszanych wrogich kazaƒ na robot´ wićej zakonspirowanà, wykorzystujàc do tego rozmowy
indywidualne, plebanie, spowiedzi i ró˝ne skombinowane nabo˝eƒstwa i uroczystoÊci”35. W maju 1954 r. odnotowano „w kilku wypadkach wrogie wystàpienia ksi´˝y”. RdSW przy PWRN w Kielcach wystàpi∏ do Kurii Diecezjalnej
w Sandomierzu z wnioskiem o udzielenie ostrze˝enia ks. Janowi Rzuczkowskiemu i ks. Stefanowi Gliszczyƒskiemu. Ponadto kilku ksi´˝om udzielono ustnego upomnienia. Zastrze˝enia do ks. Gliszczyƒskiego, proboszcza parafii Kowala w powiecie radomskim wiàza∏y si´ z tym, ˝e nak∏ania∏ ludnoÊç, by nie wysy∏a∏a dzieci na wy˝sze uczelnie, twierdzàc, ˝e sà tam wychowywane na „lucyperów i wywrotowców”. Dodatkowo bez zgody w∏adz w kwietniu 1954 r. dokona∏ „wyÊwićenia domu w Kowali na kaplic´”, a w Oroƒsku poczyni∏ starania
zmierzajàce do erygowania nowej parafii. Natomiast w przypadku ks. Leona
Chojnackiego, proboszcza z Potworowa zarzuty dotyczy∏y kazania „na temat
moralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej”, a zw∏aszcza wymagaƒ stawianych wobec rodziców chrzestnych. Duchowny mówi∏ wówczas: „do koÊcio∏a nie chodzà, z ˝onami Êlubnymi nie mieszkajà, ˝yjà z innymi kochankami, a do koÊcio∏a proszà go
i chce byç chrzestnym, takiemu trzeba stanowczo odmówiç”. Wypowiedzià poczu∏ si´ dotkni´ty jeden z uczestników nabo˝eƒstwa, gdy˝ zinterpretowa∏ jà jako skierowanà do siebie. Ju˝ w koÊciele podjà∏ polemik´ z ksi´dzem, proszàc
o „bli˝sze wyjaÊnienia”, a nast´pnie uda∏ si´ na plebani´ i „wywo∏a∏ awantur´”.
W sprawozdaniu Referatu Organizacji Masowych zanotowano, ˝e wobec ks.
Chojnackiego nie wyciàgni´to ˝adnych wniosków, gdy˝ „jest on do zdjćia,
a jego odwo∏anie le˝y w Urz´dzie do Spraw Wyznaƒ w Warszawie”. Za poÊrednictwem Wydzia∏u Organizacji Masowych KC PZPR zabiegano o przyspieszenie za∏atwienia tej sprawy. Na marginesie sprawozdania do∏àczono notatk´:
„do zdjćia jeszcze d∏u˝szy czas, ale wnioski trzeba wyciàgnàç”36.
Korzystajàc z atmosfery zastraszenia w∏adze stara∏y si´ tak˝e wywrzeç nacisk
na episkopat, aby biskupi wydali rozporzàdzenia nakazujàce ksi´˝om wyg∏aszanie „pozytywnych kazaƒ na aktualne tematy gospodarcze”. Niewàtpliwie echem
takich zabiegów by∏a instrukcja w sprawie obchodów 10-lecia PRL podpisana
33
AAN, UdSW, sygn. 64/86, s. 11-12.
APK, KW PZPR, sygn. 3661, s. 92, Sprawozdanie ROM za maj 1954.
35
Tam˝e, s. 252, Informacje ROM za 1954 r.
36
Tam˝e, s. 98-99, Sprawozdanie ROM za maj 1954.
34
[11]
3/04/2006
20:01
Page 149
149
przez bpa Choromaƒskiego, nakazujàca wyg∏oszenie w dn. 22 VII 1954 r. kazania o mi∏oÊci Ojczyzny37.
Kazania ksi´˝y w∏adze ocenia∏y nie tylko na podstawie tego, co rzeczywiÊcie powiedzieli, ale doszukiwano si´ ró˝nego rodzaju sugestii i dwuznacznoÊci. Widaç to wyraênie w ocenia kazania wyg∏oszonego przez zakonnika ks.
Marcina Hulka z okazji odpustu w parafii Êw. Teresy w Radomiu (2-3
X 1954 r.). W uroczystoÊci uczestniczy∏ bp Lorek, 15 ksi´˝y i oko∏o 3 tys. wiernych. Kaznodzieja mówi∏ o przeÊladowaniach KoÊcio∏a w ciàgu wieków,
a zw∏aszcza po rozbiorach Polski. Na zakoƒczenie „z∏o˝y∏ d∏onie, uniós∏ w gór´, zwróci∏ si´ do o∏tarza i podniesionym g∏osem powiedzia∏: „Matko, spuÊç
nam promieƒ s∏oƒca””. W sprawozdaniu podkreÊlono: „Taki zwrot zastosowa∏
kilka razy, a za ka˝dym razem zwrot ten oznacza∏ coraz groêniejsze po∏o˝enie
narodu polskiego. Zakoƒczenie tego kazania klasyfikuje si´ jako jedna z zamaskowanych form wrogiego oddzia∏ywania na masy przeciw Polsce Ludowej.
S∏uchacze zrozumieli to po prostu tak, jakoby powiedzia∏: Panie, ratuj, bo giniemy w obliczu nadchodzàcego komunizmu”. Irytacj´ partyjnych urz´dników wzbudzi∏o te˝ drugie kazanie ks. Hulka. Wychwala∏ w nim Witosa za jego
postaw´ wobec w∏adz niemieckich w czasie II wojny Êwiatowej, kiedy nie przyjà∏ proponowanego stanowiska w organizowanym przez okupanta rzàdzie polskim, wiedzàc, ˝e nara˝a si´ na aresztowanie i wywózk´ do obozu. Partyjni
urz´dnicy tak˝e tu dopatrywano si´ sugestii: „w przebieg∏y sposób da∏ do zrozumienia ludnoÊci, aby polscy katolicy nie przyjmowali od w∏adz ˝adnego stanowiska w obecnych czasach, gdy˝ uwa˝a, ˝e w dalszym ciàgu jest okupacja
w Polsce, lecz w innej formie”. Bp Lorek podczas obiadu podzi´kowa∏ mówcy
„za tak podnios∏e nauki, którymi by∏ zachwycony”, przy czym chwali∏ jego
„mimik´ twarzy, gr´ doboru zwrotów i s∏ów przy odpowiedniej gestykulacji”.
W∏adze wojewódzkie natomiast zdecydowa∏y o wyciàgnićiu wobec ks. Hulka
„odpowiednich wniosków”38.
Takich zastrze˝eƒ nie budzi∏a jednak wi´kszoÊç kazaƒ, tak˝e tych wyg∏oszonych podczas Âwiàt Wielkanocnych w dn. 10-11 IV 1955 r. Nie stwierdzono
wówczas „wrogich wystàpieƒ”, choç kler „mocno mobilizowa∏ wiernych do
wiary w boga (sic!) i ˝ycie pozagrobowe”39. Podejrzanych wystàpieƒ na ambonie w 1955 r. w∏adze dopatrzy∏y si´ wićej. W czerwcu tajny wspó∏pracownik
„B-7” donosi∏ o wrogiej wypowiedzi ks. Stefana Su∏eckiego z Przytyka, który
w koÊciele apelowa∏: „módlmy si´ do Boga o Polsk´ prawdziwà i wolnà, za któ-
37
AAN, UdSW, sygn. 44/453, s. 4-5. W dn. 7 VI 1954 r. Jarosz informowa∏ UdSW, ˝e pismo
bpa Choromaƒskiego z 5 VI 1954 r. powielano w kurii celem rozes∏ania go na parafie.
38
APK, KW PZPR, sygn. 3662, s. 13-14, Sprawozdanie ROM za styczeƒ 1955; por. AAN,
UdSW, sygn. 64/86, s. 60. Poczàtkowo w∏adze nie zna∏y nazwiska kaznodziei, a okreÊlano go
jako o. Marcina, bernardyna z Krakowa.
39
APK, KW PZPR, sygn. 3662, s. 43, Sprawozdanie ROM za kwiecieƒ 1955.
150
3/04/2006
20:01
Page 150
[12]
rà tysiàce dobrych synów Polski t´skni w kraju i za granicà... Módlmy si´ o jak
najszybsze wyzwolenie naszej udrćzonej ziemi”. W zwiàzku z tym PUBP
w Radomiu otrzyma∏ zadanie udokumentowania wypowiedzi i podjćie ewentualnych dzia∏aƒ40.
Niektóre kazania w∏adze usi∏owa∏y wykorzystaç jako pretekst do wywarcia
wi´kszej presji na bpa Lorka. Podczas rozmowy, jakà przeprowadzono z nim
w dn. 2 VII 1955 r. przewodniczàcy Prezydium WRN w Kielcach wystàpi∏
z oskar˝eniem przeciw ks. Boles∏awowi Skwarliƒskiemu, wikariuszowi ze Staszowa, ˝e narusza dekret o wolnoÊci sumienia i wyznania. Ks. Skwarliƒski zdaniem w∏adz w dniu 9 czerwca z ambony „rzuca∏ klàtwy na rodziców, ˝e pozwolili dzieciom wyjechaç poza miasto na imprez´ kulturalno-rozrywkowà, a nie
wzi´∏y udzia∏u w procesji”. Przewodniczàcy PWRN podkreÊla∏, ˝e „to sà rzeczy niedopuszczalne” i domaga∏ si´ udzielenia ostrze˝enia i odwo∏ania ze Staszowa niewygodnego wikariusza. ˚àdanie mia∏o nawet szerszy zakres: „Prosz´ zwróciç uwag´, by ksi´˝a nie naruszali dekretu o wolnoÊci sumienia”. Biskup usi∏owa∏ broniç si´ wskazujàc na naruszanie dekretu o wolnoÊci sumienia przez w∏adze paƒstwowe. Przyzna∏ przy tym, ˝e ks. Skwarliƒski „za mocno
si´ wyrazi∏, ale to nie by∏a klàtwa, bo on nie ma prawa karaç klàtwami”. Zadeklarowa∏, ˝e „zwróci mu uwag´”, zaÊ sprawa odejÊcia ks. Skwarliƒskiego ze
Staszowa by∏a ju˝ przesàdzona – od 1 wrzeÊnia mia∏ rozpoczàç studia na
KUL-u w Lublinie41.
W sprawozdaniu ROW KW PZPR w Kielcach za paêdziernik 1955 r. pojawi∏y si´ zastrze˝enia do kazania ks. Stanis∏awa Resztaka, proboszcza z Bogorii,
pow. staszowski. W dn. 2 paêdziernika wyg∏osi∏ on kazanie dotyczàce Êwi´towania niedzieli, krytykujàc zebrania organizowanie w tym dniu, które jego zdaniem mia∏y odciàgnàç wiernych od wiary. Kaznodzieja zapewne mia∏ na myÊli
spotkanie kilku dru˝yn harcerskich, które odbywa∏o si´ w Bogorii. Ks. Resztak
zdawa∏ si´ byç pewny swego i podkreÊla∏, ˝e „praktykowanie uczuç religijnych
gwarantuje konstytucja Polski Ludowej”. Apelowa∏ do s∏uchaczy: „gdy b´dà
si´ zwracaç do was byÊcie szli na zebrania w niedziele, by tym odciàgnàç was od
koÊcio∏a, powiedêcie im, ˝e kto utrudnia praktykowanie marzeƒ religijnych
[sic! – tak zanotowano w sprawozdaniu] podlega karze do pićiu lat wi´zienia”. Kaznodzieja mia∏ przy tym powiedzieç, ˝e zebrania niedzielne „uprzykrzy∏y si´ nawet pracownikom Urz´du Bezpieczeƒstwa Publicznego”. W∏adze
ocenia∏y, ˝e kazanie wp∏yn´∏o ujemnie na frekwencj´ podczas zebraƒ, które
w tym dniu we wszystkich wioskach by∏y poÊwićone obowiàzkowym dostawom42. Niepokój funkcjonariuszy partyjnych budzi∏y tak˝e kazania ÊciÊle religijne, w których znajdowa∏o si´ wezwanie do refleksji nad ˝yciem. Obawiano
40
41
42
BUiAD IPN, sygn. 01283/954, J3 D4, Sprawozdanie za czerwiec 1955.
AAN, UdSW, sygn. 46/227, s. 1-8.
APK, KW PZPR, sygn. 3662, s. 118-119, Sprawozdanie za paêdziernik 1955.
[13]
3/04/2006
20:01
Page 151
151
si´ zapewne, ˝e mogà one przynieÊç skutek i sk∏oniç wiernych do radykalizacji
postaw. Zapewne z tych powodów zwrócono uwag´ na kazanie wyg∏oszone
w dniu „Êwi´ta zmar∏ych” w 1955 r. w parafii Êw. Józefa w Skar˝ysku – Kamiennej przez nieznanego ksi´dza. PodkreÊla∏ on, ˝e „ka˝dy musi pójÊç i z∏o˝yç swój
rachunek przed bogiem (sic!) ze swego post´powania”. Stwierdzi∏, ˝e spo∏eczeƒstwo mo˝na podzieliç na dwie grupy. Jedna „stoi nad pustkà i mówi, ˝e
koÊció∏ jest niepotrzebny, niepotrzebna jest spowiedê i uroczyste nabo˝eƒstwa”. Zwracajàc si´ do s∏uchaczy apelowa∏: „Zastanówcie si´, co robicie, bo
na was czeka sàd bo˝y”43. W kolejnym w sprawozdaniu ROW odnotowano
wrogie wystàpienie ks. Romana Kotlarza, wikariusza z Szyd∏owca, który w Bo˝e Narodzenie 1955 r. krytykowa∏ nauczycieli ze szkó∏ podstawowych „za ich
przekonania Êwiatopoglàdowe, nazywajàc ich m.in. ba∏wochwalcami”. Prezydium WRN w Kielcach za˝àda∏o, by kuria udzieli∏a mu ostrze˝enia. Ponadto
uwag´ w∏adz przyciàgn´∏y nauki g∏oszone przez jezuitów w koÊciele Êw. Teresy
w Radomiu „dla ludnoÊci ze wszystkich parafii” w dniach: 15, 22 i 19 stycznia
1956 r.. Pierwszà z nich poÊwićono mi∏oÊci i ma∏˝eƒstwu, drugà przyjaêni.
Jednak frekwencja podczas kazaƒ by∏a niewielka – w dn. 15 stycznia wynosi∏a
jedynie 180 osób44.
Wystàpienia oceniane jako „wrogie” nale˝a∏y w tym czasie do rzadkoÊci.
Kierownik Referatu Organizacji Wydzielonych KW PZPR w Kielcach charakteryzujàc sytuacj´ w województwie kieleckim na Egzekutywie KW 28 II 1956 r.
ocenia∏, ˝e w 1955 r. nastàpi∏a zmiana w dzia∏alnoÊci kleru w stosunku do roku
poprzedniego. Ksi´˝a unikali oficjalnych „wrogich wystàpieƒ”, a ca∏y wysi∏ek
skierowali na kontakty indywidualne w konfesjonale, na plebanii, dà˝àc do
„o˝ywienia ˝ycia rodzinnego”45.
Zmiany polityczne w Polsce 1956 r. poczucie mniejszego zagro˝enia dodawa∏o duchowieƒstwu odwagi do bardziej stanowczych wystàpieƒ. Wniosek taki
nasuwa si´ po analizie materia∏ów i raportów SB z 1958 r. W jednym z nich
z 12 VIII 1958 r. zanotowano, ˝e „najbardziej pospolità formà wrogiej dzia∏alnoÊci kleru jest wykorzystywanie ambon do wystàpieƒ szkalujàcych obecny
ustrój, parti´ i w∏adz´ ludowa”. Tego rodzaju dzia∏alnoÊç w szczególnoÊci
w Êrodowiskach wiejskich ksi´˝a prowadzili – w ocenie SB – pod os∏onà kultu
religijnego46. Kolejny raport, który trafi∏ na biurko I sekretarza KW PZPR
w Kielcach zawiera∏ streszczenie kazania ks. Stefana Zygmunta, wikariusza
z Kunic. Podczas odpustu w S∏awnie, pow. Opoczno mówi∏ on o zaostrzajàcej
si´ walce w∏adz paƒstwowych z religià i KoÊcio∏em oraz groêbà komunizmu
43
Tam˝e, s. 132, Sprawozdanie ROM za listopad 1955.
APK, KW PZPPR, sygn. 3668, s. 17-18, 20, Sprawozdanie ROW za styczeƒ 1956.
45
APK, KW PZPR, sygn. 205, s. 206.
46
APK, KW PZPR, sygn. 503, s. 180, Charakterystyka kontrwywiadowcza kleru z 12
VIII 1958.
44
152
3/04/2006
20:01
Page 152
[14]
w Polsce. Wiernych wzywa∏ do „wytrwa∏ej walki i ochrony wiary”. Bezpieka
zwroty tego typu kwalifikowa∏a jako „akcenty antypaƒstwowe”. Podobnie oceniono kazanie wyg∏oszone przez nieznanego ksi´dza na cmentarzu koÊcielnym
w Wólce Klasztornej, powiat Kozienice („szkalowa∏ ustrój PRL”). Na dodatek
kaznodzieja trzykrotnie wezwa∏ wiernych, by na kolanach z∏o˝yli przysi´g´, ˝e
b´dà broniç wiary i KoÊcio∏a „przed zalewem komunizmu”. SB z Kozienic
podj´∏a dzia∏ania, by ustaliç personalia ksi´dza i Êwiadków „wrogich wystàpieƒ”47. Natomiast w dn. 23 VIII 1958 r. kolejny raport SB przywo∏ywa∏ wypowiedzi ksi´˝y, którzy komentowali „wypadki cz´stochowskie” (rewizj´ i konfiskat´ ksià˝ek przeprowadzonà przez w∏adze w biurach Instytutu Prymasowskiego na Jasnej Górze w dn. 21 VII 1958 r.)48. Oceniano, ˝e by∏o to przedmiotem „wielu wypowiedzi” godzàcych w „interes paƒstwa”. Tez´ t´ mia∏o potwierdzaç kazanie wyg∏oszone przez ks. Leona Rafalskiego w Szewnej, który
powiedzia∏, ˝e „Szwedzi i Tatarzy napadali na klasztor, a teraz zrobi∏a to milicja”. Z kolei ks. W∏adys∏aw Godzwan z Mominy w powiecie opatowskim og∏osi∏ z ambony, ˝e organizuje pielgrzymk´ do Cz´stochowy w celu „przeb∏agania
NajÊwi´tszej Panienki za to, co uczynili jej ludzie”. G∏os w tej sprawie zabra∏
tak˝e bp Lorek, który w dn. 13 VIII 1958 r. skierowa∏ pismo do wszystkich proboszczów w sprawie zorganizowania modlitw „zadoÊçczyniàcych NMP”. Sam
bp Piotr Go∏´biowski zaleca∏ ksi´˝om, by „w umiej´tny sposób, „nie dra˝niàc
drugiej strony” uÊwiadamiali wiernych o istocie tego zagadnienia”. Chodzi∏o
o wynagrodzenie za zniewag´, jakiej dopuÊci∏y si´ w∏adze na Jasnej Górze,
„obra˝ajàc uczucia religijne i narodowe Polaków”49.
Kolejnà akcjà w∏adz zmierzajàcà do wzrostu napićia w relacjach z KoÊcio∏em by∏o usuwanie krzy˝y ze szkó∏ (prze∏om sierpnia i wrzeÊnia 1958 r.). Sk∏oni∏o to niektórych ksi´˝y do wyg∏aszania kazaƒ w obronie krzy˝y. Okazjà do tego by∏o przypadajàce 14 wrzeÊnia 1958 r. Êwi´to Podwy˝szenia Krzy˝a Âwi´tego. Szczególne oburzenie w∏adz wywo∏a∏y wypowiedzi ks. Stefana Su∏eckiego,
proboszcza w Przytyku, który w dniu 14 IX 1958 r. godz. 9.00 podczas mszy Êw.
w koÊciele parafialnym wyg∏osi∏ p∏omiennà mow´ nawiàzujàcà do bie˝àcych
wypadków. „ÂciÊle tajny” raport ze stenogram kazania przekazano I sekretarzowi KW PZPR. Ks. Su∏ecki nawiàza∏ do poni˝ania krzy˝a, które dokonywa∏o
si´ na „naszych oczach”. Ocenia∏, ˝e „dzisiejsze czasy pe∏ne [sà] perfidii i pod∏oÊci” oraz ataków na ksi´˝y, „na sukni´ kap∏aƒskà, choç ona czarna, a patrzy
47
Tam˝e, s. 172, Meldunek doraêny SB z 16 VIII 1958.
Por. A. D u d e k, Paƒstwo i KoÊció∏ w Polsce 1945-1970. Kraków 1995, s. 68-71. Na poczàtku sierpnia wydarzenia te by∏y przedmiotem dyskusji wÊród ksi´˝y, którzy jednak do czasu otrzymania oficjalnych. instrukcji z kurii powstrzymywali si´ z publicznym wypowiadaniem
swoich opinii. Por. APK, KW PZPR, sygn. 503, s. 188-189, Informacje SB dla I sekretarza z 5
VIII 1958.
49
APK, KW PZPR, sygn. 503, s. 166, Informacje SB z 23 VIII 1958.
48
[15]
3/04/2006
20:01
Page 153
153
si´ [na nià] nieraz z furià jakiegoÊ rozjuszonego zwierza z czerwonà p∏achtà”50.
Zapewne to ostatnie sformu∏owanie rozsierdzi∏o komunistów, którzy domagali si´ od w∏adz koÊcielnych usunićia ks. Su∏eckiego z Przytyka. Sprawa ta sta∏a
si´ przedmiotem powa˝nego kryzysu w stosunkach mi´dzy sandomierskà kurià
a w∏adzami wyznaniowymi w 1959 r.
Stopniowo jednak napi´ta sytuacja wycisza∏a si´. Sprawozdanie WdSW
w Kielcach za IV kwarta∏ 1958 r. zawiera∏o uspokajajàcà diagnoz´: „wrogie wypowiedzi z ambon pod adresem w∏adz paƒstwowych i ustroju w okresie sprawozdawczym nieco zmala∏y”51. Bezpieka ocenia∏a, ˝e wp∏yw na t´ sytuacj´ mia∏
bp Lorek, który po powrocie z konferencji episkopatu zaleci∏ ksi´˝om swojej
diecezji, aby „nie zajmowali si´ politykà w czasie g∏oszonych kazaƒ itp., gdy˝
w∏adze paƒstwowe na to zwracajà uwag´ i w konsekwencji czynione sà zarzuty
ze strony tych w∏adz Episkopatowi, co utrudnia dzia∏alnoÊç hierarchii koÊcielnej”. Ordynariusz sandomierski dzieli∏ si´ tak˝e obawami, ˝e po III zjeêdzie
PZPR sytuacja KoÊcio∏a ulegnie znacznemu pogorszeniu, gdy˝ walka prowadzona z religià przybiera coraz ostrzejsze formy. W podobnym duchu wypowiada∏ si´ do ksi´˝y na pogrzebie dziekana dekanatu szyd∏owieckiego bp Piotr
Go∏´biowski52. Stopniowo w∏adze zwraca∏y coraz baczniejszà uwag´ na przemówienia tego hierarchy. W kazaniu poÊwićonym Maryi wyg∏oszonym 9
V 1959 r. w S∏upicy sandomierski sufragan wspomnia∏ o uwi´zieniu papie˝a
Piusa VII przez Napoleona. Pos∏u˝y∏o mu to do refleksji, ˝e w dziejach KoÊcio∏a zdarzajà si´ ró˝ne okresy – sà radoÊci, ale te˝ przeszkody. Wypowiedê t´
w∏àczono do „Biuletynu Informacyjnego KW PZPR w Kielcach” nr 2
z VI 1959, gdzie opublikowano tak˝e materia∏y kurialne z tematami kazaƒ niedzielnych w trzecim roku Wielkiej Nowenny53. Wypowiedzi biskupa zaczerpni´to zapewne z meldunków bezpieki; jednak partia dysponowa∏a tak˝e materia∏ami zgromadzonymi przez komitety powiatowe. Przyk∏adowo w lipcu
1958 r. z KP PZPR w Staszowie przekazano do KW w Kielcach informacj´
o wystàpieniu bpa Go∏´biowskiego w parafii WiÊniowa. W kazaniu adresowanym do matek zachća∏, by swoje dzieci od najm∏odszych lat uczy∏y wiary
w Boga i KoÊció∏, gdy˝ jedynie wtedy „mogà byç póêniej naprawd´ dobrymi
i uczciwymi Polakami”. Biskup wypowiedzia∏ si´ tak˝e w sprawie przerywania
cià˝y, nazywajàc ten czyn barbarzyƒstwem54. Z kolei z raportu I sekretarza KP
PZPR w Sandomierzu pochodzi∏y informacje, z których wynika∏o, ˝e, w celu
uaktywnienia pracy duszpasterskiej i kontrolowania jej, zosta∏a powo∏ana grupa ksi´˝y tzw. kaznodziejów przy kurii biskupiej, której zadaniem b´dzie wy50
Tam˝e, s. 88-93.
APK, KW PZPR, sygn. 511, s. 204, Sprawozdanie WdSW za IV kwarta∏ 1958.
52
Tam˝e, s. 192-193, Informacje SB z 16 I 1959.
53
APK, KW PZPR, sygn. 883, s. 83-84, s. 94-95.
54
APK, KW PZPR, sygn. 510, s. 136, Informacja dotyczàca reakcyjnego kleru z 27 I 1959.
51
154
3/04/2006
20:01
Page 154
[16]
g∏aszanie kazaƒ z okazji ró˝nych uroczystoÊci koÊcielnych w poszczególnych
parafiach oraz opracowanie tematów kazaƒ dla ksi´˝y. Do grupy tej biskup powo∏a∏ „najbardziej reakcyjnych” ksi´˝y np. Stanis∏awa Grudziƒskiego, Jana
Koceniaka, Lucjana Wojciechowskiego, Micha∏a Koz∏a, W∏adys∏awa Korpikiewicza i innych55.
Mimo tych niepokojàcych sygna∏ów kielecki WdSW ocenia∏, ˝e w 1959 r.
nastàpi∏o pewne uspokojenie sytuacji. Obserwowano mniej „dzia∏aƒ kleru
przeciw w∏adzom”, co wynika∏o z obawy przed konsekwencjami. Nie notowano
te˝ „wrogich akcentów” w kazaniach56. Podobnà ocen´ sformu∏owano w numerze specjalnym „Biuletynu KW” z lutego 1960 r. („W czasie kazaƒ ogl´dniej si´
wypowiadajà”)57.
Kazania by∏y jednak nadal analizowane, gdy˝ traktowano je jako êród∏o potencjalnego zagro˝enia. Sekretarz KP PZPR w Sandomierzu donosi∏ np. o wypowiedziach bpa Go∏´biowskiego na odbywajàcym si´ w ramach Wielkiej Nowenny katedralnym nabo˝eƒstwie dla ojców (8 V 1960 r.). Zamieszczono tak˝e
relacje z kazaƒ w poszczególnych parafiach, m.in. przywo∏ano wypowiedê bpa
Go∏´biowskiego z wizytacji w Klimontowie („Rodzice: ˝àdajcie nauki religii”)58.
Informacje o krytycznych wobec w∏adz kazaniach pojawi∏y si´ w sprawozdaniu SB przes∏anym do Wydzia∏u Administracyjnego KW PZPR w Kielcach.
Wynika∏o z niego, ˝e w grudniu 1960 r. „po d∏u˝szej przerwie” na ambonach
znów by∏a mowa o zagro˝eniach dla KoÊcio∏a. Obserwowano te˝ „oddzia∏ywanie kleru” na ró˝ne warstwy spo∏eczne: inteligencj´, m∏odzie˝, personel s∏u˝by
zdrowia, ko∏a literackie59. W maju 1961 r. KP PZPR w Bia∏obrzegach alarmowa∏, ˝e podczas pogrzebu w parafii Stromiec kaznodzieja utyskiwa∏, ˝e w Polsce jest zbyt ma∏a troska o ludzi starszych60. O ponownym wzroÊcie krytycznych
wystàpieƒ z ambony informowa∏ prze∏o˝onych z MSW zast´pca naczelnika
Wydzia∏u III MO do Spraw Bezpieczeƒstwa w Kielcach mjr J. Jaskólski (10
I 1962 r.). Z raportu wynika∏o, ˝e w okresie Êwiàt Bo˝ego Narodzenia „iloÊç
wrogich wystàpieƒ i wypowiedzi kleru katolickiego znacznie wzros∏a”, a niektóre z nich uznano za „wichrzycielskie i prowokacyjne”. By∏y one skierowane
55
APK, KW PZPR, sygn. 892, s. 1-4, Sandomierz, 1 IX 1959, Informacje I sekretarza KP
PZPR do KW.
56
APK, KW PZPR, sygn. 890, s. 8, Informacja WdSW o dzia∏alnoÊci kleru w województwie 1959. Por. sygn. 511, s. 38, Informacje WdSW z 25 IV 1959 r.: „z chwila ostrzejszych poczynaƒ w∏adz paƒstwowych, wyraênie maleje iloÊç wrogich kazaƒ, a natomiast – jeszcze nieÊmia∏o, ale zaczynajà ju˝ mieç miejsce pozytywne kazania [...]. W okresie od 1956 do 1959 r.
w ogóle ich nie by∏o”.
57
APK, KW PZPR, sygn. 921, „Biuletyn Specjalny KW” nr 2 z lutego 1960, s. 48.
58
APK, KW PZPR, sygn. 922, s. 151-156, Informacja z KP z Sandomierza z 20 V 1960.
59
APK, KW PZPR, sygn. 3366, s. 1-23, Kielce, 3 V 1961, Informacja Komendy MO Województwa Kieleckiego o pracy s∏u˝by bezpieczeƒstwa na terenie województwa 1960/61.
60
APK, KW PZPR, sygn. 1145, s. 7-8, Meldunek z 30 V 1961.
[17]
3/04/2006
20:01
Page 155
155
przeciw: w∏adzom paƒstwowym i ich poczynaniom, laickiemu wychowaniu
m∏odzie˝y, polityce paƒstwa w stosunku do kleru, Zwiàzkowi Radzieckiemu.
W raporcie odnotowano wypowiedzi ksi´˝y wyg∏oszone podczas pasterki i Bo˝ego Narodzenia. Przyk∏adowo ks. Jan Blicharz, wikariusz z parafii Odrowà˝
krytykowa∏ radio, telewizj´ i pras´ za koncentrowanie si´ na sprawach Êwieckich, a pomijanie religijnych („nie ma miejsca dla Boga”); ks. Stanis∏aw Studziƒski w koÊciele Êw. Jana w Radomiu pociesza∏ wiernych, ˝e „˝adna si∏a szataƒska nie jest w stanie naszych ludzi oderwaç od Boga, nawet si∏à ludzi, którzy
stojà na najwy˝szych stanowiskach paƒstwowych”, ks. Jan Bania, proboszcz
z Ostrowca Âwi´tokrzyskiego (Pisaki) stwierdzi∏: „kiedyÊ kazano nam wierzyç
w Hitlera, póêniej w Stalina i okaza∏o si´, ˝e by∏ to fa∏sz, gdy˝ osoby te zosta∏y
skompromitowane... a tylko wiara katolicka jest prawdziwa i trwa∏a”, ks. Bronis∏aw Godzisz, proboszcz z ˚arnowa mówi∏ o napi´tej „jak nigdy dotàd” sytuacji mi´dzynarodowej i istniejàcym na Êwiecie podziale na „dwie wielkie pot´gi”, zaÊ ks. Stefan Su∏ecki ze Skrzynna zachća∏ do g∏oszenia i realizowania
w ˝yciu has∏a: „ja obywatel wiary katolickiej”. Niektórzy spoÊród kaznodziejów
poruszyli problem donosicielstwa. Ks. Krzysztof Knes, wikariusz z Denowka,
którego kazanie by∏o poÊwićone wyrzuceniu religii ze szkó∏ i utrudnianiu katechizacji w koÊciele, zwróci∏ si´ do s∏uchaczy: „myÊl´, ˝e tutaj wÊród was nie
ma Judasza, który by mnie sprzeda∏ za srebrniki”. Co do tego nie mia∏ z∏udzeƒ
ks. Jan Wancerz, wikariusz z Chlewisk, który „rozwodzi∏ si´” nad przeÊladowaniami KoÊcio∏a na przestrzeni wieków, a w koƒcu stwierdzi∏: „wiele jest ludzi,
którzy do koÊcio∏a przychodzà tylko po to, aby notowaç wypowiedzi kap∏ana
i przekazywaç je w odpowiednie rće, ˝àdajàc za przekazane informacje wynagrodzenia”. Kaznodzieja porówna∏ ich do Judasza61.
Diagnoza wydawa∏a si´ trafna, choç wspó∏pracowników SB trudno by∏o nazwaç ludêmi wierzàcymi. Do koÊcio∏a przychodzili jedynie po to, by szpiegowaç wypowiedzi ksi´˝y. W sprawozdaniu SB z 12 II 1962 r. zanotowano, ˝e dane do raportu uzyskano od osób, które „celowo wys∏ano z naszej strony do koÊcio∏ów, dla wys∏uchania kazaƒ”. Ogó∏em w ciàgu szeÊciu tygodni odnotowano
10 wrogich wystàpieƒ, a najostrzejszym z nich by∏o kazanie franciszkanina o.
Bogumi∏a Talarka w Skar˝ysku w dn. 28 I 1962 r. Krytykowa∏ on opublikowane
w „Przekroju” wspomnienia ks. Âwiderskiego (w istocie by∏ to re˝yserowany
61
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/956, J1A2-8; APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 131-137, Informacja dla I sekretarza KW PZPR. Ponadto odnotowano „wrogie” wypowiedzi ksi´˝y: Stanis∏awa Marka, gwardiana oo. bernardynów z Opatowa, Bogumi∏a Talarka, gwardiana ze
Skar˝yska-Kamiennej, Henryka Bienia, wikariusza parafii ¸oniów, Ludwika Skroka, z parafii
Opieki NMP, ks. Mariana Kempistego, wikariusza z B∏otnicy). W sprawozdaniu znalaz∏a si´
uwaga o kilku „pozytywnych” wypowiedziach z ambony „chwalàcych nasze osiàgnićia na odcinku gospodarczym oraz ˝yczenia pod adresem miejscowych w∏adz paƒstwowych i instytucji”. W sprawozdaniach na zakoƒczenie roku ksi´˝a skar˝yli si´ na wysokie obcià˝enia podatkowe i w zwiàzku z tym prosili wiernych o wi´kszà ofiarnoÊç.
156
3/04/2006
20:01
Page 156
[18]
przez SB atak na bpa kieleckiego Czes∏awa Kaczmarka). O. Talarek stwierdzi∏,
˝e walka z KoÊcio∏em zaostrza si´, ale „walki tej nikt nie wygra, bo koÊció∏
ustanowi∏ Chrystus, a nie cz∏owiek”. Zachća∏ te˝ wiernych do jednoÊci, by
skuteczniej stawiç czo∏a atakom. Na podstawie informacji przekazanych przez
SB kierownik WdSW w Kielcach przeprowadzi∏ 10 rozmów ostrzegawczych
z ksi´˝mi, a jednemu wrćzy∏ ostrze˝enie na piÊmie. Przeciw o. Talarkowi ze
Skar˝yska wdro˝ono post´powanie administracyjne62. W miesiàc póêniej
w sprawozdaniu bezpieki znów by∏a mowa o „aktywnych przejawach wrogiej
dzia∏alnoÊci ze strony kleru”. Zaliczono do nich krytycznà wypowiedê ks. Stanis∏awa Ciejki, wikariusza z Opoczna w sprawie „Wspomnieƒ” ks. Âwiderskiego. Zarzuca∏ on radiu i prasie rozpowszechnianie oszczerstw przeciw ksi´˝om
i KoÊcio∏owi. Z ambony pyta∏: „co paƒstwo chce co nas? Przecie˝ my jesteÊmy
równie˝ obywatelami, p∏acimy najwy˝sze podatki, nie jeêdzimy paƒstwowymi
samochodami, nie urzàdzamy bankietów za paƒstwowe pieniàdze i nie nauczamy z∏ego, nie siejemy zgorszenia”. Natomiast o. Czes∏aw Sudo∏, cysters z Wàchocka przestrzega∏ rodziców, by nie wysy∏ali dzieci na gorszàce filmy („Szerszeƒ” i „Matka Joanna od Anio∏ów”), gdy˝ one demoralizujà m∏odzie˝. Ks.
Stanis∏aw Madej, wikariusz z åmielowa na kazaniu mówi∏, ˝e „obecnie nie pozwala si´ chodziç do koÊcio∏a dyrektorom i ludziom na wysokich stanowiskach”. Ksi´˝a starali si´ tak˝e wywieraç nacisk z ambony i w rozmowach prywatnych na ma∏˝eƒstwa ˝yjàce bez Êlubu koÊcielnego, aby go zawar∏y63.
W sprawozdanie SB z 14 IV 1962 r. znów odnotowano kilka negatywnych
wystàpieƒ, które „podobnie jak w ubieg∏ym miesiàcu przewa˝nie mówi∏y
o trudnoÊciach kleru na odcinku nauczania dzieci religii, podatków i trudnoÊciach koÊcio∏a (sic!) w ogóle, a tym samym skierowane by∏y przeciwko w∏adzom paƒstwowym”. M.in. ks. Marian Gul, proboszcz parafii S∏awno mówi∏
o szybkim rozwoju radia i telewizji, przy czym przestrzega∏ rodziców, by nie
pozwalali dzieciom na oglàdanie niektórych programów, bo sà demoralizujàce.
Natomiast ks. Stefan Su∏ecki ze Skrzyƒska „napi´tnowa∏” wszystkich ojców, ˝e
gdy w∏adze usuwa∏y krzy˝e ze szkó∏, to tylko niektóre matki wystàpi∏y przeciw
tym „pod∏ym zarzàdzeniom”, natomiast ojcowie „schowali ∏by w piasek”. Nazwa∏ przy tym w∏adze „grupà obcych wiarà, a nawet i narodowoÊcià”64.
W czerwcu 1962 r. bezpieka odnotowa∏a kilka wrogich wypowiedzi w czasie
kazaƒ na Bo˝e Cia∏o. Wezwano tak˝e na rozmow´ do SB w Ostrowcu Âwi´tokrzyskim o. Stanis∏awa Marka, prze∏o˝onego oo. bernardynów w Opatowie,
któremu zarzucano „wrogie wystàpienia podczas kazaƒ”. Ten jednak nie zg∏o62
APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 178-179, Informacje SB dla I sekretarza z 12 II 1962; por.
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/956, Kielce, 12 II 1962, Raport do p∏k. Morawskiego, wicedyrektora Departamentu III MSW.
63
APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 199-201, Informacje SB dla I sekretarza z 13 III 1962.
64
Tam˝e, s. 219-221, Informacje SB dla I sekretarza z 14 IV 1962.
[19]
3/04/2006
20:01
Page 157
157
si∏ si´, informujàc listownie, ˝e wezwanie nie posiada podstaw prawnych. Wobec tego bezpieka wszcz´∏a przeciw niemu dochodzenie65.
O ponownym „wyciszaniu nastrojów” Êwiadczy∏y informacje ze sprawozdania SB z sierpnia 1962 r. Znalaz∏o si´ w nim stwierdzenie, ˝e w stosunku do
wczeÊniejszych miesićy aktywnoÊç kleru i „wrogie oficjalne wystàpienia” zmala∏y, ale wiàza∏o si´ to z okresem urlopowym66. Na prze∏omie sierpnia i wrzeÊnia wychwycono tylko nieliczne przypadki „wrogich kazaƒ”. Zaliczono do
nich wypowiedê ks. Mariana Ok∏y, wikariusz parafii NSJ w Radomiu, który
stwierdzi∏, ˝e radio, prasa i organizacje ateistyczne walczà z religià, a przecie˝
to ona powoduje, ˝e na Êwiecie istnieje pokój i moralnie wychowuje si´ spo∏eczeƒstwo. Oburzenie wywo∏a∏o tak˝e krótkie stwierdzenie ks. Zygmunta Nity,
wikariusza parafii Êw. Teresy w Radomiu, ˝e „Polska b´dzie chrzeÊcijaƒska albo ˝adna”. Podobne recenzje zyska∏o kazanie wyg∏oszone przez ks. Kazimierza
Adamca, wikariusza parafii Studzianna, który 16 sierpnia stwierdzi∏, ˝e „bezbo˝nicy w ró˝ny sposób podcinajà korzenie wiary w naszym narodzie, a tym celu wydajà miliony z∏otych na szerzenie propagandy i bluênierstwa przeciw Bogu”. Paradoksalnie jednak w sytuacji ciàg∏ego zagro˝enia KoÊció∏ w Polsce
umacnia∏ si´. Wspó∏pracownicy bezpieki odnotowali tak˝e wypowiedê ks. Karola LeÊniewskiego, rezydujàcego przy kaplicy w Jankowicach, w powiecie
opoczyƒskim, który w sàsiednim S∏awnie przestrzega∏ wiernych, by strzegli si´
przed „fa∏szywymi prorokami”, którzy siejà niewiar´ w Boga”67. W sprawozdaniu bezpieki z 14 grudnia 1962 r. stwierdzono, ˝e zdarza∏y si´ jedynie „pojedyncze wrogie wypowiedzi”68. Jak wić widaç ksi´˝a starali si´ nie dra˝niç
w∏adz i niepotrzebnie nie stwarzaç nowych pól konfliktu. Z drugiej strony
trudno oprzeç si´ oczywistemu stwierdzeniu, ˝e wypowiedzi traktowane przez
w∏adze jako „wrogie” w istocie trafnie charakteryzowa∏y ówczesne realia polskiej rzeczywistoÊci. Z dzisiejszego punktu widzenie trudno traktowaç je jako
„polityczne”. By∏a to raczej próba samoobrony i umacniania spo∏eczeƒstwa,
którego nastawienie do w∏adz by∏o coraz bardziej krytyczne.
Szczególnà uwag´ bezpieka przywiàzywa∏a do kazaƒ biskupów. Mo˝na zaryzykowaç twierdzenie, ˝e w ich przypadku prawie ka˝da wypowiedê publiczna
podlega∏a inwigilacji. Z czasem zaÊ, wraz z rozwojem techniki, kazania by∏y
w ca∏oÊci nagrywane. Sta∏o si´ to obowiàzujàcà zasadà w trakcie obchodów milenium w 1966 r. Kazania wyg∏aszane przez biskupów na uroczystoÊciach
65
Tam˝e, s. 1-2, Sprawozdanie SB do I sekretarza KW z 13 VII 1962.
Tam˝e, s. 16, Informacja SB dla I sekretarza z 13 VIII 1962.
67
Tam˝e, s. 52-53.
68
Tam˝e, s. 119-120. Wymieniono ks. Jana Drewniaka, filipina ze Studzienny, który
w dn. 8 XII 1962 r. powiedzia∏: „smutna i ci´˝ka jest obecnie dola kap∏ana, albowiem co
chwila pan z urz´du pocztowego przynosi im nakaz p∏atniczy i kiedy nie wywià˝à si´ z na∏o˝onego podatku, zabiorà, co majà w swoim posiadaniu, o ile nie znajdà zrozumienia u swoich parafian”.
66
3/04/2006
158
20:01
Page 158
[20]
o charakterze diecezjalnym by∏y nagrywane i przechowywane w archiwach bezpieki69. Dobrze ilustruje t´ praktyk´ dokumentowanie przez SB wystàpieƒ bpa
Piotra Go∏´biowskiego. W Kielcach gromadzone stenogramy jego kazaƒ, które oznaczano klauzulà: „tajne specjalnego znaczenia” (teczka z lat 1966-70 zawierajàca stenogramy kazaƒ, informacje dotyczàce biskupa, komentarze terenowe i prasowe liczy∏a 230 stron). Ka˝dy stenogram zawiera∏ dane pracowników sekcji I Wydzia∏u T, którzy opracowywali je oraz informacje o liczbie osób,
które wys∏ucha∏y kazania. Przyk∏adowo stenogram kazania bpa Go∏´biowskiego wyg∏oszonego 9 IV 1966 o godz. 18 z okazji rozpoczćia tygodnia tysiàclecia, oprac. RP. [st. oficer techn. oper. ppor R. Perzych], a podpisa∏ kierownik
Sekcji I Wydzia∏u T kpt. T. Pa∏ka. Kazania wys∏ucha∏o 900 osób. Kazanie wyg∏oszone w parafii Gózd z okazji konsekracji dzwonów 1 V 1966 r. utrwali∏
ppor. Jan Pietrowski, oficer operacyjny SB w Bia∏obrzegach. Natomiast kazanie wyg∏oszone 15 V 1966 r. o godz. 10.30 w katedrze nagra∏ tw. „Stary”, a odtworzy∏ RP. [st. oficer techn. oper. ppor. R. Perzych]70.
Listy episkopatu
Jednà z form komunikowania si´ biskupów z wiernymi by∏y listy pasterskie.
W kurii odbijano je na powielaczu i rozsy∏ano do poszczególnych parafii, zazwyczaj za poÊrednictwem dziekanów. Dotyczy∏o to tak˝e listów episkopatu
zatwierdzanych na konferencjach Episkopatu Polski. O odczytaniu ich w koÊcio∏ach parafialnych w diecezji decydowa∏ ordynariusz. Trudno oceniç skutecznoÊç tej formy oddzia∏ywania na wiernych. Niektóre listy by∏y pisane trudnym j´zykiem, a ich d∏ugoÊç musia∏a powodowaç znu˝enie s∏uchaczy. Niemniej
znaczenie listów pasterskich, zw∏aszcza dotyczàcych bie˝àcej sytuacji w stosunkach mi´dzy paƒstwem a KoÊcio∏em, dostrzega∏y w∏adze komunistyczne. Dlatego bacznà uwag´ zwracano na ich treÊç, a funkcjonariusze bezpieki starali si´
poznaç jà przed odczytaniem w koÊcio∏ach korzystajàc z us∏ug tajnych wspó∏pracowników. Dawa∏o to w∏adzom czas na podjćie kontrakcji. Zazwyczaj starano si´ zastraszyç, a tym samym zmusiç proboszczów do nie odczytywania listu wiernym. Wyjàtkiem by∏a sytuacja zaistnia∏a po aresztowaniu prymasa, gdy
episkopat pod naciskiem w∏adz zaakceptowa∏ tekst komunikatu, w którym po69
BUiAD IPN, sygn. MSW II 31523. Znajdujà si´ tu stenogramy kazaƒ wyg∏oszonych
w katedrze sandomierskiej podczas obchodów milenium w Sandomierzu (1. Bp Go∏´biowski
– 1 VII 1966 godz. 19.20; 2. Bp Go∏ebiowski – 3 VII 1966 godz. 10.45; 3. Bp Bare∏a, ordynariusz cz´stochowski – 2 VII 1966, godz. 20.00; 4. kard. Wojty∏y – 3 VII 1966 godz. 9.00; 5.
Kard. Wyszyƒski – 2 VII 1966 godz. 19.30, 6. Kard. Wyszyƒski – 3 VII 1966, godz. 12.00; 7. Bp
Wójcik – 1 VII 1966, godz. 19.50).
70
BUiAD IPN, sygn. IPN 01011/6, bp Piotr Go∏´biowski 1966-1970, s. s. 1-5, 13-17, 18-23,
30-34, 44-49; kazanie w Niemirowie 16 V 1966 o godz. 8.30 zosta∏o wyg∏oszone w obecnoÊci
660 osób, zaÊ kazania w koÊciele Êw. Jana w Radomiu 19 V 1966 r. wys∏ucha∏o 2500 wiernych.
[21]
3/04/2006
20:01
Page 159
159
t´piono biskupa Kieleckiego Czes∏awa Kaczmarka. W tym konkretnym przypadku w∏adzom zale˝a∏o na odczytaniu listu we wszystkich koÊcio∏ach diecezji.
Jednak zosta∏ on ch∏odno i z dystansem przyj´ty przez znacznà cz´Êç duchowieƒstwa. Bezpieka monitorowa∏a rozwój sytuacji, notujàc ka˝dy przypadek
odmowy odczytania listu lub pominićia jego fragmentów. Spraw´ t´ poruszono w rozmowie z wikariuszem generalnym diecezji sandomierskiej ks. pra∏.
Edwardem Górskim w Prezydium WRN w Kielcach w dn. 8 X 1953 r.. Jedno
z pytaƒ skierowanych do ks. Górskiego dotyczy∏o komunikatu episkopatu.
W∏adze domaga∏y si´ Êcis∏ej odpowiedzi czy zosta∏ on odczytany we wszystkich
koÊcio∏ach diecezji w dn. 4 paêdziernika. Ks. Górski uchyli∏ si´ od niej, stwierdzajàc, ˝e kuria przes∏a∏a komunikat ksi´˝om. Nie zadowoli∏o to przewodniczàcego PWRN, który precyzyjnie wylicza∏: „By∏y wypadki, ˝e nie czytali, czytali sprzed o∏tarzy cicho, niezrozumiale, niektórzy dawali komentarze wrogie,
a byli i tacy, ˝e po odczytaniu, nie podajàc na jakà intencj´ zarzàdzili odmówienie 3 razy ZdrowaÊ, jedno wierz´ i Chwa∏a Ojcu”, co ludzie odebrali jako modlitw´ za skazanego bpa Kaczmarka. Ponadto w powiecie starachowickim komunikatu nie czyta∏o 9 ksi´˝y, w opatowskim 13, a ks. W∏adys∏aw W∏odarski
z Tar∏owa „powiedzia∏, ˝e nie b´dzie czyta∏ i nie czyta∏”. Pra∏at Górski, chcàc
u∏agodziç swojego rozmówc´, poprosi∏ o nades∏anie do kurii szczegó∏owego
wykazu ksi´˝y, którzy nie odczytali listu i zapowiedzia∏, ˝e wtedy „ustosunkuje
si´ do nich”. Przewodniczàcy oczekiwa∏ jednak czegoÊ innego: ˝e kuria sama
rozezna sytuacj´ i wyciàgnàç wnioski wobec opornych duchownych („Macie
swojà administracj´ mo˝ecie wiedzieç o tym”)71.
Zazwyczaj jednak sytuacja by∏a odwrotna: w∏adzom zale˝a∏o, by ksi´˝a nie
odczytywali listów episkopatu, na których treÊç patrzono krytycznie. Dotyczy∏o
to np. listu episkopatu z 1949 r. o sakramencie ma∏˝eƒstwa, który mia∏ byç odczytywany w koÊcio∏ach co roku. W sprawozdaniu RdSW w Kielcach podano
dok∏adnie, którzy ksi´˝a odczytali list i komentowali jego treÊç w dn. 10 stycznia 1954 r. (uroczystoÊç Âwi´tej Rodziny). Zasadniczo komentarze pi´tnowa∏y
tych, którzy zawierali zwiàzki ma∏˝eƒskie tylko w urz´dzie stanu cywilnego.
W diecezji sandomierskiej bp Lorek przypomnia∏ specjalnym okólnikiem o odczytaniu listu. Jednak „w tym roku mniej [ksi´˝y] odczyta∏o [go] i mniej groêne
[by∏y] komentarze”72. Nieco pe∏niejsze informacje znalaz∏y si´ w sprawozdaniu
wys∏anym z KW PZPR w Kielcach do Wydzia∏ Organizacji Masowych KC
PZPR. Wynika∏o z nich, ˝e w diecezji sandomierskiej list zosta∏ odczytany
„w wi´kszoÊci parafii”, zaÊ w kieleckiej tylko „w niewielu”. Do wojewódzkiego
RdSW wezwano ksi´˝y, którzy „mieli wrogie komentarze”73.
71
AAN, UdSW, sygn. 64/86, s. 7-10, Notatka z rozmowy z wikariuszem gen. ks. pra∏.
Edwardem Górskim 8 X 1953.
72
AAN, UdSW, sygn. 44/199a, Sprawozdanie RdSW w Kielcach za I kwarta∏ 1954 r., s. 18-20.
73
160
3/04/2006
20:01
Page 160
[22]
W czasach stalinowskich, po aresztowaniu prymasa Wyszyƒskiego w∏adze
nie mia∏y wi´kszych k∏opotów z episkopatem, który zastraszony nie podejmowa∏ nowych akcji. Sytuacja uleg∏a zmianie po 1956 r., a zw∏aszcza w latach
szeÊçdziesiàtych. Mia∏o to zwiàzek z zaognieniem stosunków mi´dzy paƒstwem i KoÊcio∏em. Wobec zwi´kszajàcej si´ presji i planowo realizowanej laicyzacji listy episkopatu obna˝a∏y dzia∏ania w∏adz, ukazujàc ich antyreligijny
charakter. W niektórych sprawach o wymiarze lokalnym g∏os zabiera∏ biskup
sandomierski wydajàc listy pasterskie lub krótkie komunikaty do odczytania
w ramach og∏oszeƒ parafialnych. Bezpieka, jak ju˝ wspomniano, stara∏a si´
przechwyciç listy biskupów jeszcze przed ich odczytaniem. Oceniajàc sytuacj´
w 1959 r. kierownik kieleckiego WdSW by∏ wyraênie rozczarowany, ˝e listy biskupów nie podlegajà cenzurze. W∏adze skupia∏y wówczas uwag´ na wystàpieniach biskupa kieleckiego Czes∏awa Kaczmarka, natomiast w listach bpa Lorka nie zauwa˝ono nic szczególnego74.
Na poczàtku maja 1962 r. zast´pca wojewódzkiego komendanta MO ds.
Bezpieczeƒstwa pp∏k S. Stanis∏awski przekaza∏ I sekretarzowi KW PZPR
w Kielcach komunikat kurii sandomierskiej przeznaczony do odczytania po
kazaniu w dn. 13 maja. Komunikat dotyczy∏ ataków prasowych na ksi´˝y diecezji sandomierskiej. Informowano w nim, ˝e majà one charakter oszczerczy, co
potwierdzi∏a konfrontacja ze Êwiadkami wydarzeƒ. Oceniano, ˝e opisy „rzekomych nadu˝yç kap∏anów” majà charakter sensacyjny, zawierajà „wiele nieÊcis∏oÊci, plotek i ci´˝kich oszczerstw”. Oceniano, ˝e celem tych wystàpieƒ jest
znies∏awienie ca∏ego stanu duchownego, poderwanie zaufania i szacunku
wzgl´dem kap∏anów, a w konsekwencji oddalenie katolików od KoÊcio∏a i Pana Boga. Kuria wyra˝a∏a swoje ubolewanie wobec nieodpowiedzialnego zachowania prasy i przestrzega∏a wiernych przed uleganiem wrogiej propagandzie.
Co prawda, przyznawano, ˝e „kap∏an z ludzi wzi´ty podlega s∏aboÊciom, mo˝e
upaÊç, a nawet niekiedy odstàpiç od KoÊcio∏a Êw. i stanàç do walki przeciwko
niemu przy boku wrogów imienia Bo˝ego”, jednak sytuacje takie by∏y wyjàtkowe. Wiernych zachćano do okazywania szacunku kap∏anom i modlitwy w ich
intencji. Komunikat, na co zwróci∏a uwag´ bezpieka, nie zosta∏ opatrzony podpisem, a jedynie okràg∏à pieczćià kurii75.
Du˝o wysi∏ku w∏o˝y∏y w∏adze, by uniemo˝liwiç odczytanie listu episkopatu
przeciw laicyzacji i ateizmowi z 15 IV 1962 r. Jednak, mimo wydawanych zakazów, odczytano go w dn. 3 czerwcu 1962 r. prawie we wszystkich parafiach diecezji sandomierskiej i kieleckiej76. Dok∏adna statystyka sporzàdzone przez bezpiek´ wskazywa∏a, ˝e list odczytano w 328 koÊcio∏ach obu diecezji, w tym w 307
74
APK, KW PZPR, sygn. 890, Informacja WdSW PWRN o dzia∏alnoÊci kleru w województwie 1959, s. 1-2.
75
APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 254-256. List kurii nosi∏ dat´ 24 IV 1962.
76
Tam˝e, s. 1, Sprawozdanie SB do I sekretarza KW z 13 VII 1962.
[23]
3/04/2006
20:01
Page 161
161
bez komentarzy i w 21 z wrogimi komentarzami, zaÊ w 88 koÊcio∏ach nie by∏
czytany. Dane te nie obejmowa∏y wszystkich koÊcio∏ów gdy˝ „obs∏u˝ono operacyjnie” 416 na ogólnà liczb´ 436 parafialnych i 50 rektoralnych. W raporcie
podkreÊlano, ˝e ksi´˝a znani z „negatywnej postawy wobec PRL” list czytali
„powoli, z du˝à dosadnoÊcià, podkreÊlajàc akcentem jego g∏ówne myÊli”. Natomiast duchowni „oboj´tni i lojalni” odczytali list niedbale i niezrozumiale.
Ró˝ne by∏y przyczyny nie odczytania listu – do niektórych parafii po prostu nie
dotar∏ ze wzgl´du na trudne warunki komunikacyjne. Cz´Êç ksi´˝y wstrzyma∏a
si´ z odczytaniem oczekujàc na reakcj´ w∏adz – funkcjonariusze bezpieki przewidywali, ˝e odczytajà go w kolejnà niedziel´. WÊród wrogich komentarzy
przytoczono wypowiedê ks. Stanis∏awa Zbroi, proboszcza z Po∏aƒca, który po
przeczytaniu listu powiedzia∏, ˝e w Po∏aƒcu wybudowano nowà szko∏´, która
tylko w 50% jest wykorzystywana, parafia zaÊ dysponuje tylko jednà salkà katechetycznà, do której ucz´szcza 400 dzieci. Doda∏ te˝ z ironià, ˝e „takie organizacje jak TPD i TSS osiàgn´∏y w Po∏aƒcu pe∏ny sukces”. Za wrogi komentarz
uznano tak˝e wypowiedê proboszcza z Olbierzowic, który mówi∏ o braku kap∏anów i „goràco zachća∏, by parafia... wysy∏a∏a swoich przedstawicieli do seminarium”. Sam list zdaniem funkcjonariuszy bezpieki nie wzbudzi∏ wi´kszego
zainteresowania wÊród wiernych77. W niektórych parafiach poparto go specjalnymi modlitwami w dn. 7 i 17 czerwca78.
W∏adze chyba rzeczywiÊcie najbardziej irytowa∏y si´ komentarzami wypowiadanymi przez ksi´˝y, które zazwyczaj ∏atwiej trafia∏y do s∏uchaczy ni˝ obszerne listy episkopatu. Przyk∏adowo do jednego ze sprawozdaƒ bezpieki trafi∏
ks. Stefan Su∏ecki, proboszcz ze Skrzynna (inwigilowany systematycznie ze
wzgl´du na odwa˝ne wypowiedzi), który, po odczytaniu w dn. 25 XI 1962 r. listu bpa Lorka o sytuacji w Wierzbicy, powiedzia∏: „Pan Jezus mia∏ dwunastu
aposto∏ów, a mi´dzy nimi by∏ te˝ zdrajca Judasz. Takim samym jest ksiàdz Kos,
który majàc wygórowane ambicje zlekcewa˝y∏ biskupa”. Ks. Su∏ecki podkreÊli∏,
˝e ca∏a sprawa powsta∏a z inspiracji „elementów wrogich” KoÊcio∏owi, które
pos∏ugiwa∏y si´ prasà i stwarza∏y zam´t w spo∏eczeƒstwie79.
Du˝o wysi∏ku w∏o˝y∏a bezpieka, by sk∏oniç ksi´˝y do nie odczytywania listu
episkopatu w czerwcu 1964 r. Dobrze ilustruje to przyk∏ad z powiatu Lipsko,
w którym w dn. 13 VI 1964 r. na polecenie przewodniczàcego Prezydium PRN
przeprowadzono rozmowy ostrzegawcze z proboszczami wszystkich parafii
(16). Dziekan naciskany przez w∏adze obieca∏ pominàç „momenty dra˝liwe”,
ale wyjecha∏ w niedziel´, a wikarzy odczyta∏ ca∏y list. Naciskany przez urz´dni77
BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/956, J2B7, Meldunek z 4 VI 1962; sygn. MSW II 630,
Sprawozdanie SB za II kwarta∏ 1962, s. 7; APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 269-271, Informacja
SB dla I sekretarza KW z 5 VI 1962.
78
APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 5.
79
Tam˝e, s. 119-120.
3/04/2006
162
20:01
Page 162
[24]
ków ks. Jan Rzuczkowski z Zemborzyna t∏umaczy∏ si´, ˝e „odczytaç musi, bo
boi si´ kurii”, obieca∏ jednak czytaç tak, by „wierni nie zrozumieli” (w sprawozdaniu odnotowano: „rzeczywiÊcie czyta∏ cicho”). W Tar∏owie proboszcz nie
czyta∏ listu, bo „zas∏oni∏ si´ Komunià dzieci”; wyg∏osi∏ jedynie krótki komentarz. Z kolei w P´tkowicach ks. Stanis∏aw Tuszyƒski odczyta∏ tylko pierwszà
cz´Êç listu. W∏adze obserwowa∏y tak˝e „uniki” ze strony proboszczów, którzy
sami nie czytali listu, wyznaczajàc do tego wikariuszy. Uznawany za „pozytywnego” ks. Czes∏aw Lisak z Ciepielowa oÊwiadczy∏, ˝e odczyta list po dokonaniu
skrótów fragmentów, które godzà w interes paƒstwa. T∏umaczy∏ si´, ˝e musi
cz´Êç przeczytaç, bo obawia si´ wikariusza, by nie doniós∏ na niego do kurii. Listu nie odczyta∏ tak˝e ks. Stefan Mroczek z Chotczy – zamiast tego przeczyta∏
z „Kroniki Diecezji Sandomierskiej” odezw´ pasterskà z okazji 25-lecia Êwićeƒ bpa Wójcika. Natomiast z pe∏nym przekonaniem i dosadnie oczytali list:
ks. Tadeusz Podkowa, proboszcz z Gozdawy i ks. Szymon Kucewicz, wikariusz
z Paw∏owic, którzy wprost powiedzieli w∏adzom, ˝e treÊç listu jest prawdziwa
i b´dzie on czytany80. O naciskach wywieranych na ksi´˝y doskonale wiedzia∏y
w∏adze koÊcielne. Dlatego bp Lorek na zjeêdzie dziekanów w dn. 11 wrzeÊnia
1964 r. podkreÊla∏, ˝e listy pasterskie muszà byç czytane w ca∏oÊci. Ordynariusza sk∏oni∏ do tego fakt, ˝e niektórzy ksi´˝a czytajàc listy opuszczali najbardziej
istotne fragmenty81.
Zakoƒczenie
Kontrola roztaczana przez w∏adze nad kaznodziejskà dzia∏alnoÊcià KoÊcio∏a w systemie komunistycznym by∏a czymÊ naturalnym. Wadze nie mog∏y pogodziç si´ z faktem, ˝e nie mogà mieç wp∏ywu na publiczne wypowiedzi trafiajàce
do szerokiego kr´gu odbiorców zgromadzonych w koÊcio∏ach. Kazania cz´sto
niweczy∏y wysi∏ki komunistycznej propagandy i dawa∏y spo∏eczeƒstwu poczucie
wolnoÊci. Nic wić dziwnego, ˝e w∏adze inwigilowa∏y treÊç koÊcielnego przepowiadania i gromadzi∏y materia∏y, które zamierzano wykorzystaç przeciw „niewygodnym” duchownym. W latach pi´çdziesiàtych uda∏o si´ im dzi´ki wszechobecnej atmosferze terroru (zdarza∏y si´ przypadki aresztowania ksi´˝y pod
zarzutem siania wrogiej propagandy) zd∏awiç swobod´ wypowiadania z ambony na tematy spo∏eczne. Jednak, z wyjàtkiem nielicznych wypadków, komuniÊci nie uzyskali wp∏ywu na dzia∏alnoÊç kaznodziejskà (jedynie tzw. ksi´˝a patrioci wyg∏aszali z ambony pochwalne „oracje” pod adresem w∏adz). Po upadku systemu stalinowskiego i „odwil˝y” paêdziernikowej 1956 r. ambona znów
sta∏a si´ miejscem odwa˝nych wypowiedzi, s∏u˝àcym do obrony praw KoÊcio∏a.
80
BUiAD IPN, sygn. 00611/1844, t. 4, Teczka pracy „Wàkop”, s. 255-257, doniesienie z 24
IX 1964.
81
[25]
3/04/2006
20:01
Page 163
163
S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa i w∏adze wyznaniowe usi∏owa∏y wywieraç naciski na
ksi´˝y i przy pomocy represji zmusiç ich do zaprzestania „wrogich wystàpieƒ”
(do tej kategorii zaliczano wypowiedzi o przeÊladowaniach KoÊcio∏a w Polsce).
Inwigilacji podlega∏y te˝ kazania biskupów (sporzàdzano ich stenogramy) i listy pasterskie. W tym ostatnim przypadku usi∏owano wp∏ywaç na ksi´˝y, by
opuszczali dra˝liwe momenty lub w ogóle rezygnowali z odczytania listu. Mo˝na zaryzykowaç stwierdzenie, ˝e w ju˝ w okresie rzàdów W∏adys∏awa Gomu∏ki
stronà zwyci´skà w konfrontacji zwiàzanej z „ambonà” by∏ KoÊció∏.
LA SORVEGLIANZA DELL’ATTIVITÀ PREDICATIVA DELLA CHIESA
DA PARTE DELLE AUTORITÀ STATALI. L’ESEMPIO DELLA DIOCESI
DI SANDOMIERZ NEGLI ANNI 1945-1970
Riassunto
Il controllo da parte delle autorit∫ statali dell’attivit∫ predicativa della Chiesa fu evidente nel sistema comunista. Le autorit∫ non sopportavano il fatto che avevano influsso
sulle informazioni che le masse della genta ascoltavano nelle chiese. Le prediche molto
spesso erano indirizzate contro la propaganda comunista e davano alla societ∫ polacca
una sensazione di libert∫. Non meraviglia perciò che le autorit∫ sorvegliavano il contenuto della predicazione della Chiesa e raccoglievano il materiale che avrebbe potuto essere nel momento opportuno utilizzato contro alcuni sacerdoti. Negli anni cinquanta
grazie ad un’atmosfera del terrore i comunisti riuscirono a soffocare la libert∫ di una
predicazione che toccava i temi sociali. Sono noti ad esempio casi che alcuni sacerdoti
vennero arrestati sotto l’accusa di nuocere allo stato comunista con le loro prediche.
Però salvo alcuni pochi casi i comunisti non riuscirono a sorvegliare l’attivit∫ predicativa (ci sono alcuni casi dei cosiddetti preti-patrioti che collaboravano con i comunisti
e durante le prediche lodavano le autorit∫ ufficiali). Dopo la caduta del sistema staliniano e del disgelo dell’ottobre del 1956 il pulpito divenne di nuovo un luogo delle prediche molto coraggiose, nelle quali i sacerdoti difendevano le leggi della Chiesa. La polizia e le autorit∫ tentavano di fare tutto il possibile per ostacolare i sacerdoti nella loro
predicazione. Anche le prediche e le lettere pastorali dei vescovi si sottomettevano alla
sorveglianza. Le autorit∫ cercavano di vietare la lettura delle lettere pastorali dei vescovi nelle chiese parrocchiali, oppure di ommettere almeno le parti che ritenevano pericolose per il governo. Si può arrischiare la tesi che sotto il governo di W∏adys∏aw Gomu∏ka
la parte che ha vinto nello scontro contro „il pulpito” fu la Chiesa.
Traduzione: Krzysztof Tyburowski
3/04/2006
20:01
Page 164
Nak∏adem
w Warszawie
ks. Ryszard Rumianek
PROROCY OKRESU NIEWOLI BABILO¡SKIEJ
3/04/2006
20:01
Page 165
12 (2005) nr 2
KS. JERZY KOPEREK
SPÓR O PA¡STWO W ÂWIETLE
WSPÓ¸CZESNYCH DOKTRYN POLITYCZNYCH
Dywersyfikacj´ koncepcji paƒstwa w Êwietle wspó∏czesnych doktryn politycznych mo˝na umieÊciç w kontekÊcie kulturowych uwarunkowaƒ poszczególnych spo∏ecznoÊci paƒstwowych. Majà one swoje êród∏o zarówno w koncepcjach instytucji liberalnych, marksistowskich, jak i chrzeÊcijaƒskich.
1. Europejskie doÊwiadczenie konfliktu ideologicznego: marksizm i liberalizm
Ró˝ne spojrzenia Zachodniej i Wschodniej Europy na konflikt ideologiczny
mi´dzy materialistyczno-marksistowskà a racjonalistyczno-liberalnà opcjà rozwoju paƒstw i spo∏eczeƒstw zale˝y – jak mo˝na sàdziç – od sposobu postrzegania tych˝e ideologii przez obywateli europejskich krajów zachodnich i Êrodkowo-wschodnich. O tych ró˝nicach decydujà niewàtpliwie zarówno rozwój kulturowy, jak te˝ osobiste doÊwiadczenia. W imi´ tych doÊwiadczeƒ podejmowane sà konkretne decyzje i wybory spo∏eczne. Dotyczà one przede wszystkim
konkretnego stanowiska wobec aktualnej sytuacji spo∏eczno-politycznej w Europie po upadku komunizmu.
Jeden ze wspó∏czesnych filozofów interpretujàcych europejskie doÊwiadczenia ideologiczne i kulturowe, Rocco Buttiglione, stwierdza, ˝e podstawowym problemem kultury wspó∏czesnej, od którego zale˝à wszelkie inne kwestie dotyczàce koncepcji paƒstwa i spo∏eczeƒstwa, jest refleksja nad znaczeniem i kulturowym rozmiarem upadku komunizmu1. Odwo∏uje si´ on do podobnych refleksji kard. J. Ratzingera2.
Tego typu twierdzenie jest negowane przez tych wszystkich, którzy próbujà
ukryç problem utrzymujàc, ˝e komunizm by∏ jedynie problemem krajów
wschodnich i azjatyckich, a wić z natury swojej obcym kulturze europejskiej.
Tymczasem nale˝y pami´taç i nieustannie przypominaç ukryty fa∏sz tego twierdzenia. Marksizm powsta∏ w Niemczech, a rozwinà∏ si´ mi´dzy Pary˝em i Lon1
R. B u t t i g l i o n e, Wprowadzenie, t∏um. J. M e r l e c k i. W: T. S t y c z e ƒ, SolidarnoÊç wyzwala. Lublin 1993, s. 16.
2
Por. J. R a t z i n g e r, Wendezeit für Europa, wyd. 2. Einsiedeln/Freiburg 1992, s. 60 i nast.
166
3/04/2006
20:01
Page 166
KS. JERZY KOPEREK
[2]
dynem. Ponadto wiadomo, ˝e Marks myÊla∏ w j´zyku Goethego, a jego filozofia wyros∏a z wielkiej tradycji oÊwieceniowego materializmu francuskiego i niemieckiego idealizmu.
Próba zafa∏szowania historii jest próbà uwolnienia si´ od odpowiedzialnoÊci
za rozwój kultury europejskiej oraz uniknićia problemów, które pojawiajà si´
po upadku komunizmu. Z tych racji jako nowà kultur´ Europy propaguje si´
filozofi´ przedmarksistowskà, którà marksizm jedynie zasymilowa∏ i nast´pnie
jà zniós∏ w myÊl heglowskich za∏o˝eƒ. Wykluczenie marksizmu z historii filozofii i kultury europejskiej prowadzi do zafa∏szowania historii Europy, a tym samym do ukrycia prawdy, ˝e wielka cz´Êç kulturalnej tradycji ostatnich dwóch
stuleci jest uwik∏ana w obecny upadek komunizmu. Z tego wić wzgl´du ta
cz´Êç wspó∏czesnej kultury europejskiej nie mo˝e byç ju˝ d∏u˝ej podtrzymywana. Próba uniknićia odpowiedzialnoÊci jest powodem, dla którego wbrew
oczywistoÊci odmawia si´ marksizmowi wielkiego filozoficznego znaczenia.
Wygodniejsze jest natomiast przedstawienie Marksa w nowy i zarazem zafa∏szowany sposób, tak, aby mo˝na by∏o nie nazywajàc rzeczy po imieniu nadal do
jego filozofii wróciç.
Nowe podejÊcie do marksizmu proponuje odejÊcie od jego rewolucyjnego
charakteru, zachowujàc jednoczeÊnie jego materialistyczny wymiar wraz
z doktrynà ideologicznà. Materializm marksistowski objawia si´ w takim akcentowaniu prymatu momentu ekonomicznego, który powoduje radykalne
podporzàdkowanie ekonomii wszystkich sfer ˝ycia spo∏ecznego i paƒstwowego. Marksistowska doktryna ideologii uznaje racjonalizacj´ konkretnych
interesów okreÊlonych klas lub grup za wa˝niejsze od poszukiwania prawdy
obiektywnej. W rozumieniu tej ideologii obiektywizacja myÊli nie zale˝y od
jej zale˝noÊci od prawdy, która jako taka nie istnieje. Rol´ prawdy w praktyce przejmujà interesy poszczególnych klas i grup spo∏ecznych funkcjonujàcych w paƒstwie. Wprowadzenie poj´ç i ˝argonu antropologii kulturowej
jest – zdaniem R. Buttiglione – jednym ze sposobów maskowania si´ marksistowskiej doktryny o ideologiach, dominujàcej dzisiaj w Europie. Wynika
z tego, ˝e nawet sami marksiÊci próbowali ocaliç marksizm przed takà doktrynà ideologii i dlatego stosowali doÊç skomplikowany zespó∏ pojćiowych
konstrukcji.
Po tego rodzaju zabiegach samych marksistów i filozofów upatrujàcych
w marksizmie w∏aÊciwy Êrodek analizy spo∏ecznej odnowiony marksizm nadal
pozostaje mocno zakorzeniony w kulturze europejskiej. Po oczyszczeniu go
z idei rewolucji oraz po upadku idei prawdy, która w zdeformowanej wersji
zachowa∏a si´ jednak w rewolucyjnym marksizmie, nadal marksizm pe∏ni rol´ pot´˝nego instrumentu w obronie obecnego uk∏adu si∏ spo∏ecznych w Europie. G∏ówna obawa Zachodu przed marksizmem polega∏a nie tyle na wystrzeganiu si´ jego ideologii czy doktryny, ile przede wszystkim na obawie
przed jego rewolucyjnym potencja∏em. Mamy wić tu do czynienia ze szcze-
[3]
3/04/2006
20:01
Page 167
SPÓR O PA¡STWO W ÂWIETLE DOKTRYN POLITYCZNYCH
167
gólnym rodzajem antymarksizmu, okreÊlanego mianem antymarksizmu zachodniego3.
Zupe∏nie inne doÊwiadczenie ideologii marksistowskiej przedstawiajà kraje,
które by∏y poddane panowaniu komunizmu. W tym przypadku protest spo∏eczny przeciw marksizmowi nie wynika ze strachu przed marksistowskà rewolucjà. Jest raczej protestem przeciw marksizmowi u w∏adzy, który jako system
insytucjonalnie popiera∏ ideologi´ niesprawiedliwoÊci i k∏amstwa. W doÊwiadczeniu paƒstw Europy Ârodkowo-Wschodniej mo˝na dostrzec zwiàzek krytyki
komunizmu z krytykà wszelkiej opresyjnej w∏adzy, a tym samym i wszelkiej
ideologii, inspirujàcej elity rzàdzàce w paƒstwie4.
Interesujàcy wniosek wynika ze zrozumienia powsta∏ej sytuacji, w której nowy okcydentalizm czy marksizm bez rewolucji przedstawia si´ jako absolutnie
antyideologiczny. Oznacza to w praktyce, ˝e marksistowska doktryna o ideologiach staje si´ ze swej istoty krytykà wszelkich ideologii. W podtekÊcie jednak
zaznacza si´ pewna ideologia ju˝ istniejàca i zobiektywizowana w obecnym porzàdku Êwiata. Nie podaje si´ ona jednak za ideologi´, lecz za rzeczywistoÊç.
Krytyka wszelkich wartoÊci oszcz´dza jedynie wartoÊci witalne, czyli najbardziej elementarne. Jednak˝e propagowanie tych wartoÊci przyjmuje form´ najbardziej zdegenerowanà. WartoÊci te wyst´pujà wić w stanie dekadencji i odnoszà si´ do u˝ycia, rozwiàz∏oÊci i w∏adzy.
Na t´ wizj´ rzeczywistoÊci nak∏ada si´ doÊwiadczenie paƒstw Europy
Ârodkowo-Wschodniej. Zdaniem Jana Paw∏a II Êwiat i Europa potrzebujà
dziÊ teologii wyzwolenia wyrastajàcej z doÊwiadczenia cierpienia i mćzeƒstwa Êwiadków wolnoÊci i prawdy na tym etapie rozwoju kultury europejskiej. Takimi Êwiadkami prawdy i wolnoÊci w dobie wspó∏czesnej sà osoby
walczàce o obron´ ˝ycia ludzkiego5. Sprawa aborcji jest probierzem ca∏ej
kultury ludzkiej, jako ˝e stanowi fundament zrozumienia duchowej sytuacji
naszego czasu. RównoczeÊnie jest ona miarà demokratycznych warunków
w paƒstwie, a szczególnie w krajach porzucajàcych totalitarny system polityczny i gospodarczy.
Majàc na uwadze powy˝sze zale˝noÊci filozofii zachodniej oraz uwarunkowaƒ, w jakich dzia∏ajà paƒstwa Europy Ârodkowo-Wschodniej, nale˝y
skonstatowaç, ˝e wspó∏praca i wymiana doÊwiadczeƒ na poziomie myÊli spo∏eczno-politycznej mo˝e staç si´ êród∏em o˝ywienia dyskusji na tematy kultury europejskiej i osadzenia jej na trwa∏ych fundamentach praw godnoÊcio-
3
R. B u t t i g l i o n e , Wprowadzenie, s. 17; A. d e l N o c e, Il suicidio della rivoluzione. Milano 1978.
4
Por. R. P a l o u s, L’amico di famiglia e l’uomo ridicolo. Riflessioni sulla filosofia contemporanea, w: Le vie del pensiero. I nuovi filosofi di Praga. Bologna 1980; J. T i s c h n e r, Âwiat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966-1975. Kraków 1994.
5
Por. Nienarodzony miarà demokracji, Red. T. Styczeƒ. Lublin 1991.
168
3/04/2006
20:01
Page 168
KS. JERZY KOPEREK
[4]
wych osoby ludzkiej jako niezb´dnego warunku prawid∏owo rozwijajàcej si´
demokracji.
2. Obrona praw cz∏owieka podstawà przymierza KoÊcio∏a z kulturà
Katolicka nauka spo∏eczna podkreÊla wyraênie, ˝e chrzeÊcijaƒstwo dzi´ki
swemu uniwersalnemu charakterowi jest zdolne przemieniç ka˝dego cz∏owieka niezale˝nie od jego kulturowych uwarunkowaƒ. Tym samym wp∏ywa ono
równie˝ na zmiany dokonujàce si´ w samej kulturze ludzkiej jako wytworu duchowej dzia∏alnoÊci cz∏owieka. Przymierze KoÊcio∏a z kulturà wyra˝a si´ najg∏´biej w obronie godnoÊci cz∏owieka.
Transformacje systemowe krajów wschodnio-europejskich biorà swój poczàtek ze zmiany ÊwiadomoÊci w stosunku do marksistowskiej analizy spo∏ecznej,
która w rezultacie negujàc przymierze KoÊcio∏a z kulturà neguje transcendentny
charakter osoby ludzkiej. Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà w kontekÊcie obrony transcendentnego charakteru osoby ludzkiej sta∏o si´ tematem
spotkania Jana Paw∏a II z przedstawicielami Êwiata kultury i nauki w Wilnie6.
Kontekst odradzajàcej si´ paƒstwowoÊci Litwy jest szczególnym powodem
poszukiwaƒ zwiàzku KoÊcio∏a z kulturà europejskà. Podj´ty przez Papie˝a dialog z twórcami kultury i nauki na Uniwersytecie w Wilnie sta∏ si´ próbà dialogu ze wspó∏czesnymi uwarunkowaniami rozwoju tego kraju, który w swojej historii dawa∏ przyk∏ad otwarcia si´ na wartoÊci chrzeÊcijaƒskie i zwiàzek z KoÊcio∏em katolickim. Ten wàtek dialogu z aktualnymi realiami Litwy by∏ dominujàcy w wypowiedziach Papie˝a skierowanych do Litwinów7.
Wspomniany dialog dotyczy samego cz∏owieka, czyli jego miejsca w rzeczywistoÊci. W latach panowania systemu marksistowskiego, powsta∏ego pod has∏em wyzwolenia cz∏owieka, cz∏owiek zosta∏ najbardziej zniewolony. Oznacza
to, ˝e materialistyczna koncepcja historii, radykalnie konfliktowa wizja spo∏eczeƒstwa, „mesjaƒska” rola przypisywana jedynej partii rzàdzàcej paƒstwem,
∏àcznie z wojujàcym ateizmem uw∏aczajàcym cz∏owiekowi, negujàc religijny
charakter godnoÊci ludzkiej, sta∏y si´ narz´dziem ideologii i systemu marksistowskiego w walce z samym cz∏owiekiem. Na przeciwnym biegunie re˝imów
„prawicowych” w imi´ narodu i tradycji powsta∏y systemy nazistowskie niszczàce godnoÊç ludzkà, którà jest obdarzony ka˝dy cz∏owiek niezale˝nie od rasy,
przekonaƒ i cech indywidualnych8.
6
J a n P a w e ∏ I I, Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà. Spotkanie z przedstawicielami Êwiata kultury i nauki. 5 wrzeÊnia – Wilno, L’Osservatore Romano, wyd. polskie, 12
(1993), 16-19.
7
Por. tam˝e; por. F. A d a m s k i, Sekularyzacja kultury, w: MoralnoÊç chrzeÊcijaƒska, Kolekcja «Communio» nr 2, Poznaƒ-Warszawa 1987, 273-285.
8
J a n P a w e ∏ I I, Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà, s. 17.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 169
169
Zagro˝enie godnoÊci ludzkiej istnieje – zdaniem Papie˝a – równie˝ wewnàtrz „demokracji” zorganizowanych wed∏ug formu∏y paƒstwa prawa. Dowodem na to sà jaskrawe sprzecznoÊci, istniejàce mi´dzy formalnym uznaniem
swobód i praw ludzkich a licznymi przejawami niesprawiedliwoÊci i dyskryminacji spo∏ecznej, tolerowanymi przez te systemy. Wynika to z proponowania
takich modeli spo∏ecznych, w których postulat wolnoÊci nie jest poparty postulatem odpowiedzialnoÊci etycznej9.
Papie˝ akcentuje, ˝e szczególnie nowe ustroje demokratyczne sà nara˝one
na ryzyko niedostatecznego wyakcentowania wartoÊci etycznych podkreÊlajàcych godnoÊç cz∏owieka. Regu∏y i zasady post´powania w ramach demokracji,
pozbawione w mniejszym czy wi´kszym stopniu wartoÊci etycznych, w rezultacie obracajà si´ przeciwko samemu cz∏owiekowi. Z tej racji zasady te powinny
byç zakorzenione w wartoÊciach niezbywalnych, które wyrastajà z samej istoty
cz∏owieka. Na nich wić nale˝y oprzeç podstawy wspó∏˝ycia spo∏ecznego.
W ramach demokracji zorganizowanych wed∏ug formu∏y paƒstwa prawa wybór
wi´kszoÊciowy mo˝e zadecydowaç o uniewa˝nieniu wartoÊci etycznych. Papie˝
Jan Pawe∏ II przestrzega przed tego typu decyzjami spo∏ecznymi, jako ˝e ˝aden
wybór wi´kszoÊciowy nie mo˝e ich uniewa˝niç bez szkody dla samego cz∏owieka i spo∏eczeƒstwa. WartoÊci te sà bowiem wpisane w natur´ cz∏owieka. Wyst´powanie przeciwko nim jest w rezultacie negacjà godnoÊci osoby ludzkiej10.
Przeciwstawne sobie totalitaryzmy oraz chore demokracje zaowocowa∏y
w historii Europy i Êwiata deptaniem godnoÊci cz∏owieka i w rezultacie doprowadzi∏y do wielkich wstrzàsów spo∏ecznych. Do ich êróde∏ mo˝na zaliczyç ateistycznà kultur´, która próbowa∏a usunàç Boga z widnokr´gu cz∏owieka. Dà˝enie do Boga jest jednak naturalnym prawem istnienia i ˝aden system nigdy nie
jest w stanie go st∏umiç. Obowiàzkiem szczególnym ludzi kultury i nauki jest
poszukiwanie prawdy o cz∏owieku. Poprzez dzia∏alnoÊç intelektu cz∏owiek doÊwiadcza w∏asnej ograniczonoÊci i uÊwiadamia sobie, ˝e on sam nie jest prawdà. Istnieje wić w nim pragnienie i potrzeba absolutu. Na drodze g∏´bokiego
myÊlenia, zachowujàc dyscyplin´ rozumu i uczciwoÊç serca, cz∏owiek mo˝e
spotkaç Boga11.
Jednak˝e myÊlenie, b´dàc procesem dokonujàcym si´ w mózgu, jest równoczeÊnie g∏´boko zwiàzane z egzystencjalnym doÊwiadczeniem cz∏owieka. To
doÊwiadczenie mog∏o zadecydowaç o tym, ˝e wielu myÊlicieli da∏o poczàtek
9
Por. tam˝e; H. K u h n, Sumienie pomi´dzy wolnoÊcià a prawem, t∏um. F. M i c k i e w i c z.
W: MoralnoÊç chrzeÊcijaƒska, Kolekcja «Communio» nr 2, Poznaƒ-Warszawa 1987. s. 60-70;
J. Z a k r z e w s k a – M. S o b o l e w s k i, WolnoÊç sumienia i wyznania. Warszawa 1963; M. S o b o l e w s k i, Partie i systemy partyjne Êwiata kapitalistycznego. Warszawa 1974; t e n ˝ e, Z badaƒ
nad kulturà politycznà, Warszawa 1977.
10
J a n P a w e ∏ I I, Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà, s. 17.
11
Tam˝e, s. 17-18.
170
3/04/2006
20:01
Page 170
KS. JERZY KOPEREK
[6]
najbardziej systematycznym i radykalnym negacjom Boga. W∏aÊciwe kultywowanie etyki myÊlenia powinno prowadziç nie tylko do logicznej jego poprawnoÊci myÊlenia, ale równie˝ w∏àczaç czynnoÊci umys∏u w klimat uczciwoÊci
i otwarcia si´ na Tajemnic´. Ta etyka myÊlenia wspomaga trud poszukiwania
prawdy, otwierajàc umys∏ na Transcendencj´, jako ˝e prowadzàc umys∏ na drogach „verum” i „bonum”, nadaje mu w∏aÊciwy kierunek. W Bogu bowiem
prawda i dobro sà to˝same z samym jego istnieniem12.
Na podstawie tych sformu∏owaƒ Jana Paw∏a II, dotykajàcych g∏´bi etyki myÊlenia, mo˝na wnioskowaç o sta∏ej sk∏onnoÊci cz∏owieka zarówno do prawdy
jak i fa∏szu, a tym samym do cnoty jako sta∏ej sprawnoÊci do czynienia dobrze,
jak i do pog∏´biania wady, czyli sta∏ego wyboru okreÊlonego z∏a prowadzàcego
do zatwardzia∏oÊci serca. Takie okreÊlenie wyboru dobra albo z∏a dotyka praktycznych konsekwencji wyrastajàcych z poszczególnych wyborów etycznych.
Wybór taki jest czymÊ wićej, ani˝eli jedynie taka czy inny decyzja, kojarzàca si´ najcz´Êciej nie tyle z wyborem dobra bàdê z∏a, ale – w zakresie posiadanych informacji o indywidualnych czy spo∏ecznych skutkach poszczególnych
czynów – z konkretnym cz∏owiekiem, który decyduje si´ wybraç mi´dzy tym co
s∏uszne, a tym co jest nies∏uszne13.
W rozwiàzaniu tego dylematu Jan Pawe∏ II k∏adzie akcent na rozwój takiej
etyki myÊlenia, która b´dzie prowadziç nie tylko do logicznej poprawnoÊci samego myÊlenia, ale równoczeÊnie do rozwinićia cnoty uczciwoÊci intelektu
i jego otwarcia si´ na Tajemnic´. UczciwoÊç tego rodzaju pozwala na ustalenie
w∏aÊciwych relacji pomi´dzy intelektem, wolà i powinnoÊcià moralnà. Wszystko zale˝y wić od w∏aÊciwej formacji sumienia moralnego cz∏owieka, gdzie dokonujà si´ najg∏´bsze wybory etyczne w oparciu o prawd´ i obiektywny porzàdek moralny zawarty w naturze cz∏owieka.
Akceptacja obiektywnego porzàdku moralnego prowadzi do osiàgnićia
i zagwarantowania autentycznej wolnoÊci osoby. Jedynie na fundamencie
prawdy obiektywnej mo˝na budowaç odnowione spo∏eczeƒstwo, a tym samym
przezwyci´˝yç ró˝ne formy i przejawy totalitaryzmu, tkwiàce w strukturach
spo∏ecznych i uk∏adach mi´dzyludzkich. Spo∏eczeƒstwa dotkni´te wczeÊniej filozofià marksistowskà, dzi´ki dzisiejszemu oparciu swego ˝ycia na prawdzie,
majà najwi´ksze szanse na rozwiàzanie najbardziej z∏o˝onych problemów.
Papie˝ Jan Pawe∏ II, nawiàzuje do tego zagadnienia w encyklice Centesimus Annus, podkreÊla fundamentalne znaczenie akceptacji transcendentnego
wymiaru osoby ludzkiej w ˝yciu spo∏ecznym: «Totalitaryzm rodzi si´ z negacji
obiektywnej prawdy: je˝eli nie istnieje prawda transcendentna, przez pos∏uszeƒstwo której cz∏owiek zdobywa pe∏nà to˝samoÊç, to nie istnieje te˝ ˝adna
12
13
Tam˝e, s. 18.
Por. W. S a d u r s k i, Moral Pluralism and Legal Neutrality. Dordrecht 1990, s. 89-131.
[7]
3/04/2006
20:01
Page 171
171
pewna zasada, gwarantujàca sprawiedliwe stosunki pomi´dzy ludêmi. Istotnie, ich klasowe, grupowe i narodowe korzyÊci nieuchronnie przeciwstawiajà
jednych drugim. JeÊli si´ nie uznaje prawdy transcendentnej, triumfuje si∏a
w∏adzy i ka˝dy dà˝y do maksymalnego wykorzystania dost´pnych mu Êrodków, do narzucenia w∏asnej korzyÊci czy w∏asnych poglàdów, nie baczàc na
prawa innych»14.
Oparcie wić ˝ycia indywidualnego i spo∏ecznego na prawdzie transcendentnej nadaje szczególny sens dzia∏aniom politycznym. Wed∏ug katolickiej
nauki spo∏ecznej ka˝de paƒstwo, które buduje demokratyczny ustrój spo∏eczno-polityczny i stawia sobie za cel obron´ godnoÊci ludzkiej winno jasno okreÊliç swój stosunek do prawdy transcendentnej w ˝yciu paƒstwowym. Od tej odpowiedzi zale˝y, czy jego przysz∏oÊç zwià˝e si´ na sta∏e z zasadà wolnoÊci obywatelskiej, bàdê b´dzie ewoluowaç w kierunku totalitarnych ograniczeƒ spo∏eczno-politycznych. Nauczanie spo∏eczne Jana Paw∏a II okreÊla precyzyjnie
charakterystycznà cech´ ró˝nego rodzaju totalitaryzmów, nawet tych, które
przez wi´kszoÊciowe g∏osowanie jawià si´ na zewnàtrz jako demokratyczny
sposób rzàdzenia: «Tak wić nowoczesny totalitaryzm wyrasta z negacji transcendentnej godnoÊci osoby ludzkiej, b´dàcej widzialnym obrazem Boga niewidzialnego i w∏aÊnie dlatego z samej swej natury podmiotem praw, których nikt
nie mo˝e naruszaç: ani jednostka czy grupa, ani te˝ klasa, naród lub paƒstwo.
Nie mo˝e tego czyniç nawet wi´kszoÊç danego spo∏eczeƒstwa, zwracajàc si´
przeciwko mniejszoÊci, spychajàc jà na margines, uciskajàc, wyzyskujàc czy usi∏ujàc unicestwiç»15.
PozornoÊç zamierzeƒ demokratyzacji ˝ycia publicznego w warunkach wi´kszoÊciowego charakteru podejmowania decyzji, mo˝e w niektórych sytuacjach
doprowadziç równie˝ do totalitarnych wynaturzeƒ. Taka sytuacja wyst´puje
wówczas, gdy ˝ycie spo∏eczne nie jest oparte na podstawowych prawach obywateli do prawdy. W ramach tego prawa elity w∏adzy majà obowiàzek zapewniç wszystkim dost´p do prawdziwych informacji, na podstawie których buduje
si´ rzeczywistà solidarnoÊç mi´dzy poszczególnymi grupami spo∏ecznymi.
Rozwa˝ajàc zagadnienia natury spo∏ecznej i analizujàc stosunek KoÊcio∏a
do nich, nale˝y pami´taç o sformu∏owaniu przez Jana Paw∏a II zakresu powinnoÊci, pozostajàcych w polu zainteresowaƒ nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a: «Nauka
spo∏eczna KoÊcio∏a nie jest jakàÊ „trzecià drogà” mi´dzy liberalnym kapitalizmem i marksistowskim kolektywizmem, ani jakàÊ mo˝liwà alternatywà innych, nie tak radykalnie przeciwstawnych wobec siebie rozwiàzaƒ: stanowi ona
14
J a n P a w e ∏ I I, Encyklika „Centesimus Annus” w setnà rocznic´ encykliki „Rerum Novarum” (1991), n. 44, Tekst polski, L’Osservatore Romano 4 (1991), s. 23-24; t e n ˝ e, Encyklika
„Veritatis Splendor” o niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego KoÊcio∏a
(1993), n. 99, Tekst polski, L’Osservatore Romano 10 (1993), s. 39.
15
Tam˝e.
172
3/04/2006
20:01
Page 172
KS. JERZY KOPEREK
[8]
kategori´ niezale˝nà. Nie jest tak˝e ideologià, lecz dok∏adnym sformu∏owaniem wyników pog∏´bionej refleksji nad z∏o˝onà rzeczywistoÊcià ludzkiej egzystencji w spo∏eczeƒstwie i w kontekÊcie mi´dzynarodowym, przeprowadzonej
w Êwietle wiary i tradycji koÊcielnej»16.
OkreÊlenie zakresu zainteresowaƒ, którymi nauka spo∏eczna KoÊcio∏a zajmuje si´, jest mo˝liwe ze wzgl´du na jej skoncentrowanie na problematyce antropologicznej, ze szczególnym uwzgl´dnieniem godnoÊci osoby ludzkiej, stanowiàcej podstaw´ wszelkich praw osobowych. Ten centralny punkt okreÊla
równoczeÊnie zakres problematyki, jak i odpowiednià do niego metodologi´
naukowà u˝ytà w analizie zjawisk spo∏ecznych, postrzeganych z chrzeÊcijaƒskiego punktu widzenia.
Jan Pawe∏ II, okreÊlajàc zadania stojàce przed naukà spo∏ecznà KoÊcio∏a,
przyjmuje za podstawowe jej za∏o˝enie ochron´ transcendentnego charakteru osoby ludzkiej w warunkach ˝ycia spo∏ecznego. Jest w tym równie˝ widoczny, charakterystyczny dla chrzeÊcijaƒstwa, sposób wyra˝ania ludzkiego
zaanga˝owania na rzecz spraw paƒstwowych i narodowych. Cz∏owiek i jego
rola w spo∏eczeƒstwie zyskujà w tym transcendentnym wymiarze pe∏niejszy
charakter humanistyczny, a zarazem szczególne miejsce poÊród zadaƒ politycznych i ekonomicznych, które nie mogà sprowadziç cz∏owieka jedynie do
roli automatu czy elementu w ca∏ym mechanizmie ˝ycia paƒstwowego i narodowego.
Z powy˝szych uzasadnieƒ nie nale˝y jednak˝e wnioskowaç, ˝e nauka spo∏eczna KoÊcio∏a jest naukà, która podaje jedynie ogólne normy post´powania
spo∏ecznego. Prezentujàc przykazania rzàdzàce ˝yciem spo∏eczno-politycznym
i spo∏eczno-ekonomicznym, ma tak˝e na uwadze normy kategorialne w odniesieniu do okreÊlonych sposobów post´powania i konkretnych czynów. Na tej
podstawie nale˝y wnioskowaç, ˝e nauka spo∏eczna KoÊcio∏a jest naukà normatywnà, zastosowanà do analizy faktów spo∏ecznych na p∏aszczyênie etycznej.
Ten moralny jej zakres i wymiar prowadzi w konsekwencji do akceptacji transcendentnego charakteru osoby ludzkiej.
Majàc na uwadze z∏o˝ony charakter wp∏ywu kultury na post´powanie moralne osób i spo∏eczeƒstw, mo˝na wnioskowaç w Êwietle nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, ˝e w∏aÊciwe odczytanie zadaƒ kultury w ˝yciu indywidualnym i spo∏ecznym w poszczególnych rejonach globu ziemskiego, prowadzi do przyjćia, bàdê
odrzucenia wolnoÊciowo-demokratycznych zachowaƒ na korzyÊç lub przeciw
postawom totalitarnym. Istotne znaczenie posiada tu przyjćie bàdê zanegowanie transcendentnej i obiektywnej prawdy o cz∏owieku.
Kultura ludzka ma moc kszta∏towania zachowaƒ i postaw spo∏eczno-moral-
16
J a n P a w e ∏ I I, Encyklika „Sollicitudo Rei Socialis” (1987), n. 41, Tekst polski. Rzym
1987, s. 62.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 173
173
nych i jako taka spe∏nia zadania formacyjne wobec jednostek i ca∏ych spo∏eczeƒstw. Dynamiczne procesy przemian kulturowych wp∏ywajà w zdecydowany
sposób na postawy osób w nich uczestniczàcych. Tym niemniej w ujćiu nauki
spo∏ecznej KoÊcio∏a nie mo˝e to w ˝aden sposób oznaczaç rezygnacji z podstawowej prawdy o cz∏owieku, wyra˝ajàcej si´ w jego godnoÊci, która jest zakorzeniona w stwórczym i wszechmocnym dzia∏aniu Boga.
3. Katolicka nauka spo∏eczna wobec przejÊcia z totalitaryzmu do demokracji
Podstawowà normà moralnà, gwarantujàcà wszechstronny i integralny rozwój cz∏owieka, jest obiektywna prawda o nim samym. Stosujàc si´ do niej nauka spo∏eczna KoÊcio∏a pomaga w rozwiàzywaniu spo∏ecznych kwestii etycznych. Negacja prawdy bàdê jej redukcja jest postrzegana przez t´ nauk´ jako
zamach na godnoÊç osoby ludzkiej. Jan Pawe∏ II przebywajàc na ¸otwie, nakreÊli∏ w czasie spotkania na Uniwersytecie w Rydze ze Êwiatem nauki i kultury – podobnie jak uczyni∏ to w Wilnie – granice i zakres zainteresowaƒ spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a.
W prawdzie o godnoÊci cz∏owieka dostrzega Papie˝ drog´ do rozwiàzywania
nabrzmia∏ych spraw spo∏ecznych w warunkach przechodzenia z totalitaryzmu
do demokracji. Komunistyczna rzeczywistoÊç okaza∏a si´ destrukcyjna dla
cz∏owieka i jego Êrodowiska. Cz∏owiek na nowo odnajdujàc swojà godnoÊç,
mo˝e we w∏aÊciwy sposób spojrzeç na w∏asnà przysz∏oÊç. Katolicka nauka spo∏eczna przyjmuje wić na siebie takà perspektyw´ zainteresowaƒ, które s∏u˝y∏yby dobru cz∏owieka, ale równoczeÊnie nie jest ona przeznaczona do tworzenia technicznych rozwiàzaƒ systemowych. Przedstawia natomiast okreÊlone zasady wspó∏˝ycia spo∏ecznego oparte na prawdzie o cz∏owieku. Zadaniem zaÊ
nauk ekonomicznych i technicznych jest podjćie trudu budowy nowego systemu spo∏ecznego w oparciu o zasad´ godnoÊci osoby ludzkiej, propagowanà
usilnie przez spo∏eczne nauczanie KoÊcio∏a17.
Nauka spo∏eczna KoÊcio∏a b´dàc – zdaniem Papie˝a – teologicznà refleksjà
nad cz∏owiekiem jest potrzebna do w∏aÊciwej oceny jego zobowiàzaƒ wobec
spo∏ecznoÊci polityczno-ekonomicznej. Szczególnie istotne dla chrzeÊcijaƒskiej
analizy ˝ycia spo∏ecznego jest takie pog∏´bienie nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, aby
nie zrozumieç jej w kategoriach trzeciej drogi mi´dzy kapitalizmem a komunizmem. Stanowi ona jedynie moralnà podstaw´ wszelkich spo∏ecznych dzia∏aƒ:
«Nauka spo∏eczna KoÊcio∏a nie jest trzecià drogà mi´dzy kapitalizmem a komunizmem. Jest bowiem zasadniczo „teologià” (…), a wić refleksjà nad Bo˝ym zamys∏em wobec cz∏owieka i dlatego podejmuje problemy ekonomii i po17
J a n P a w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a. Spotkanie z przedstawicielami Êwiata nauki i kultury, 9 wrzeÊnia 1993 rok – Ryga, L’Osservatore Romano, wyd. polskie, 12 (1993), s. 36-38.
174
3/04/2006
20:01
Page 174
KS. JERZY KOPEREK
[10]
lityki nie po to, aby analizowaç jej aspekty techniczne i organizacyjne, ale by
ukazywaç ich nieuniknione konsekwencje etyczne»18.
Majàc na uwadze etyczny wymiar nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, Jan Pawe∏
II dostrzega jej zadanie w kategoriach zgodnoÊci wszelkich poczynaƒ systemów
ekonomicznych i politycznych z prawem moralnym oraz z podstawowà zasadà
godnoÊci osoby ludzkiej, która decyduje o moralnym aspekcie dzia∏aƒ cz∏owieka: «Jej zadaniem nie jest tworzenie „systemu”, ale wyznaczanie nieprzekraczalnych granic i wskazywanie jak nale˝y post´powaç, aby ró˝ne projekty polityczne i ekonomiczne, formu∏owane w konkretnej historii narodów na podstawie nieskoƒczonej liczby zmiennych danych, by∏y godne cz∏owieka i zgodne
z prawem moralnym»19.
WyjaÊnienia Jana Paw∏a II dotyczy∏y w istocie rzeczy zagadnieƒ podstawowych dla zrozumienia nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a; widzia∏y w niej autonomicznà nauk´, która choç rozwija si´ w konfrontacji z dziedzinà ˝ycia paƒstwowego, to jednak daje dowody i wyra˝a autonomicznoÊç dzia∏alnoÊci spo∏ecznej KoÊcio∏a. Jan Pawe∏ II, wyjaÊniajàc czym nauka spo∏eczna KoÊcio∏a
nie jest i byç nie chce, stwierdza: «Przede wszystkim nie jest doktrynà politycznà ani tym mniej ekonomicznà. KoÊció∏ uwa˝a bowiem, ˝e chocia˝ istniejà punkty styczne mi´dzy sferà religijnà a polityczno-ekonomicznà obie te
dziedziny odznaczajà si´ w∏aÊciwà sobie autonomià, którà nale˝y respektowaç i umacniaç. Ewangeliczne zalecenie w tej materii jest jednoznaczne:
„Oddajcie wić Cezarowi to, co nale˝y do Cezara, a Bogu to, co nale˝y do
Boga” (Mt 22, 21)»20.
Rozgraniczajàc zadania paƒstwa i KoÊcio∏a, Jan Pawe∏ II dostrzega równoczeÊnie koniecznoÊç ich wzajemnej wspó∏pracy na korzyÊç osoby ludzkiej. Taka
wspó∏praca jest ich moralnà powinnoÊcià: «KoÊció∏ nie czuje si´ powo∏any, by
w dziedzinie spo∏ecznej formu∏owaç propozycje „techniczne”, nale˝y to bowiem do kompetencji paƒstwa lub uprawnionych instytucji spo∏ecznych. Podobnie paƒstwo powinno uszanowaç specyficznà misj´ KoÊcio∏a, polegajàcà na
g∏oszeniu Ewangelii i formowaniu sumieƒ. Jednak˝e KoÊció∏ i paƒstwo, poniewa˝ s∏u˝à tym samym ludziom, sà moralnie zobowiàzane do dialogu i wzajemnej wspó∏pracy»21.
Powy˝sze sformu∏owania Papie˝a wyra˝ajà podstawowe metodologiczne
podejÊcie do zagadnienia sporu etyki personalistycznej z liberalnym systemem wartoÊci. Spór ten bowiem wynika w istocie swojej ze skrzy˝owania si´
Por. tam˝e, s. 37; t e n ˝ e, Sollicitudo Rei Socialis, n. 41, s. 82.
Por. J a n P a w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a, s. 37; P. G ó r a l c z y k, Teologiczna wizja cz∏owieka jako podstawa nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a. W: Kosmos i cz∏owiek, Kolekcja «Communio» nr 4, Poznaƒ – Warszawa 1989, s. 343-355.
20
J a n P a w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a, s. 36.
21
Tam˝e.
18
19
[11]
3/04/2006
20:01
Page 175
175
prerogatyw i zadaƒ obu stron. Koncentrujà si´ one jednak w cz∏owieku i dlatego w jego perspektywie jako istocie cielesno-duchowej znajdujemy rozwiàzanie konfliktu. Wydaje si´, ˝e najlepszym sposobem dialogu personalistów
z libera∏ami jest przede wszystkim zaakceptowanie autonomicznoÊci ich zainteresowaƒ.
Tym niemniej jest sprawà istotnà, aby odpowiedzialnoÊç chrzeÊcijan nie
ogranicza∏a si´ jedynie do wymiaru duchowego ich ˝ycia, pozostawiajàc równoczeÊnie ideologii liberalnej kszta∏towanie rzeczywistoÊci spo∏eczno-polityczno-ekonomicznej. Z tej racji Jan Pawe∏ II konstatuje, ˝e: «Spo∏eczna nauka
KoÊcio∏a nie jest tak˝e surogatem ideologii kapitalizmu. W rzeczywistoÊci KoÊció∏, choç zdecydowanie pot´pia „socjalizm”, ju˝ od czasu og∏oszenia przez
Leona XIII encykliki Rerum novarum dystansuje si´ od ideologii kapitalistycznej, przypisujàc jej odpowiedzialnoÊç za przejawy jaskrawej niesprawiedliwoÊci
spo∏ecznej […]. Z kolei Pius XI w Quadragesimo anno bardzo jednoznacznie
i zdecydowanie pot´pia mi´dzynarodowy imperializm pieniàdza […]»22.
Historyczny upadek komunizmu sta∏ si´ powodem do pog∏´bienia refleksji
KoÊcio∏a, jak równie˝ wszystkich obywateli, nie tylko paƒstw bezpoÊrednio dotkni´tych dzia∏aniem komunizmu, ale tak˝e i tych, które wprowadzi∏y liberalnà
gospodark´ rynkowà. Krytyk´ kapitalistycznych uk∏adów spo∏eczno-polityczno-ekonomicznych kontynuowa∏ tak˝e Jan Pawe∏ II nawiàzujàc do swoich poprzedników: «T´ lini´ kontynuuje tak˝e nowsze nauczanie KoÊcio∏a, zaÊ ja sam
po historycznym upadku komunizmu nie waha∏em si´ wyraziç powa˝nych zastrze˝eƒ, jakie budzi kapitalizm, gdy jest rozumiany nie tyle jako „gospodarka
rynkowa”, ale jako system, „w którym wolnoÊç gospodarcza nie jest uj´ta w ramy systemu prawnego, wprz´gajàcego jà w s∏u˝b´ integralnej wolnoÊci ludzkiej” (…)»23.
4. Dialog chrzeÊcijaƒsko-liberalny wobec koncepcji spo∏eczeƒstwa i paƒstwa
Liberalny system wartoÊci oparty na racjonalistyczno-indywidualistycznej
koncepcji cz∏owieka, z której wyrasta odpowiedni sposób rozumienia spo∏eczeƒstwa i paƒstwa, jest w istocie swojej negacjà spo∏ecznej natury osoby ludzkiej. Nie znajdujàc miejsca na spo∏ecznà natur´ cz∏owieka, neguje tak˝e spo∏eczeƒstwo, którego istnienie jest wynikiem relacji mi´dzyosobowych. W kon22
Por. tam˝e, s. 36; Leon XIII, Encyklika „Rerum Novarum” (1891), n. 2, Tekst polski.
W: Dokumenty Nauki Spo∏ecznej KoÊcio∏a, cz. 1, Rzym-Lublin 1987, s. 43-44; P i u s X I, Encyklika „Quadragesimo Anno” (1931), n. 109, Tekst polski. W: Dokumenty Nauki Spo∏ecznej KoÊcio∏a, cz. 1. Rzym-Lublin 1987, s. 91.
23
Por. J a n P a w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a, s. 37; t e n ˝ e,
Centesimus Annus, n. 42, s. 22-23; Karl H. P e s c h k e, Wirtschaft aus christlicher sicht, Edition Ordo Socialis, Trier 1992; A. D y l u s, Gospodarka, moralnoÊç, chrzeÊcijaƒstwo. Warszawa 1995.
176
3/04/2006
20:01
Page 176
KS. JERZY KOPEREK
[12]
cepcji liberalnej wyst´puje jedynie relacja zale˝noÊci mi´dzy paƒstwem jako
w∏adzà a pojedynczym obywatelem. Paƒstwo jest rozumiane jako twór oparty
na umowie spo∏ecznej. Zosta∏o ono powo∏ane jedynie do obrony interesów
jednostki i jej wolnoÊci obywatelskich. Na tej podstawie mo˝na powiedzieç, ˝e
w liberalizmie koncepcja spo∏eczeƒstwa jest sprowadzona do atomistycznego
jego wymiaru24.
Wynika z powy˝szego, ˝e teoria umowy spo∏ecznej nie jest wić w istocie
swojej prawdziwà teorià spo∏eczeƒstwa. WyjaÊnia to fakt, ˝e w wyniku umowy
spo∏ecznej nie powstaje spo∏eczeƒstwo, lecz system prawny, wed∏ug którego
jest ono zorganizowane. W tym miejscu nale˝a∏oby raczej mówiç o powstaniu
w∏adzy paƒstwowej, która nie jest i nie mo˝e byç identyfikowana ze spo∏eczeƒstwem, nawet gdyby takiego terminu liberalizm u˝ywa∏25.
Znaczenie koncepcji liberalnej, jako filozoficznego zaprzeczenia spo∏eczeƒstwa, wynika z faktu, ˝e w historii teorii filozoficzno-spo∏ecznych indywidualizm i zbudowany na nim liberalizm wywar∏y ogromny wp∏yw na sposób myÊlenia o zagadnieniach spo∏ecznych. Podobnà w∏aÊciwoÊcià charakteryzowa∏a
si´ przyrodnicza koncepcja rzeczywistoÊci spo∏ecznej, która by∏a u poczàtku
myÊlenia indywidualistów i libera∏ów. Stwierdziç nale˝y, ˝e równie˝ i ta koncepcja, choç z istoty swojej negujàca spo∏eczny charakter osoby ludzkiej, a tym
samym b´dàca negacjà teorii spo∏eczeƒstwa, zajmuje wa˝ne miejsce wÊród innych systemów filozoficzno-spo∏ecznych. Wynika to z faktu, ˝e swoim wp∏ywem obj´∏a szerokie rzesze intelektualistów dokonujàcych interpretacji zjawisk spo∏ecznych26.
Uk∏ady i zale˝noÊci konkretnych pràdów myÊli ludzkiej odbijajà si´ na mentalnoÊci i sposobie myÊlenia obywateli. Jest to przyk∏ad wp∏ywu teoretycznych
rozwa˝aƒ o cz∏owieku i spo∏eczeƒstwie na funkcjonowanie konkretnych ideologii spo∏ecznych, wÊród których wa˝ne miejsce zajmuje ideologia liberalizmu. Katolicka nauka spo∏eczna jako etyka personalistyczna w ramach dialogu
z liberalnym systemem wartoÊci równie˝ i na tej p∏aszczyênie musi rozwa˝aç
mo˝liwoÊci pog∏´bienia w∏asnego zrozumienia zagadnieƒ le˝àcych u podstaw
liberalnej myÊli w odniesieniu do cz∏owieka, paƒstwa i spo∏eczeƒstwa. Ta pog∏´biona analiza doprowadza do bardziej obiektywnych poglàdów obu stron
wobec siebie.
Poszukiwania wspólnych rozwiàzaƒ wspó∏czesnych spraw spo∏ecznych,
w perspektywie transformacji systemowych dokonujàcych si´ w Europie Ârodkowo-Wschodniej, mogà byç oparte jedynie o rzetelnà analiz´ obydwu syste-
24
J. M a j k a, Katolicka Nauka Spo∏eczna. Studium historyczno-doktrynalne. Rzym 1986,
s. 184.
25
Te n ˝ e, Filozofia spo∏eczna. Wroc∏aw 1982, s. 53.
26
Por. tam˝e, s. 53-54.
[13]
3/04/2006
20:01
Page 177
177
mów spo∏eczno-moralnych z uwzgl´dnieniem aktualnych i konkretnych uwarunkowaƒ spo∏eczno-polityczno-ekonomiczno-kulturowych krajów zainteresowanych tym dialogiem.
Dokonywanie takich teoretycznych prób, na przyk∏adzie Polski i innych krajów Ârodkowo-Wschodniej Europy, mo˝e okazaç si´ wzorem rozwiàzywania
podobnych kwestii w innych rejonach Europy bàdê Êwiata. Niewàtpliwie jest to
dialog trudny, jako ˝e dotyczy dwóch ró˝nych filozoficznych sposobów myÊlenia, opartych na odmiennych koncepcjach osoby ludzkiej. EwentualnoÊç takiego dialogu dostrzegamy raczej w perspektywie praktycznego dzia∏ania i obrony
praw cz∏owieka, na p∏aszczyênie spo∏eczno-polityczno-ekonomiczno-kulturowej. Trzeba jednak pami´taç, ˝e w ca∏okszta∏cie praw cz∏owieka wyszczególnia
si´ trzy ich generacje, tzn. prawa wolnoÊciowe, spo∏eczne i solidarnoÊciowe.
Ca∏y proces budowania podstaw dialogu, z metodologicznego punktu widzenia, jest nara˝ony na wiele niejasnoÊci. Musi wić on funkcjonowaç przy okreÊlonych za∏o˝eniach.
Wydaje si´, ˝e jego trwa∏y fundament mo˝na zbudowaç jedynie w oparciu
o prawid∏owà koncepcj´ wolnoÊci cz∏owieka. Wynika to m.in. z faktu, ˝e
wszystkie prawa cz∏owieka majà swój wymiar wolnoÊciowy: «Konkretna bowiem wolnoÊç urzeczywistnia si´ wraz ze sprawiedliwoÊcià i solidarnoÊcià, tzn.
z mo˝liwoÊcià korzystania z okreÊlonych dóbr w p∏aszczyênie spo∏eczno-gospodarczo-kulturowej, na stra˝y których stojà bez wàtpienia prawa spo∏eczne i solidarnoÊciowe. Wydaje si´ zatem, ˝e wszystkie prawa cz∏owieka majà swój wolnoÊciowy wymiar»27.
WolnoÊç, która jest istotnym czynnikiem dynamizujàcym ˝ycie spo∏eczne,
mo˝e ten proces skierowaç na praktyczny wymiar dzia∏ania poszczególnych
obywateli kraju. Szczególnym polem dzia∏ania winna byç obrona wolnoÊci religijnej, stanowiàcej podstaw´ wszystkich praw godnoÊciowych osoby ludzkiej28.
Sens prawa do wolnoÊci przedstawia we w∏aÊciwych wymiarach Instrukcja
o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci i wyzwoleniu, która stwierdza, ˝e: «WolnoÊç wymaga
warunków w porzàdku ekonomicznym, politycznym i kulturalnym, umo˝liwiajàcych jej pe∏nà realizacj´»29. Nale˝y równie˝ braç pod uwag´, ˝e wolnoÊç we
wspó∏czesnych spo∏eczeƒstwach jest w rozmaity sposób negowana, ograniczana i deformowana. Tym bardziej jest to zjawisko niepokojàce, z punktu widzenia istniejàcych niesprawiedliwoÊci, gdy zauwa˝y si´ fakt, ˝e wolnoÊç jest nie
27
H. S k o r o w s k i, Prawa cz∏owieka w s∏u˝bie wolnoÊci. Collectanea Theologica 58 (1988),
fasc. IV, s. 34; F. J. Mazurek, Nauczanie KoÊcio∏a o prawach cz∏owieka. ChrzeÊcijanin w Âwiecie 18 (1986), z. 150, s. 6-7.
28
Por. H. S k o r o w s k i, WolnoÊç religijna a prawa cz∏owieka. Communio. Mi´dzynarodowy
Przeglàd Teologiczny 4 (1986), s. 100-112.
29
Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci i wyzwoleniu, n. 1, Tekst
polski. Wroc∏aw 1986, s. 45.
178
3/04/2006
20:01
Page 178
KS. JERZY KOPEREK
[14]
tylko wartoÊcià cz∏owieka, ale stanowi istotny element jego natury. PodkreÊla
to Jan Pawe∏ II mówiàc: «Istota wolnoÊci tkwi we wn´trzu cz∏owieka, nale˝y do
natury osoby ludzkiej i jest jej znakiem rozpoznawczym»30. Powy˝sze stwierdzenie Papie˝a oznacza w konsekwencji, ˝e wolnoÊç b´dàc wynikiem zagwarantowania w spo∏eczeƒstwie podstawowych praw osoby ludzkiej, musi nieustannie odwo∏ywaç si´ do wartoÊci duchowych, które stanowià gwarancj´ jej
autentycznoÊci i chronià jà przed deformacjà w warunkach nacisków ró˝nych
ideologii politycznych czy ekonomicznych31.
ÂwiadomoÊç wolnoÊci, widoczna we wspó∏czesnym Êwiecie na poziomie nie
tylko konkretnych osób, ale tak˝e w wymiarze paƒstwowym i mi´dzynarodowym, idzie wić w parze, jak podkreÊla Instrukcja o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci
i wyzwoleniu, z uznaniem niezbywalnych praw osoby ludzkiej32.
Zosta∏y one równie˝ uznane na forum wielu organizacji mi´dzynarodowych
jako powszechnie wa˝ne i obowiàzujàce za∏o˝enia wszelkiej polityki spo∏ecznej. We wspó∏czesnym Êwiecie postrzega si´ w ich Êwietle znaczenie godnoÊci
osoby ludzkiej w spo∏ecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych
uwarunkowaniach. Faktem jest, ˝e dzi´ki licznym deklaracjom prawnym o zasi´gu mi´dzynarodowym osobiste i wewn´trzne przekonanie osób zyska∏o powszechnà aprobat´. Dzi´ki temu powszechnemu Êwiadectwu KoÊcio∏a oraz organizacji paƒstwowych i mi´dzynarodowych godnoÊç cz∏owieka zyskuje uznanie w najszerszych kr´gach spo∏ecznych. Stanowi to niewàtpliwie wielki krok
naprzód w realizacji cywilizacji mi∏oÊci w dzisiejszym Êwiecie, który jednak
w swojej aktualnej historii ma wiele jeszcze punktów zagra˝ajàcych prawom
cz∏owieka33.
Âwiadectwa KoÊcio∏a i organizacji mi´dzynarodowych, w kontekÊcie istniejàcych problemów i konfliktów ideologicznych w Êwiecie wspó∏czesnym, stano30
J a n P a w e ∏ I I, Chcesz s∏u˝yç sprawie pokoju – szanuj wolnoÊç. Or´dzie na mi´dzynarodowy Dzieƒ Pokoju 1981. W: J a n P a w e ∏ I I , Nauczanie spo∏eczne, t. IV, Warszawa
1984, s. 11.
31
Por. H. S k o r o w s k i, Prawa cz∏owieka w s∏u˝bie wolnoÊci, s. 27-38; P. G ó r a l c z y k, Wyzwolenie z niewoli do wolnoÊci w Chrystusie. Communio. Mi´dzynarodowy Przeglàd Teologiczny 5 (1993), s. 30-42; J. M. S w o m l e y Jr, Liberation Ethics, New York 1972; por. J. T i s c h n e r, Spowiedê rewolucjonisty. Czytajàc fenomenologi´ ducha Hegla. Kraków 1993.
32
Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci i wyzwoleniu, n. 1, dz.
cyt., s. 45; por. J. M. S w o m l e y Jr, Liberation Ethics. New York 1972.
33
Por. dokumenty organizacji mi´dzynarodowych podnoszàcych kwesti´ praw cz∏owieka, m.in: Powszechna Deklaracja Praw Cz∏owieka oraz podstawowe dokumenty KoÊcio∏a na
ten temat, ze szczególnym uwzgl´dnieniem encyklik papieskich od czasów Leona XIII do
Jana Paw∏a II. Por. tak˝e: Papieska Komisja „Iustitia Et Pax”, Dokument „KoÊció∏ i prawa
cz∏owieka”, Wi´ê 3 (1978), s. 7-31; Mi´dzynarodowa Komisja Teologiczna, GodnoÊç i prawa
osoby ludzkiej. ChrzeÊcijanin w Âwiecie 11 (1985), s. 80-96; K. P a p c i a k, Stolica Apostolska
wobec rodziny narodów. Status i zasady zaanga˝owania. Saeculum Christianum. 1(1994), nr
1, s. 205-217.
[15]
3/04/2006
20:01
Page 179
179
wià element jednoczàcy ludzi dobrej woli. Zbli˝enie stanowisk organizacji paƒstwowych i koÊcielnych jest wynikiem wspó∏czesnego spojrzenia na cz∏owieka
i jego godnoÊç w perspektywie niezbywalnych praw ludzkich, którym odpowiadajà równie˝ w∏aÊciwe obowiàzki. Prawa cz∏owieka i jego spo∏eczno-moralne
zobowiàzania zyskujà wić w oczach wspó∏czesnych ludzi i organizacji coraz
wi´ksze zrozumienie i aprobat´, szczególnie w Êwietle koniecznoÊci prawnego
zagwarantowania sprawiedliwoÊci spo∏ecznej.
Powszechna akceptacja godnoÊci i praw cz∏owieka, wyra˝ana w licznych dokumentach, deklaracjach i wypowiedziach organizacji paƒstwowych i koÊcielnych, mo˝e byç fundamentem bardziej sprawiedliwej przysz∏oÊci dla wielu spo∏eczeƒstw. Ten optymistyczny charakter wypowiedzi w stosunku do otaczajàcej
nas rzeczywistoÊci spo∏eczno-politycznej, ujawnia si´ m.in. w samym dzia∏aniu
Jana Paw∏a II, który z g∏oszenia praw godnoÊciowych osoby ludzkiej uczyni∏
program naprawy sytuacji mi´dzynarodowej w dobie wspó∏czesnej.
Zakoƒczenie
Budowanie demokratycznego ustroju paƒstwowego, szczególnie w paƒstwach Europy Ârodkowo-Wschodniej, które od niedawna wesz∏y na drog´ demokratycznych przemian, jest zwiàzane z ideologicznymi sporami przedstawicieli ró˝nych opcji politycznych. Kulturowe uwarunkowania poszczególnych
paƒstw i spo∏eczeƒstw majà ogromne znaczenie w tym sporze.
W przedstawionym studium spór o paƒstwo zosta∏ uwzgl´dniony w koncepcjach trzech doktryn: nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, doktryny liberalnej i marksistowskiej. Spór o paƒstwo ujawnia si´ z ca∏à wyrazistoÊcià w Êwietle dyskusji
pomi´dzy nimi, choç niewàtpliwie perspektywa dyskusji jest o wiele szersza, co
daje nadziej´ na dalsze opracowania.
Jednym z istotnych zagadnieƒ pojawiajàcym si´ w tym sporze jest skomplikowana problematyka podstaw aksjologicznych i ustrojowych paƒstwa jako organizacji politycznej, ale równoczeÊnie tak˝e podstaw kulturowych ca∏ej spo∏ecznoÊci paƒstwowej. Wydaje si´, ˝e stopieƒ uczestnictwa obywateli w ˝yciu
paƒstwowym jest w du˝ym wymiarze Êwiadectwem stosunku w∏adzy do obywateli paƒstwa. Poszanowanie praw cz∏owieka oraz partycypacja obywateli w ˝yciu publicznym stanowià warunek sine qua non budowania demokratycznych
fundamentów paƒstwa prawnego.
180
3/04/2006
20:01
Page 180
KS. JERZY KOPEREK
[16]
LA CONTROVERSIA SULLO STATO
ALLA LUCE DELLE DOTTRINE POLITICHE MODERNE
Riassunto
La diversit∫ dei concetti dello stato alla luce delle dottrine politiche moderne si può
considerare nel contesto dei condizionamenti culturali delle concrete societ∫ statali.
Questi condizionamenti hanno la loro fonte sia nei concetti delle istituzioni liberali,
marxisti, come pure cristiani.
Nello studio presente si cerca di presentare la controversia sullo stato alla luce di sopraddette dottrine politiche.
3/04/2006
20:01
Page 181
12 (2005) nr 2
KS. MAREK T. CHMIELEWSKI SDB
W TROSCE O WYCHOWANIE PATRIOTYCZNE
M¸ODZIE˚Y. REFLEKSJE NA KANWIE SYSTEMU
WYCHOWAWCZEGO ÂW. JANA BOSKO (1815-1888)
1. Kryzys postaw patriotycznych wÊród wspó∏czesnej m∏odzie˝y polskiej
W maju 1939 r. Hitler paktowa∏ ze Stalinem w sprawie zaboru i podzia∏u
Polski. G∏oÊno ˝àda∏ Gdaƒska i „pruskiego korytarza”, w przeciwnym razie
grozi∏ Polsce wojnà. W Polsce czu∏o si´ wtedy ogromne podniecenie. Wsz´dzie zbierano pieniàdze na Fundusz Obrony Narodowej. Na festynach miejskich i wiejskich deklamowano Mickiewicza, S∏owackiego i Norwida. W klimacie tego zrywu narodowego Stanis∏aw Bo˝yczko, 37-letni robotnik warszawskiej betoniarni wraz ze swymi dwoma szwagrami napisa∏ list, który
póêniej opublikowa∏ Ilustrowany Kurier Codzienny. „Chcemy daç Hitlerowi
odpowiedê na jego ˝àdania. Otó˝ ja i dwaj moi szwagrowie – pisa∏ Bo˝yczko
– wzywamy wszystkich tych Polaków, co chcà niezw∏ocznie oddaç ˝ycie za
Ojczyzn´, jednak nie w szeregach armii razem ze wszystkimi, lecz w charakterze ˝ywych torped z ∏odzi podwodnych, ˝ywych bomb z samolotów, w charakterze ˝ywych min przeciwpancernych i przeciwczo∏gowych. Ka˝da zmarnowana torpeda, bomba i mina kosztuje du˝o pieni´dzy, których nadmiaru
nie mamy. Ka˝dy okr´t nieprzyjacielski, czo∏g, pancerka mo˝e i tak kosztowaç ˝ycie kilkunastu ˝o∏nierzy, zaÊ jeden cz∏owiek zdecydowany mo˝e oddaç tylko jedno swoje ˝ycie, jako ˝ywy pocisk, czy to w torpedzie bombowca, czy minie. Cz∏owiek w torpedzie zawsze znajdzie ten cel, w który zechce
trafiç i tem samem zaoszcz´dzi ˝ycie innym ˝o∏nierzom, zniszczy zaÊ wielu
wrogów”.
Pod koniec maja do redakcji Ilustrowanego Kuriera Codziennego dotar∏o ponad 1300 zg∏oszeƒ ˝ywych torped. Podobne zg∏oszenia przyjmowa∏o Ministerstwo Spraw Wojskowych i redakcje innych gazet. Ocenia si´ ich na ok. trzy tysiàce, w tym 150 kobiet. WÊród zg∏oszonych byli Polacy z kraju i z emigracji,
m∏odzie˝, robotnicy, inteligencja i emeryci.
Stanis∏aw Chrzanowski, dziÊ ponad osiemdziesićioletni starzec, a w 1939 r.
jeden z kandydatów na ˝ywà torped´, opowiada dziennikarzowi o swojej decyzji: Widzia∏em, ˝e Polska potrzebuje mojej próby. Nie mog∏em inaczej postàpiç.
182
3/04/2006
20:01
Page 182
KS. MAREK T. CHMIELEWSKI
[2]
Wtedy, w maju 1939 r., by∏ Êwie˝o po maturze, mia∏ Êwietnà prac´, by∏ bliski
Êlubu i chcia∏ podjàç studia1.
Patriotyzm... postawa obywatelska. Z czym to si´ nam dzisiaj – szeÊçdziesiàt
lat od tamtych wydarzeƒ – kojarzy? Czym dla nas jest Ojczyzna? Czy mieÊci si´
w kanonie wyznawanych wartoÊci? Co dziÊ jesteÊmy dla niej gotowi uczyniç?
Z czego zrezygnowaç, o co zabiegaç? Jak te sprawy postrzega m∏ode pokolenie
Polaków? Czy powszechnie doÊwiadczany i demaskowany kryzys wychowania
wp∏ywa tak˝e na ich postaw´ patriotycznà i obywatelskà?
Dosyç powszechnie uwa˝a si´ dzisiaj, ˝e patriotyzm m∏odzie˝y wystawiony
na powa˝ne próby – szczegó∏owo powiemy o nich nieco póêniej – prze˝ywa
g∏´boki kryzys. Pewien katecheta warszawski po opublikowaniu w 1996 r. Akt
II Sympozjum Europejskiego Duszpasterstwa M∏odzie˝y (Loreto 12-16 wrzeÊnia 1995) podjà∏ ze swoimi uczniami z LO im. Frycza-Modrzewskiego dyskusj´, mi´dzy innymi na temat patriotyzmu m∏odego pokolenia. Us∏ysza∏ wtedy,
˝e patriotyzm kojarzy im si´ np. z m∏odym Chorwatem poznanym w Anglii,
który mimo wojny w Jugos∏awii, nie chcia∏ na sta∏e opuÊciç w∏asnej ojczyzny.
Przez niektórych uczniów patriotyzm uto˝samiany by∏ ze swoistà odmianà narodowego socjalizmu, reprezentowanego przez ogolonych skinów z sàsiedniego podwórka. Co bardziej Êwiadomi z poczuciem pewnego dyskomfortu przypominali, jak to w ich szkole podstawowej nauczyciel muzyki, realizujàc program autorski, uczy∏ ich pieÊni patriotycznych. Z tego powodu by∏ powszechnie
uwa˝any za nieszkodliwego dziwaka. Ich rodzice natomiast zbierali dobrowolnie pieniàdze, aby dop∏acaç nauczycielowi niemieckiego. Byli przekonani, ˝e
lektor j´zyków, który daje ich dzieciom klucze do Êwiata, musi byç dobrze wynagradzany2.
Kryzys postaw patriotycznych wÊród m∏odzie˝y obserwowany przez wychowawców i nauczycieli znajduje swoje potwierdzenie w wynikach badaƒ socjologicznych poÊwićonych wartoÊciom wyznawanym przez wspó∏czesnà m∏odzie˝
polskà. I choç ich wyników nie mo˝na bezpoÊrednio przek∏adaç na wszystkich
m∏odych Polaków, to ilustrujà one dobrze pewne tendencje obecne w tej grupie wiekowej. Ze studium przeprowadzonego na prze∏omie lat 1988/89 przez
Zak∏ad Socjologii Religii Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Warszawie na grupie 800 uczniów szkó∏ Êrednich i 400 studentów z ró˝nych miast Polski wynika, ˝e naczelne miejsce wÊród wskazywanych przez nich wa˝nych w ˝yciu wartoÊci na pierwszym miejscu znajduje si´ szcz´Êliwe ˝ycie rodzinne (77%
badanych). Kolejnymi wysoko cenionymi wartoÊciami sà wiara religijna
(59,2%), odwzajemniona mi∏oÊç (47,3%), szacunek ludzi (37,3%), ciekawa
praca (30%). Poni˝ej granicy 30% znalaz∏y si´ wartoÊci takie jak: grono przyja-
1
2
Por. M. W y r w i c h, Misja polskich kamikadze. ˚ycie. Magazyn z 20-21 X 2001, s. 16-17.
K. P o l a k, Patriotyzm m∏odzie˝y. Kurier Synodalny. R. 1996 nr 11, 4.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 183
W TROSCE O WYCHOWANIE PATRIOTYCZNE M¸ODZIE˚Y
183
ció∏, spokój w narodzie, i dobrobyt; poni˝ej granicy 20% wykszta∏cenie, silny
charakter du˝o przygód, pomoc innym ludziom i – interesujàca dla naszych
rozwa˝aƒ – pomyÊlnoÊç ojczyzny. Ni˝ej w m∏odzie˝owej hierarchii wartoÊci
znajdujà si´ tylko s∏awa i w∏adza (poni˝ej 10%).
Ci sami respondenci pytani, która z wyznawanych przez nich wartoÊci stanowi cel ostateczny ich dà˝eƒ, czyli co stawiajà na szczycie hierarchii wartoÊci, odpowiadali, ˝e jest to szcz´Êcie rodzinne (62,5%). W nast´pnej kolejnoÊci znalaz∏y si´: zachowanie wiary w Boga (45,1%), osiàgnićie zbawienia (44,2%),
umiej´tnoÊç nadawania sensu w∏asnemu ˝yciu (41%), poszanowanie godnoÊci
i praw cz∏owieka (29,3%), praca i poÊwićenie si´ dla dzieci (26,7%), pozostawienie czegoÊ po sobie (24,1%), sprawiedliwoÊç i równoÊç na Êwiecie (23,5%),
màdroÊç (20,3%), prze˝ycie jak najwićej (16,4%), braterstwo mi´dzy narodami (19,9%), doskona∏oÊç duchowa (13,4%), osiàgnićie dobrobytu (11,6%).
Poni˝ej granicy 10% znalaz∏y si´ triumf KoÊcio∏a w Êwiecie (7,7%) – interesujàce dla nas – poÊwićenie dla dobra ojczyzny (6,2%), uwolnienie ludzi od przesàdów religijnych (3,5%), ofiarna praca dla dobra spo∏eczeƒstwa (2,8%), uzyskanie s∏awy (2,5%), zwyci´stwo socjalizmu (1,4%). Innymi s∏owy ma si´ wra˝enie,
˝e patriotyzm znalaz∏ si´ tutaj w towarzystwie postaw tak dziÊ niepopularnych,
jak fundamentalizm religijny, szowinizm, egoizm gwarantujàcy karier´ za
wszelkà cen´ i powszechnie pi´tnowany realny socjalizm, dobiegajàcy – w∏aÊnie
pod koniec lat osiemdziesiàtych ubieg∏ego wieku – swego ˝ywota.
Widaç tak˝e wyraênie, ˝e badana m∏odzie˝, wybierajàc cel ostateczny, bardziej koncentrowa∏a si´ na wartoÊciach indywidualano-rodzinnych, zwanych
te˝ codziennymi, ni˝ na wartoÊciach religijnych i jeszcze w mniejszym stopniu
na wartoÊciach podstawowych, do których nale˝y poÊwićenie si´ dla dobra
ojczyzny3.
Z badaƒ przeprowadzonych na prze∏omie lat 1993/94 przez Ann´ Przec∏awskà i Leszka Rowickiego na grupie z∏o˝onej z blisko 700 m∏odych Polaków
w wieku 17-29 lat wynika, ˝e 7,6% badanych uwa˝a patriotyzm za pojćie przestarza∏e, a 29,8% wyra˝a wàtpliwoÊç co do jego wspó∏czesnej aktualnoÊci.
W odpowiedzi na pytanie o powinnoÊç ryzykowania ˝ycia w obronie ojczyzny:
zdecydowanie tak odpowiedzia∏o 34,7%, raczej tak 45,2%, raczej nie 11,8%,
zdecydowanie nie 3,6% pytanych m∏odych ludzi. Wed∏ug autorów badaƒ w poglàdach m∏odzie˝y funkcjonuje pewien okreÊlony model patriotyzmu, ale cz´Êciej opowiada si´ ona za obowiàzkiem podjćia okreÊlonych dzia∏aƒ (np.
obrona ojczyzny), ni˝ nazywanie tego s∏owem patriotyzm4.
3
Por. WartoÊci religijne i moralne m∏odych Polaków. Red. J. M a r i a ƒ s k i, W. Z d an o w i c z. Warszawa 1991, s. 85-101.
4
A. P r z e c ∏ a w s k a, Bóg, Ojczyzna, przeobra˝enia ustrojowe – w kr´gu wartoÊci tradycyjnych i wspó∏czesnych problemów. W: M∏odzi Polacy u progu nadchodzàcego wieku. Red.
A. P r z e c ∏ a w s k a, L. R o w i c k i. Warszawa 1997, s. 121-122.
184
3/04/2006
20:01
Page 184
[4]
O wiele korzystniej, ni˝ w przytoczonych powy˝ej studiach, wypad∏ natomiast stosunek m∏odzie˝y do ojczyzny w badaniach, jakie ks. Krzysztof Pawlina
przeprowadzi∏ w 1997 r. na grupie blisko 2500 uczniów szkó∏ Êrednich z terenu
ca∏ej Polski. M∏odzie˝ pytana o to kiedy nale˝y si´ nara˝aç odpowiada∏a, ˝e
trzeba to uczyniç w obronie nies∏usznie obrzuconego obelgami cz∏owieka
(44,9%), ucznia nies∏usznie usuwanego ze szko∏y (72,9%), obcego cz∏owieka
przed napadem chuliganów (46,7%), poglàdu uwa˝anego za s∏uszny (53,3%),
przekonaƒ politycznych (25,6%), przekonaƒ religijnych (53,9%), dobrego
imienia w∏asnej rodziny (93,2%), przyjació∏ (90,3%), ojczyzny (70 %). Przy
czym, przeciwnym obronie przekonaƒ politycznych by∏o 42,1%, religijnych
18,9%, ojczyzny 8,4%, a przyjació∏ tylko 0,9%, rodziny zaÊ 1,1%. Trzeba te˝ zaznaczyç, ˝e ponad 20% badanych uzale˝nia∏o potrzeb´ obrony ojczyzny od sytuacji w jakiej si´ znajdà.
Autor badaƒ konkluduje, ˝e zdecydowanie na pierwszym miejscu wÊród
wartoÊci wyznawanych przez jego respondentów znajduje si´ obrona dobrego
imienia rodziny, przyjació∏, nast´pnie ojczyzny, potem religii zaÊ na szarym
koƒcu obrona poglàdów politycznych5. I choç wyniki badaƒ Pawliny napawaç
mogà pewnym optymizmem, to i tak pokazujà, ˝e patriotyzm nie jest postawà
powszechnà wÊród wspó∏czesnych m∏odych Polaków. W tym sensie daleko im
do ich rówieÊników czasu ostatniej wojny.
2. Przyczyny kryzysu postaw patriotycznych wspó∏czesnego m∏odego
pokolenia Polaków
Jednà z przyczyn kryzysu postaw patriotycznych m∏odych Polaków jest z ca∏à pewnoÊcià ich stosunek do wolnoÊci. Po roku 1989 m∏odzie˝ po raz pierwszy
od bez ma∏a dwustu lat historii Polski nie musi ju˝ ani walczyç, ani spieraç si´
o swojà wolnoÊç. Oni wolnoÊç po prostu zastali. To pierwsza generacja, dla której wolnoÊç ojczyzny, wolnoÊç ich decyzji, wolnoÊç wyboru jest dana raz na zawsze i traktowana jako najbardziej naturalny stan rzeczy. Kto urodzi∏ si´
w PRL-u móg∏ jedynie marzyç o wolnoÊci, o kolorowym ˝yciu na styl zachodni,
o pe∏nych sklepach i takich portfelach. Od 1989 r., czyli od kiedy nastàpi∏y
gwa∏towne zmiany, dawnym mieszkaƒcom PRL-u ˝yje si´ lepiej, ale – choç
pewnie z bardzo utylitarnych racji nie zawsze chcà to potwierdziç – majà w pamići poprzednie czasy, mogà porównywaç teraêniejsze z przesz∏ym. Wiedzà,
˝e to co majà teraz bardzo kosztowa∏o, bardziej lub mniej majà w pamići narodowe spory o wolnoÊç i niepodleg∏oÊç.
Dzisiejsza m∏odzie˝ takich sporów nie musi prowadziç. Czasy dzieciƒstwa
przebytego w okresie komunizmu nazywajà specyficznym okresem, w którym
5
K. P a w l i n a, Polska m∏odzie˝ prze∏omu wieków. Warszawa 1998, s. 114-120.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 185
185
wszystko by∏o inne. Nie rozumiejà polityków, którzy prowadzà dyskusje ideologiczne. Rodzàce si´ w ich kontekÊcie kategorie tego co w∏aÊciwe, a co z∏e sà dla
nich niezrozumia∏e. TeraêniejszoÊç ich mćzy, dlatego ch´tnie wybierajà przysz∏oÊç, bo ona jest jasna. Bardziej ni˝ Polakami, obcià˝onymi nieznanym i niezrozumianym dziedzictwem narodowym, chcà byç Europejczykami, obywatelami Êwiata wolnymi od mćzàcych wi´zów narodowych. Âwiat, jaki zastali jest
dla nich naturalny. Có˝ majà w nim zmieniaç? O co si´ spieraç? Dlatego doceniajà np. zas∏ugi Wa∏´sy, ale wg nich on ju˝ swoje zrobi∏. Teraz czas na specjalistów. Dlatego tak wielu g∏osowa∏o na Aleksandra KwaÊniewskiego, choç ch´tniej wybraliby Kuronia czy Kuratowskà. Dlaczego? Bo nie lubià radyka∏ów.
Radyka∏owie zmuszajà do polaryzacji poglàdów, a m∏odzi przecie˝ nie interesujà si´ politykà6.
Si∏à rzeczy m∏odzi Polacy nie widzà koniecznoÊci troszczenia si´ o Polsk´,
nie zastanawiajà si´ specjalnie nad jej historià, nie cenià wartoÊci narodowych.
Wielu z nich nie odnajduje si´ ju˝ w wartoÊciach tradycji lub historii i pamići,
które stanowià podstaw´ istnienia narodu, z którego si´ wywodzà. Zagra˝a
wić im niebezpieczeƒstwo utarty pamići o podstawowych etapach historii
narodu, które np. doprowadzi∏y do demokracji. Chodzi tu o kluczowe przejÊcia
w ˝yciu. W konsekwencji wygas∏ w nich znacznie duch patriotyczny. Mo˝e to
z kolei doprowadziç do wykorzenienia spo∏ecznego i kulturalnego7.
Kryzys postaw patriotycznych wÊród m∏odych Polaków jest spowodowany
tak˝e wp∏ywem coraz bardziej zakorzenionego w we wspó∏czesnej kulturze indywidualizmu liberalnego i materializmu egzystencjalnego. W klimacie wolnoÊci,
jakim cieszymy si´ od koƒca lat osiemdziesiàtych ubieg∏ego stulecia, ludzie stali si´ bardziej ni˝ we wczeÊniejszym okresie Êwiadomi siebie samych, dojrzeli
jako obywatele i zacz´li braç swój los we w∏asne rće. W ten sposób spo∏eczeƒstwo polskie sta∏o bardziej demokratyczne, egalitarne, czyli masowe, z∏o˝one
z podobnych do siebie równych osób. To jest objaw z gruntu pozytywny8.
Jednak nie mo˝na nie zauwa˝yç, ˝e pod wp∏ywem tych zjawisk wielu sàdzi
– cz´sto zupe∏nie podÊwiadomie – ˝e majà dosyç si∏y, by iÊç w∏asnymi drogami i wed∏ug w∏asnych pomys∏ów uk∏adaç sobie ˝ycie. W konsekwencji powoli
tracà oni zaufanie do innych, widzàc w nich cz´sto wrogów i zagro˝enie w∏asnej wolnoÊci. W sobie samych znajdujà ostateczne uzasadnienie swych opinii i zachowaƒ. Si∏à rzeczy dà˝à tendencyjnie do odrzucenia wszelkich zobowiàzaƒ i do rozluênienia wi´zi mi´dzyludzkich. Istotne sà dla nich wy∏àcznie
cele widzialne, bliskie, dajàce si´ skalkulowaç, a nie, jak bywa∏o np. w okresie
mi´dzywojennym czy w epoce PRL-u, idee i wartoÊci duchowe. W ten spoM. M e l l e r, J. F l a n k o w s k a, Pokolenie Frugo. Polityka. R. 1998, nr 14, s. 6.
J. J a r c o, KoÊció∏ i m∏odzie˝. Kurier Synodalny. R. 1996, nr 6, s. 5-6.
8
K. J. S c h i p p e r g e s, Spo∏eczeƒstwo egalitarne i zwiàzane z nim zagro˝enia. W: Naród.
WolnoÊç-liberalizm. Red. L. B a l t e r. Poznaƒ 1994, s. 257-262.
6
7
186
3/04/2006
20:01
Page 186
[6]
sób, w dzisiejszym spo∏eczeƒstwie polskim coraz bardziej dochodzà do g∏osu
indywidualizm i materializm egzystencjalny, zjawiska typowe dla spo∏eczeƒstwa liberalnego9.
To w∏aÊnie, mi´dzy innymi, taki mechanizm stoi u podstaw coraz bardziej
anonimowych relacji sàsiedzkich, oboj´tnoÊci na los drugiego cz∏owieka, czy
cz´sto niezrozumia∏ych sporów polityków jadàcych na przys∏owiowym „tym
samym wózku partyjnym lub programowym”. Indywidualizm liberalny sprawia, ˝e spo∏eczeƒstwo jest mocno rozproszkowane, zatomizowane, ˝e ka˝dy –
bez najmniejszych wyrzutów sumienia z powodu niewra˝liwoÊci na dobro
wspólne – realizuje bliskie sobie interesy. Nie trzeba si´ wić dziwiç, ˝e wÊród
m∏odych dominuje dzisiaj postawa mieç nad byç, ˝e stawiajà wolnoÊç przed
obowiàzkiem, ˝e w swym ˝yciu tak bardzo uwarunkowani sà od potrzeby przyjemnoÊci. Si∏à rzeczy ludzie m∏odzi sà oboj´tni wobec wielu istotnych spraw
spo∏ecznych; egzystujà bez buntu tak bardzo typowego dla ich poprzedników.
Oni – jak to spuentowa∏ pewien dziennikarz z Der Spiegel – nie cierpià i nie
wspó∏czujà10. Ich dewizà jest cz´sto powiedzenie: nie ufaj nikomu11. Nic wić
dziwnego, ˝e coraz ni˝ej upadajà wÊród nich tradycyjne autorytety, a miejsce
przywo∏ywanych kiedyÊ ch´tnie w wychowaniu bohaterów narodowych, zajmujà modni przez chwil´ piosenkarze, aktorzy, sportowcy, komputerowcy,
a nawet hackerzy12.
Serca m∏odych Polaków – jeÊli wolno nam pos∏u˝yç si´ takà figurà retorycznà – sà ju˝ wić wype∏nione i trudno znaleêç w nich miejsce na wartoÊci takie,
jak dobro wspólne, naród, ojczyzna i patriotyzm. W rezultacie „dzisiejszy Polak – jak konstatuje prof. Ryszard Legutko – to cz∏owiek, który dobrze myÊli
o Polsce Gierka, a Jaruzelskiego uwa˝a za patriot´. Nie przeszkadza mu ani
Lepper piastujàcy funkcj´ wicemarsza∏ka Sejmu, ani Pastusiak w roli marsza∏ka Senatu, ani Miller jako premier”13.
Powodem kryzysu postaw patriotycznych wÊród m∏odych Polaków zdaje
si´ byç tak˝e obecna sytuacja braku zagro˝enia naszej ojczyzny ze strony zewn´trznego wroga. I choç po napadzie terrorystycznym na World Trade Center sytuacja nieco si´ zmieni∏a, to internacjonalny charakter zagro˝enie terrorystycznego, które faktycznie nie ma dobrze zdefiniowanej twarzy, powoduje, ˝e nie budzà si´ w nas spontaniczne patriotyczne odruchy walki o niezawis∏oÊç naszej ojczyzny. Zasadniczo wić wydawaç by si´ mog∏o, ˝e nic
nam nie grozi. Nie ma poczucia zagro˝enia, które w przesz∏oÊci pomna˝a∏o
9
Ta m ˝ e, s. 262-265.
M. M e l l e r, J. F l a n k o w s k a, Pokolenie Frugo, s. 4-6.
K. K o s e ∏ a, Pokolenie okresu transformacji. Przeglàd Powszechny. R. 1996, nr 2, s. 110.
12
K. P a w l i n a, Polska m∏odzie˝..., s. 102-105; M. M e l l e r, J. F l a n k o w s k a, Pokolenie Frugo, s. 5.
13
R. L e g u t k o, Ruch politycznego wahad∏a. ˚ycie z 2 XI 2001, s. 22.
10
11
[7]
3/04/2006
20:01
Page 187
187
wol´ poÊwićania si´ dla Polski. Stàd patriotyzm jest niewidoczny, albo cz´sto nieobecny14.
Os∏abieniu postaw patriotycznych m∏odych Polaków sprzyja tak˝e szeroko
postrzegany proces przygotowania Polski do przystàpienie do struktur Zjednoczonej Europy. Bardziej radykalni przeciwnicy wejÊcia Polski do Unii straszà pe∏nym uzale˝nieniem politycznym, gospodarczym i finansowym naszej ojczyzny
od Europy. Politycy odpowiedzialni za negocjacje zjednoczeniowe zapewniajà,
˝e to nie nastàpi.
W tym kontekÊcie odpowiedzialni za wychowanie m∏odzie˝y powinni zdaç
sobie spraw´, ˝e choç wÊród polityków jeszcze trwajà spory, to m∏odzie˝ ju˝
w znacznym stopniu przyj´∏a bezkrytycznie pewne europejskie wzorce kulturowe. Choç nikt ich jeszcze nie zmusi∏ do pracy dla obcokrajowców, to przecie˝ sami ubrali si´ ju˝ w zagraniczne ubrania, wielu z nich oglàda w zasadzie
tylko amerykaƒskie filmy, s∏ucha obcej muzyki, ch´tniej ni˝ rodzime jogurty,
ogórki kiszone, czy oscypki spo˝ywa produkty z Mc Donalda, pije col´ i zagryza chipsy, a poprzez internet sta∏o si´ bardziej obywatelami globalnej wioski,
ni˝ dzieçmi najbli˝szego Êrodowiska i w∏asnej ojczyzny15. Oni cz´sto wiedzà
wićej o problemach Êwiata, ni˝ w∏asnej dzielnicy. Czasem zdawaç by si´ mog∏o, ˝e sà bardziej Europejczykami ni˝ Polakami. Wydaje si´, ˝e du˝a cz´Êç
polskiej m∏odzie˝y, przynajmniej w sferze mentalnoÊci i wyznawanych wartoÊci, jest ju˝ w Unii Europejskiej od dawna16. Problem jest tym g∏´bszy, ˝e odnosi si´ wra˝enie, jakoby wychowanie szkolne nie by∏o w stanie pomóc m∏odym w dokonaniu konfrontacji pomi´dzy wartoÊciami rodzimej kultury,
a propozycjami przychodzàcymi z zewnàtrz. Szko∏a w znacznym stopniu ogranicza si´ do nauczania, a swoje sukcesy mierzy paskami na Êwiadectwach. Wy-
K. P o l a k, Patriotyzm m∏odzie˝y, s. 4.
Por. P. K o s s o w s k i, Telepokolenie – miejsce telewizji w ˝yciu dzieci i m∏odzie˝y. W:
Nastolatki i kultura w drugiej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych, Red. A. P r z e c l a w s k a,
L. R o w i c k i. Warszawa 2000, s. 65-78, oraz tego samego autora, Wideo – niespe∏niona t´sknota za odmasowieniem kultury. W: T a m ˝ e, s. 97-100, a tak˝e M. K o p c z y ƒ s k a,
Z popu król – muzyka nastolatków. W: T a m ˝ e, s. 177-180.
16
Z badaƒ przeprowadzonych przez Przec∏awskà tylko 5% jej respondentów czuje si´
przede wszystkim Europejczykami i Europ´ uwa˝a∏o za swojà ojczyzn´. 40% posiada poczucie to˝samoÊci europejskiej, ale w wyraênym kontekÊcie przynale˝noÊci do tradycji, kultury
i narodu polskiego. 37% prezentuje opcj´ narodowà twierdzàc, ˝e tylko polska tradycja
i kultura powinny decydowaç o kszta∏cie ˝ycia spo∏ecznego i gospodarczego Polski. 17,2%
chcia∏oby byç pe∏noprawnym obywatelem ca∏ego Êwiata i móc urzàdziç sobie ˝ycie tam gdzie
b´dzie lepiej. Charakterystyczne jest te˝ to, ze pod koniec roku 1993, wtedy gdy tak powszechna w ˝yciu publicznym sta∏a si´ idea zjednoczenia z Europa tylko 5% m∏odzie˝y zdeklarowa∏o swoje poczucie to˝samoÊci europejskiej jako podstawowà p∏aszczyzn´ odniesienia. Stosunkowo du˝a jest natomiast grupa tych, którzy jako najbardziej s∏uszny punkt widzenia na problemy gospodarki i ˝ycia spo∏ecznego przyjmujà perspektywe wy∏àcznie narodowà. Por. A. P r z e c ∏ a w s k a, Bóg, Ojczyzna.., s. 126-127.
14
15
188
3/04/2006
20:01
Page 188
[8]
chowawcy nieprzygotowani do podjćia problemu, jakim jest dziÊ dialog kultur, cz´sto uciekajà od problemu, bagatelizujà go, krytykujà rodzimà tradycj´
i obyczaje, posuwajà si´ wrćz do ukazywania bezsensu powstaƒ i zrywów narodowych. Tymczasem wi´kszoÊç ich wychowanków ch∏onie bezkrytycznie obce kulturowo modele zachowaƒ, a co bardziej Êwiadomi z nich, bolejàc ˝e nie
potrafià byç bardziej kosmopolityczni, popadajà w kompleksy wobec Europy,
albo funkcjonujà w spo∏eczeƒstwie jako dziwacy17.
Nie bez znaczenia na stan patriotyzmu m∏odych Polaków pozostaje tak˝e demonstrowana przez nich oboj´tnoÊç religijna. W epoce PRL-u KoÊció∏ funkcjonowa∏ nie tylko na polu duszpasterstwa, ale – pozostajàc niezale˝ny od w∏adz –
funkcjonowa∏ jako Êrodowisko, w którym ludzie czuli si´ wolni oraz stanowi∏
swoisty azyl dla opozycji antyre˝imowej. Po roku 1989 zmieni∏o si´ znaczenie
spo∏eczne KoÊcio∏a. Z jednej strony, on sam do∏o˝y∏ staraƒ, aby uwolniç si´ od
zwiàzków z politykà. Z drugiej, Êrodowiska postrzegajàce go, jako zagro˝enie
dla realizacji swych w∏asnych programów politycznych i ekonomicznych podj´∏y
jego bardzo ostrà, cz´sto nieprzebierajàcà w Êrodkach, krytyk´. W oczach wielu
ludzi doprowadzi∏o to do upadku zaufania spo∏ecznego KoÊcio∏a. Tym samym
w ÊwiadomoÊci wielu ludzi boleÊnie rozesz∏y si´ drogi KoÊcio∏a i Polski, a wiekowe zawo∏anie Polak – katolik, nagle straci∏o na znaczeniu18.
Ta dyskredytacja spo∏eczna KoÊcio∏a wraz z duchem indywidualizmu liberalnego oraz – czego nie wolno nam ukrywaç – gorszàce b∏´dy i grzechy cz∏onków samego KoÊcio∏a sprawi∏y, ˝e zw∏aszcza w m∏odym pokoleniu obserwuje
si´ wzrastajàce zaniedbywanie regularnych praktyk religijnych, brak identyfikacji si´ z instytucjà KoÊcio∏a, indyferentyzm i ignorancj´ religijnà. To wszystko sprawia, ˝e wielu m∏odym coraz jest coraz bardziej nie po drodze z KoÊcio∏em, a nawet z wiarà. Tym samym mniejsze znaczenie w ich ˝yciu majà Ewangelia, Dekalog, etyka i moralnoÊç chrzeÊcijaƒska, które promujà postawy
otwartoÊci na ludzi, trosk´ o dobro wspólne, poÊwićenie si´ dla innych czy
dla sprawy oraz szacunek dla tradycji; jednym s∏owem: wartoÊci istotnych dla
w∏aÊciwego funkcjonowania narodu i paƒstwa19. Potwierdzajà to cytowane
uprzednio badania socjologiczne ks. Pawliny, wed∏ug których gotowoÊç poÊwićenia si´ dla ojczyzny, jest bardziej powszechna wÊród m∏odych deklarujàcych si´ jako osoby wierzàce, ni˝ wÊród niewierzàcych20. Jak wić widaç,
os∏abienie wiary m∏odych Polaków, ma bezpoÊrednie prze∏o˝enie na jakoÊç
ich postaw patriotycznych.
K. P o l a k, Patriotyzm i m∏odzie˝, s. 4.
J. M a r i a ƒ s k i, Religia i KoÊció∏ w spo∏eczeƒstwie pluralistycznym. Polska lat dziewi´çdziesiàtych. Lublin 1993, s. 221-232.
19
A. P r z e c ∏ a w s k a, Bóg, Ojczyzna..., s. 116-120.
20
Do obrony ojczyzny gotowych by∏o 45,6% respondentów niewierzàcych i 70,0% wierzàcych. Por. K. P a w l i n a, Polska m∏odzie˝, s. 120-123.
17
18
[9]
3/04/2006
20:01
Page 189
189
3. Wychowanie obywatelskie i patriotyczne w systemie prewencyjnym
Êw. Jana Bosko
Nawet ci, którzy tylko przypadkowo zetkn´li si´ z ks. Janem Bosko21 i jego
systemem wychowawczym wiedzà, ˝e pragnà∏ wychowaç swoich ch∏opców na
„dobrych chrzeÊcijan i uczciwych obywateli”22. Niewielu jednak zdaje sobie spraw´ z genialnoÊci tej lapidarnej formu∏y, która w∏aÊciwie odczytana mo˝e
wnieÊç sporo wa˝nych inspiracji w dzie∏o wychowania patriotycznego wspó∏czesnej m∏odzie˝y. Aby lepiej zrozumieç zawarte w niej treÊci, trzeba najpierw
zdaç sobie spraw´ z kontekstu historycznego w jakim powsta∏a.
Kiedy narodzi∏ si´ Jan Bosko, w Europie co prawda s∏ychaç by∏o jeszcze
ostatnie wystrza∏y armat napoleoƒskich, ale coraz wyraêniej dawa∏ o sobie
znaç nowy porzàdek zatwierdzony przez Kongres Wiedeƒski. W myÊl jego
ustaleƒ w Europie rozpoczà∏ si´ proces Restauracji. Na trony powrócili przedstawiciele dynastii pozbawionych w∏adzy przez Rewolucj´ Francuskà lub Napoleona. Religi´ – mi´dzy innymi z racji propagowanej przez nià moralnoÊci
i trwa∏oÊci jej tradycyjnych instytucji – uznano za czynnik porzàdkujàcy ˝ycie
spo∏eczeƒstw, gwarantujàcy stabilizacj´ i pokój. Na Pó∏wyspie Apeniƒskim Restauracja co prawda przynios∏a poczàtkowo upragniony ∏ad i porzàdek,
wzmocni∏a pozycje KoÊcio∏a i zabezpieczy∏a wp∏yw religii na ˝ycie spo∏eczne,
ale pod wzgl´dem politycznym usankcjonowa∏a dawny porzàdek. Region ten
pozosta∏ podzielony na kilka wi´kszych królestw i mniejszych ksi´stw, które
pozostawa∏y wprost pod okupacjà austriackà, lub poprzez koligacje pomi´dzy
rzàdzàcymi dynastiami, by∏y poÊrednio zale˝ne od Wiednia23.
Ju˝ przed 1848 r. da∏y o sobie znaç niepokoje spo∏eczeƒstwa rozczarowanego nieudolnymi i ucià˝liwymi rzàdami w∏adców przywróconych do w∏adzy
21
Jan Bosko ur. si´ 15.08.1815 r. w Becchi k. Turynu, zosta∏ wyÊwićony na kap∏ana
5.06.1841 r., kszta∏ci∏ si´ w Convitto Ecclesiastico w Turynie (1841-1844). Zorganizowa∏ dzie∏o
oratoriów dla opuszczonej m∏odzie˝y turyƒskiej. Sercem jego dzia∏alnoÊci wychowawczej by∏
dom w turyƒskiej dzielnicy Valdocco, gdzie mieÊci∏y si´ warsztaty dla rzemieÊlników, szko∏a
Êrednia, internat, oratorium Êwiàteczne, drukarnia, dom dla kleryków, koÊció∏ Êw. Franciszka
Salezego i bazylika Maryi Wspomo˝ycielki Wiernych. W 1859 r. za∏o˝y∏ Zgromadzenie Salezjaƒskie, w 1872 Zgromadzenie Córek Maryi Wspomo˝ycielki (salezjanki), a w 1876 r. zainicjowa∏ Pobo˝ny Zwiàzek Pomocników Salezjaƒskich (Êwieccy). W latach 1867-1878 ks. Bosko
by∏ poÊrednikiem w rokowaniach pomi´dzy Stolicà Apostolskà i antyklerykalnym rzàdem w∏oskim. W Turynie i w Rzymie zbudowa∏ 4 du˝e Êwiàtynie. Rozwinà∏ te˝ szerokà dzia∏alnoÊç wydawniczà. Jego doÊwiadczenie pedagogiczno-duchowe, które nazwa∏ Systemem Prewencyjnym,
choç nigdy przez niego samego nie zosta∏o systematycznie opisane, na sta∏e wpisa∏o si´ do
dziedzictwa myÊli pedagogicznej. Zmar∏ w Turynie 31.01.1888 r. W 1935 Pius XI og∏osi∏ go
Êwi´tym. Zob. S. W i l k, Jan Bosco. W: Encyklopedia Katolicka. T. 7. Lublin 1997, szp. 760-762.
22
Zagadnienie to zosta∏o szeroko przedstawione przez Pietro Braido w ksià˝ce Prevenire
non reprimere. Il sistema educativo di don Bosco, (=Istituto Storico Salesiano – Roma, Studi,
11), LAS, Rzym 1999, s. 229-250.
23
Por. M. B a n a s z a k, Historia KoÊcio∏a Katolickiego. T. 3, cz. 1. Warszawa 1991, s. 63-84.
190
3/04/2006
20:01
Page 190
[10]
przez Kongres Wiedeƒski. Dodatkowym motywem niezadowolenia by∏a ciàg∏a
obecnoÊç okupanta austriackiego, a z czasem – zw∏aszcza w Êrodowisku bur˝uazji liberalnej – tak˝e sytuacja s∏aboÊci narodowej i ekonomicznej W∏ochów,
wynikajàcej z faktu rozbicia dzielnicowego spo∏eczeƒstwa w∏oskiego. Wed∏ug
niektórych kr´gów politycznych – zwanych neogwelfami – rozwiàzaniem problemu mia∏o byç pokonanie okupanta austriackiego i zjednoczenie W∏och pod
egidà papie˝a Piusa IX. RzeczywiÊcie w 1848 r., wykorzystujàc ogólne poruszenie w Europie, niektóre paƒstwa w∏oskie, w tym tak˝e Paƒstwo KoÊcielne,
wzi´∏y udzia∏ w wojnie przeciw Austrii. Piusa IX okrzykni´to bohaterem i patriotà. Euforia trwa∏a jednak bardzo krótko. Papie˝ uznajàc, ˝e jako g∏owa KoÊcio∏a katolickiego, nie mo˝e prowadziç walki z katolickà Austrià, nakaza∏ wycofanie swych wojsk z frontu. To wystarczy∏o, aby nie tylko upad∏a idea neogwelfizmu, ale aby papie˝a i KoÊció∏ obwo∏aç wrogami sprawy niezawis∏oÊci
i zjednoczenia W∏och. Od tego momentu na czele procesu jednoczenia si´
paƒstwa w∏oskiego -Risorgimento – stan´li libera∏owie z Piemontu. Poprzez
umiej´tne wykorzystanie zewn´trznej sytuacji politycznej oraz seri´ odpowiednich sojuszy uzyskali poparcie mi´dzynarodowe, które po pewnym czasie pozwoli∏o im uwolniç si´ spod okupacji austriackiej. W polityce wewn´trznej libera∏owie bardzo konsekwentnie starali si´ ukazywaç KoÊció∏ i papie˝a, jako
wrogów zjednoczenia W∏och i oÊrodek reakcji wobec Risorgimento24. Dzi´ki temu zdo∏ali przeprowadziç ograniczenie prawa KoÊcio∏a, pozbawili go majàtków, szkó∏, zamkn´li klasztory, wzniecili przeÊladowanie, a nawet dopuÊcili si´
zabójstw duchownych. Kulminacjà tego procesu by∏o zajćie przez W∏ochów
Rzymu w 1870 r. i uczynienie z niego w 1871 r. stolicy zjednoczonego w pe∏ni
Królestwa W∏och. Pius IX zamknà∏ si´ wtedy dobrowolnie w Watykanie i zakaza∏ katolikom uczestnictwa w ˝yciu politycznym kraju25.
Proces jednoczenia paƒstwa w∏oskiego przyczyni∏ si´ do bardzo powa˝nych
zmian w ÊwiadomoÊci samych W∏ochów. Risorgimento postawi∏o wi´kszoÊç
z nich przed bardzo bolesnym dylematem: opowiedzieç si´ za Papie˝em i KoÊcio∏em, czy raczej za libera∏ami i zjednoczonymi W∏ochami; popieraç religi´
i wiar´, czy raczej stawiaç na patriotyzm? Kryzys ÊwiadomoÊci Risorgimento,
tak g∏´boko podzieli∏ spo∏eczeƒstwo, ˝e nie by∏y w stanie oprzeç si´ mu nawet
najg∏´bsze wi´zi rodzinne26. Wbrew pozorom nie zakoƒczy∏ si´ on z chwilà za-
24
Tego typu ataki nasili∏y si´ po og∏oszeniu przez Piusa IX w 1864 r. encykliki Quanta cura
i do∏àczonego do niej wykazu 80 b∏´dów zwanego Syllabusem, w którym papie˝ pi´tnowa∏
mi´dzy innymi poglàdy liberalne: Por. Z. Z i e l i ƒ s k i, Papiestwo i papie˝e dwóch ostatnich
wieków 1775-1978. Warszawa 1983, s. 235-236.
25
Por. t a m ˝ e, s. 196-210, 222-256.
26
Jak mia∏o to miejsce choçby w wypadku braci Kamila i Gustawa Cavour. Pierwszy z nich
stanà∏ na czele liberalnego rzàdu piemonckiego i ca∏e swoje zaanga˝owanie odda∏ sprawie Risorgimento. Gustaw zwiàza∏ si´ ze stowarzyszeniami katolickimi propagujàcymi odnow´ kato-
[11]
3/04/2006
20:01
Page 191
191
jćia Rzymu, czy nawet podpisania przez Benito Mussoliniego w 1929 r. konkordatu z Watykanem27. Âlady kryzysu ÊwiadomoÊci Risorgimento sà obecne
w mentalnoÊci w∏oskiej do dnia dzisiejszego.
Dopiero w tym kontekÊcie w∏aÊciwego znaczenia nabiera idea∏ wychowawczy ks. Bosko. Jak widzieliÊmy, w podejÊciu do Risorgimento zachowania ludzi
by∏y bardzo ró˝ne. Niektórzy uwa˝ali, ˝e KoÊció∏ ostatecznie przegra∏ batali´
z antykleryka∏ami i bezkrytycznie otwierali si´ na wszystkie propozycje, jakie
niós∏ ze sobà zwyci´ski liberalizm. Inni, wrćz przeciwnie, twierdzili, ˝e KoÊció∏ przetrwa czas trudnej próby, jeÊli odizoluje si´ od Êwiata i bezkompromisowo b´dzie broni∏ tradycyjnych wartoÊci28.
Tymczasem ks. Bosko zdo∏a∏ si´ wznieÊç ponad te podzia∏y. Jako chrzeÊcijanin i kap∏an stara∏ si´ za wszelkà cen´ broniç odwiecznych, niezmiennych
prawd wiary. Jednak w przemianach, jakie niós∏ nowy porzàdek, obok zagro˝eƒ, dostrzega∏ tak˝e pewne pozytywy. Fascynowa∏ go post´p techniczny
i rozwój Êrodków komunikacji, bliska jego zainteresowaniom by∏a zwi´kszonà troska o wychowanie i kszta∏cenie m∏odzie˝y. Zdawa∏ sobie spraw´, ˝e
zmiany, jakie pod wp∏ywem Risorgimento zasz∏y w ludzkiej mentalnoÊci sà zasadniczo nieodwracalne. I choç by∏ krytyczny wobec swoich czasów, to dobrze wiedzia∏, ˝e jego wychowankowie b´dà musieli ˝yç w∏aÊnie w ich kontekÊcie. Dlatego uwa˝a∏, ˝e trzeba ich do tego przygotowaç. Doszed∏ do
wniosku, ˝e w swym dzia∏aniu wychowawczym i duszpasterskim musi pozostaç wierny tradycyjnym wartoÊciom i jednoczeÊnie byç otwarty na ducha czasu. Dzi´ki takiemu spojrzeniu zdo∏a∏ dokonaç syntezy konserwatyzmu z post´pem, wiary ze Êwiatem, Ewangelii z duchem czasu. Tak w∏aÊnie narodzi∏a
si´ formu∏a: Pragn´ wychowywaç dobrych chrzeÊcijan i uczciwych obywateli,
czyli idea∏ wychowawczy w∏aÊciwy potrzebom chwili: cz∏owiek tradycyjnie
wierzàcy i otwarty na znaki czasu29.
Tradycyjnie wierzàcy, czyli chrzeÊcijanin zatroskany przede wszystkim
o w∏asne zbawienie, gotowy s∏u˝yç Bogu, Êwiadomie – zgodnie z wymogami
w∏asnego powo∏ania – obecny w KoÊciele, zaanga˝owany w praktycznà s∏u˝b´
bliêniemu, zawsze optymista. Ale ks. Bosko nie by∏ religijnym fundamentalistà,
szowinistà czy dziewi´tnastowiecznym integrystà. Jego dobry chrzeÊcijanin –
z samego faktu bycia takim – s∏u˝y∏ dobru paƒstwa. Dlaczego? Bo wed∏ug ks.
licyzmu i na zawsze pozosta∏ wierny KoÊcio∏owi. Kryzys Risorgimento podzieli∏ tak˝e braci
Maksyma i Alojzego D’Azeglio, Emila i Franciszka Fa∫ di Bruno, oraz Jana, Jakuba i Markantoniego Durando: Por. Dicastero per la Formazione, Sussidi per lo studio di don Bosco
e della sua opera, t 1: Il tempo di don Bosco. Frascati 1986, s. 52.
27
Chodzi o Pakta Lateraneƒskie, koƒczàce tzw. Kwesti´ Rzymskà, podpisane 11 lutego 1929
na Lateranie w Rzymie. Por. Z. Z i e l i ƒ s k i, Papiestwo i papie˝e ostatnich dwóch wieków
1775-1978, s. 447-452.
28
Dicastero per la Formazione, Sussidi per lo studio di don Bosco e della sua opera, s. 43-44.
29
Por. P. B r a i d o, Prevenire non reprimere, s. 229-237.
3/04/2006
192
20:01
Page 192
[12]
Bosko nie mo˝e istnieç prawdziwa cywilizacja, dobre paƒstwo, jeÊli nie ma
w nim autentycznej moralnoÊci. Ta zaÊ mo˝liwa jest tylko wtedy, gdy w paƒstwie jest obecna prawdziwa religia, a tà jest katolicyzm. W przekonaniu wić
ks. Bosko, nie mo˝e istnieç dobre paƒstwo, autentyczna cywilizacja, poza wp∏ywami katolicyzmu30. I w∏aÊnie dlatego, w∏aÊnie przez konsekwentne bycie tym
kim sà, jego dobrzy chrzeÊcijanie s∏u˝à dobru paƒstwa. Oni sà patriotami, bo
przecie˝ nie mo˝na mieç wàtpliwoÊci co do tego, ˝e wierzàc, szukajà dobra
swej ojczyzny. Co wićej, czynià to bez zajmowania pozycji stricte politycznych
i wst´powania do partii.
Dojrza∏y wychowanek ks. Bosko jest jednoczeÊnie otwarty na znaki czasu,
to znaczy jest obywatelem w∏àczonym w spo∏ecznoÊç Êwieckà, ju˝ nie tylko z racji wyznawanej i wcielanej w ˝ycie wiary, ale poprzez swà prac´ zawodowà,
osobisty przyk∏ad i trosk´ o swà rodzin´. Jednym s∏owem, jest to cz∏owiek
Êwiadomy swych ról w spo∏eczeƒstwie i do ich pe∏nienia przygotowany. Jest
obywatelem uczciwym, bo w taki w∏aÊnie sposób pracuje, zdobywa chleb codzienny, wychowuje swoje dzieci i buduje dobrobyt oraz jasnà przysz∏oÊç w∏asnego kraju31. Jego mi∏oÊç do ojczyzny, jego patriotyzm, przek∏ada si´ na ˝ycie
codzienne i powinna byç mierzona jakoÊcià jego zaanga˝owania si´ w spe∏nianie najprostszych obowiàzków i powinnoÊci. Jak widaç, tak˝e w tym wymiarze,
aby byç patriotà, nie potrzeba bezpoÊredniego zaanga˝owania si´ w dzia∏alnoÊç partii politycznej.
Te prawdy dobrze rozumieli wspó∏czeÊni ks. Bosko politycy liberalni. Pozwalali mu dzia∏aç i byç kap∏anem zaanga˝owanym na rzecz wychowania zaniedbanej m∏odzie˝y. Byli pewni, ˝e mimo istniejàcych pomi´dzy nimi a ks.
Bosko ró˝nic Êwiatopoglàdowych w postrzeganiu Risorgimento, w oratoriach
salezjaƒskich b´dà dorasta∏y pokolenia, które bardzo przys∏u˝à si´ w∏aÊnie co
powsta∏emu Królestwu W∏och32.
4. Wobec wyzwaƒ
U koƒca naszych rozwa˝aƒ wypada postawiç sobie pytanie czy ks. Bosko
jest jeszcze w stanie inspirowaç rodziców, wychowawców i duszpasterzy, którzy
mimo kryzysu ÊwiadomoÊci patriotycznej m∏odego pokolenia pragnà kszta∏to30
F. D e s r a m a u t, Il pensiero missionario di don Bosco. Dagli scritti e discorsi del 18701855). W: Missioni salesiane 1875-1975. Studi in occassione del Centenario. Red. P. S c o t t i.
Rzym 1977, s. 56.
31
P. B r a i d o, L’esperienza pedagogica di don Bosco. Roma 1988, s. 120-122.
32
Z tych w∏aÊnie racji liberalny minister Urban Ratazzi, likwidujàcy klasztory, osobiÊcie
namawia∏ ks. Bosko do za∏o˝enia Zgromadzenia Salezjaƒskiego, a prowadzone przez Âwi´tego w latach 1867-1878 negocjacje pomi´dzy paƒstwem a KoÊcio∏em w sprawie obsadzenia pozbawionych pasterzy stolic biskupich, zakoƒczy∏y si´ pe∏nym powodzeniem. Por. M. W i r t h,
Da don Bosco ai nostri giorni. Tra storia e nuove sfide 1815-2000. Rzym 2000, s. 121-122.
[13]
3/04/2006
20:01
Page 193
193
waç kochajàcych Polsk´ m∏odych Polaków. Z ca∏à pewnoÊcià nie mo˝emy zaakceptowaç jego koncepcji „prawdziwej cywilizacji”. Jest ona zrozumia∏a tylko
w kontekÊcie eklezjologii wspó∏czesnej ks. Bosko. Dosyç dobrze wyra˝a∏o jà
adagium poza KoÊcio∏em katolickim nie ma zbawienia33. Po Soborze Watykaƒskim II, zw∏aszcza po Konstytucji Dogmatycznej o Gaudium et spes, relacja
KoÊcio∏a do Êwiata jest postrzegana w zupe∏nie inny sposób. KoÊció∏ Êwiadomy
swej roli chce braç odpowiedzialnoÊç za Êwiat i odwa˝nie podejmuje dialog
z kulturà34. I tu w∏aÊnie jest miejsce na inspiracj´ salezjaƒskà w wychowaniu patriotycznym m∏odego pokolenia. Pomys∏ ks. Bosko na wychowanie dobrego
chrzeÊcijanina i uczciwego obywatela zak∏ada – jak ju˝ wspomnieliÊmy – umiej´tnoÊç pozytywnego ∏àcznie tradycyjnego z nowym. Na nasz u˝ytek powiemy:
zak∏ada umiej´tnoÊç prowadzenia konstruktywnego dialogu pomi´dzy Ewangelià, tradycjami narodowymi, patriotycznymi, a tendencjami, które dominujà
we wspó∏czesnej kulturze.
SkutecznoÊç takiego dialogu, w pierwszym rz´dzie, domaga si´ wychowania
integralnego. To znaczy, ˝e nie mo˝emy sprowadziç go np. tylko do przygotowania zawodowego. Nawet najlepsza szko∏a czy uczelnia, jeÊli poprzestanie tylko
na wdra˝aniu w prac´ przy tokarce, czy w biurze projektowym, nie przygotuje
ludzi gotowych do odpowiedzialnego objćia przez nich wszystkich ról spo∏ecznych. Przecie˝ ludzie nie sà tylko tokarzami, fryzjerkami, czy architektami.
Przychodzi czas, ˝e z uczniów czy studentów stajà si´ rodzicami, wychowawcami, prze∏o˝onymi, wyborcami, samorzàdowcami, czy spo∏ecznikami. Pe∏nienie
zaÊ tych ról jest niemo˝liwe bez ciàg∏ego odwo∏ywania si´ do wartoÊci. Ich
obecnoÊç w ˝yciu doros∏ego cz∏owieka zapewniç mo˝e tylko dane mu m∏odoÊci
wychowanie integralne.
Wychowanie patrioty jest dziÊ zadaniem bardzo trudnym. Nie polega bowiem na – jakby si´ to wielu wydawa∏o – wywieszaniu flag, zak∏adaniu mundurów, na organizowaniu okolicznoÊciowych akademii, paleniu ognisk, czy zapalaniu zniczy na grobach. Problem le˝y g∏´biej: w promowaniu, co dzisiaj znaczy
tak˝e, w spieraniu si´ o wartoÊci. U ks. Bosko, zwa˝ywszy na jego czasy, spór
o wartoÊci wpisany by∏ w termin dobry chrzeÊcijanin. Wydaje si´, ˝e mimo
wszelkich wspó∏czesnych podejrzeƒ, nieufnoÊci czy niechći niektórych kr´gów
wobec tego okreÊlenia, pozostaje ono wcià˝ aktualne. Dlaczego?
Mi´dzy innymi dlatego, ˝e wychowawca na drodze do uformowania m∏odego patrioty musi stawiç czo∏a nie tyle kryzysowi postaw patriotycznych, co raczej jego przyczynom. Mamy dziÊ k∏opoty z zagospodarowaniem wolnoÊci oraz
z indywidualizmem liberalnym i materializmem egzystencjalnym. Przera˝a nas
i zniechća ca∏a gama skutków tych zjawisk. Lekarstwem na poprawienie tego
stanu rzeczy napewno jest po∏o˝enie w wychowaniu nacisku na odpowiedzial33
34
Por. F. D e s r a m a u t, Il pensiero missionario di don Bosco, s. 52-54.
Por. nr 22-32, 40-45, 53-62, 82-90.
194
3/04/2006
20:01
Page 194
[14]
noÊç, która jest koniecznym korelatem wolnoÊci. Niezb´dnym te˝ wydaje si´
byç kszta∏towanie wra˝liwoÊci na drugiego cz∏owieka i na jego potrzeby35.
W tym kontekÊcie wychowanie patriotyczne jawi si´, nie jako np. przypominanie o uczczeniu narodowej rocznicy czy spór o celowoÊç otwierania sklepów 11
listopada, ale jako bardzo rzetelna praca nad cz∏owiekiem.
Wspomniane powy˝ej postulaty tkwià swymi korzeniami w Ewangelii, w moralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej, dekalogu, wielowiekowym nauczaniu i tradycji KoÊcio∏a. Z tego wzgl´du, wychowawcy muszà zdaç sobie spraw´, ˝e wychowanie
patriotyczne zale˝y w du˝ej mierze od tego czy b´dziemy umieli konsekwentnie
stawiç czo∏a rosnàcej oboj´tnoÊci religijnej m∏odego pokolenia36. W tym sensie
KoÊció∏ i religia tak˝e dziÊ sà sprzymierzeƒcami patriotyzmu. Mi´dzy innymi
dlatego katecheza jest od pewnego czasu znów obecna w szkole.
Umiej´tnoÊç ∏àczenia tradycyjnego z nowym, na której zasadza si´ salezjaƒska inspiracja wychowania patriotycznego, zak∏ada tak˝e dialog pomi´dzy tradycjà narodowà a wyzwaniami ze strony wspó∏czesnej kultury. W tym wzgl´dzie wychowawcy muszà mi´dzy innymi sprostaç brakowi pamići historycznej
m∏odego pokolenia, jego zapatrzeniu w przysz∏oÊç, zatraceniu znaczenia autorytetu bohaterów narodowych i kompleksowi zacofanego kulturowo petenta,
który puka do drzwi Unii Europejskiej. Kto chce tak˝e w tym wzgl´dzie inspirowaç si´ na ks. Bosko, musi zdaç sobie spraw´ z tego, ˝e kiedy on sam proponowa∏ tradycyjne, to nie chodzi∏o mu tylko o powtarzanie obyczajów, ale raczej
o rozbudzenie w wychowankach pewnego stanu ducha. Aby by∏o jaÊniej: Êwiàteczne jedzenie na bo˝onarodzeniowym stole, nie by∏o tylko kawa∏kiem bia∏ego chleba, czy ciastkiem z rodzynkami, a wprowadzeniem ch∏opców w klimat
domu rodzinnego, który dla wielu z nich, biednych sierot i pó∏sierot, by∏ jedynie dalekim wspomnieniem37.
Kiedy dziÊ proponujemy m∏odym to co polskie, tradycyjne, narodowe, to –
aby wychowanie patriotyczne by∏o faktycznie skuteczne – musimy przywo∏aç
nie tyle daty, rocznice, obyczaje, miejsca i ludzi, co raczej ducha, który temu
35
Ks. Bosko mia∏ w tym wzgl´dzie bardzo praktyczne pomys∏y: np. powo∏ywa∏ do ˝ycie towarzystwa – czyli stowarzyszenia, których cz∏onkowie uczyli si´ wra˝liwoÊci na siebie, wspó∏odpowiedzialnoÊci za wspólny dom, solidarnoÊci i wra˝liwoÊci. Kszta∏towa∏ w wychowankach
cnoty spo∏eczne: mi∏oÊç, pos∏uszeƒstwo i pracowitoÊç. Odwo∏ywa∏ si´ do pedagogii obowiàzku, zwracajàc ch∏opcom uwag´, jak bardzo wa˝ne jest wype∏nianie najprostszych powinnoÊci. Przez kierownictwo duchowe i spowiedê kszta∏towa∏ sumienia swych wychowanków. Por.
P. B r a i d o, L’esperienza pedagogica di don Bosco, s. 128-130.
36
Tak˝e w tym wzgl´dzie mo˝emy odwo∏aç si´ do Ks. Bosko, któremu bardzo zale˝a∏o na
tym, aby jego wychowankowie wzrastali w klimacie bojaêni i s∏u˝by Bo˝ej, by nabywali w∏aÊciwego zmys∏u KoÊcio∏a. Ârodkami do osiàgnićia tego celu by∏y sakramenty Eucharystii,
a zw∏aszcza pojednania i pokuty, regularna katecheza, dni skupienia zwanie „çwiczeniami dobrej Êmierci”, konferencje, rekolekcje i tzw. „s∏ówka wieczorne”, czyli krótkie pouczenie
prze∏o˝onego domu, wyg∏aszane przed spoczynkiem. Por. T a m ˝ e, s. 125-127.
37
T a m ˝ e, s. 147-148.
[15]
3/04/2006
20:01
Page 195
195
wszystkiemu towarzyszy∏. Bo jeÊli m∏ody cz∏owiek ma podjàç dialog z otaczajàcà go kulturà, to nie b´dzie w stanie tego uczyniç machajàc flagà, albo recytujàc daty bitew i wojen wygranych przez swych przodków38. Âwiadomi tego powinniÊmy si´ pytaç, czy lekcje historii majà prawo byç nudne? Czy historia nie
mo˝e byç ∏atwa, mi∏a i przyjemna? I to nie tylko w szkole, ale tak˝e w domu,
w rodzinie? Czy lekcje polskiego, to tylko ortografia i gramatyka? A duch zakl´ty w utwory literackie, a odkrywanie sensu dziejów ukrytego w poezji,
a uczenie si´ filozofii dziejów, szukanie wartoÊci wspólnych pokoleniom?
A godziny wychowawcze? Czy majà s∏u˝yç jedynie sprawdzaniu frekwencji
z tygodnia i dyskusjom o seksie? I trzeba iÊç dalej i pytaç o lokalne stowarzyszenia popierajàce rodzimà gwar´, kuchni´, stroje, Êpiewy, taƒce, obyczaje. To
sprawa ma∏ej ojczyzny, ukochania spraw najbli˝szych. To tak˝e samorzàdnoÊç
i spo∏ecznikostwo, praca na rzecz najbli˝szego otoczenia. I jeszcze dalej: czy
nie trzeba, aby wÊród nas by∏o wićej harcerzy? Nie po to aby zak∏adaç mundurek i biegaç po lesie, ale zg∏´biaç histori´, geografi´, poznawaç tradycje, uczyç
si´ Polski i mi∏oÊci do niej, nabyç odpowiedniej ÊwiadomoÊci39.
Kto zasmakuje w tradycji, nie b´dzie mia∏ kompleksu petenta wobec Europy, nie b´dzie si´ wstydzi∏. Powinien raczej czuç si´ jak partner, który ma coÊ
do zaproponowania. Bycie Polakiem powinno byç powodem do zadowolenia,
a nie êród∏em frustracji. Taka prawdopodobnie jest droga do dojrza∏ego dialogu kulturowego w ramach zjednoczonej Europy. Warto zdaç sobie spraw´
z tego, ˝e brak przygotowania do tego dialogu, stanowi rzeczywiste zagro˝enie dla naszej to˝samoÊci w nadchodzàcej wielkimi krokami poszerzonej Unii
Europejskiej40.
Istnieje jeszcze jeden bardzo wa˝ny aspekt salezjaƒskiej inspiracji dla wychowania patriotycznego, którego tutaj nie mo˝emy pominàç. Jak pokazuje historia dzie∏a salezjaƒskiego system prewencyjny ks. Bosko od ponad 150 lat dobrze
adaptuje si´ do wcià˝ nowych warunków i jest w stanie sprostaç ciàgle nowym
wyzwaniom. Dzieje si´ tak mi´dzy innymi dlatego, ˝e salezjanie, tak jak ks. Bo35
Ks. Bosko mia∏ w tym wzgl´dzie bardzo praktyczne pomys∏y: np. powo∏ywa∏ do ˝ycie towarzystwa – czyli stowarzyszenia, których cz∏onkowie uczyli si´ wra˝liwoÊci na siebie, wspó∏odpowiedzialnoÊci za wspólny dom, solidarnoÊci i wra˝liwoÊci. Kszta∏towa∏ w wychowankach
cnoty spo∏eczne: mi∏oÊç, pos∏uszeƒstwo i pracowitoÊç. Odwo∏ywa∏ si´ do pedagogii obowiàzku, zwracajàc ch∏opcom uwag´, jak bardzo wa˝ne jest wype∏nianie najprostszych powinnoÊci. Przez kierownictwo duchowe i spowiedê kszta∏towa∏ sumienia swych wychowanków. Por.
P. B r a i d o, L’esperienza pedagogica di don Bosco, s. 128-130.
36
Tak˝e w tym wzgl´dzie mo˝emy odwo∏aç si´ do Ks. Bosko, któremu bardzo zale˝a∏o na
tym, aby jego wychowankowie wzrastali w klimacie bojaêni i s∏u˝by Bo˝ej, by nabywali w∏aÊciwego zmys∏u KoÊcio∏a. Ârodkami do osiàgnićia tego celu by∏y sakramenty Eucharystii,
a zw∏aszcza pojednania i pokuty, regularna katecheza, dni skupienia zwanie „çwiczeniami dobrej Êmierci”, konferencje, rekolekcje i tzw. „s∏ówka wieczorne”, czyli krótkie pouczenie
prze∏o˝onego domu, wyg∏aszane przed spoczynkiem. Por. T a m ˝ e, s. 125-127.
37
T a m ˝ e, s. 147-148.
196
3/04/2006
20:01
Page 196
[16]
sko, wierzà w m∏odzie˝ i w tkwiàce w niej mo˝liwoÊci. To dlatego w systemie
prewencyjnym zadanie wychowawcy jest bardzo proste: przypominaç wychowankowi, ˝e ma wszystkie Êrodki niezb´dne do tego by staç si´ prawdziwym
cz∏owiekiem. W centrum relacji wychowawca-wychowanek nie stoi wychowanie, ale wychowanek. Zadaniem wychowawcy nie jest wychowywaç, ale pomóc
m∏odemu cz∏owiekowi staç si´ tym kim naprawd´ jest. Celem procesu wychowawczego nie jest m∏ody cz∏owiek, jako wychowanek, ale dobry chrzeÊcijanin
i uczciwy obywatel. To dwie ró˝ne rzeczywistoÊci. Tak wić wychowawca nie jest
sprzedawcà produktów i Êrodków wychowawczych, a jest raczej sprzedawcà
mo˝liwoÊci wzrostu i dojrzewania m∏odego cz∏owieka. Jego si∏a tkwi w nie
w tym, ˝e potrafi zabezpieczyç stabilnoÊç systemu wychowawczego, ale w tym,
˝e jest w stanie doprowadziç do zmiany w wychowanku i potrafi wspieraç go
w rozwoju.41 Dotyczy to tak˝e jego dorastania w mi∏oÊci do ojczyzny.
Te tez´ bardzo dobrze ilustruje historia polskiej ga∏´zi dzie∏a Ks. Bosko.
Mimo, ˝e Zgromadzenie Salezjaƒskie powsta∏o we W∏oszech, to przynale˝àcych do niego Polaków, zawsze cechowa∏a wysoka ÊwiadomoÊç narodowa,
a powierzonych im wychowanków potrafili wychowywaç w duchu patriotycznym. Mi´dzy innymi na prze∏omie XIX i XX wieku otwarli w pó∏nocnych
W∏oszech szko∏y dla m∏odzie˝y m´skiej, która ucieka∏a spod zaborów, aby
uczyç si´ w polskim Êrodowisku. Zaproponowane tam wychowanie, na wskroÊ
patriotyczne, przynios∏o wspania∏e owoce w postaci ludzi przygotowanych do
wzićia w 1918 r. odpowiedzialnoÊci za odrodzonà ojczyzn´42. Podobnie rzecz
si´ mia∏a z powsta∏ym w 1898 r. kompleksem szkó∏ i internatem w OÊwićimiu. Wychowanie patriotyczne by∏o tam tak ewidentne, ˝e Prusacy ze z∏oÊcià
atakowali salezjanów, piszàc w gazetach, ˝e stworzyli w OÊwićimiu bastion
ducha polskiego43. Nie inaczej sta∏o si´ w przypadku szkó∏ salezjaƒskich powsta∏ych po 1918 r. w Ró˝anymstoku na terenie Kresów, w Aleksandrowie na
Kujawach i w Làdzie w Wielkopolsce. Wysz∏y z nich kadry przygotowane do
pracy i dobrzy patrioci44. Najpowa˝niejszy sprawdzian patriotyzmu zdali jednak m∏odzi wychowankowie Oratorium Salezjaƒskiego z Poznania, którzy za
s∏u˝b´ na rzecz Polski w 1942 r. ponieÊli Êmierç hitlerowskim wi´zieniu
41
Por. S. P a l u m b i e r i, Formare cittadini responsabili e solidali. Turyn 2000, s. 106-109;
oraz tego samego autora: Don Bosco e l’uomo nell’orrizzonte del personalismo. Turyn 1987,
s. 49-60, 107-138.
42
Por. M. T. C h m i e l e w s k i, Kszta∏cenie i wychowanie religijno-patriotyczne m∏odzie˝y
Êlàskiej w szko∏ach Zgromadzenia Salezjaƒskiego we W∏oszech w latach 1890-1902I. Studia Âlàskie. R. 58: 1999, s. 243-265.
43
Por. S. Z i m n i a k, Salesiani nella Mitteleuropa. Preistoria e storia della provincia Austro-Ungarica della Societ∫ di S. Francesco di Sales (1868 ca. – 1919). Rzym 1997, s. 110-114.
44
S. W i l k, Sto lat apostolstwa salezjaƒskiego w Polsce (1898-1998). Warszawa-Lublin 1998,
s. 14-16.
45
J. K r a w i e c, Âwiadkowie Chrystusa. Kraków 2000, s. 314.
[17]
3/04/2006
20:01
Page 197
197
w Dreênie45. Z tej te˝ racji mogà dzisiaj dla wielu m∏odych staç si´ przyk∏adem
ukochania Boga i ojczyzny.
LE ISPIRAZIONI SALESIANE PER L’EDUCAZIONE CIVILE E PATRIOTICA
DEI GIOVANI
Riassunto
Nell’Ottocento Don Bosco voleva educare dei buoni cristiani e onesti cittadini. Prendendo spunto dall’ideale educativo donboschiano l’autore di questo contributo cerca di
rispondere se il sistema preventivo di don Bosco puó costituire ancora oggi un’ispirazione per l’educazione civile e patriottica dei giovani polacchi. All’inizio mette in evidenza
il problema della crisi del patriottismo tra i giovani in Polonia. Dopo dimostra le cause
di questa crisi. In seguito spiega il significato dell’ideale educativo di don Bosco, incluso
nel detto buon cristiano e onesto cittadino. Alla fine dimostra come la proposta educativa di don Bosco ¯ in grado di aiutare gli educatori che vogliono oggi con successo affrontare il problema dell’educazione civile e patriottica dei giovani polacchi.
3/04/2006
20:01
Page 198
Nak∏adem
w Warszawie
BIBLIOGRAFIA MA¸˚E¡STWA I RODZINY
1945-1989
Bp prof. dr hab. Edward Ozorowski
3/04/2006
20:01
Page 199
12 (2005) nr 2
KS. S¸AWOMIR H. ZAR¢BA SAC
RELIGIJNOÂå POLAKÓW
W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Fakt przystàpienia Polski do struktur unijnych sprawia, ˝e coraz cz´Êciej stawiane sà pytania o przysz∏oÊç KoÊcio∏a w naszym kraju oraz o religijnoÊç Polaków w zjednoczonej Europie. Pytania takie wydajà si´ o tyle zasadne, i˝ jak
wiemy postawy religijne mieszkaƒców paƒstw unijnych, które wesz∏y w struktury zjednoczonej Europy, uleg∏y zdecydowanym przeobra˝eniom i to raczej negatywnym, czego przyk∏adem mo˝e byç Irlandia1. Niemniej 1 maja 2004 roku
Polska po wieloletnim i skomplikowanym procesie dostosowawczym, zosta∏a
w∏àczona w struktury unijne. Wydarzenie to, jak wiemy, mia∏o charakter nie
tylko polityczno-spo∏eczny ale i religijny bo zwiàzany z apelem hierarchów polskiego KoÊcio∏a do wiernych. A zatem, z jakà kondycjà religijnà wkraczajà Polacy do zjednoczonej Europy? Aby odpowiedzieç na tak sformu∏owane pytanie, wczeÊniej bo ju˝ w roku 2002, na zlecenie Konferencji Episkopatu Polski,
OÊrodek Sonda˝y Spo∏ecznych OPINIA przy Instytucie Statystyki KoÊcio∏a
Katolickiego podjà∏ trud socjologicznych badaƒ pt. „KoÊció∏ w ÊwiadomoÊci
Polaków”. Badaniem obj´to doros∏à populacj´ osób Êwieckich2.
G∏ównym celem niniejszego opracowania jest syntetyczne ukazanie aktualnych postaw religijnych polskich katolików Êwieckich w Êwietle przeprowadzonego badania. Ju˝ w trakcie konceptualizacji procesu badawczego zdawano sobie spraw´, ˝e w tym obszarze mogà dokonywaç si´ pewne przeobra˝enia, które wskazywa∏yby na dynamik´ oraz z∏o˝onoÊç tego zjawiska. Czy rzeczywiÊcie jednak tak si´ dzieje? A˝eby odpowiedzieç na to pytanie w trakcie
naszej analizy b´dziemy odwo∏ywaç si´ do wyników badaƒ ogólnopolskich
z roku 1991 i powtórzonych w 1998, przeprowadzonych przez wspomniany
OÊrodek badawczy. Za konstrukcj´ metodologicznà niniejszego opracowania
pos∏u˝y nam zestaw parametrów religijnoÊci zaproponowany przez znanego
polskiego socjologa religii W. Piwowarskiego. Dzi´ki takiemu zabiegowi spró1
Zob. D. S u l l i v a n, Sekularyzacja w Irlandii szansà dla KoÊcio∏a. WiadomoÊci Kai R.
2001, nr 48, s. 18-20.
2
Badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie badawczej liczàcej 1499 doros∏ych
Polaków, w której Êwieccy katolicy stanowili 96% ogó∏u badanych.
200
3/04/2006
20:01
Page 200
[2]
bujemy ukazaç postawy religijne Polaków i udowodniç, ˝e religijnoÊç jest zjawiskiem na tyle z∏o˝onym, i˝ nie da si´ jej opisaç przy pomocy pojedynczych
i prostych pytaƒ.
***
Badania socjologiczne nad religijnoÊcià ukazujà rozleg∏e pole badawcze
i szeroki zakres zainteresowaƒ badaczy z tego kr´gu. Tym samym wieloletni
dorobek badaƒ jest niezwykle bogaty, i wcià˝ si´ powi´ksza, a w zwiàzku z tym
dostarcza wypracowanego oraz precyzyjnego aparatu metodologicznego, przy
pomocy którego mo˝emy badaç religijnoÊç wszystkich niemal zbiorowoÊci.
OczywiÊcie, mamy ÊwiadomoÊç, i˝ jest on wcià˝ nie doskona∏y, zw∏aszcza ˝e
rzeczywistoÊç spo∏eczna ulega dynamicznym przeobra˝eniom i stàd wymaga
dalszych uÊciÊleƒ i zabiegów badawczych. Zw∏aszcza coraz cz´Êciej wysuwane
sà postulaty prowadzenia badaƒ jakoÊciowych i odchodzenia od badaƒ typu
iloÊciowego. Postulaty o tyle s∏uszne co i nieco trudniejsze do spe∏nienia. Niemniej istniejàce opracowania naukowe dostarczajà, sprawdzonych ju˝ w praktyce, propozycji operacjonalizacji pojćia „religijnoÊç”. Wystarczy, ˝e przywo∏amy w tym miejscu tylko niektórych przedstawicieli socjologii religii, podejmujàcych trud tego˝ zabiegu. Rodney Stark i Charles Y. Glock proponowali
badaç religijnoÊç wykorzystujàc takie parametry, jak: wymiar ideologiczny,
praktyki religijne, doÊwiadczenie religijne, wymiar intelektualny, wymiar konsekwencji zaanga˝owania religijnego3. Z kolei L. Dingemans proponowa∏
uwzgl´dniaç parametr „globalnych wyznaƒ wiary” jako pytania wst´pnego
i w pewnym sensie filtrujàcego4. Inny socjolog, a mianowicie Y. Fukuyama wyodr´bni∏ cztery wymiary religijnoÊci: poznawczy, kultowy, wierzeniowy i dewocyjny5. Wg J. Mariaƒskiego na religijnoÊç jednostki sk∏adajà si´: ca∏oÊciowy
stosunek do wiary, aspekt intelektualno-poznawczy, aspekt ideologiczno-wierzeniowy, aspekt konsekwencji ˝yciowych, aspekt rytualno-kultowy i aspekt instytucjonalno-wspólnotowy6.
Na gruncie polskiej socjologii religii, jak ju˝ wspomniano, na dobre utrwali∏a si´ propozycja W. Piwowarskiego, który operacjonalizujàc pojćie religijnoÊci proponuje w tym celu wykorzystywaç siedem dymensji, a w ich obr´bie wiele wskaêników, które wykorzystywane ∏àcznie pozwalajà precyzyjnie okreÊliç
3
Por. R. S t a r k, Ch. Y. G l o c k, Wymiary zaanga˝owania religijnego. W: Socjologia religii –
Antologia tekstów. Red. W. P i w o w a r s k i, s. 182-187.
4
L. D i n g e m a n s, J. R e m y, Kryteria ˝ywotnoÊci katolicyzmu. T∏um: z franc. H. Z a w a d z k a. W: Ludzie-wiara-koÊció∏. Warszawa 1966, s. 117.
5
Zob. I. S z l a c h c i c o w a, ReligijnoÊç czy wiara religijna. W: Religia-Przekonania-To˝samoÊç. Red. I. S z l a c h c i c o w a. Wroc∏aw 1998, s. 16.
6
Por. J. M a r i a ƒ s k i, ReligijnoÊç w procesie przemian. Warszawa 1991, s. 19-25.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 201
RELIGIJNOÂå POLAKÓW W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
201
i opisaç interesujàce nas zjawisko. Sà to: globalny stosunek do wiary, wiedza
religijna, ideologia religijna, doÊwiadczenie religijne, praktyki religijne, wspólnota religijna, moralnoÊç religijna7. Warto wspomnieç, i˝ najcz´Êciej wszystkie
one sà uwzgl´dniane w podejmowanych badaniach empirycznych realizowanych przez oÊrodek badawczy, mieszczàcy si´ przy ISKK.
Sobór Watykaƒski II zabierajàc g∏os w sprawie katolików Êwieckich stwierdzi∏, ˝e sà oni wszyscy wiernymi nie b´dàcymi cz∏onkami stanu duchownego
lub zakonnego, prawnie ustanowionego w KoÊciele, ale którzy uczestniczà
w kap∏aƒskiej, prorockiej i królewskiej misji Chrystusa, wykonujàc w∏aÊciwe
sobie zadania w celu uÊwićania Êwiata8. A zatem, sà to ci wszyscy Êwieccy którzy wskazujà na swój zwiàzek z KoÊcio∏em rzymskokatolickim realizujàcy swoje powo∏anie w rozmaitych obszarach ˝ycia KoÊcio∏a. Sà to osoby ochrzczone
i praktykujàce i one te˝ sk∏adajà si´ na zbiorowoÊç b´dàcà przedmiotem naszej analizy.
Z przeprowadzonego badania wynika, ˝e ta kategoria badanych deklaruje powszechne przywiàzanie do wiary religijnej. I tak, g∏´boko wierzàcy stanowià blisko 20% a wierzàcy a˝ 72% badanej populacji. Pozostali to niezdecydowani, oboj´tni i niewierzàcy, których wskaêniki procentowe kszta∏tujà
si´ odpowiednio na poziomie: 4,3%; 2,5%; 1%. A zatem obecnie 92% doros∏ych Polaków (∏àczny wskaênik g∏´boko wierzàcych i wierzàcych) deklaruje
przywiàzanie do wiary religijnej okreÊlajàc si´ jako osoby wierzàce bàdê g∏´boko wierzàce. JeÊli potraktujemy niezdecydowanych jako osoby przywiàzane do wiary religijnej oka˝e si´, ˝e 96,3% Polaków deklaruje pozytywny stosunek do wiary religijnej, Pami´taç jednak nale˝y, ˝e w spo∏eczeƒstwie polskim parametr globalnych wyznaƒ wiary, a o taki tu chodzi, zawiera nie tylko identyfikacj´ wyznaniowà, ale i okreÊlenie ogólnego stosunku do religii
i jej spo∏ecznych êróde∏. Jest to równie˝, jak to zaznaczono, parametr bardzo ogólny.
Porównujàc otrzymany materia∏ empiryczny z wynikami badaƒ z roku
1991 i 1998 widzimy, ˝e w stosunku do lat ubieg∏ych wskaêniki autodeklaracji
wiary niewiele si´ zmieni∏y (∏àczny wskaênik g∏´boko wierzàcych i wierzàcych)
bo wynosi∏y wówczas odpowiednio: 90% i 86%. Wićej, obecnie wzros∏a liczba
osób deklarujàcych g∏´bsze przywiàzanie do wiary religijnej. Widzimy zatem,
˝e w Polsce, gdzie trudno nie zauwa˝yç tempa przeobra˝eƒ w kierunku spo∏eczeƒstwa nowoczesnego, ze wszystkimi zwiàzanymi z tym procesem konsekwencjami, równie˝ i religijno-moralnymi, nadal jeszcze utrzymuje si´ w wielu
7
W. P i w o w a r s k i, Socjologia religii. Lublin 1996, s. 65. W dalszej cz´Êci opracowania zostanie omówionych szeÊç parametrów z wyjàtkiem doÊwiadczenia religijnego, która to dymensja nie zosta∏a uwzgl´dniona w omawianym badaniu.
8
Konstytucja dogmatyczna o KoÊciele. W: Sobór Watykaƒski II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje. Pallottinum-Poznaƒ 2002, s. 135.
202
3/04/2006
20:01
Page 202
[4]
Êrodowiskach lokalnych tradycyjny typ religijnoÊci charakteryzujàcy si´ du˝ym
przywiàzaniem do wiary religijnej. Utrzymujàcy si´ wysoki wskaênik deklaracji
wiary pozwala sformu∏owaç tez´: Zdecydowana wi´kszoÊç Polaków identyfikuje si´ z wiarà religijnà co wskazuje na utrzymujàce si´ zapotrzebowanie na sacrum w ˝yciu codziennym. Wiara religijna jest tu odbierana jako po˝àdana
wartoÊç, nadajàca sens ludzkiemu ˝yciu zw∏aszcza w sytuacji zagro˝enia i niepewnoÊci. Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczyç, i˝ jej poziom jest ró˝nicowany ze wzgl´du na cechy demograficzno-spo∏eczne. Wi´kszà akceptacj´ wiary
religijnej postrzega si´ wÊród kobiet, mieszkaƒców wsi, osób z niskim wykszta∏ceniem i wÊród osób starszych.
Drugim istotnym parametrem religijnoÊci jest wiedza religijna postrzegana
jako integralny element religijnoÊci, gdy˝ stanowi wst´pny warunek identyfikacji z KoÊcio∏em i g∏oszonym przezeƒ systemem prawd9. Socjologowie religii,
zgodnie twierdzà, ˝e wprawdzie w sk∏ad ka˝dego aktu religijnego wchodzà elementy intelektualno-poznawcze, to nie muszà one automatycznie wp∏ywaç na
struktur´ prze˝ycia i dzia∏ania religijnego. Niski poziom wiedzy na tematy religijne nie wyklucza jednak g∏´bokiej w prze˝ycia wiary religijnej10. Podobne ma
si´ rzecz z polskà religijnoÊcià. Mimo ˝e nie zawsze respondenci potrafili wykazaç si´ elementarnà wiedzà religijnà oraz znajomoÊcià struktur personalnych KoÊcio∏a to nie przeszkadza∏o im deklarowaç g∏´bokiego przywiàzania do
religii i KoÊcio∏a. Postawy takie nale˝à jednak do rzadkoÊci. Ponadto trzeba te˝
pami´taç, ˝e wiedza religijna posiada swoje uwarunkowania, do których nale˝à: permanentna socjalizacja religijna, praktyki religijne, katechizacja, czytanie
Pisma Êwi´tego, czytelnictwo ksià˝ek i prasy religijnej.
W badaniach nad religijnoÊcià stawiane sà najcz´Êciej pytania sprawdzajàce znajomoÊç podstawowych prawd wiary, rozumienie ich treÊci i zakres ich
akceptacji. I tym razem, podobnie jak w badaniach polskich diecezji, jedno
z pytaƒ dotyczy∏o znajomoÊci osób Trójcy Âwi´tej. Okaza∏o si´, ˝e 83% badanych wymieni∏o wszystkie trzy Osoby Trójcy Âwi´tej. Podobnie by∏o ze znajomoÊcià sakramentów, których znajomoÊç by∏a równie˝ na doÊç wysokim poziomie. Gdy chodzi o czytelnictwo ksià˝ek i prasy religijnej, jako warunku pog∏´biania w∏asnej wiedzy religijnej, uzyskano ju˝ ni˝sze wyniki. Tylko 38% badanych przyzna∏o si´ do czytelnictwa ksià˝ek o treÊci religijnej. By∏y to cz´Êciej kobiety, osoby w wieku emerytalnym, respondenci z wykszta∏ceniem
wy˝szym i ci, którzy deklarujà g∏´bokà wiar´ religijnà. Po pras´ religijnà si´ga
równie˝ 38% katolików Êwieckich o tych samych cechach demograficzno-spo∏ecznych. Widzimy zatem, ˝e wysokiemu wskaênikowi deklaracji wiary towa9
J. M a r i a ƒ s k i, Wiedza i wierzenia religijne Polaków. W: KoÊció∏ katolicki na poczàtku
trzeciego tysiàclecia w opinii Polaków. Red. W. Z d a n i e w i c z i S. H. Z a r ´ b a. Warszawa
2004, s. 35-36.
10
Ten˝e, ReligijnoÊç..., s. 73-74.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 203
203
rzyszy równie wysoki wskaênik wiedzy religijnej. Mo˝na domniemywaç, i˝ tylko u niektórych jej istotnym êród∏em b´dà ksià˝ki, gazety i czasopisma o charakterze religijnym.
R. Stark i Ch. Y. Glock podajà, ˝e „wymiar ideologiczny wià˝e si´ ÊciÊle
z oczekiwaniem, i˝ osoba religijna b´dzie posiada∏a okreÊlony Êwiatopoglàd
teologiczny i uznawa∏a prawdziwoÊç dogmatów swojej religii. Ka˝da religia
utrzymuje bowiem pewien zespó∏ wierzeƒ, które jej wyznawcy powinni przyjàç za w∏asne. Jednak treÊç i zakres wierzeƒ sà ró˝ne nie tylko w odmiennych
religiach, lecz tak˝e w obr´bie tej samej tradycji religijnej”11. Indeks pytaƒ,
z zakresu parametru ideologicznego mo˝e byç bardzo obszerny. Tym razem
dotyczy∏ tylko wybranych zagadnieƒ, a wić takich, jak obecnoÊç Jezusa
Chrystusa w KoÊciele, wiary w KoÊció∏, wiary w nagrod´ lub kar´ po Êmierci,
okreÊleƒ Boga i okreÊleƒ Jezusa Chrystusa, znaczenia sakramentów Êwi´tych, prawdziwoÊci Biblii.
Niemal powszechnie, bo a˝ 87% ogó∏u badanych, uznawano ˝e Jezus Chrystus jest obecny w swoim KoÊciele. Tylko 6% respondentów by∏o przeciwnego
zdania i blisko tyle samo, bo 7% mia∏o trudnoÊci z udzieleniem odpowiedzi.
Ze wzgl´du na zmienne demograficzno-spo∏eczne cz´Êciej takie przekonanie
wyra˝a∏y kobiety (88%) ni˝ m´˝czyêni (85%), respondenci z podstawowym wykszta∏ceniem (88%) ni˝ legitymujàcy si´ dyplomem uczelni wy˝szej (81%), rolnicy (97%) ni˝ inteligencja (84%) oraz mieszkaƒcy wsi (93%) ni˝ du˝ych miast
(81%). ÂwiadomoÊç obecnoÊci Jezusa Chrystusa w KoÊciele wskazywa∏aby na
postrzeganie KoÊcio∏a nie tylko w wymiarze instytucjonalnym ale, co jest bardzo wa˝ne, w wymiarze nadprzyrodzonym.
„Od poczàtku KoÊció∏ apostolski wyra˝a∏ i przekazywa∏ swojà wiar´ w krótkich i normatywnych dla wszystkich formu∏ach. Takie syntezy wiary nazywamy
wyznaniem wiary lub symbolem wiary”12. Artyku∏ wiary o KoÊciele ca∏kowicie
zale˝y od artyku∏ów dotyczàcych Boga Ojca, Jezusa Chrystusa i Ducha Âwi´tego13. Akceptacja Credo – podaje J. Mariaƒski – jest tak wa˝na dla religii, ˝e tylko ta jednostka, która zaakceptowa∏a wszystkie jego elementy, mo˝e byç uznana w pe∏ni za osob´ wierzàcà14. A zatem, czy respondenci wierzyli w KoÊció∏
w wymiarze widzialnym i nadprzyrodzonym a nast´pnie tak, jak okreÊlony jest
w wyznaniu Nicejsko-Konstantynopolitaƒskim odmawianym podczas ka˝dej
uroczystej mszy Êwi´tej. Wi´kszoÊç badanych wypowiedzia∏a si´ i˝ wierzy, ˝e
KoÊció∏ zosta∏ ustanowiony przez Jezusa Chrystusa (79%), zosta∏ za∏o˝ony
w Dzieƒ Zes∏ania Ducha Âwi´tego (72%), ˝e jest Cia∏em, którego G∏owà jest
Chrystus (77%), ˝e wszyscy wierzàcy tworzà jeden KoÊció∏ (77%), jest zgromaR. S t a r k, Ch. Y. G l o c k, Wymiary zaanga˝owania..., s. 184.
Katechizm KoÊcio∏a Katolickiego, Poznaƒ 1994, s. 55.
13
Por., tam˝e, s. 187.
14
J. M a r i a ƒ s k i, Wiedza i wierzenia..., s. 33.
11
12
3/04/2006
204
20:01
Page 204
[6]
dzeniem widzialnym, wspólnotà duchowà i Mistycznym Cia∏em Chrystusa
(77%), jest wspólnotà wiernych, którzy pielgrzymujà na ziemi oraz zmar∏ych,
a wić tych którzy si´ jeszcze oczyszczajà i tych którzy sà w niebie (74%). Równie˝ w to, ˝e istnieje wstawiennictwo Êwi´tych (73%).
„Wiara, ˝e KoÊció∏ jest Êwi´ty i powszechny oraz ˝e jest jeden i apostolski
jest nieod∏àczna od wiary w Boga Ojca, Syna i Ducha Âwi´tego”15 podaje Katechizm KoÊcio∏a Katolickiego. Deklaracja wiary w taki oto KoÊció∏ przedstawia∏a si´ nast´pujàco: jest jeden (80%), Êwi´ty (82%), powszechny (83%) i apostolski (82%). I tym razem ok. 7% badanych wyra˝a∏o pewne wàtpliwoÊci wobec wymienionych atrybutów KoÊcio∏a. Tylko niewielki odsetek badanych deklarowa∏ brak wiary w taki KoÊció∏ bàdê uchyla∏ si´ od odpowiedzi.
Kolejne pytanie, z zakresu ideologii religijnej, dotyczy∏o wiary w to, ˝e po
Êmierci oczekuje cz∏owieka wieczna nagroda lub kara. Okazuje si´, ˝e wierzàcych w ten dogmat eschatologiczny by∏o 71% ogó∏u badanych. Co dziesiàta
osoba (9%) nie wierzy∏a w odpowiedzialnoÊç za czyny pope∏nione w czasie ˝ycia ziemskiego zaÊ co piàta (19%) nie potrafi∏a udzieliç zdecydowanej odpowiedzi. W porównaniu z latami ubieg∏ymi wiar´ w ten dogmat deklarowa∏o
63% w roku 1991 i 73% w roku 1998. Mo˝na wić powiedzieç, i˝ po pewnym
wzroÊcie liczby osób wierzàcych w t´ prawd´ wiary, w stosunku do roku 1991,
mamy do czynienia ze stabilizacjà poglàdów w tym zakresie. Niepokój mo˝e
budziç fakt, i˝ powszechnemu przywiàzaniu do wiary towarzyszy równoczeÊnie
sceptycyzm wobec niektórych jej dogmatów, które „sà Êwiat∏em na drodze naszej wiary, oÊwiecajà jà i nadajà jej pewnoÊç”16.
W trakcie badania próbowano tak˝e rozpoznaç kim dla wi´kszoÊci wierzàcych jest Bóg i kim jest Jezus Chrystus. A oto najcz´Êciej podawane odpowiedzi: Bóg jest Stwórcà (27%), Ojcem wszystkich ludzi (23%), Najwy˝szà Istotà
(12%), Wszystkim (8%) Mi∏oÊcià (2%). Jezusa Chrystusa zaÊ okreÊlano najcz´Êciej Synem Bo˝ym (32%), Zbawicielem (16%), Bogiem (12%), Êwi´tà
i najwa˝niejszà Istotà (5%), Odkupicielem (4%).
W zakres parametru ideologicznego wchodzà równie˝ poglàdy na temat
znaczenia sakramentów Êwi´tych. Wi´kszoÊç badanych zgadza∏o si´, i˝ sà one
bardzo wa˝ne dla osób wierzàcych. Indagowani o ocen´ poszczególnych sakramentów korzystali z pićiostopniowej skali, a wić od „bardzo du˝e” do „nie
ma znaczenia”. Okazuje si´, ˝e najwi´ksze znaczenie dla badanych (∏àczna
ocena „bardzo du˝e” i „du˝e”) mia∏y Chrzest (92%) i Eucharystia (90%) ale
mniejsze ju˝ znaczenie Namaszczenie chorych (83%) oraz Kap∏aƒstwo (79%).
Pozosta∏e sakramenty, a wić Bierzmowanie, Spowiedê i Ma∏˝eƒstwo otrzyma∏y Êrednie oceny z zaproponowanej skali. Najwyraêniej, w ÊwiadomoÊci katoli-
15
16
Katechizm..., s. 187.
Tam˝e, s. 35.
[7]
3/04/2006
20:01
Page 205
205
ków Êwieckich utrzymuje si´ przekonanie, ˝e Chrzest i Eucharystia sà sakramentami ocenianymi jako Êrodek konieczny do zbawienia.
Specyfika maryjnoÊci polskich katolików nie doczeka∏a si´ jak dotychczas
pog∏´bionego zbadania tego zjawiska, mimo ˝e kult NajÊwi´tszej Maryi Panny
jest silnie rozwini´ty i bogaty w polskiej tradycji religijnej. Potwierdza to rok liturgiczny, podczas którego katolicy majà okazj´ prze˝ywaç wiele uroczystoÊci,
Êwiàt i wspomnieƒ ku czci Matki Bo˝ej. Ruch pielgrzymkowy do znanych sanktuariów maryjnych takich, jak Cz´stochowa, Licheƒ czy Niepokalanów oraz
maryjne nabo˝eƒstwa okresowe dostarczajà dodatkowych okazji do pog∏´bienia religijnoÊci o cechach maryjnych. Stàd te˝ w przeprowadzonym badaniu
spytano respondentów i o t´ sfer´ polskiej religijnoÊci.
Na pytanie, dlaczego czcimy najÊwi´tszà Maryj´ Pann´, respondenci formu∏owali ró˝ne odpowiedzi. G∏ównie (54%) twierdzono, ˝e czeÊç jakà jest otaczana Maryja wynika z bo˝ego macierzyƒstwa, ˝e jest matkà Jezusa. Takie przekonanie wyra˝ali cz´Êciej respondenci p∏ci ˝eƒskiej (56%) ni˝ m´skiej (52%),
osoby z wy˝szym wykszta∏ceniem (56%) ni˝ podstawowym (49%), inteligencja
(56%) ni˝ rolnicy (47%). WÊród pozosta∏ych odpowiedzi na uwag´ zas∏ugujà
takie, jak: „jest Matkà Boga” (14%), „jest Matkà wszystkich ludzi” (7%), „jest
nieskalana, czysta, bez grzechu” (6%), „wstawia si´ za nami u swego Syna”
(4%), „jest Królowà Polski” (3%).
W ramach parametru ideologicznego, jak wspomniano, stawiane jest pytanie o Bibli´. Wed∏ug nauki KoÊcio∏a jest ona wraz z tradycjà êród∏em wiary
chrzeÊcijaƒskiej. Zawiera treÊci zapisane przez ludzi pozostajàcych pod szczególnym dzia∏aniem Boga17. Na pytanie o ocen´ Pisma Êwi´tego a˝ 74%, czyli
trzy czwarte badanych, uznaje Bibli´ za ksi´g´, która zawiera s∏owo Bo˝e dla
cz∏owieka. Pozostali okreÊlali jà jako ksi´g´ opisujàcà wydarzenia z historii
(10%) a nast´pnie za ksi´g´ màdroÊci (9%).
Kolejnym, wa˝nym z metodologicznego punktu widzenia, parametrem religijnoÊci sà praktyki religijne (obowiàzkowe i pobo˝noÊciowe). Dlaczego?
Otó˝, dlatego ˝e sà one najbardziej zewn´trznym i widocznym przejawem religijnoÊci choç, jak wiadomo nie wyczerpujà wszystkich zewn´trznych objawów
religii ani tym bardziej jej istoty. Niemniej, ich brak – co warto zaznaczyç –
Êwiadczy o zanikaniu ˝ywotnoÊci religijnej. Stàd te˝ pomiar intensywnoÊci zaanga˝owaƒ kultowych wcià˝ nale˝y do najpopularniejszych i powszechnie
uznanych metod oceny poziomu religijnoÊci jednostek i grup spo∏ecznych18.
Okazuje si´, ˝e w roku 2002 a˝ 83% ogó∏u badanych okreÊla∏o si´ jako
praktykujàcy, w tym ponad po∏owa to systematycznie (58%), co czwarty niesystematycznie (25%), a tylko blisko co dziesiàty praktykujàcy rzadko (11%).
17
18
M. P e t e r, Biblia. W: Katolicyzm A-Z. Red. Z. P a w l a k. ¸ódê 1989, s. 24.
J. M a r i a ƒ s k i, ReligijnoÊç..., s. 55-56.
206
3/04/2006
20:01
Page 206
[8]
Równie˝ tylko 6% badanych okreÊli∏o si´ jako osoby nie anga˝ujàce si´ w jakàkolwiek praktyk´ religijnà. Ju˝ na podstawie tych ogólnych wyników mo˝emy
powiedzieç, ˝e zdecydowana wi´kszoÊç Polaków to osoby wype∏niajàce religijne praktyki obowiàzkowe i pobo˝noÊciowe. Dla porównania, praktykujàcych
systematycznie i niesystematycznie w roku 1991 by∏o 87% zaÊ w 1998 roku
81% ogó∏u badanych. Widzimy zatem, ˝e wskaênik deklarujàcych udzia∏
w czynnoÊciach religijnych w ostatnich latach nie uleg∏ wyraênej zmianie.
(¸àczny wskaênik wszystkich praktykujàcych wraz z praktykujàcymi rzadko
wynosi 94% ogó∏u badanych).
Szczegó∏owe pytania nt. wybranych praktyk religijnych dostarczajà dalszych
interesujàcych spostrze˝eƒ. I tak, dwie trzecie Polaków (65%) deklaruje regularne i prawie regularne uczestnictwo w niedzielnej mszy Êw. Sà to cz´Êciej kobiety, mieszkaƒcy wsi, emeryci oraz osoby silnie identyfikujàce si´ z wiarà religijnà. WÊród wypowiedzi nt. mszy Êw. dominuje opinia, ˝e jest ona „spotkaniem z Bogiem” wskazujàc równoczeÊnie na jej aspekt sakralny i prze˝yciowy.
Przynajmniej raz w roku spowiada si´ 82% Polaków i sà to równie˝ najcz´Êciej
kobiety, osoby w wieku emerytalnym, respondenci z niskim wykszta∏ceniem
oraz mieszkaƒcy wsi. W odbiorze spo∏ecznym spowiedê jest odbierana jako
rozgrzeszenie i oczyszczenie duszy. Niemal tyle˝ samo, co korzystajàcych z sakramentu pokuty, jest przyst´pujàcych do komunii Êw., a wić sà to ci, którzy
przyjmujà jà przynajmniej raz w roku (84%). Tu równie˝ spotykaç mo˝na osoby o podobnych cechach demograficzno-spo∏ecznych co przyst´pujàctch do
spowiedzi. Komunia Êw., uwa˝ana jest najcz´Êciej za „wa˝ne prze˝ycie dla katolika” i rozumiana jako „przyjćie Boga do swojego serca”.
Wa˝nà rol´ w ˝yciu Polaków odgrywajà praktyki pobo˝noÊciowe takie, jak
modlitwa indywidualna a w jej ramach modlitwa ró˝aƒcowa. Blisko 83% spoÊród badanych przyznaje si´ do codziennej lub prawie codziennej modlitwy indywidualnej. I tu równie˝ cz´Êciej modlà si´ kobiety, respondenci w wieku
emerytalnym, osoby posiadajàce niskie wykszta∏cenie, mieszkaƒców wsi oraz
osoby deklarujàce przywiàzanie do wiary religijnej. Najcz´Êciej modlitwa indywidualna uto˝samiana jest z pacierzem. Niemniej wyst´puje ona równie˝
w formie dialogu z Bogiem, ale w takiej postaci raczej jest praktykowana przez
osoby ze Êrednim wykszta∏ceniem i legitymujàce si´ dyplomem uczelni wy˝szej.
Natomiast do cz´stego odmawiania modlitwy ró˝aƒcowej – mogàcej byç jednà
z form modlitwy prywatnej – przyznaje si´ ju˝ niewielki odsetek badanych. Blisko co trzeci badany (27%) odmawia jà kilka razy w ciàgu roku. W miar´ przechodzenia od osób z wykszta∏ceniem wy˝szym w kierunku osób z wykszta∏ceniem podstawowym wzrasta cz´stotliwoÊç odmawiania ró˝aƒca.
Przejawem religijnoÊci i akceptacji nauki KoÊcio∏a jest stosunek do postów
oraz zamawianie intencji mszalnych. Z badania wynika, ˝e powszechnej deklaracji wiary oraz du˝emu zaanga˝owaniu kultowemu towarzyszy akceptacja dla
wstrzemi´êliwoÊci od spo˝ywania pokarmów mi´snych w piàtki i przestrzega-
[9]
3/04/2006
20:01
Page 207
207
nie postów nakazanych. Post Êcis∏y w Popielec i Wielki Piàtek przestrzegany
jest przez 93% Polaków. Gdy chodzi o zamawianie intencji mszalnych, na który to aspekt warto zwróciç uwag´, to nadal blisko co drugi Polak (42%) przyznaje si´ do sk∏adania ofiary za odprawienie Mszy Êw. WÊród tych osób cz´Êciej spotkaç mo˝na kobiety, mieszkaƒców wsi, osoby starsze, osoby przywiàzane do wiary i praktyk religijnych. Jednak w porównaniu z latami ubieg∏ymi dostrzega si´ tu nieznaczny spadek, wynoszàcy kilka punktów procentowych.
(w roku 1991-47% zaÊ w roku 1998-50%).
Kolejnym wymiarem religijnoÊci jest identyfikacja z w∏asnà parafià i kontakt z pracujàcymi w niej duszpasterzami. Parametr ten, okreÊlany jako wspólnota religijna, obejmuje kilka wskaêników, min. poczucie przynale˝noÊci do
parafii, przynale˝noÊç do wspólnot religijnych, zainteresowanie sprawami parafii, wspó∏praca z duszpasterzami miejsca, odczuwanie potrzeby ksi´dza w rodzinie, potrzeb´ kontaktów z ksi´dzem oraz wady i zalety ksi´dza parafialnego. W naszej analizie odniesiemy si´ tylko do niektórych z wymienionych
wskaêników.
Identyfikacje spo∏eczne wyra˝ajà si´ w postaci wi´zi z miejscem zamieszkania, miejscem pracy oraz osobami i grupami spo∏ecznymi np. sàsiadami. Poczucie takie bywa nieraz niezwykle silne i zabarwione emocjonalnie. Nierzadko przynale˝noÊç lokalna nak∏ada si´ na przynale˝noÊç parafialnà. Jednak
przynale˝noÊç do okreÊlonej parafii nie musi oznaczaç identyfikacji z nià i partycypacji w rozwiàzywaniu jej problemów. Jedno z postawionych pytaƒ w badaniu dotyczy∏o w∏aÊnie autoidentyfikacji z w∏asnà parafià. Ponad po∏owa badanych (55%) stwierdzi∏a, ˝e czuje si´ z nià zwiàzana, jedna trzecia (29%), ˝e tylko w pewnym stopniu zaÊ pozostali (15%), ˝e nie czujà takiego zwiàzku. Ze
wzgl´du na cechy demograficzno-spo∏eczne zdecydowanà identyfikacj´ z w∏asnà parafià deklarujà cz´Êciej osoby w wieku emerytalnym (77%) ni˝ np.
w wieku 18-24 lata (30%), respondenci z podstawowym wykszta∏ceniem (60%)
ni˝ wy˝szym (51%), mieszkaƒcy wsi (67%) ni˝ du˝ych miast (48%), rolnicy
(79%) ni˝ robotnicy (59%) i inteligencja (46%), g∏´boko wierzàcy (81%) ni˝
oboj´tni religijnie (16%).
Zwiàzek z w∏asnà parafià przejawia si´ w ró˝nych postaciach. Na przyk∏ad
w realizacji praktyk religijnych w tym, a nie innym KoÊciele, anga˝owaniu si´
w miejscowych ruchach religijnych, wspieraniu materialnym miejscowych dzie∏
apostolskich. Zrealizowane badanie pokazuje, ˝e dla wi´kszoÊci badanych
zwiàzek z w∏asnà parafià polega na realizacji praktyk religijnych (80%), nast´pnie na sk∏adaniu ofiary na tac´ podczas mszy Êwi´tej (77%) oraz partycypacji w kosztach remontu czy budowy KoÊcio∏a (70%). Rzadziej ju˝ taki zwiàzek kojarzony jest z osobistym zaanga˝owaniu w potrzebach KoÊcio∏a (40%)
i w dzia∏alnoÊci charytatywnej (35%). Zwiàzek z w∏asnà parafià polega równie˝
na przynale˝noÊci do wspólnot religijnych i dobroczynnych, ale w tym zakresie
udzia∏ respondentów jest ju˝ bardzo niewielki (8%).
208
3/04/2006
20:01
Page 208
[10]
Innym wymiarem identyfikacji z parafià miejsca jest sk∏adanie ofiary pieni´˝nej. Wed∏ug E. Firlit ofiara na tzw. „tac´”, sk∏adana podczas mszy Êw., realizowana jest g∏ównie przez takie kategorie osób, jak: sympatycy Ligi Polskich
Rodzin (95%), rolnicy (92%), praktykujàcy systematycznie (91%), osoby
w wieku 65 i wićej lat (89%), wdowy i wdowcy (89%), emeryci (89%), g∏´boko wierzàcy (88%), mieszkaƒcy wsi (86%) i renciÊci (86%)19.
Sobór Watykaƒski II stwierdzi∏, ˝e parafia jest przyk∏adem wspólnotowego
apostolstwa, gromadzàc w jedno wszelkà i ró˝norakà aktywnoÊç ludzkà w ramach powszechnoÊci KoÊcio∏a. Âwieccy wspó∏dzia∏ajàc ze swoimi kap∏anami
podejmujà problemy w∏asne i Êwiata oraz sprawy dotyczàce zbawienia. Ponadto powinni, w miar´ mo˝liwoÊci, braç udzia∏ we wszelkich inicjatywach apostolskich i misyjnych swojej koÊcielnej rodziny20.
W tym kontekÊcie postawiono pytanie o wp∏yw osób Êwieckich na decyzje dotyczàce parafii, jako wspólnoty wiernych. Z odpowiedzi uzyskanych na tak sformu∏owane pytanie wynika, ˝e tylko 8% ogó∏u badanych na tyle anga˝owa∏o si´ w ˝ycie
parafii, i˝ mia∏o wp∏yw na jej rozwój. Do cz´Êciowego zaanga˝owania przyznawa∏o
si´ nieco wićej respondentów bo 14% zaÊ pozostali, a jest ich a˝ 77% twierdzili, i˝
nie majà ˝adnego wp∏ywu na podejmowane decyzje dotyczàce ich parafii. Nasuwa
si´ wić taki oto wniosek: Katolicy Êwieccy powszechnie przyznajà si´, ˝e sà wierzàcy i praktykujàcy ale stronià od osobistego anga˝owania si´ w sprawy w∏asnej
parafii. Nie mo˝na równie˝ wykluczyç zniechćajàcych postaw duchowieƒstwa
pragnàcego dzia∏aç arbitralnie w kwestiach parafii, którymi zarzàdzajà.
Czy duchowieƒstwo ch´tnie kontaktuje si´ z parafianami? Otó˝ blisko dwie
trzecie badanych (61%) udzieli∏o odpowiedzi twierdzàcej zaÊ co dziesiàty
(11%) negatywnej. Co czwarty badany (27%) nie potrafi∏ udzieliç jednoznacznej odpowiedzi. Cz´stotliwoÊç takich kontaktów interpersonalnych nierzadko
zale˝y od wielu czynników np. osobowoÊci duchownych ich cech i postaw oraz
postaw osób Êwieckich. Spotkaç si´ mo˝na dziÊ z opinià, ˝e postawa ksi´dza
mo˝e zniechćiç do koÊcio∏a, wp∏ynàç na postawy religijne i doprowadziç do
unikania osobistych kontaktów. Interakcje zachodzàce pomi´dzy osobami duchownymi a Êwieckimi wskazuje równie˝ na zaanga˝owanie religijne. Jednak
z przeprowadzonego badania wynika, ˝e negatywne postawy duchownych nie
majà bezpoÊredniego wp∏ywu na wiar´ Polaków. Blisko 40% respondentów –
podaje W. Âwiàtkiewicz – nie ∏àczy swojej wiary z negatywnà postawà duchownych a co czwarty badany (26%) stwierdzi∏, ˝e raczej nie ∏àczy∏by ich21.
19
Por. E. F i r l i t, Parafia w spo∏ecznej ÊwiadomoÊci. W: KoÊció∏ katolicki na poczàtku trzeciego
tysiàclecia w opinii Polaków. Red. W. Z d a n i e w i c z i S. H. Z a r ´ b a. Warszawa 2004, s. 154-155.
20
S o b ó r Wa t y k a ƒ s k i I I, Dekret o apostolstwie Êwieckich. W: Sobór Watykaƒski II –
Konstytucje, Dekrety, Deklaracje. Poznaƒ 2002, s. 386.
21
W. Âwiàtkiewicz, Portret ksi´dza. W: KoÊció∏ katolicki na poczàtku trzeciego tysiàclecia
w opinii Polaków. Red. W. Z d a n i e w i c z i S. H. Z a r ´ b a. Warszawa 2004, s. 117.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 209
209
Wed∏ug subiektywnej oceny respondentów wizerunek ksi´˝y kreÊlà zarówno
zalety, jak i wady. WÊród cech pozytywnych i cenionych u duchownych, jakie
wymieniano, odnaleêç mo˝na: otwartoÊç i umiej´tnoÊç s∏uchania, zrozumienie
(34%), uczciwoÊç, zaufanie, sprawiedliwoÊç (18%), ˝yczliwoÊç, dobroç, przyjaêƒ (17%), oddanie sprawom parafii i parafianom (13%) oraz religijnoÊç
(12%). Natomiast materializm, skàpstwo i wyzysk (17%) oraz pycha, zarozumia∏oÊç i egoizm (11%) to wady, które dostrzegane sà przez osoby Êwieckie,
cz´sto krytykowane i zniechćajàce do bli˝szych kontaktów.
Ostatnim parametrem operacjonalizujàcym religijnoÊç polskich katolików
Êwieckich jest parametr postaw moralnych, który jest o tyle wa˝ny, ˝e w nim
w sposób szczególnie widoczny odbija si´ ˝ycie codzienne chrzeÊcijanina wraz
ze wszystkimi konsekwencjami praktycznymi wiary religijnej. Dlatego parametr ten bywa te˝ cz´sto nazywany konsekwencyjnym bo ukazuje zjawisko
spójnoÊci bàdê niespójnoÊci z deklaracjà wiary22. Owa konsekwencja czyli nast´pstwo wczeÊniejszej deklaracji na przyk∏ad przywiàzania do wiary religijnej
ma swoje odbicie w relacji do moralnoÊci katolickiej.
Zagadnienie wzajemnej zale˝noÊci religii i moralnoÊci znalaz∏o swoje miejsce w pytaniach zawartych w kwestionariuszu wywiadu. Na pytanie, jaki poglàd
majà respondenci na relacje religii do moralnoÊci, uzyskano nast´pujàcy rozk∏ad odpowiedzi: przekonanych, ˝e tylko religia mo˝e uzasadniç s∏uszne nakazy moralne by∏o 34% ogó∏u badanych; ˝e religia uzasadnia regu∏y moralne, ale
mo˝na je uzasadniç i bez niej by∏o nieco wićej bo 38% badanych; przekonanych o tym, ˝e do uzasadnienia wystarczy w∏asne sumienie ju˝ tylko 21%.
Drugie pytanie dotyczy∏o odniesienia do zasad moralnych religii katolickiej.
Zasadniczo badana populacja podzieli∏a si´ na trzy grupy. W pierwszej grupie
co trzecia osoba (30%) wyra˝a∏a przekonanie, ˝e zasady moralne religii katolickiej sà wystarczajàcà moralnoÊcià, drugà grup´ badanych, nieco liczniejszà
(37%), tworzy∏y osoby uznajàce powy˝sze przekonanie, ale dopuszczajàce
mo˝liwoÊç uzupe∏nienia ich innymi zasadami. Wreszcie trzecia grupa (24%)
z∏o˝ona by∏a z osób przekonanych, i˝ istniejàce zasady moralne religii katolickiej nale˝y poszerzyç, gdy˝ nie wystarczajà wspó∏czesnemu cz∏owiekowi.
Problem postaw wobec zasad moralnych religii katolickiej, pokazuje jak Polacy postrzegajà wzajemne relacje religii i moralnoÊci, jak oceniajà np. normy
etyczne ˝ycia ma∏˝eƒskiego i rodzinnego oraz jak odnoszà si´ do kwestii legalizacji zwiàzku ma∏˝eƒskiego. W obszarze analizowanych zagadnieƒ znalaz∏ si´
równie˝ problem uwarunkowaƒ decyzji podejmowanych przez katolików.
W badaniu respondenci proszeni byli o ocen´ takich zachowaƒ, jak: wolna mi∏oÊç, seks bez ograniczeƒ; trwa∏e po˝ycie z jednym partnerem w tzw. wolnym
zwiàzku; wspó∏˝ycie seksualne przed Êlubem koÊcielnym; zdrada ma∏˝eƒska;
22
Por. J. M a r i a ƒ s k i, ReligijnoÊç..., s. 97 i 98.
3/04/2006
210
20:01
Page 210
[12]
rozwód; stosowanie Êrodków antykoncepcyjnych, aborcja; eutanazja. I tu równie˝ odniesiemy si´ tylko do niektórych.
Okazuje si´, ˝e w stosunku do ostatniego ogólnopolskiego badania postaw religijnych i moralnych z roku 1998 nie wzros∏o przyzwolenie spo∏eczne dla wspó∏˝ycia seksualnego przed Êlubem koÊcielnym (1998-41%; 2002-41%) oraz rozwodu (1998-23%; 2002-23%). Jak widzimy od roku 1998 wskaêniki procentowe akceptacji dla tych zachowaƒ utrzymujà si´ na takim samym poziomie, co pozwala
nam mówiç o utrwalaniu si´ tendencji do akceptacji spo∏ecznej wobec tych˝e zachowaƒ. A zatem, norma czystoÊci przedma∏˝eƒskiej i norma nierozerwalnoÊci
ma∏˝eƒskiej, od kilku ju˝ lat, nie znajdujà powszechnego uznania spo∏ecznego,
równie˝ wÊród osób deklarujàcych przywiàzanie do wiary religijnej. Od poczàtku
lat dziewi´çdziesiàtych utrzymuje si´ wysoki stopieƒ akceptacji dla stosowania
Êrodków antykoncepcyjnych. W stosunku do przywo∏ywanych tu badaƒ co drugi
Polak opowiada∏ si´ za ich stosowaniem (1991-48%; 1998-46%; 2002-48%)).
Pewnym optymizmem mo˝e natomiast napawaç fakt, ˝e nie wzrasta wskaênik
osób aprobujàcych przerywanie cià˝y (1991-19%; 1998-9%; 2002-11%).
Analiza parametru postaw moralnych pokazuje, i˝ mamy do czynienia z unikaniem w ˝yciu konsekwencji wyp∏ywajàcych z pierwotnych deklaracji. ¸atwiej
jest mówiç o przywiàzaniu do wiary religijnej ni˝ stosowaç si´ do jej etycznych
wymogów. Mamy wić do czynienia z niebezpieczeƒstwem wkradania si´ w ˝ycie katolików Êwieckich relatywizmu etycznego i chći subiektywnej oceny. Najbardziej widoczne jest to w zakresie etyki ˝ycia ma∏˝eƒskiego i rodzinnego.
Widzimy zatem, ˝e wyniki badaƒ empirycznych i ich teoretyczno-praktyczne
konsekwencje pokazujà, i˝ religijne procesy dokonujàce si´ we wspó∏czesnym
spo∏eczeƒstwie polskim winny byç opisywane w szerszej perspektywie. ReligijnoÊci nie da si´ analizowaç przy pomocy jednego parametru, jak to czynià niektóre laickie oÊrodki badawcze. Jest to rzeczywistoÊç zbyt z∏o˝ona by mo˝na jà
by∏o traktowaç wybiórczo i pobie˝nie. Wykorzystane powy˝ej parametry potwierdzajà ten˝e charakter z∏o˝onoÊci.
Zakoƒczenie
Zdajemy sobie spraw´, i˝ od chwili przystàpienia Polski do Unii Europejskiej religijnoÊç Polaków nie zacznie radykalnie si´ zmieniaç i ewoluowaç
w kierunku laickoÊci. W tym obszarze ludzkiej ÊwiadomoÊci zmiany takie, jeÊli
majà si´ pojawiç, b´dà mia∏y raczej charakter d∏ugotrwa∏ych procesów. Przeprowadzone dotychczas badania socjologiczne wskazujà na stabilizacj´ postaw
religijnych, wÊród doros∏ych katolików Êwieckich w Polsce. Potwierdzajà to wyniki badaƒ utrzymujàce si´ od lat na zbli˝onym i to wysokim poziomie. Optymizmem napawa zw∏aszcza fakt wzrostu – w stosunku do lat ubieg∏ych –
wskaênika osób deklarujàcych g∏´bokà wiar´ religijnà. Potwierdza∏oby to te˝
przekonanie o wolniejszych przeobra˝eniach w p∏aszczyênie religijnej w po-
[13]
3/04/2006
20:01
Page 211
211
równaniu z p∏aszczyznà zachowaƒ moralnych. Zgodziç si´ musimy, i˝ transformacja spo∏eczno-obyczajowa, trwajàca od kilkunastu lat, zmienia postawy Polaków zw∏aszcza wobec norm religijno-moralnych. Przejawem tego jest indywidualistyczne postrzeganie wzajemnej zale˝noÊci religii i moralnoÊci. W tym obszarze mo˝na spodziewaç si´ dalszych i to nie zawsze pozytywnych przeobra˝eƒ. Przyk∏adem jest stosunek do norm ˝ycia ma∏˝eƒskiego i rodzinnego.
W Êwietle przytoczonych, najnowszych wyników badaƒ socjologicznych ryzykowne jest stawianie hipotezy mówiàcej o tym, ˝e polskie spo∏eczeƒstwo podzieli los wspomnianej na wst´pie Irlandii i b´dziemy stawaç si´ spo∏eczeƒstwem odchodzàcym od wiary religijnej. Kondycja religijna katolików Êwieckich w Polsce, co udowodniliÊmy, wydaje si´ byç dobra. Mo˝e lepiej by∏oby zastanowiç si´ ju˝ dziÊ nad modelem przysz∏ej religijnoÊci, zw∏aszcza ˝e istnieje
du˝e prawdopodobieƒstwo, i˝ b´dzie on pod nieuchronnym wp∏ywem przemieszczajàcych si´ tendencji zmierzajàcych do unifikacyjnych zachowaƒ religijnych w Europie. Stàd niezwykle wa˝ne jest wzmocnienie intensyfikacji
wszystkich osób i instytucji, a zw∏aszcza KoÊcio∏a, na polu pastoralnym i wychowawczym w celu utrzymania i kszta∏towania religijnoÊci odpowiadajàcej
nauczaniu papie˝a i oczekiwaniom wszystkich ludzi wierzàcych w Polsce, nale˝àcej ju˝ do Europy bez granic. Przysz∏oÊç poka˝e, na ile spo∏eczeƒstwo polskie potrafi∏o zachowaç w∏asnà to˝samoÊç religijnà.
RELIGIOUSNESS OF THE POLES IN THE PROCESS OF EUROPEAN INTEGRATION
Summary
The basis for this study were results of the sociologic research commissioned by the
Conference of Polish Episcopate to the OPINIA Social Survey Centre, affiliated to Statistical Institute of the Catholic Church SAC. The survey: „The Church in the consciousness of the Poles” was conducted in 2002. The „Religiousness of the Poles in the process of European integration” shows the religious condition of Polish lay Catholics immediately before Poland's accession to the European Union. Parameter of religiousness
suggested by W. Piwowarski, an eminent Polish sociologist of religion, form a methodological construction which gives a full view of the complex phenomena of religiousness.
The study is then an advanced analysis of results appropriate to such parameters of religiousness as: overall attitude to faith; religious knowledge; religious ideology; religious
observances; religious community and religious morality. On the basis of the analysis it
is possible to assume that the Polish people (the sample allows for extending the obtained results onto the whole population) enter European structures with a strongly developed religious identity. This is confirmed particularly by high ratios of acceptance of faith and declarations of religious observances. However, the forming of moral attitudes
in isolation from religion may give justified cause for concern.
3/04/2006
20:01
Page 212
Nak∏adem
w Warszawie
Maria MiÊkiewicz
ZARYS KULTURY I ARCHEOLOGII EUROPY
W OKRESIE WCZESNEGO ÂREDNIOWIECZA
3/04/2006
20:01
Page 213
12 (2005) nr 2
BEATA SZLUZ
PROBLEM PRACY OSÓB NIEPE¸NOSPRAWNYCH
Wst´p
Praca jest zjawiskiem szczególnym dla cz∏owieka. Wynika to z jej charakteru, znaczenia pracy dla cz∏owieka oraz jego otoczenia przyrodniczego i spo∏ecznego. J. Koral twierdzi, ˝e „Praca jest doÊwiadczeniem czysto i wy∏àcznie
ludzkim, gdy˝ tylko cz∏owiek potrafi jà wykonaç. [...] Praca jest ˝yciowà powinnoÊcià, bowiem rozwija nie tylko samà osob´ ludzkà, lecz tak˝e ca∏y Êwiat. Jawi
si´ ona tak˝e jako dobro cz∏owieka, gdy˝ przez nià realizuje on siebie samego
i zaspokaja swoje podstawowe potrzeby. Ze wzgl´du na swój podmiotowy charakter praca jest dobrem godziwym, czyli takim, które odpowiada ludzkiej
godnoÊci, wyra˝a jà i pomna˝a. Jest Êwiadomà i wolnà dzia∏alnoÊcià cz∏owieka
dyktowanà ˝yciowà koniecznoÊcià ludzkiej egzystencji. Praca osoby ludzkiej
jest sta∏ym komponentem ˝ycia spo∏ecznego, dlatego staje si´ centralnym problemem, a zarazem najistotniejszym kluczem do wyjaÊniania i rozwiàzywania
zagadnieƒ spo∏ecznych”1. Praca stanowi podstawowà p∏aszczyzn´ spo∏ecznej
integracji. Ludzie pozbawieni pracy tworzà g∏ównà grup´ zagro˝onà spo∏ecznym wykluczeniem.
Zatrudnianie i rehabilitacja zawodowa odgrywa kluczowà rol´ w ca∏ym
procesie rehabilitacji spo∏ecznej osób niepe∏nosprawnych. Inne istotne czynniki to odpowiednie warunki ˝ycia i warunki pracy, dochody – w tym odpowiednia p∏aca, poczucie stabilnoÊci i mo˝liwoÊci indywidualnego rozwoju.
Wsparcie osób niepe∏nosprawnych w Polsce zorientowane jest bardziej na
zabezpieczenie dochodów, ni˝ na aktywizacj´. Zmiana tej polityki z biernej
na aktywnà wymagaç b´dzie od instytucji przede wszystkim zmiany modelu
wsparcia. Polityka spo∏eczna, w ramach której rozwiàzuje si´ problemy osób
niepe∏nosprawnych, sta∏a si´ trudnym problemem procesu integracji europejskiej. Poczàtek integracji europejskiej to przede wszystkim wspólnota interesów ekonomicznych. Zagadnienia socjalne pojawi∏y si´ jako wtórne wobec ekonomicznych. Sfer´ socjalnà zostawiono w gestii krajów cz∏onkow1
J. K o r a l, Etyczno – spo∏eczne aspekty bezrobocia w Êwietle doÊwiadczeƒ polskich. Warszawa 2004, s. 11.
214
3/04/2006
20:01
Page 214
BEATA SZLUZ
[2]
skich, które w tym obszarze pozostawa∏y przy w∏asnych, krajowych uregulowaniach prawnych.
Pojawi∏o si´ nowe podejÊcie do tej grupy osób. Zacz´to traktowaç osoby
niepe∏nosprawne jako niewykorzystany potencja∏. By∏o to zwiàzane z du˝ym
obcià˝eniem bud˝etów Paƒstw Cz∏onkowskich Unii Europejskiej Êwiadczeniami na rzecz osób niepe∏nosprawnych, z drugiej wyrasta∏o z ruchu na rzecz praw
cz∏owieka i definiowania niepe∏nosprawnoÊci jako kategorii praw cz∏owieka.
W ujćiu H. Skorowskiego, „[...] przys∏ugujàce osobie uprawnienia sà nienaruszalne i niezbywalne, i przys∏ugujà bez wyjàtku wszystkim, a ich najg∏´bszym
usprawiedliwieniem jest godnoÊç osoby ludzkiej. Pojćie absolutnoÊci stanowi
pierwszy zasadniczy rys chrzeÊcijaƒskiej koncepcji praw osoby b´dàcy wynikiem jej godnoÊci. Mówiàc o chrzeÊcijaƒskiej interpretacji praw cz∏owieka, nale˝y podkreÊliç, ˝e godnoÊç osoby jest tak˝e bezpoÊrednim wyznacznikiem
koncepcji integralnych praw. [...] IntegralnoÊç oznacza nierozerwalnà jednoÊç
wszystkich nale˝nych osobie praw”2. Osoby niepe∏nosprawne majà zatem te same fundamentalne prawa co wszyscy inni obywatele. Spo∏eczeƒstwa powinny
zatem szanowaç odmiennoÊç, zmierzaç w kierunku zapewnienia osobom niepe∏nosprawnym pe∏ni praw cz∏owieka: cywilnych, politycznych, spo∏ecznych,
ekonomicznych i kulturalnych. Tutaj nasuwa si´ zasadnicze pytanie: czy osoby
niepe∏nosprawne sà biorcami pomocy spo∏ecznej i ci´˝arem dla spo∏eczeƒstwa, czy te˝ stanà si´ pe∏noprawnymi, aktywnymi obywatelami? Odpowiedê
na to pytanie jest zagadnieniem kluczowym i wymaga refleksji. Przyjćie bowiem okreÊlonego punktu widzenia skutkuje konkretnymi propozycjami rozwiàzaƒ na rzecz tej grupy osób.
1. Wspó∏czesne modele niepe∏nosprawnoÊci
Próby wyjaÊniania odmiennoÊci po∏o˝enia spo∏ecznego kategorii osób niepe∏nosprawnych mo˝na sprowadziç do dwóch modeli analitycznych: indywidualnego i spo∏ecznego modelu niepe∏nosprawnoÊci3. Pierwszy z nich usi∏uje
wyjaÊniç problemy, jakie niesie niepe∏nosprawnoÊç na poziomie indywidualnym, drugi natomiast na poziomie spo∏ecznym. W modelu indywidualnym
problemy na jakie napotykajà osoby niepe∏nosprawne traktowane sà jako
bezpoÊrednia konsekwencja ich choroby. Celem praktycznych dzia∏aƒ stajà
si´ czynniki sprzyjajàce jak najlepszemu przystosowaniu osoby niepe∏nosprawnej do warunków, w jakich ˝yjà inni. W modelu tym nacisk po∏o˝ony jest
na motywacj´ jednostki do podejmowania wysi∏ku na rzecz dzia∏aƒ usprawniajàcych i przybli˝ajàcych do funkcjonowania spo∏ecznego zgodnego z panuH. S k o r o w s k i, Problematyka praw cz∏owieka. Warszawa 1999, s. 27-28.
Por. A. O s t r o w s k a, J. S i k o r s k a, Syndrom niepe∏nosprawnoÊci w Polsce. Bariery integracji. Warszawa 1996, s. 17-25.
2
3
[3]
3/04/2006
20:01
Page 215
215
jàcymi wzorami i normami. Wed∏ug za∏o˝eƒ modelu spo∏ecznego problem le˝y w ograniczeniach Êrodowiska, które stwarza bariery. Istota podejmowanych dzia∏aƒ praktycznych polega na dostosowywaniu przez spo∏eczeƒstwo
posiadanych wzorów zachowaƒ i oczekiwaƒ do mo˝liwoÊci osób niepe∏nosprawnych. We wspó∏czesnej koncepcji opieki nad osobami niepe∏nosprawnymi widoczny jest zarówno model indywidualny, jak i spo∏eczny /rozszerzony
o pomoc na rzecz Êrodowiska i rodziny/, lecz wyst´puje wyraêne sk∏anianie si´
ku modelowi spo∏ecznemu.
Analiza oddzia∏ywaƒ podejmowanych na rzecz poprawy sytuacji osób niepe∏nosprawnych w spo∏ecznoÊciach sugeruje z∏o˝onoÊç zarówno modelu dzia∏aƒ, jak i samego zjawiska integracji rozpatrywanego w skali makrospo∏ecznej
i mikrospo∏ecznej. Niejednolite jest pojmowanie zasad spo∏ecznej integracji.
Mo˝na tu wskazaç dwa modele: asymilacji i emergentny4. W pierwszym z nich
osoby niepe∏nosprawne przystosowujà si´ do funkcjonowania w Êrodowisku ludzi pe∏nosprawnych, od których nie oczekuje si´ dzia∏aƒ dostosowawczych.
W modelu emergentnym integracja powiàzana jest z równoprawnoÊcià, partnerstwem i zmianami post´powania obu stron. Konsekwencj´ tego stanowi nowa jakoÊç, którà jest zbiorowoÊç spo∏eczna akceptujàca zró˝nicowanie stylu ˝ycia, sposobu funkcjonowania i wyglàdu swych cz∏onków oraz stwarzajàca równe szanse zaspokajania potrzeb i samorealizacji.
W literaturze przedmiotu znajdujemy równie˝ klasyfikacj´, obejmujàcà dwa
przeciwstawne modele niepe∏nosprawnoÊci: medyczny i spo∏eczny5. Pierwszy
z nich postrzega niepe∏nosprawnoÊç jako problem jednostkowy, osobisty, wymagajàcy opieki medycznej. Drugi zaÊ ujmuje jà jako problem spo∏eczny, skupia uwag´ na jego aspektach psychospo∏ecznych oraz domaga si´ dzia∏aƒ spo∏ecznych wchodzàcych w zakres zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej odpowiedzialnoÊci. Modele te pozostajà w stosunku do siebie w swoistej opozycji.
Prób´ zintegrowania obu modeli podj´to w klasyfikacji ICIDH. Zajmuje si´
ona trzema p∏aszczyznami funkcjonowania: uszkodzeniem organizmu, aktywnoÊcià jednostki oraz uczestnictwem w ˝yciu spo∏ecznym6. W rezultacie stworzono uniwersalny model niepe∏nosprawnoÊci, w którym stwierdzono, ˝e
„zdrowie jest podstawowym prawem cz∏owieka; nikt nie powinien byç dyskryminowany z powodu swego stanu zdrowia i poziomu funkcjonowania; wi´kszoÊç ludzi ma takà czy innà «niepe∏nosprawnoÊç»; niepe∏nosprawnoÊç jest
cz´Êcià ˝ycia; funkcjonowanie mo˝e ulec zmianie na poziomie: organizmu –
jednostki – spo∏ecznym i trzeba znaleêç rozwiàzania na ka˝dym z tych pozio4
K. B ∏ e s z y ƒ s k a, Niepe∏nosprawnoÊç a struktura identyfikacji spo∏ecznych. Warszawa
2001, s. 133.
5
T. B e d i r h a n – Ü s t ü n, Mi´dzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeƒ, AktywnoÊci i Uczestnictwa ICIDH-2. Warszawa 1998, s. 15-16.
6
T a m ˝ e, s. 9.
216
3/04/2006
20:01
Page 216
BEATA SZLUZ
[4]
mów”7. Nowe podejÊcie zaprezentowane w klasyfikacji ICIDH nie postrzega
niepe∏nosprawnoÊci jako zjawiska dzielàcego ludzi. Definiuje niepe∏nosprawnoÊç i funkcjonowanie cz∏owieka jako zjawisko wielowymiarowe. Takie ujćie
zak∏ada równoÊç i sprawiedliwoÊç w ró˝nych sferach niepe∏nosprawnoÊci. Nowa klasyfikacja mo˝e pe∏niç wa˝nà rol´ w planowaniu struktury opieki medycznej, sposobu zapewnienia jej us∏ug oraz potrzeb ludzi – zaspokojenia zapotrzebowania na pomoc spo∏ecznà i zwiàzanych z tym kosztów.
Odmienna klasyfikacja modeli niepe∏nosprawnoÊci wprowadzona zosta∏a
przez przedstawicieli Ruchu Osób Niepe∏nosprawnych8. Wyró˝niono trzy modele niepe∏nosprawnoÊci: medyczny, spo∏eczny i praw cz∏owieka9. W medycznym modelu, niepe∏nosprawnoÊç jest rozumiana jako bezpoÊredni rezultat indywidualnego odchylenia od przyj´tej normy. ProfesjonaliÊci podejmujà dzia∏ania dostosowujàce osob´ niepe∏nosprawnà do ˝ycia w spo∏eczeƒstwie. W modelu spo∏ecznym niepe∏nosprawnoÊç traktowana jest jako kategoria administracyjna, która okreÊla uprawnienia i przywileje pewnej grupy osób. Skojarzona jest z ubóstwem i nieproduktywnoÊcià, zale˝noÊcià i biernà postawà. Problem niepe∏nosprawnoÊci wià˝e si´ z pomocà spo∏ecznà i dobroczynnoÊcià.
Cz∏owiek niepe∏nosprawny pojawia si´ w roli petenta i proszàcego. W obydwu
tych ujćiach êród∏o niepe∏nosprawnoÊci znajduje si´ w cz∏owieku. W modelu
praw cz∏owieka niepe∏nosprawnoÊç postrzegana jest jako normalny aspekt ˝ycia cz∏owieka i jest ona definiowana w kontekÊcie praw cz∏owieka. Jest ona ujmowana dynamicznie, jako interakcja pomi´dzy Êrodowiskiem a cz∏owiekiem
niepe∏nosprawnym. èród∏o niepe∏nosprawnoÊci znajduje si´ poza cz∏owiekiem. Centralnym pojćiem tego modelu jest idea wyrównywania szans. Stworzenie Êrodowiska przyjaznego i pozbawionego barier jest kluczem do pe∏nego
i twórczego udzia∏u osób niepe∏nosprawnych w ˝yciu spo∏ecznym i zawodowym. Wokó∏ tego pojćia tworzy si´ rozwiàzania indywidualne i spo∏eczne.
2. Osoby niepe∏nosprawne na rynku pracy
Ostatnie dziesićiolecia przynios∏y istotne zmiany w sposobie postrzegania
praw osób niepe∏nosprawnych. O prawach tej grupy osób zacz´to mówiç
w kontekÊcie praw cz∏owieka. W rzeczywistoÊci napotykajà oni zbyt wiele przeszkód, by w pe∏ni mogli z przys∏ugujàcych praw korzystaç. Zagwarantowanie
osobom niepe∏nosprawnym praw cz∏owieka wymaga przeciwdzia∏ania ich dyskryminacji, stworzenia mechanizmów wyrównywania szans i zapewnienia wa7
T a m ˝ e, s. 20.
Ruch Osób Niepe∏nosprawnych /ang. Disability Movement/ zrodzi∏ si´ w latach szeÊçdziesiàtych w Stanach Zjednoczonych.
9
Osoby niepe∏nosprawne w Unii Europejskiej, w: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej. Szanse i zagro˝enia. Red. M. P i a s e c k i, M. S t ´ p n i a k. Lublin 2003, s. 10-11.
8
[5]
3/04/2006
20:01
Page 217
217
runków umo˝liwiajàcych korzystanie z przys∏ugujàcych praw. Specyficzne potrzeby osób niepe∏nosprawnych uwzgl´dnione zosta∏y w dziesiàtkach przepisów prawa dotyczàcych niemal wszystkich aspektów organizacji i funkcjonowania spo∏eczeƒstwa, w tym w przepisach z zakresu: ochrony zdrowia, pomocy
spo∏ecznej, edukacji, budownictwa, transportu, komunikacji, ∏àcznoÊci, kultury
fizycznej. Odr´bne ustawodawstwo dotyczy sfery zawodowej i spo∏ecznej rehabilitacji oraz zatrudniania osób niepe∏nosprawnych10. Priorytetowym celem nowej strategii Unii Europejskiej wobec osób niepe∏nosprawnych jest tworzenie
spo∏eczeƒstwa otwartego oraz dost´pnego dla wszystkich. Warto mieç na uwadze te zmiany w myÊleniu o niepe∏nosprawnoÊci, gdy rozpatruje si´ niezwykle
trudny problem obecnoÊci osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy, gdzie osoby niepe∏nosprawne zaczynajà powoli znajdowaç swoje miejsce.
Tradycyjne podejÊcie do niepe∏nosprawnoÊci opiera si´ na przekonaniu, ˝e
jest ona odchyleniem od normy. Przyjmujàc takie za∏o˝enie, centralnym pojćiem polityki spo∏ecznej staje si´ rehabilitacja. Jej celem jest pomoc w kompensacji odchylenia i zachćeniu osób z niepe∏nosprawnoÊcià do funkcjonowania zgodnie z normami spo∏ecznymi w takim stopniu, jak to jest mo˝liwe. Trudno jest zdefiniowaç pojćie niepe∏nosprawnoÊci i wià˝àce si´ z nià pojćie normy11. Pod wp∏ywem samych osób niepe∏nosprawnych, coraz powszechniejsze
staje si´ twierdzenie, ˝e indywidualne ró˝nice pomi´dzy ludêmi sà zjawiskiem
naturalnym. Natomiast ograniczeƒ doÊwiadczanych przez osoby z niepe∏no10
Do wa˝niejszych mi´dzynarodowych standardów prawnych ostatnich lat, dotyczàcych
osób niepe∏nosprawnych, nale˝à w poszczególnych latach: „Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepe∏nosprawnych” przyj´te przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1993 r.; Zrewidowana „Europejska Karta Spo∏eczna” przyj´ta przez Rad´ Europy
w 1996 r. (Polska jej nie ratyfikowa∏a); Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie równych
szans osób niepe∏nosprawnych „Nowa strategia Wspólnoty Europejskiej w odniesieniu do osób
niepe∏nosprawnych” z 1996 r.; „Traktat Amsterdamski” – zapis o zakazie dyskryminacji z powodu niepe∏nosprawnoÊci, który wszed∏ w ˝ycie 1 maja 1999 r.; Komunikat „Ku Europie bez barier dla osób niepe∏nosprawnych” z 2000 r.; „Dyrektywa w sprawie ustanowienia ogólnych ram
dla równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu” przyj´ta przez Rad´ Unii Europejskiej w 2000 r.; „Deklaracja Madrycka” przyj´ta w 2002 r.
11
W literaturze przedmiotu spotykamy wiele definicji niepe∏nosprawnoÊci. W 1980 r.
Âwiatowa Organizacja Zdrowia pod przewodnictwem P. Wooda sformu∏owa∏a oficjalnà definicj´ niepe∏nosprawnoÊci („International Classification of Impairment, Disability and Handicap” – ICIDH). Wprowadzone zosta∏o rozró˝nienie pomi´dzy uszkodzeniem (impairment)
powodujàcym „nienormalne” funkcjonowanie narzàdu lub cz´Êci cia∏a, ograniczeniem (disability) oznaczajàcym ograniczenie codziennej sprawnoÊci psychicznej lub fizycznej cz∏owieka
jako rezultat uszkodzenia narzàdu lub cz´Êci cia∏a i upoÊledzeniem (handicap) jako skutek
uszkodzenia bàdê niepe∏nosprawnoÊci, ograniczenie pe∏nienia okreÊlonych ról spo∏ecznych.
Ta typologia zak∏ada istnienie fizycznej i psychicznej „normalnoÊci”, niepe∏nosprawnoÊç jest
tutaj odst´pstwem od obowiàzujàcych norm dotyczàcych fizycznego i psychicznego funkcjonowania cz∏owieka. Por. J. M a r t i n, H. M e l t z e r, D. E l l i o t, The prevalence of disability
among adults. London 1988, s. 7.
218
3/04/2006
20:01
Page 218
BEATA SZLUZ
[6]
sprawnoÊcià nie nale˝y ∏àczyç z niepe∏nosprawnoÊcià jako takà, ale nale˝y je
skojarzyç z niezdolnoÊcià spo∏eczeƒstwa do stworzenia równych szans dla
wszystkich obywateli. Istotne w tym kontekÊcie jest konsekwentne rozwijanie
modelu praw cz∏owieka, a nie jak dotychczas traktowanie pracy osób niepe∏nosprawnych g∏ównie w aspekcie rehabilitacyjno – opiekuƒczym.
Antropologicznà podstaw´ rehabilitacji stworzy∏y personalistyczna koncepcja cz∏owieka i zasada normalizacji dzia∏aƒ rehabilitacyjnych. Personalizm akcentujàc godnoÊç i podmiotowoÊç osoby, g∏osi ˝e wszyscy Êwiadczàcy us∏ugi rehabilitacyjne, medyczne, edukacyjne czy socjalne powinni w ka˝dym momencie
swojego kontaktu z osobà niepe∏nosprawnà pami´taç o tym, ˝e jest to osoba,
bez wzgl´du na to, jak bardzo niepe∏nosprawna czy ograniczona w swej ÊwiadomoÊci tego, co si´ wokó∏ niej dzieje12. H. C. Gunzburg wyjaÊniajàc zasad´ normalizacji, zwraca uwag´ na fakt, ˝e ˝ycie osoby niepe∏nosprawnej powinno byç
mo˝liwie jak najbli˝sze standardom spo∏ecznoÊci, w której ona ˝yje13.
Rehabilitacja zawodowa, wed∏ug Mi´dzynarodowej Organizacji Pracy, jest
cz´Êcià ogólnego procesu rehabilitacji i obejmuje oddzia∏ywania, które majà
na celu u∏atwienie osobie niepe∏nosprawnej uzyskania oraz utrzymania odpowiedniego poziomu zatrudnienia i awansu zawodowego. Odbywa si´ to poprzez umo˝liwienie korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i poÊrednictwa pracy. Podstawowym aktem prawnym dotyczàcym rehabilitacji zawodowej jest w naszym kraju Ustawa o rehabilitacji zawodowej
i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych z 27 sierpnia 1997 roku, w której wymieniono sposoby realizacji tak sformu∏owanego celu. Nale˝à
do nich:
1 dokonanie oceny zdolnoÊci do pracy poprzez, przeprowadzenie badaƒ lekarskich i psychologicznych w celu okreÊlenia fizycznej, psychicznej i umys∏owej sprawnoÊci do wykonywania zawodu i oceny mo˝liwoÊci zwi´kszenia tej
sprawnoÊci oraz ustalenie kwalifikacji, doÊwiadczeƒ zawodowych, uzdolnieƒ
i zainteresowaƒ osoby niepe∏nosprawnej;
2 prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzgl´dniajàcego ocen´ zdolnoÊci do pracy oraz umo˝liwiajàcego wybór zawodu lub szkolenia;
3 przygotowanie zawodowe uwzgl´dniajàce perspektywy zatrudnienia osoby niepe∏nosprawnej;
4 dobór i wyposa˝enie odpowiedniego miejsca pracy;
5 okreÊlenie Êrodków technicznych umo˝liwiajàcych lub u∏atwiajàcych wykonywanie pracy14.
12
W. O t r ´ b s k i, Koncepcja cz∏owieka punktem wyjÊcia w planowaniu dzia∏aƒ wobec osób
niepe∏nosprawnych. Problemy Rehabilitacji Spo∏ecznej i Zawodowej. R. 3: 1997, s. 61-66.
13
Por. H. C. G u n z b u r g, PAC Manual, vol. 1, Strafford upon Avon 1977.
14
Por. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r., Dz. U. 1997r., nr 123, poz. 776.
[7]
3/04/2006
20:01
Page 219
219
Prowadzenie rehabilitacji zawodowej osoby niepe∏nosprawnej jest jednym
z warunków zachowania jej aktywnoÊci. Podjćie pracy jest miarà efektywnoÊci
procesu rehabilitacji, natomiast jej niepodjćie negatywnie wp∏ywa na bieg
dalszego ˝ycia, ze wszystkimi wynikajàcymi z tego konsekwencjami somatycznymi i psychologicznymi.
Przeprowadzone badania statystyczne dowodzà, ˝e osoby niepe∏nosprawne
sà gorzej wykszta∏cone, ponadto oferuje si´ im nauk´ zawodów wymagajàcych
najcz´Êciej pracy fizycznej, mimo ˝e ze wzgl´du na rodzaj dysfunkcji wskazana by∏aby niejednokrotnie praca umys∏owa15. Dysharmonia pomi´dzy rodzajem umiej´tnoÊci, a wymaganiami rynku pracy zosta∏a zidentyfikowana i jest
to jeden z kluczowych problemów w znalezieniu i utrzymaniu pracy. W przypadku osób niepe∏nosprawnych stanowi to najwi´ksze wyzwanie, poniewa˝
w przesz∏oÊci zdecydowanie dominowa∏o szkolenie w zawodach, które obecnie najszybciej zanikajà. Jest to istotne, gdy˝ grupa jest wysoce heterogeniczna, obejmuje osoby z trudnoÊciami w uczeniu si´. Ni˝szy poziom wykszta∏cenia osób niepe∏nosprawnych w porównaniu z ogó∏em ludnoÊci obserwowany
jest we wszystkich grupach wiekowych. AktywnoÊç zawodowa zale˝y od poziomu wykszta∏cenia. Im wy˝szy poziom wykszta∏cenia posiadajà osoby niepe∏nosprawne, tym cz´Êciej podejmujà zatrudnienie. Najcz´Êciej czas nauki tej grupy osób jest krótszy ni˝ osób pe∏nosprawnych, chocia˝ wiadomo, ˝e potrzebujà one wićej czasu i wk∏adu pracy, by uzyskaç podobne rezultaty. W zdobyciu
zatrudnienia pomagajà szkolenia, które majà na celu zdobycie odpowiednich,
a zarazem atrakcyjnych dla pracodawców kwalifikacji. Konieczne jest szczególnie staranne ich przygotowanie, dostosowanie do mo˝liwoÊci, poniewa˝
wià˝e si´ z dodatkowymi obcià˝eniami i nadziejami, które mogà zostaç niespe∏nione. Nie wszystkie osoby niepe∏nosprawne mogà pracowaç w zwyk∏ych
warunkach. Cz´Êç z nich wymaga stworzenia specjalnych warunków w zak∏adach pracy chronionej oraz zak∏adach aktywizacji zawodowej16. Zadania w zakresie przygotowania i adaptacji zawodowej spe∏niajà tak˝e warsztaty terapii
zajćiowej17. Warto jednoczeÊnie odnotowaç trend stopniowego odchodzenia
od tradycyjnych instrumentów, które polega∏y na tworzeniu odr´bnych struktur, zaspokajajàcych specyficzne potrzeby osób niepe∏nosprawnych. Trend ten
15
M. G a r b a t, M. A. P a s z k o w i c z, Wspó∏czesne determinanty jakoÊci ˝ycia osób niepe∏nosprawnych. W: Doros∏oÊç, niepe∏nosprawnoÊç, czas wspó∏czesny. Na pograniczach pedagogiki specjalnej. Red. K. D. R z e d z i c k a, A. K o b y l a ƒ s k a. Kraków 2003, s. 199.
16
K. M r u g a l s k a, Zak∏ady aktywnoÊci zawodowej. W: Osoby niepe∏nosprawne w Êrodowisku lokalnym. Wyrównywanie szans. Red. B. S z c z e p a n k o w s k a, J. M i k u l s k i. Warszawa 1999, s. 189-192.
17
T. ˚ ó ∏ k o w s k a, Warsztat terapii zajćiowej jako ogniwo rehabilitacji spo∏eczno – zawodowej osób z upoÊledzeniem umys∏owym. W: Rewalidacja spo∏eczna i zawodowa osób niepe∏nosprawnych. Red. H. ¸ a Ê. Szczecin 1996, s. 69-76; A. J u r o s, Warsztaty terapii zajćiowej
w spo∏ecznoÊci lokalnej. W: Mi´dzy nami. Red. W. O t r ´ b s k i. Lublin 1997, s. 145-153.
220
3/04/2006
20:01
Page 220
BEATA SZLUZ
[8]
dotyczy∏ przede wszystkim dziedziny edukacji i zatrudniania (szko∏y specjalne, warsztaty terapii zajćiowej). Sà one w pewnym stopniu wypierane przez
inicjatywy promujàce w mo˝liwie szerokim zakresie edukacj´ w szko∏ach powszechnych, prac´ na otwartym lub chronionym rynku pracy. Znalezienie
pracy w obr´bie chronionego rynku pracy jest jednak ostatecznoÊcià, to znaczy mo˝e si´ tutaj znaleêç osoba, która nie ma szans na znalezienie pracy na
otwartym rynku pracy.
Wskaênik aktywnoÊci zawodowej znacznie ró˝ni si´ w zale˝noÊci od rodzaju
niepe∏nosprawnoÊci18. W najtrudniejszej sytuacji znajdujà si´ osoby z upoÊledzeniem umys∏owym, z zaburzeniami w uczeniu si´ oraz z chorobami psychicznymi. Zw∏aszcza w stosunku do tej grupy osób konieczne jest podejmowanie
specyficznych i przemyÊlanych dzia∏aƒ, aby znalaz∏y one swoje miejsce na rynku pracy. Osoby niepe∏nosprawne sà na ogó∏ mniej wykszta∏cone oraz otrzymujà mniejsze wynagrodzenie za t´ samà prac´. Konsekwencjà tego jest znajdowanie si´ osób niepe∏nosprawnych w niekorzystnej sytuacji, co mo˝na okreÊliç pojćiem „podwójnego zmarginalizowania” tej grupy osób. O jakoÊci ˝ycia
osób niepe∏nosprawnych w znacznym stopniu decyduje ich sytuacja ekonomiczna, uzale˝niona od wysokoÊci wynagrodzenia pobieranego za prac´ lub od
wysokoÊci renty inwalidzkiej. Obiektywnym wyznacznikiem jakoÊci ˝ycia mo˝e
byç stopieƒ ubóstwa, odsetek osób ˝yjàcych poni˝ej minimum socjalnego czy
minimum egzystencji19. Rzutuje to na wszystkie sfery ˝ycia osób niepe∏nosprawnych, jednoczeÊnie osoby te stajà si´ klientami pomocy spo∏ecznej.
3. Wyzwania w polityce zatrudniania na rzecz osób niepe∏nosprawnych
Kwestia zatrudniania oraz braku odpowiedniej iloÊci miejsc pracy nie jest
tylko problemem w Polsce. Rada Europejska uzna∏a, ˝e sprawa bezrobocia wymaga szczególnej uwagi. W Traktacie Amsterdamskim zapisano ca∏y artyku∏
poÊwićony polityce zatrudniania, który formu∏uje Europejskà Strategi´ Zatrudniania. Zapoczàtkowano tzw. proces luksemburski – tworzenie wytycznych
polityki zatrudniania, narodowych planów dzia∏ania oraz wspólnego raportu
na temat zatrudnienia. Stanowi to instrument zarzàdzania przez Komisj´ Europejskà i paƒstwa cz∏onkowskie trendami i zmianami na europejskim rynku
pracy. Przyjćie Traktatu Amsterdamskiego i Agendy 2000 da∏o podstawy oraz
impuls do wzmocnienia polityki wobec osób niepe∏nosprawnych w Unii Euro18
Mo˝na mówiç o trzech grupach (kategoriach) osób niepe∏nosprawnych, bioràc pod uwag´ rodzaj niepe∏nosprawnoÊci: fizycznà, sensorycznà, umys∏owà i psychicznà. Por. W. O t r ´ bs k i, Skala zjawiska, definicje, kategorie niepe∏nosprawnoÊci. W: System wsparcia aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych. Red. W. O t r ´ b s k i. Lublin 1999, s. 15-24.
19
Por. Z. K a w c z y ƒ s k a – B u t r y m, Choroba i niepe∏nosprawnoÊç – piàte oblicze ubóstwa. Roczniki Teologiczne KUL. T. 51: 2004, z. 10, s. 165-177.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 221
221
pejskiej. Stosuje si´ kompleksowe i skoordynowane podejÊcie do niepe∏nosprawnoÊci, aby uchwyciç z∏o˝onoÊç problematyki. Powodzenie w polityce zatrudniania nie zale˝y wy∏àcznie od inicjatyw pro-zatrudnieniowych i szkoleniowych, ale tak˝e od dost´pnoÊci osobistej asystencji, elastycznego i wspieranego
powrotu do pracy w programach Êwiadczeƒ, dost´pnoÊci ofert pracy, postaw
samych pracodawców, transportu, spraw mieszkaniowych20. Szansà dla osób
niepe∏nosprawnych jest Europejska Strategia Zatrudniania. Sk∏ada si´ ona
z czterech filarów: „zwi´kszania zdolnoÊci zawodowych (ang. employability),
wsparcia przedsi´biorczoÊci (ang. entrepreneurship), modernizacji i adaptacji
gospodarki (ang. adaptability), wdra˝ania polityki równych szans (ang. equal
opportunities)”21. W ka˝dym z filarów widoczne jest miejsce dla dzia∏aƒ na
rzecz osób niepe∏nosprawnych, szczególnie jest ono widoczne w ramach ostatniego filaru, który dotyczy polityki równych szans.
Ze wzgl´du na skal´ zjawiska niepe∏nosprawnoÊci na poziomie Unii Europejskiej zainteresowano si´ problematykà zawodowej reintegracji osób niepe∏nosprawnych22. Istotnym powodem podjćia tej problematyki jest du˝e obcià˝enie bud˝etów paƒstw cz∏onkowskich Êwiadczeniami na rzecz tej grupy osób.
Kolejnym motywem jest legislacja antydyskryminacyjna, zawarta w Artykule
13 Traktatu Amsterdamskiego, która daje podstaw´ szeregu dzia∏aƒ w zakresie
przeciwdzia∏ania mechanizmom wykluczenia spo∏ecznego i dyskryminacji23.
Prognozowany niedobór si∏y roboczej kieruje uwag´ na osoby niepe∏nosprawne jako na potencjalnych pracowników, stajà si´ oni niewykorzystanym potencja∏em na rynku pracy. Dyrekcja Generalna ds. Zatrudniania i Spraw Spo∏ecznych Komisji Europejskiej powo∏a∏a w 2001 roku Europejskà Grup´ Ekspertów ds. Zatrudniania Osób Niepe∏nosprawnych24. Do g∏ównych zadaƒ Grupy
nale˝y analiza sytuacji osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy, gromadzenie
20
Por. Upowszechnianie Niepe∏nosprawnoÊci we Wspólnotowej Polityce Spo∏ecznej i Zatrudniania (Mainstreaming Disability within EU Employment and Social Policy). W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej. Szanse i zagro˝enia, s. 165-166.
21
Europejski Fundusz Spo∏eczny – EFS. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej. Szanse i zagro˝enia, s. 24-25.
22
Szacuje si´, ˝e liczba osób dotkni´tych niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej stanowi oko∏o 10% ogólnej populacji, co odpowiada oko∏o 37 milionom osób. Nie jest to grupa homogeniczna, w zwiàzku z tym istnieje szeroki zakres niepe∏nosprawnoÊci i zwiàzanej z nià
problematyki. Na ten temat szerzej zob. Wytyczne w sprawie osiàgnićia zasady równych szans
dla osób z niepe∏nosprawnoÊcià. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej. Szanse
i zagro˝enia, s. 135.
23
Szerzej na ten temat zob. L. W a d d i n g t o n, Wprowadzenie do polityki Wspólnoty Europejskiej na rzecz osób niepe∏nosprawnych. Polityka zatrudnienia. W: Niepe∏nosprawni na rynku
pracy. „Biuletyn OÊrodka Informacji i Dokumentacji Rady Europy”. R. 4: 1997, s. 19-29.
24
Szerzej na temat Europejskiej Grupy Ekspertów ds. Zatrudniania Osób Niepe∏nosprawnych zob. witryna internetowa zamieszczona pod adresem: http://www.employment-disabled.net – 2005-04-25.
222
3/04/2006
20:01
Page 222
BEATA SZLUZ
[10]
wiedzy, która ma stanowiç podstaw´ w kreowaniu pro-zatrudnieniowej polityki oraz gromadzenie danych statystycznych dotyczàcych tej grupy osób.
Podjćie zatrudnienia przez osoby niepe∏nosprawne jest procesem z∏o˝onym. Pierwszy etap dotyczy decyzji o wejÊciu na rynek pracy, natomiast drugi
to podjćie pracy. Nale˝y stwierdziç, ˝e niepe∏nosprawnoÊç bardziej wp∏ywa na
wskaênik aktywnoÊci zawodowej, ni˝ na wskaênik bezrobocia25. Oko∏o 52,2%
osób niepe∏nosprawnych jest nieaktywnych ekonomicznie w porównaniu
z 28,1% w populacji osób sprawnych. Osoby niepe∏nosprawne aktywne zawodowo sà tylko nieznacznie cz´Êciej bezrobotne, ni˝ osoby sprawne aktywne zawodowo (12% w porównaniu z 10%). W przypadku osób niepe∏nosprawnych
wi´kszym problemem jest wejÊcie na rynek pracy, ni˝ problem dost´pu do pracy. W Polsce wskaênik aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych jest
dwa razy ni˝szy ni˝ w krajach Unii Europejskiej. Z danych zgromadzonych
w Badaniach AktywnoÊci Ekonomicznej LudnoÊci (BAEL) i G∏ównego Urz´du Statystycznego z 2000 roku wynika, ˝e zaledwie oko∏o 20,1% osób niepe∏nosprawnych jest aktywnych zawodowa. Na 10 osób niepe∏nosprawnych zdolnych do podjćia pracy, tylko dwie podejmujà prac´. Podobnie jak w Unii Europejskiej, stopa bezrobocia w tej grupie osób si´ga 14% i jest ni˝sza ni˝ w populacji osób sprawnych. Wed∏ug szacunku Europejskich Ekspertów ds. Zatrudnienia Osób Niepe∏nosprawnych w Unii Europejskiej mo˝na obecnie
wprowadziç na rynek pracy od 2 do 3,5 miliona pracowników niepe∏nosprawnych, co odpowiada 10-25% planu zwi´kszenia zatrudnienia przewidywanego
przez Agend´ Lizboƒskà26. Osiàgnićie tego celu jest uzale˝nione od zwi´kszenia poziomu aktywnoÊci zawodowej wÊród osób niepe∏nosprawnych. Niska aktywnoÊç zawodowa tej grupy osób pog∏´bia i utrwala w spo∏ecznej ÊwiadomoÊci
stereotypy osoby niepe∏nosprawnej ma∏o aktywnej i potrzebujàcej pomocy.
Na rynku pracy w Unii Europejskiej zaobserwowano szereg niekorzystnych
zjawisk. W wielu krajach obserwuje si´ tzw. „pu∏apk´ Êwiadczeƒ” (ang. benefit
trap), co oznacza lepszà sytuacj´ finansowà osób niepe∏nosprawnych w zwiàzku z pobieraniem ró˝nych zasi∏ków i Êwiadczeƒ ni˝ wtedy, gdyby podj´li oni
prac´. W grupie osób niepe∏nosprawnych nieaktywnych ekonomicznie zaledwie oko∏o 17,5% osób chce i jest w stanie podjàç prac´ (w ogólnej populacji
4,5%), co zosta∏o nazwane „fenomenem wierzcho∏ka góry lodowej” (ang. iceberg phenomenon). W zwiàzku z tym, ˝e osoby niepe∏nosprawne nisko oceniajà
25
Na temat problemu bezrobocia szerzej zob. m.in.: J. K o r a l, Etyczno – spo∏eczne aspekty bezrobocia w Êwietle doÊwiadczeƒ polskich. Warszawa 2004; Ten˝e, Bezrobocie przyczynà pog∏´biajàcego si´ ubóstwa w spo∏eczeƒstwie polskim. „Roczniki Naukowe Caritas”. R. 2: 1998, s.
77-84; T. O l e k s y n, Bezrobocie w Polsce – przyczyny, perspektywy i przeciwdzia∏anie. „Polityka
Spo∏eczna”. R. 3: 1991, s. 3-9.
26
Por. Osoby niepe∏nosprawne w Unii Europejskiej. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii
Europejskiej. Szanse i zagro˝enia, s. 13-14.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 223
223
szanse uzyskania pracy, w ogóle nie podejmujà prób wejÊcia na rynek pracy.
Niski wskaênik bezrobocia mo˝na wić cz´Êciowo wyjaÊniç „syndromem zniechćonego pracownika” (ang. discouraged worker effect)27. W zwiàzku z problemem bezrobocia osoby niepe∏nosprawne znajdujà si´ w szczególnie trudnej sytuacji, poniewa˝ w sytuacji kryzysu gospodarczego jako pierwsze tracà prac´
i jako ostatnie jà znajdujà.
W ramach Unii Europejskiej podejmuje si´ wiele dzia∏aƒ, których celem
jest zwi´kszenie poziomu aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.
Wdra˝ane sà aktywne instrumenty rynku pracy (ang. ALMP’s – Active Labour
Market Programmes), wÊród których nale˝y wyró˝niç kilka kategorii skierowanych do osób niepe∏nosprawnych: antydyskryminacja (np. system kwotowy
w zatrudnieniu); utrzymanie istniejàcych miejsc pracy; subsydiowane miejsca
pracy; rehabilitacja, szkolenia zawodowe oraz wsparcie powrotu do pracy; zatrudnianie chronione; adaptacja miejsca pracy; wspieranie inicjatyw w zakresie
przedsi´biorczoÊci osób niepe∏nosprawnych28. Ka˝dy kraj cz∏onkowski posiada
system wspierania zatrudnienia. Nie jest on skierowany bezpoÊrednio do tej
grupy osób, ale osoby niepe∏nosprawne mogà równie˝ z niego korzystaç.
Obecnie wyst´puje zasadnicze przeÊwiadczenie, ˝e pilnie nale˝y ograniczyç
bezrobocie strukturalne, chroniç istniejàcy poziom zatrudnienia oraz tworzyç
nowe miejsca pracy. Nale˝y zajàç si´ równie˝ szeregiem arbitralnych barier,
które utrudniajà wejÊcie i uczestnictwo osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy. W podejÊciu systemowym do zmiany polityki zatrudniania k∏adzie si´ wi´kszy akcent na aktywne instrumenty, które wzmacniajà zdolnoÊci osób poszukujàcych pracy do konkurowania na rynku pracy. Os∏abia si´ natomiast proste
przyjćie postawy biernych biorców Êwiadczeƒ pomocowych. To podejÊcie systemowe ma bezpoÊrednie implikacje dla reintegracji pracowników niepe∏nosprawnych w miejscu pracy.
Du˝à szansà dla Polski jest trafne wykorzystanie funduszy strukturalnych
Unii Europejskiej. Osoby niepe∏nosprawne obj´te sà dzia∏aniem 1.4. SPO –
RZL, które nosi tytu∏ „Integracja zawodowa i spo∏eczna osób niepe∏nosprawnych”29. G∏ówne cele w nim zawarte dotyczà: poprawy poziomu przygotowania
zawodowego; zwi´kszenia mo˝liwoÊci zatrudniania osób niepe∏nosprawnych,
szczególnie osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepe∏nosprawnoÊci;
doskonalenia istniejàcych i tworzenia nowych instrumentów, które zwi´ksza∏y-
27
T a m ˝ e, s. 14-15.
Por. B. S t ´ p n i k – Â w i à t e k, Dzia∏ania na rzecz osób niepe∏nosprawnych w zjednoczonej Europie. Roczniki Naukowe Caritas. R. 7: 2003, s. 83-94.
29
Europejski Fundusz Spo∏eczny – EFS. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej.
Szanse i zagro˝enia, s. 23-26; szerzej na ten temat zob. EFS – witryna internetowa Komisji Europejskiej (DC Employment) zamieszczona pod adresem: http://europe.eu.inf/en/comm/dg05/esf/
– 2005-04-25.
28
3/04/2006
224
20:01
Page 224
BEATA SZLUZ
[12]
by mo˝liwoÊci tej grupy osób na rynku pracy. Zaplanowano realizacj´ trzech
zadaƒ, które obejmujà: wsparcie osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy, popraw´ skutecznoÊci systemu wspierania oraz oddzia∏ywania na pracodawców
w zakresie zatrudniania osób niepe∏nosprawnych. Wsparcie na rynku pracy b´dzie dotyczy∏o promowania i rozwijania alternatywnych form zatrudnienia (np.
praca na telefon, praca na ˝àdanie, telepraca). Poprawa skutecznoÊci systemu
wspierania b´dzie obejmowa∏a m.in. tworzenie i aktualizacj´ centralnej i regionalnych baz danych dotyczàcych niepe∏nosprawnoÊci (np. samych osób niepe∏nosprawnych, instytucji, s∏u˝b, organizacji pozarzàdowych, infrastruktury
i jej przystosowania). Oddzia∏ywanie na pracodawców w zakresie zatrudniania
b´dzie zmierza∏o w kierunku upowszechniania zatrudniania osób niepe∏nosprawnych na otwartym rynku pracy.
Podstawowe zadanie polega na odpowiednim wdro˝eniu standardów unijnych w krajowej polityce na rzecz osób niepe∏nosprawnych. Istotna jest daleko
idàca wspó∏praca pomi´dzy administracjà rzàdowà i samorzàdowà w tym zakresie. Wdra˝ane projekty wymagajà wspó∏pracy wszystkich szczebli administracji publicznej. JednoczeÊnie w du˝ej mierze od inicjatywy samych osób niepe∏nosprawnych zale˝y, czy pojawiajàca si´ szansa zostanie wykorzystana.
Zakoƒczenie
Niepe∏nosprawnoÊç jest jednym z g∏ównych problemów polityki spo∏ecznej. Nowa europejska strategia zatrudniania ma du˝e znaczenie dla osób
z niepe∏nosprawnoÊcià. Jest skoncentrowana na instrumentach prewencyjnych, które obejmujà: wczesnà identyfikacj´ potrzeb oraz programy pomocy,
których celem jest podniesienie poziomu zatrudniania osób niepe∏nosprawnych. Szereg zagadnieƒ zwiàzanych z zatrudnianiem osób niepe∏nosprawnych
zas∏uguje na uwag´. Sà one ukierunkowane na: umo˝liwienie realizacji dzia∏aƒ prewencyjnych i wczesnej interwencji, zwi´kszenie i zró˝nicowanie aktywnych programów na rynku pracy, przygotowanie lepszych warunków tworzenia miejsc pracy, zwi´kszenie ÊwiadomoÊci, pobudzanie nowej i bezpiecznej
kultury w miejscu pracy. Istotne w tym zakresie jest w∏àczanie organizacji
osób niepe∏nosprawnych oraz zapewnienie w∏aÊciwego, efektywnego planowania i koordynacji.
W wielu paƒstwach obserwuje si´ w ostatnich przemianach legislacyjnych
i konstytucyjnych wzrastajàcà akceptacj´ dla potrzeby ochrony praw i wolnoÊci
osób z niepe∏nosprawnoÊcià oraz zagwarantowanie im pe∏nej integracji w spo∏eczeƒstwie i prawa do równych szans. Zachodzàce przemiany opierajà si´ na
podejÊciu do niepe∏nosprawnoÊci akcentujàcym obywatelskie prawa cz∏owieka. Na polu polityki wobec osób z niepe∏nosprawnoÊcià postuluje si´ podejÊcie
odwo∏ujàce si´ do praw cz∏owieka. Opiera si´ ono na pojćiu prawa oraz poszanowaniu indywidualnych ró˝nic, zamiast na pojćiu przymusowego przysto-
[13]
3/04/2006
20:01
Page 225
225
sowania si´ do sztucznych norm i dobroczynnoÊci. Zmierza w kierunku integracji i pe∏nego obywatelstwa. Znalaz∏o odzwierciedlenie zarówno w ró˝nych
mi´dzynarodowych instrumentach odnoszàcych si´ do praw cz∏owieka, jak
równie˝ w nowoczesnej polityce paƒstwa, wdra˝anej w tym wzgl´dzie na poziomach narodowych. Istotne w tym kontekÊcie jest konsekwentne rozwijanie
modelu praw cz∏owieka, a nie jak dotychczas traktowanie pracy osób niepe∏nosprawnych g∏ównie w aspekcie rehabilitacyjno – opiekuƒczym. W przypadku
braku odpowiednich dzia∏aƒ interwencyjnych, problem niepe∏nosprawnoÊci
doprowadzi do zwi´kszonej presji na system Êwiadczeƒ i zasi∏ków, spowoduje
równie˝ zwi´kszenie wydatków w bud˝ecie paƒstwa.
PROBLEM OF WORK OF THE HANDICAPPED PEOPLE
Summary
Handicapped people are one of the most marginalized groups in a society and come
across serious barriers in an access to each domain of a social life. The barriers are both
functional limitations as well as environmental barriers, which make the greatest obstacle in a social participation. A new approach to this group of people appeared, they
were started to be treated as unused potential. It is associated with the fact that budgets
of the countries are burdened with services for the handicapped people, on the other
hand it grows from a movement on behalf of the human rights and from defining a handicap as a category of the human rights. In the article there was undertaken an attempt
to answer the question: „Are the handicapped people recipients of the social aid and
burden for a society or will they become rightful, active citizens?”. An answer to this question is a key issue and requires reflection. For acceptance of a certain point of view results with the specific proposals of solutions.
Work makes a basic level of social integration. People deprived of work compose
a main group threatened with a social exclusion. Considerations conducted in the article allow to create a statement that the main goal of the social and economic policy of
the Union and its members is a promotion of employment. In the first period of membership situation of the handicapped people in Poland can even get worse. A fundamental task, it seems, should be proper implementation of the union standards in our
country. Cooperation of all levels of administration and undertaking of social initiatives
as well as activity of the handicapped people themselves are essential. From this in
a great measure depends whether a chance will turn into reality and generally positive
balance of our membership will result in a higher standard of living and perspectives of
development.
Translated by Beata Szluz
3/04/2006
20:01
Page 226
Nak∏adem
w Warszawie
ks. Józef Mandziuk
HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU
Tom I, cz´Êç 3
(1417-1520)
3/04/2006
20:01
M A T E R I A ¸Y
I
Page 227
D O K U M E N T A C J A
12 (2005) nr 2
KS. JÓZEF MANDZIUK
BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A
KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU
Cz´Êç II
CZASY NOWO˚YTNE
A. OKRES HABSBURSKI
(1520-1742)
1. è r ó d ∏ a d r u k o w a n e
Acta Capituli Wratislaviensis 1500-1562. Die Sitzungsprotokolle des Breslauer Domkapitels in der ersten Hälfe des 16. Jhs. Wyd. A. S a b i s c h. T. 1.
Köln 1972.
Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyƒskiego dokonanej w roku
1598 z polecenia kardyna∏a Radziwi∏∏a, biskupa krakowskiego. Opr. M. W o jt a s. Katowice 1938.
Bart∏omieja Steina Zwi´z∏y opis ziemi Êlàskiej. Wyd. F. I l k ó w – G o ∏ à b.
RTSP 1: 1968, s. 11-60.
B i r k o w s k i F., G∏os krwie B. Jana Sarkandra, mćzennika morawskiego
przez X. Fabiana Birkowskiego, Doktora Teologa z Zakonu Kaznodziejskiego,
Dominika Êwi´tego. Katowice 1995.
B o b o w s k i K., Regesty nowo˝ytnych dokumentów klasztoru trzebnickiego.
Cz. 1: 1501-1600. Wroc∏aw 1995.
B o b o w s k i K., èród∏a do dziejów klasztoru trzebnickiego (XVI-XIX w.).
Wroc∏aw 1993.
Chronik des Zisterzienser Stiftes der Pfarrei und der Gemeinde Himmelwitz.
Opr. G. P. K r u s c h. Wyd. 2. Hagen 1988.
C o n r a d s N., Neue Quellen zur Vorgeschichte der Jesuiten Universität Breslau. ZfO 37: 1988, s. 376-416.
Corpus Schwenkfeldianorum. Wyd. Ch. D. H a l t r a n f t. T. 1-15. Leipzig
1909-1939.
Die Zurechtweisung des Bischofs Johannes Turzo durch das Domkapitel. Wyd.
K. E n g e l b e r t. ASKG 15: 1957, s. 257-260.
Dokumenty Gliwickiej Rady Miejskiej z drugiej po∏owy XVII wieku – fundacje
duchownych. Wyd. H. G e r l i c. RMG 9: 1993, s. 427-436.
228
3/04/2006
20:01
Page 228
KS. JÓZEF MANDZIUK
[2]
D o l a K., R´kopisy bo˝ogrobców nyskich (Êlàskich) z ostatniej çwierci
XVII wieku. ABMK 61: 1992, s. 51-82.
Dr. A. S., Das Hirtenschreiber des Breslauer Bischofs Balthasar von Promnitz
an den Klerus und die Weihekadidaten vom Jahre 1555, seine Veranlassung und
seine Folgen. ASKG 8: 1950, s. 77-104
D ü r i g W., Zwei bisher unbekannte Briefe des Angelus Silesius 1669/1670.
ASKG 34: 1976, s. 123-132.
E i c k e l s van K., Die Visitationsberichte als Quelle für Konfessionsverhältnisse, Volksfrömigkeit und Lage des Klerus im Herzogtum Teschen in
der zweiten Hälfe des 17. Jahrhunderts. W: Die konfessionellen Verhältnisse
im Teschener Schlesien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Red. P. C h m i e l,
J. D r a b i n a. Ratingen 2000, s. 81-98.
F i s c h e r F., Jesuiten in Breslau, Quellen zur Geschichte der Breslauer Jesuitenakademie und Jesuitenuniversität 1640-1755. ASKG 38: 1980, s. 121-174.
Historia residentiae et templi Societatis Jesu Piekarii (1678-1716). Wyd. E.
S z r a m e k. Katowice 1931.
H o f f m a n n H., Zwei Briefe des Cochläus an Dantiscus. ASKG 5: 1940, s.
216-220.
Inwentarz konwentu dominikanów w Opolu z 1609 r. Opr. E. W ó ∏ k i e w i c z.
SHTSO 21: 2001, s. 375.
K o p i e c J., Dokument o zniszczeniach w koÊciele franciszkanów w Bytomiu
w 1627 r. W: MV, s. 172-178.
K o p i e c J., Regesty listów biskupa Ludwika do Rzymu z lat 1683-1731 w zbiorze „Lettere“ w Archiwum Watykaƒskim. STHSO 12: 1987, s. 247-256.
M a l e c z y ƒ s k a E., Dokument dla kolegiaty opolskiej z roku 1531. SMDzÂl
4: 1962, s. 402-421.
Materia∏y êród∏owe do dziejów KoÊcio∏a w obecnej diecezji katowickiej. Dekrety egzekucyjne do protoko∏ów wizytacyjnych z r. 1598. Wyd. F. M a r o ƒ. ÂSTH 5:
1972, s. 263-274.
M e y e r A. O., Studien von der Vorgeschichte der Reformation aus Schlesien
Quellen. München 1903.
N ä g e l e A., Documenta Jeremiana. ASKG 1: 1936, s. 98-157.
Orginalbriefe des Bischofs Jacob v. Salza an die Päpste Clemens VII. und Paul
III. betr. Seine Stellung zur Reformation (1524-1536). Wyd. H. J e d i n. ZGS 62:
1928, s. 82-100.
P e d e w i t z J. F. A., Historia Ecclesiastica Parochialis S. Jacobi Nissae.
Wyd. B. R u f f e r t. Neisse 1905.
Polskie metryki z parafii Kopienica z lat 160-7-1611. Opr. S. ¸ y s i k. ÂSHT 3:
1970, s. 205-242.
Protokolle der General-Visitation 1609/10 der schlesischen Malteser-Ordens-Kommenden mit Einarbeitung der Visitation von 1536 und 1588. Opr. i wyd. H.
R i c h t e r. T. 1-2. Ganderkesee 1977.
[3]
3/04/2006
20:01
Page 229
BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU
229
Protoko∏y powizytacyjne archiprezbiteratu ˝migrodzkiego i sycowskiego z 1617
roku. Wyd. J. P a t e r. Wroc∏aw 1990.
Protoko∏y powizytacyjne z prze∏omu XVII i XVIII wieku parafii archidiakonatu
legnickiego zachowane w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc∏awiu.
W: ˚ycie muzyczne Legnicy na tle kultury Âlàska. Legnica 1990, s. 39-48.
Protoko∏y wizytacyjne z 1611, 1619, 1657, 1665, 1720 i 1721. Wyd. F. M a r o ƒ.
ÂSTH 6: 1973, s. 317-331; 7: 1974, s. 311-348; 8: 1975, s. 293-314; 9: 1976, s. 275-310; 10: 1977, s. 285-315; 11: 1978, s. 333-370; 12: 1979, s. 291-326.
Quellenbuch zur Geschichte der evangelischen Kirche in Schlesien. Wyd. G.
A. B e n r a t h i in. München 1992.
Quellen zur Geschichte der Neisser Bistumslandes auf Grund der älsteten Neisser Lagerbücher. Wyd. K. E n g e l b e r t. Thoerbecke 1964.
Quellenbuch zur Geschichte der Universität Breslau 1702 bis 1811. Wyd. N.
C o n r a d s. Köln-Weimar-Wien 2003.
S a m u l s k i R., Ein schlesisches Anniversar aus dem Jahre 1551. ASKG 1:
1936, s. 75-80.
S a w i c k i J., Synody diecezji wroc∏awskiej i ich statuty. Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1963.
S c h a t t a u e r C. L., Catalogus Almae Dioecesis Silesiae (1748). ASKG 26:
1968, s. 289-326.
Schematismus des Fürstenbistums Breslau 1724 und 1738. Wyd. J. P a t e r.
Köln-Weimar-Wien 1993.
Schlesische Religionsakten 1517-1675. Opr. G o t t s c h a l k J., G r ü n e w a l d
J., S t e l l e r G. Köln-Wien 1982.
S c h u t z A., Dokumente zur Baugeschichte der Nikolai-Kirche zu Brieg. ZGS
8: 1868, z. 1, s. 167-179.
Silesiacarum Rerum Scriptores oder Sammlung Schlesischer Geschichtschreiber. Red. G. A. S t e n z e l. T. 5.
Sprawozdania wizytacyjne biskupów wroc∏awskich (z roku 1717). Dekanaty:
cieszyƒski, frysztacki, wodzis∏awski i bielski. Wyd. I. P a n i c. Cieszyn 1994.
Statuta synodalia dioecesana sanctae ecclesiae Wratislaviensis. Wyd. M.
M o n t b a c h. Wratislaviae 1855.
Statuten der Stadt Breslau von 1527/1534. Wyd. C. M e n d r o t h. ZGS 4:
1862, s. 39-113.
S t i b o r J. Zemska kniha opolsko-ratiborska z let 1532-1543. Orlice. Castopis pro Genealogii, Heraldyku a dalsi pomocne vedy historicke. T. 1-4. [Opawa]
1991-1992.
S t i b o r J., Regesta ceskych listin a listu z kni˝etstvi opolsko-ratiborskeho
(1303) 1457-1731. Sbornik archivnich praci. T. 47: 1997, s. 293-381.
S t r n a d A. A., Der Kampf um ein Eligibilitätsbreve. Römische Quellen zur
Breslauer Bischofswahl des Kardinals Philipp Ludwig von Sinzendorf (1732).
ASKG 33: 1975, s. 68-124.
3/04/2006
230
20:01
Page 230
KS. JÓZEF MANDZIUK
[4]
U r b a n W., Materia∏y do dziejów polskoÊci na Âlàsku w wizytacjach diecezji
wroc∏awskiej (do poczàtku XVIII wieku). Sobótka 1959 s. 149-195.
Visitationsberichte der Diözese Breslau. Wyd. J. J u n g n i t z. T. 1. Archidiakonat Breslau. Breslau 1902; T. 2. Archidiakonat Oppeln. Breslau 1904; T. 3. Archidiakonat Glogau. Breslau 1907; T. 4. Archidiakonat Liegnitz. Breslau 1908.
Wykaz koÊcio∏ów diecezji wroc∏awskiej z 1667 r. Wyd. J. K o p i e c. ABMK
55: 1987, s. 157-201.
2. O p r a c o w a n i a
B a h l c k e J., Regionalismus und Staatsintegration im Widerstreit. Die
Länder der Böhmischen Krone in ersten Jahrhundert der Habsburgerherrschaft
(1526-1619). München 1994.
B a h l o w F., Das Mandat Herzog Fridrichs II von Liegnitz 1524. CB 25:
1935, s. 3-11.
B a h l o w F., Die Reformation in Liegnitz. Liegnitz 1918.
B a l d y S., Ksi´stwo opolskie za czasów Jana Dobrego. Opole 1999.
B a n i a Z., Latyfundium „katolickie“ w Ma∏opolsce i na Âlàsku, czyli o mecenacie Gaszyƒskich, Oppersdorfów i Zebrzydowskich. W: Sztuka pogranicza Rzeczypospolitej w okresie nowo˝ytnym. Warszawa 1997, s. 95-104.
B a ƒ k a J., Dekanat pszczyƒski w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunków koÊcielnych Âlàska. Chorzów 1937.
B a ƒ k a J., Ksi´ga protoko∏ów konwentów pastorskich ziemi pszczyƒskiej
(1588-1628). Kraków 1938.
B a ƒ k a J., Ostoberschlesien und die Reformation. Der Sonntagsbote (Katowice) 17: 1941, nr 10.
B a r d o n g O., Die Breslauer an d. Univ. Frankfurt/Oder. Ein Beitrag zur
schlesischen Bildungsgeschichte 1648-1811. Würzburg 1970.
Barock in Schlesien. Dülmen 1981.
B a r y c z H., Mi´dzy Nysà a Krakowem. Szko∏a w Nysie w promieniach Uniwersytetu Krakowskiego w okresie Odrodzenia. Sobótka 26: 1971, s. 435-453.
B a r y c z H., Âlàzacy na Uniwersytecie Jagielloƒskim w XV-XVIII w. Katowice 1935.
B u r c h a r d t J., W sprawie gimnazjalistów nyskich ze Êlàskiego Wiàzowa.
Sobótka 27: 1972, s. 469-471.
B a u c h G., Geschichte des Breslauer Schulwesens in der Zeit der Reformation. CDS. T. 2. Breslau 1911.
B a u c h G., Johann Turzo und Johann Hess. ZGS 36: 1901, s. 193-224.
B a u c h G., Laurentius Corvinus, der Breslauer Stadtschreiber und Humanist. Sein Leben und seine Schriften. ZGS 16: 1882, s. 230-302.
B a u c h G., Schlesien in die Universität Krakau im XV und XVI Jahrhundert.
ZGS 41: 1907, s. 99-180.
[5]
3/04/2006
20:01
Page 231
231
B a u c h G., Trotzendorf und die Goldberger Schule. Berlin 1921.
B a u c h G., Zur Breslauer Reformationsgeschichte. ZGS 41: 1905,
s. 336-352.
B ä u m e r R., Johannes Cochläus, Leben und Werk. Münster 1980.
B a u m W., Die Münzen der Bischöfe von Breslau. Thel 1.: bis Karl von Österreich (+1624). ASKG 30: 1972, s. 1-32; Cz. 2: von Carl Ferdinand (1625-1655)
bis Georg Kopp (1887-1914), 31: 1973, s. 87-112.
B e d n a r s k i K., Polski ksi´gozbiór w bibliotece cysterek w Trzebnicy. Wroc∏aw 2003, mps.
B e n d e l R., Die Reformation in Schlesien in der katholischen (schlesischen)
Geschichtsschreibung des 19. und 20. Jahrhunderts. ASKG 58: 2000, s. 27-52.
B e n r a t h G. A., Zacharias Ursinus (1534-1583). Blätter für pfalz. Kirchengeschichte 37-38: 1970-1971, s. 202-215.
B e n z E., Luther u. d. Volksdeutsche Osten. W: Deutsche Ostforschung. Ergebnisse und Aufgaben seit ersten Weltkriege. T. 2. Leipzig 1943, s. 236-256.
B i a ∏ o s t o c k i J., Kompozycja emblematyczna epitafiów Êlàskich XVI wieku. Ze studiów nad sztukà XVI wieku na Âlàsku i w krajach sàsiednich. Wroc∏aw
1968, s. 77-93.
B i m l e r K., Die schles. Massiven Wehrbauten. T. 1: Im Fürstentum Breslau.
Kreise Breslau-Neumarkt. Namslau 1940.
B i r k n e r G., Die beiden ältesten evangelischen Gesangbuch-Drucke Schlesiens 1525 und 1525/26. ASKG 26: 1968, s. 141-152.
B o b o w s k i K., Fryderyk II, ksià˝´ Âlàska, pan legnicko-brzeski (1480-1547)
– reformator KoÊcio∏a katolickiego i humanista. Sobótka 49: 1996, s. 339-342.
B o b o w s k i K., Postawa ksieƒ trzebnickich wobec reformacji. W: Ludzie KoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1994,
s. 50-57.
B o b o w s k i K., Rola konwentu cysterek trzebnickich w utrzymaniu polskoÊci
na Âlàsku dobie reformacji i kontrreformacji (próba nowego spojrzenia). SMDzÂl
20: 1992, s. 37-50.
B o b o w s k i K., R a t a j c z y k E., Biblioteka klasztoru cystersów w Henrykowie. (Na podstawie zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wroc∏awiu). W: Cystersi w spo∏eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o b o s z.
Poznaƒ 2000, s. 391-404.
B o c h n a k W., Bractwa koÊcielne propagatorami kultu Eucharystii na Dolnym Âlàsku. WWK 36: 1983, s. 225-229.
B o c h n a k W., Bractwo kap∏aƒskie Êw. Karola Boromeusza w diecezji wroc∏awskiej. WWK 36: 1983, s. 70-72.
B o c h n a k W., Bractwo Êw. Józefa w Krzeszowie. N 34: 1994 nr 40 s. 10. –
To˝. LWD 4: 1995, nr 1, s. 117-122.
B o c h n a k W., Dzieje Zakonu Magdalenek od Pokuty na Dolnym Âlàsku
i ¸u˝ycach. Wroc∏aw 1996.
232
3/04/2006
20:01
Page 232
KS. JÓZEF MANDZIUK
[6]
B o c h n a k W., Konfraternia Êw. Józefa w Krzeszowie. W: WiernoÊç i obrona
wiary. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1996, s. 71-80.
B o c h n a k W., Ks. Jan Marcin Stulpe (1686-1753) i poczàtki kultu NajÊw.
Serca Pana Jezusa w diecezji wroc∏awskiej. WWK 36: 1983, s. 229-234.
B o c h n a k W., Religijne stowarzyszenia i bractwa katolików Êwieckich w diecezji wroc∏awskiej od XVI wieku do 1810 r. Wroc∏aw 1983
B o c h n a k W., Wk∏ad bractw i stowarzyszeƒ religijnych w ˝ycie spo∏eczne
Dolnego Âlàska. Sobótka 41: 1986, s. 607-617.
B o c h n a k W., Z dziejów Magdalenek od Pokuty w Szprotawie. Wroc∏aw
1985.
B o c h n a k W., Z historii Magdalenek. N˚ 2: 1984, nr 4-5, s. 11, 27.
B o c h n a k W., M a t w i j o w s k i K., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu
w bractwach koÊcielnych na terenie diecezji wroc∏awskiej. BPWTWr 1997/1998,
s. 89-96.
B o d e H., Die Kirchenbauten der Jesuiten in Schlesien. Halle 1935.
B o r a s Z., Ksià˝´ta piastowscy Âlàska. Katowice 1978.
B o r a s Z., Poczàtki reformacji na Górnym Âlàsku. KOp 6: 1960, s. 3-24.
B o r c z K., Synod biskupa Marcina Gerstmanna. RTSO 1: 1968, s. 293-313.
B r a c k m a n n W., Die Entwicklung des Apothekenwesens in Schlesien. ZO
7: 1957, s. 241-254.
B r e u e r D., „Zur erspießlichen Zeit Vertreibung und gewünschen Seelen=Hayl“. Zur Bedeutung der barocken Predigtliteratur. ASKG 44: 1986,
s. 115-132.
B r ü c k A., Franz Ludwig, Pfalzgraf v. Neuburg (1664-1732). NDB 5: 1961,
s. 369-370.
B u c h m a n n P., Friedrich Landgraf von Hessen-Darmstadt, Malteserritter,
Kardinal und Bischof von Breslau. Breslau 1983.
B ü c h n e r A., Das Kirchenlied in Schlesien und der Oberlausitz. Düsseldorf
1971.
B u d n i a k J., Mćzeƒstwo b∏. Jana Sarkandra. ÂSTH 13: 1980, s. 309-328.
B u d z y ƒ s k i J., Dramat i teatr szkolny na Âlàsku (XVI-XVIII wiek). Katowice 1996.
B u r b i a n k a M., Adam Dyon i Kasper Lybisch – wroc∏awscy drukarze reformacyjni. RB 5: 1961, z. 1, s. 65-113.
B u r b i a n k a M., Inwentarz wroc∏awskiej biblioteki przy koÊciele Êw. Bernardyna z 1657 roku. Wroc∏aw 1955.
B u r c h a r d t J., Szlachta polska wyznania ewangelickiego w ksi´stwie oleÊnickim na Dolnym Âlàsku w XVIII w. w Êwietle nazewnictwa. Sobótka 54: 1998,
s. 165-172.
B u r e k J., Dzieje Raciborza od czasów piastowskich do 1741 roku. W: Racibórz. Zarys rozwoju miasta. Red. J. K a n t y k a. Katowice 1981, s. 39-85.
B u r g e m e i s t e r L., Der Orgelbau in Schlesien. Frankfurt a. M. 1973.
[7]
3/04/2006
20:01
Page 233
233
B u r g e m e i s t e r L., Die Jesuitenbauten in Breslau insbesondere die Mattiaskirche und Universitätgebäde. Breslau 1901.
C e b u l k a W. M., Dzieje koÊcio∏ów i wyznaƒ w Grodkowie. Grodków 1999.
C h m a j L., Âlàzacy wÊród braci polskich. Katowice 1936.
C h o m i a k S., Diecezja wroc∏awska w czasach rzàdów biskupa Sebastiana
Rostocka. Sobótka 57: 2002, s. 469-483.
C h o m i a k S., Kult Eucharystii na Âlàsku w Êwietle uchwa∏ XVI- i XVII-wiecznych synodów wroc∏awskich. W: S∏owo nieskowane. Red. A. N o w i c k i,
J. T y r a w a. Wroc∏aw 1998, s. 689-695.
C h o m i a k S., ˚ycie sakramentalno-liturgiczne w diecezji wroclawskiej za
rzàdów biskupa Sebastiana Rostocka (1664-1671). Wroc∏aw 1997, mps.
C h r z a n o w s k i J., P∏yty nagrobne z postaciami na Âlàsku Opolskim
w XVI-XVIII wieku. RSÂl 7: 1970, s. 75-105.
C h r z a n o w s k i T., Nyskie rzemios∏o artystyczne od Êredniowiecza do po∏owy XIX wieku. W: Nyskie Studia. T. 1. Opole 1974, s. 106-153.
C h r z a n o w s k i T., Z∏otnictwo Êlàskie póênogotyckie i nowo˝ytne ze szczególnym uwzgl´dnieniem Âlàska Opolskiego. Wroc∏aw 1995.
C h r z à s z c z J., Die älstete Taufeneintragungen in dem Taufbuch von Ziemientzitz, Kreis Gleiwitz, 1651-1659. Oberschlesien 17: 1918, s. 9-14.
C h r z à s z c z J., Die Holzkirche in Oberschlesien. OH 10: 1914, s. 55-60.
C h r z à s z c z J., Die Holzkirche in Pniow, Kreis Gleiwitz. Der Oberschlesier
1: 1919, nr 2.
C h r z à s z c z J., Ein Fundationsverzeichnis des Neisser Jesuiten-seminars der
hl. Anna aus dem Jahre 1716. ZGS 46: 1912, s. 172-185.
C h r z à s z c z J., Geschichte der Pfarrei Wischnitz bis zum Jahre 1678. OH 3:
1907, s. 181-193.
C h r z à s z c z J., Vikarienstiftung in Oberglogau vom Jahre 1629. OH 4:
1908, s. 31-36, 142.
C i e c h a n o w s k a Z., Angelus Silesius. W: EK, t. 1, szp. 553-554.
C o n r a d s N., Die Durchführung der Altranstädter Konvention in Schlesien
1707-1709. Köln-Wien 1971.
C o n r a d s N., Die testamentarischen Verfügungen der Kurfürsten Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg. ASKG 39: 1981, s. 97-136.
C o n r a d s N., Historie und Jus Publicum an der Landschaftsakademie in
Wien. Ein Beitrag zum Leben des Historikers und Juristen Gottfried Ferdinand
von Buckisch und Löwenfels (1641-1698). W: FS, s. 120-136.
C o n r a d s N., Religionspolitische Überlegungen in Wien nach dem Anheimfall der Fürstentümer Liegnitz, Brieg und Wohlau 1675. München 1970.
C r o o n G., Die landständische Verfassung v. Schweidnitz-Jauer. Zur Geschichte d. Ständewesens in Schlesien. Breslau 1912.
C z a p l i ƒ s k i W., Elekcja biskupa wroc∏awskiego Karola Ferdynanda Wazy
w 1625 r. RZNO 3: 1948, s. 251-289.
234
3/04/2006
20:01
Page 234
KS. JÓZEF MANDZIUK
[8]
C z a p l i ƒ s k i W., Karol Ferdynand Waza. W: PSB 12: 1966-1967, s. 85-87.
C z a p l i ƒ s k i W., Wp∏yw reformacji i kontrreformacji na stosunki narodowoÊciowe na Âlàsku Opolskim (XVI-XVIII w.). PH 40: 40: 1949, s. 144-155.
å w i ´ c z e k G., Kapitu∏a wroc∏awska za rzàdów biskupa królewicza Karola
Ferdynanda Wazy (1625-1655). CS 3: 1971, s. 103-121.
å w i ´ c z e k G., Królewicz Karol Ferdynand Waza jako biskup wroc∏awski.
W: Studia z historii KoÊcio∏a w Polsce. Red. H. R y b u s. T. 2. Warszawa 1973,
s. 7-279.
D e c I., Duszpasterstwo w archiprezbiteracie ˝arskim w XVII w. w Êwietle wizytacji biskupich. Wroc∏aw 1986.
D e c I., ˚ycie sakramentalne, kultowe i nauczanie religijne w Archiprezbiteracie ˚orskim w XVII wieku w Êwietle wizytacji biskupich. Sobótka 55: 2001,
s. 503-513.
D e r s c h W., Beiträge zur Geschichte des Kardinals Friedrich von Hessen, Bischofs von Breslau (1671-1682). ZGS 62: 1928, s. 272-331.
D e r s c h W., Friedrich Kardinal v. Hessen. W: Schles. Lebensbilder. T. 3.
Breslau 1928, s. 70-78.
D e r s c h W., Kardinal Friedrich von Hessen. Schlesier 3: 1928, s. 70-78.
D e r s c h W., Schlesien am Vorabend der Reformation. ZGS 68: 1934, s. 69-94.
D e v e n t e r J., Gegenreformation in Schlesien. Die habsburgische Rekatholisierungspolitik in Glogau und Schweidnitz 1526-1707. Köln 2003.
D ´ b s k i J. G., O∏tarz g∏ówny archikatedry wroc∏awskiej. CS 3: 1971, s. 124-136.
D ´ b s k i J. G., Powiàzania Miko∏aja Kopernika z Wroc∏awiem. CS 5: 1973,
s. 253-256.
D ´ b s k i J. G., Wyra˝enie idei doksologiczno-eschatycznych w wystroju architektonicznym oraz w programie ikonograficznym koÊcio∏a cysterskiego w Henrykowie na Âlàsku. W: Teologia naukà o Bogu. Kraków 1977, s. 364-366.
D i e n w i e b e l H., Oberschlesische Schrotholzkirchen. Breslau 1938.
Die Reformation in Breslau. Opr. G. K r e t s c h m e r. Ulm 1960.
D o l a K., Christus praecepit – Ecclesia sancivit. Wroc∏awska dysputa teologiczna wokó∏ tez ks. Jana Hessa (20-24 kwietnia 1924). SHTSO 14: 1993,
s. 218-236.
D o l a K., Die Orgel von Godefridus Wilhelmus Scheffler in der Seminarkirche Peter und Paul in Neisse. ASKG 53: 1995-1996, s. 259-264.
D o l a K., Kszta∏cenie wroc∏awskiego duchowieƒstwa diecezjalnego do
XVIII wieku W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k.
Katowice 2002, s. 61-73.
D o l a K., MentalnoÊç duchowieƒstwa polskiego w dobie renesansu. W: Studia
z dziejów kultury i mentalnoÊci czasów nowo˝ytnych. Red. K. M a t w i j o w s k i,
B. R o k. Wroc∏aw 1993, s. 19-31.
D o l a K., Najstarszy zachowany protokó∏ wizytacyjny koÊcio∏a kolegiackiego
i kapitu∏y Âwi´tego Krzy˝a w Opolu z 1653 roku. STHSO 12: 1987, s. 223-246.
[9]
3/04/2006
20:01
Page 235
235
D o l a K., Nowicjat bo˝ogrobców Êlàskich w Nysie na prze∏omie XVII
i XVIII wieku. W: Bo˝ogrobcy. Jerozolima-Miechów-Chorzów. Red. J. K u r e k.
Chorzów 2000, s. 71-78.
D o l a K., Nyskie ksi´stwo biskupie w XVIII wieku. W: Carl Ditters von Dittersdorf. Z ˝ycia i twórczoÊci muzycznej. Red. P. T a r l i ƒ s k i. Opole 2000,
s. 13-20.
D o l a K., Obraz statystyczny diecezji wroc∏awskiej z 1724 r. STHSO 11: 1985,
s. 211-229.
D o l a K., Opieka spo∏eczna i zdrowotna w G∏ogowie do czasów pruskich
(1742). W: MV, s. 113-146.
D o l a K., Opieka spo∏eczna w Ksi´stwie Nyskim za czasów biskupa Franciszka Ludwika Neuburga (1683-1732). STHSO 9: 1981, s. 16-46.
D o l a K. Organy Godfrieda Wilhelma Schefflera w koÊciele Êwi´tych Piotra
i Paw∏a (seminaryjnym) w Nysie. STHSO 15: 1995, s. 395-399.
D o l a K., Relacje o stanie archiprezbiteratu otmuchowskiego w 1736 i 1737
roku. STHSO 13: 1992, s. 270-276.
D o l a K., Rytua∏ wroc∏awski z 1682 i wileƒski z 1701 roku. W: „S∏u˝cie Panu
z weselem”. T. 1. W s∏u˝bie KoÊcio∏a. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2000, s. 127-134.
D o l a K., Âlàsk miejscem spotkania kultury polskiej i niemieckiej w dobie humanizmu. STHSO 8: 1980, s. 219-232.
D o l a K., Ârodowisko intelektualne na Ostrowie Tumskim we Wroc∏awiu
w dobie humanizmu. STHSO 10: 1983, s. 159-189.
D o l a K., Uwagi o stanie duchowieƒstwa Êlàskiego w pierwszym okresie reformacji (1520-1585). STHSP 19: 1999, s. 121-134.
D o l a ƒ s k i D., Najspokojniejszy koÊció∏. Reformacja XVI wieku w Ksi´stwie
G∏ogowskim. Zielona Góra 1998.
D r a b i n a J., Korespondencja wroc∏awskiej rady miejskiej, kapitu∏y katedralnej i miejscowych biskupów ze Stolicà Apostolskà w latach 1500-1521. CS 6:
1974, s. 115-131.
D r a b i n a J., Wokó∏ przyczyn sukcesów reformacji w ksi´stwie cieszyƒskim
w XVI wieku. W: Die konfessionallen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom
Mittelalter bis zur Gegenwart. Red. P. C h m i e l, J. D r a b i n a. Ratingen 2000,
s. 49-60.
D r a b i n a J., Z dziejów badaƒ poczàtkowego okresu reformacji wroc∏awskiej. CS 13: 1981, s. 163-178.
D r z y m a ∏ a K., B∏ogos∏awiony Melchior Grodziecki. W: PÂw. T. 6. Warszawa 1986, s. 108-125.
D ü r i g W., Der Laienkelch im Bistum Breslau. W: Sapienter ordinare. Festgabe f. Erich Kleineidam. Red. F. H o f f m a n n i in. Leipzig 1969, s. 260-271.
D ü r i g W., Johannes Scheffler als Streittheologie. ASKG 28: 1970, s. 78-92.
D ü r i g W., Zum 300. Todestag des Angelus Silesius. Versuch einer Würdigung
von Persönlichkeit und Werk. ASKG 35: 1977, s. 115-140.
236
3/04/2006
20:01
Page 236
KS. JÓZEF MANDZIUK
[10]
D ü r i g W.: Zwei bisher unbekannte Briefe des Angelus Silesius 1669/1670.
ASKG 34: 1976, s. 123-132.
D z i a t z k o K., Caspar Elyan, Breslaus erster Drucker. ZGS 15: 1880, z. 1,
s. 1-32.
D z i a t z k o K., Neue Mittheilungen über Caspar Elyan. ZGS 19: 1885,
s. 386-394.
D z i a t z k o K., Der Übertritt des Dichters Andreas Scultetus von Bunzlau
zum Katholizismus im Jahre 1644. ZGS 12: 1875, z. 2, s. 439-453.
D z i e w u l s k i W., Dzieje rozwoju miasta Nysy. (Zarys). KOp 2: 1956, nr 4,
s. 14-45.
D z i e w u l s k i W., Walka ch∏opów dóbr podo∏awskich Zakonu Maltaƒskiego o wolnoÊç wyznania w koƒcu XVI wieku. KOp 1959, nr 4, s. 145-153.
D z w o n k o w s k i T., ˚ydzi g∏ogowscy a inne grupy spo∏eczne w drugiej po∏owie XVI wieku. 23: 1997, nr 1, s. 45-54.
E b e r l e i n G., D. General-Kirchenvisitationen in Fürstentume Wohlau v.
1656 u. 1657. Liegnitz 1905.
E b e r l e i n G., D. General-Kirchenvisitation im Fürstentume Liegnitz
1654 u. 1655. Liegnitz 1907.
E b e r l e i n G., Melanchton und seine Beziehungen zu Schlesien. CVGKS 6:
1898, s. 76-101.
E b e r l e i n H., Schlesische Kirchengeschichte. Z. 2: Reformation und Gegenreformation. Berlin 1940.
E b e r s J. E., Das Armenwesen der Stadt Breslau. Breslau 1828.
E c k e r t I., Die Fresken des schlesisch-mährischen Malers Franz Anton Sebastini. ZfO 2L 1953, s. 530-545.
E n g e l b e r t K., Aufzeichnungen des Breslauer Domherrn Stanislaus Sauer
(+1535) über den Bischof Johannes Turzo (1506-1520). Ein Beitrag zur Vorgeschichte der Reformation in Schlesien. ASKG 14: 1956, s. 105-140.
E n g e l b e r t K., Aufzeichnungen des Breslauer Domherrn Stanislaus Sauer
(+1535) über den Bischof Jakob von Salza (1520-1539) und seine Zeit. ASKG
15: 1957, s. 124-170.
E n g e l b e r t K., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Kaspar von
Logau (1562-1574). ASKG 10: 1952, s. 121-147; 11: 1953, s. 65-89.
E n g e l b e r t K., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Martin Gerstmann (1574 bis 1585). ASKG 15: 1957, s. 171-188.
En g e l b e r t K., Beiträge zur Geschichte des Ordens der Kreuzherren mit
dem roten Stern vom Breslauer Matthiasstift. W: 300 Matthiasgymnasium zu Breslau 1638-1938. Eine Erinnerungsschrift. Breslau 1938, s. 1-51.
E n g e l b e r t K., Das Bistum Breslau im Dreissigjährigen Kriege. ASKG 23:
1965, s. 85-148; 24: 1966, s. 127-181; 25: 1967, s. 201-251.
E n g e l b e r t K., Der Breslauer Bischof Kasper von Logau (1562-1574) und
sein Domkapitel. ASKG 7: 1949, s. 61-125.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 237
237
E n g e l b e r t K., Die Anfänge der lutherischen Bewegung in Breslau und
Schlesien. ASKG 18: 1960, s. 121-207; 19: 1961, s. 165-232; 20: 1962, s. 290-372;
21: 1963, 133-214; 22: 1964, s. 177-250.
E n g e l b e r t K., Die Konvention von Altranstädt 1707. ASKG 16: 1958, s. 243-264.
E n g e l b e r t K., Erzherzog Karl v. Österreich. W: Schlesische Lebensbilder.
T. 5. Breslau 1968, s. 41-50.
E n g e l b e r t K., Erzherzog Karl von Österreich. Schlesier 5: 1968, s. 41-50
E n g e l b e r t K., Kaspar von Logau Bischof von Breslau (1562-1574). Cz. 1.
Beitrag zur schlesischen Reformationsgeschichte. Breslau 1926.
E n g e l b e r t K., Massnahmen des Bischofs Kaspar von Logau (1562-1574)
zur Hebung des Katholizismus im Bistum Breslau. ASKG 4: 1939, s. 127-151; 5:
1940, s. 149-164.
E n g e l b e r t K., Schlesier auf der Universität in Perugia (1564-1733).
ASKG 16: 1958, s. 218-228.
E p i s t e r t K., Das Dominikanerkloster in Brieg (1336-1545). ASKG 18:
1960, s. 70-94.
E p s t e i n P., Der Schulchor vom 16. Jahrhundert bis zum Gegenwart. Leipzig 1929.
E r b o v. Schickfus und Neundorff, Hans Scheliha (+1620) Kanzler des Bistums Breslau. ASKG 21: 1963, s. 261-281.
E r b P. C., Schenckfeld in his Reformation Setting. Pennsburg/Pa 1978.
E r g e n t o w s k i R., Biblioteki karmelickich klasztorów w G∏´bowicach
i Wo∏owie. RB 14: 1970, z. 1-2, s. 155-169.
E y s y m o n t t J., KoÊció∏ i klasztor franciszkanów we Lwówku. RSÂl 11:
1977, s. 7-17.
F a s e l K a m p e n W. A., Schlesier an der Univ. Leiden im 17. Jh. JSFWUB
6: 1961, s. 331-350.
F e c h t n e r o w a A., Rektori Kolegi Towarisstva JeÏisova v âechach, na Morav_ a ve Slezsku do roku 1773. T. 2. Praha 1993.
F e d e r h o f e r H., Antonio Cifra (1584-1629) und die Hofkapelle von Erzherzog Karl Joseph (1590-1624) in Neisse/Schlesien. Mf 43: 1990, s. 352-356.
F e l d m a n n F., Die schlesische Kirchenmusik im Wandel der Zeiten.
Lübeck 1975.
F e l d m a n n F., Ein unbekanntes Denkmal der Neisser und Glatzer Musikpflege aus der Zeit des 30jährigen Krieges. Der Oberschlesier 25: 1933 s. 145-148.
F e l d m a n n F., Studien zur Geschichte der Schulmusik Schlesiens. Hamburg 1970.
F i s c h e r J. W., Reformations Geschichte der Haupt und Pfarrkirche St. Maria Magdalena in Breslau. Breslau 1817.
Fischer K., Angelus Silesius: „Heilige Seelen-Lust”. Die Stellung der Gesangsweisen im generalbassbegleiteten Kirchengesang des 17. Jahrhunderts. KMJb 84:
2000 s. 69-100.
238
3/04/2006
20:01
Page 238
KS. JÓZEF MANDZIUK
[12]
F i t y c h T., Bernard Rosa, Abbé de Krzeszów et la dévotion a Saint Joseph.
CahJos 29: 1981, s. 378-402.
F i t y c h T., Bernard Rosa (1624-1696) opat krzeszowskich cystersów jako
propagator kultu Êw. Józefa. W: Józef z Nazaretu. Red. O. S t o k ∏ o s a. T. 2. Kraków 1979, s. 267-290.
F i t y c h T., Bernarda Rosy nauka o Êw. Józefie w Êwietle koncepcji mistycznych zaÊlubin duszy z „Trójcà Stworzonà”. CS 16: 1986, s. 119-165.
F i t y c h T., Cystersi w Krzeszowie jako propagatorzy kultu Êw. Józefa na Âlàsku w XVII i XVIII w. CS 10: 1978, s. 121-146.
F i t y c h T., Kult Êw. Józefa na Âlàsku w XVII i XVIII w. W: MV, s. 147--170.
F i t y c h T., Opactwo cystersów krzeszowskich – czo∏owy oÊrodek Êlàskiej
kontrreformacji. Sobótka 41: 1984, s. 539-559.
F i t y c h T., Saint Joseph et le mariage miistique de l’_me avec la „Trinité
crée selon Bernard Rosa. CJos 1984, s. 57-77.
F i t y c h T., „Trójca stworzona”jako podstawowa kategoria józefologii opata
Bernarda Rosy SOC (1624-1696). Summarium 1981, s. 83-91.
F i t y c h T., Trynitarny egzemplaryzm w nauce o Êw. Józefie u Bernarda Rosy
i jego kontynuatorów. ÂSHT 18: 1985, s. 57-79; 19: 1986-1987, s. 103-131.
F l e i s c h e r M. P., Johann Hess, der Breslauer Reformator. Sch 35: 1990,
s. 193-203.
F l e i s c h e r M. P., Späthumanismus in Schlesien. München 1964.
F r a n k e E., Über die Vertreibung der Bernhardiner aus Breslau. ZGS 41:
1907, s. 37-98.
F r a n k i e w i c z E., Zabytkowy koÊció∏ drewniany na dawnym przedmieÊciu
Opola. KOp 1862, nr 3-4, s. 33-48.
F r i e d e n s b u r g W., Johannes Cochlaeus im schmalkaldische Kriege
(1546). Zeitschrift f. bayerische Kirchengeschichte 10 1935, s. 151-156.
F u c h s G., Versuch einer Reformationsgeschichte des Fürstenthums [...] Neisse. Breslau 1775.
G a l a n t o w i c z B., Rozwiàzania urbanistyczne barokowych zespo∏ów budowli jezuickich na Âlàsku a problem akomodacji w dzia∏alnoÊci misyjnej jezuitów. Wroc∏aw 1997.
G a w e l c z y k H., Dzieje bractwa Êw. Józefa przy ksià˝ćym klasztorze cystersów w Jemielnicy. STHSP 12: 1987, s. 257-310.
G a w e l c z y k H., Kontakty cystersów jemielnickich z Jasnà Górà od po∏owy
XVII w. do sekularyzacji. STHSO 10: 1983, s. 191-196.
G a w e l c z y k H., Opat Bernard Bogaczyƒski z Jemielnicy (1655-1666).
RTHSO 12: 1987, s. 227-252.
G a w e l c z y k H., S∏u˝ba Bo˝a w klasztorze cystersów w Jemielnicy od
XVII wieku do sekularyzacji. SHTSO 14: 1993, s. 237-254.
Geistliche Musik in Schlesien. Red. L. H o f f m a n n – E r b r e c h t.
Dülmen 1988.
[13]
3/04/2006
20:01
Page 239
239
G e m b a l s k i J., Organy dawnego G∏ogowa. W: Kultura muzyczna Legnicy
na tkle kultury Âlàska. Cz. 1. Legnica 1987, s. 111-128.
G e r l i c H., Gimnazjum cysterskie w Rudach. Program nauczania i wychowania. W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2002, s. 82-104.
G e r l i c H., Gliwickie matryku∏y chrzcielne z czasów ks. Walentego Cauloniusa 1597-1611. RMG 13: 1998, s. 347-409.
G e r l i c H., Gliwickie matryku∏y chrzcielne z czasów ks. Wincentego Meridiesa (1612-1621). RMG 14: 1999, s. 379-428.
G e r l i c H., GórnoÊlàska m∏odzie˝ rycerska w Gimnazjum cysterskim w Rudach. RMG 11-12: 1997, s. 145-195.
G e r l i c H., KoÊció∏ katolicki na Ziemi Gliwickiej od reformacji do sekularyzacji. RGM 15: 2000, cz. 1, s. 43-136.
G e r l i c H., Organizacja nauki w gimnazjum cysterskim w Rudach Wielkich.
STHSO 7: 1980, s. 235-244.
G e r l i c H., Udzia∏ duchowieƒstwa archiprezbiteratu gliwickiego w synodach
diecezji wroc∏awskiej. ZG 28-29: 1999-2001, s. 33-44.
G e r l i c H., Udzia∏ rudzkiego Gimnazjum cysterskiego w kszta∏ceniu polskiej
m∏odzie˝y szlacheckiej. RGM 13: 1998, s. 145-191.
Geschichte Schlesiens. T. 2: Die Habsburger Zeit. Red. P e t r y J., M e n z e l
J. J. Stuttgart 2000.
G e s s n e r A., Abtei Rauden in OS. T. 1-2. Kitzingen 1952.
G i e r o w s k i J. A., Problemy narodowoÊciowe i konfesyjne na Âlàsku
w okresie reformacji. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska.
Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 52-60.
G l o w i k G., S t r e c k e M., Geschichte des Klosters Czarnowanz. Oppeln
1930.
G ∏ o m b i o w s k i K., Biblioteka franciszkanów Nysie w Êwietle inwentarza
z roku 1678. Wroclaw 1953.
G o ∏ à b J., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w archidiakonacie legnickim
w XVII wieku. Wroc∏aw 1973, mps.
G o t t s c h a l k J., Altranstädter Konvention. W: LThK, t. 1, szp. 405.
G o t t s c h a l k J., Der Breslauer Fürstbischof Franz Ludwig (1683-1732) als
Hochmeister und Bauherr in Mergantheim. Sch 13: 1968, s. 168-174.
G o t t s c h a l k J., Die älteste protestantische Lebensbeschreibung der hl. Hedwig vom Jahre 1571. ASKG 17: 1959, s. 1-15.
G o t t s c h a l k J., Die Matrikel der Prager Jesuitenakademie von 1573 bis
1617. ASKG 29: 1971, s. 199-208.
G o t t s c h a l k J., Ein unbekanntes Hedwigsbild aus dem Jahre 1537. ZfO
21: 1972, s. 304-306.
G o t t s c h a l k J., Herkunfst-, Studien- und Weiheorte der Seelsorgsgeistlichkeit des Archidiakonats Oppeln im Jahre 1679. ASKG 4: 1939, s. 222-238.
240
3/04/2006
20:01
Page 240
KS. JÓZEF MANDZIUK
[14]
G o t t s c h a l k J., Lob auf St. Hedwig durch Lutheraner, Calvinsten und
Schweckfelder. HuG 18: 1966, nr 6, s. 5.
G o t t s c h a l k J., Möglichkeiten zur Erforschung der kirchlichen Lage Schlesiens im 16. Jahrhundert. ASKG 28: 1970, s. 221-233.
G o t t s c h a l k J., St. Hedwig im Römischen Martyrologium (1584) und Breviarium (1680). W: Reformata Reformanda. Red. E. I s e r l o h, K. R e p g e n.
Münster 191165, s. 177-208.
G ó r e c k i J., Âlubowana pielgrzymka gliwiczan na Jasnà Gór´ w 1626 r. W:
Geografia i sacrum. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznic´ urodzin. Red. B. D o m a ƒ s k i, S. S k i b a. T. 1. Kraków 2005, s. 361-372.
G ó r e c k i P., Stan archiprezbiteratu gliwickiego w Êwietle wizytacji kanonicznych z II po∏owy XVII wieku. Opole 2001, mps.
G r o s s m a n n D., Zur Kunstgeschichte Schlesiens. W: Ostdeutsche Geschichts- und Kulturlandschaften. T. 1: Schlesien. Köln-Wien 1987, s. 87-147.
G r ü g e r H., Der Beginn der Union von Heinrichau und Zire (1701-1752).
AC 38: 1982, z. 1, s. 43-75.
G r ü g e r H., Der Konvent von Heinrichau von der Reformation bis zur Säkularisation (1810). ASKG 35: 1977, s. 65-102.
G r ü g e r H., Der Konvent von Trebnitz (Trzebnica) bis zum Ende der habsburgischen Gegenreformation. W: KJ, s. 83-98.
G r ü g e r H., Die Zisterzienser in Schlesien und ihre Bedeutung für barocke
Frömmigkeit und Kultur. ASKG 44: 1986, s. 67-80.
G r ü g e r H., Heinrichau. Geschichte eines schlesischen Klosters 1227-1977.
Köln-Wien 1978.
G r u n d m a n n G., Barocke Kirchen und Klöster in Schlesien. München
1971.
G r u n d m a n n G., Barockfresken in Breslau. Franckfurt a. M. 1967.
G r u n d m a n n G., Dome, Kirchen und Klöster in Schlesien. Wyd. 2.
München.
G r u n d m a n n G., Das ehemalige Benediktinerkloster Wahlstatt. Berlin
1944.
G r u n d m a n n G., Kloster Leubus. Berlin 1944.
G r u n d m a n n G., Schlesische Barockkirchen und Klöster. Lindau – Konstanz 1958.
G r ü n e w a l d J., Beiträge zur Presbyterologie der Pfarrei Kupfeberg. ASKG
17; 1959, s. 206-252.
G r ü n e w a l d J., Beiträge zur Presbyterologie der Pfarrei Rothbrünnig Kr.
Goldberg. ASKG 27: 1969, s. 202-218.
G r ü n e w a l d J., Beiträge zur schlesischen Presbiteriologie im 16. u. 17. Jahrhundert. W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Köln 1969, s. 294-321.
G r ü n e w a l d J., Beiträge zur schlesischen Presbiteriologie im 17. Jahrhundert. ASKG 16: 1958, s. 229-242.
[15]
3/04/2006
20:01
Page 241
241
G r ü n e w a l d J., Ein Beitrag zur Reformation und Gegenreformation in
Sprottau. ASKG 21: 1963, s. 310-315.
G r ü n e w a l d J., Johann Christian Reibstahl (+1709) Pfarrer von Schönau
an der Katzbach und von Neunz, Kress Neisse. ASKG 28: 1970, s. 109-124.
G r ü n e w a l d J., Über die angebliche Ermordung des Pfarrers Johann Adalbert Modlich. ASKG 19: 1961, s. 233-237.
G r ü n e w a l d J., Zum 400 jähr. Todestag Valentis Trozendorfs. JSKG 35:
1956, s. 7-22.
G r ü n w a l d J., Zur Geschichte der katholische Pfarrei Goldberg in neuerer
Zeit. ASKG 29: 1971, s. 107-124.
G r ü n e w a l d J., Zur Presbyterologie von Liebenthal im 16. und 17. Jahrhundert. ASKG 18: 1960, s. 208-216.
G r ü n h a g e n C., Die Bischofswahl des Kardinals von Sinzendorf 1732.
ZGS 26: 1892, s. 196-212.
G r ü n h a g e n C., Diplomatische Besprechungen in Neisser Kapuzinerkloster 1741. ZGS 14: 1879, z. 2, s. 255-262.
G r ü n h a g e n C., Schlesien unter der Herrschaft König Ferdinands 15271564. ZGS 19: 1885, s. 63-139.
G r ü n h a g e n C., Schlesien unter Rudolf II. und der Majestätsbrief. 15741609. ZGS 20: 1886, s. 54-96.
Grüssauer Gedenkbuch. Red. A. R o s e. Stuttgart 1949.
G u c k e l H. E., Katholische Kirchenmusik in Schlesien. Leipzig 1912.
G ü l d e n m e i s t e r J., Ein oberschlesischer Meister altklassischer Polyphonie Johannes Nucius, geb. 1556 zu Görlitz, gest. 1620 als Abt von Himmelwitz.
MusSacr 79: 1959 s. 205-210.
G ü n d e l Ch., Die Goldschmiedekunst in Breslau. Breslau 1942.
G w ó ê d ê K., Dzieje tarnowskich protestantów w okresie reformacji i kontrreformacji. W: 470 lat Tarnowskich Gór. Red. J. D r a b i n a. Tarnowskie Góry
1997, s. 41-56.
H a c z k i e w i c z R., KoÊció∏ Mariacki w ˚aganiu. ˚agaƒ 2003.
H a n k e R., Bo˝ogrobcy sprawcami uprzemys∏owienia? W: Z dziejów tradycji, historii i kultury Wielkich Hajduk. Chorzów Batory 1996, s. 131-132.
H a n k e R., Bo˝ogrobcy w Chorzowie. W: Chorzów w kulturze Âlàska. Chorzów Batory 1997, s. 31-48.
H a r a s i m o w i c z J., „Ars moriendi” i „pompa funebris” na Âlàsku w dobie
reformacji. Sobótka 44: 1990, s. 185-209.
H a r a s i m o w i c z J., Funkcje katolickiego mecenatu artystycznego na Âlàsku
w dobie reformacji i „odnowy trydenckiej” KoÊcio∏a. Sobótka 41: 1986, s. 561-581.
H a r a s i m o w i c z J., Mors janua vitae. Âlàskie epitafia i nagrobki wieku reformacji. Wroc∏aw 1992.
H a r a s i m o w i c z J., Reformacja luteraƒska na Âlàsku. Ideologia-liturgia-sztuka. RL 14: 1986, s. 9-38.
242
3/04/2006
20:01
Page 242
KS. JÓZEF MANDZIUK
[16]
H a r a s i m o w i c z J., Rola sztuki w doktrynie i praktyce kultowej Reformacji. Euh 24: 1980, nr 4, s. 71-86.
H a r a s i m o w i c z J., Sztuka ksi´stw górnoÊlàskich wobec konfliktów ideowych wieku Reformacji. W: Âlàskie dzie∏a mistrzów architektury sztuki. Red.
E. C h o j e c k a. Katowice 1987, s. 14-45.
H a r a s i m o w i c z J., Âlàski luteranizm wieku reformacji – próba charakterystyki. Sobótka 39: 1984, s. 493-516.
H a r a s i m o w i c z J., TreÊci i funkcje ideowe sztuki Êlàskiej Reformacji
1520-1650. Wroc∏aw 1986.
H a r a s i m o w i c z J., Typy i programy Êlàskich o∏tarzy wieku Reformacji.
RSÂl 12: 1979, s. 7-27.
H a r e n d z a W., Das staatliche katholische Gymnasiums Carolinum in Neisse. ASKG 8: 1950, s. 116-129.
H a r t m a n n M., Die evangelische Kirche Schlesiens. Breslau 1928.
H a r c L., Szko∏y jezuickie na Âlàsku. Zarys problematyki. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g-L e n a rt o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 295-306.
H a s s R., Die Universität Breslau im 18. Jahrhundert. ASKG 10: 1952,
s. 189-190.
H a u k e L., Kult Eucharystii na Âlàsku w XVII wieku. Wroc∏aw 2001, mps.
H a u s d o r f G., Führer durch die katholische Stadtpfarrkirche in Sagan. Sagan 1911.
H e c k R., Reformacja a problem walki klasowej ch∏opów Êlàskich w XVI wieku. ORP 6: 1961, s. 29-48.
H e r m a n n W., Zur Geschichte der Neisser Kreuzherren vom Orden der regulierten Chorrherren und Wächter des hl. Grabes zu Jeruzalem mit dem doppelten roten Kreuz. Breslau 1938.
H e r r m a n n J., Klingender Schlesien. Musikkultur vom Mittelalter bis zum
Barock. Breslau 1938.
H e r t e A., Die Lutherkommentare des Johannes Cochlaeus. Münster 1935.
H e r z i g A., Reformatorischen Bewegungen und Konfessionalisierung. Die
Habsburgische Rekatholisierungspolitik in der Grafschaft Glatz. Hamburg 1996.
H e r z i g A., Schlesien und die Grafschaft Glatz im Zeitalter des Konfessionalismus. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K öh l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 493-510.
H e u n e H., Hochsprache und Mundart im schlesischen Barock. Köln-Graz
1966.
H e y e r K. J., Das barocke Chorgestühl in Schlesien. Frankfurt/M 1977.
H e y n e J., Der Orden der barmherzigen Brüder in Schlesien in einer Geschichte der einzelnen Klöster und Kranken-Institute der Provintz. Breslau 1861.
H i e l s c h e r U., Schlesier an der Universität Wien in der Zeit von 1365
bis 1658/59. ZfO 11: 1962, s. 648-673.
[17]
3/04/2006
20:01
Page 243
243
Historia misji Towarzystwa Jezusowego w Bia∏ej [1708-1769]. Opr. I. P a n i c,
J. P o l a k. Bielsko-Bia∏a 1996.
H o f f m a n n H., Bruderschaftsleben in barocken Breslau. ASKG 6: 1941,
s. 207-242.
H o f f m a n n H., Das Vermögen der schlesischen Jesuiten. ZGS 65: 1931,
s. 430-451.
H o f f m a n n H., Der Anfang der schlesischen Jesuitenprovinz. ZGS 62:
1928, s. 147-171.
H o f f m a n n H., Der Breslauer Mathematiker Theodor Moretus S. J. (16011667). W: Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur.
Breslau 1935, s. 118-155.
H o f f m a n n H., Die Breslauer Hedwigskirchen. ASKG 18: 1960, s. 95-98.
H o f f m a n n H., Die Franziskanerinnen in Jauer. ASKG 15: 1957, s. 230-240.
H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Brieg. Breslau 1930.
H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Deutschwartenberg. Schweidnitz 1931.
H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Glogau. Breslau 1926.
H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Hirschberg. Breslau 1934.
H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Oppeln. Breslau 1934.
H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Schweidnitz. Schweidnitz 1930.
H o f f m a n n H., Die Jesuitenmission in Breslau 1581-1595. ZGS 69: 1935,
s. 146-183.
Ho f f m a n n H., Die katholische Pfarrkirche in Lieqnitz und die Piastengruft.
Lieqnitz 1931.
Ho f f m a n n H., Die Marianische Männer Kongregation in Breslau. Breslau 1938.
H o f f m a n n H., Die Saganer Jesuiten und ihre Gymnasium. Breslau 1928.
H o f f m a n n H., Die Kalender des Archidiakons Petrus Gebauer. ASKG 5:
1940, s. 221-224.
H o f f m a n n H., Eine Bruderschaft der Geistlichkeit des Archipresbyterats
St. Mauritius. ASKG 2: 1937, s. 235-278.
H o f f m a n n H., Franz Ludwig als Bischof von Breslau. NCB 1931, s. 1-16.
H o f f m a n n H., Geschichte des Breslauer Alumnats. Breslau 1935.
H o f f m a n n H., Petrus Zedlitz Fontinus, der erste evangelische Prediger an
der emaligen Kirche zum Heiligen Geist in Breslau. CB 19: 1928, s. 45-97.
H o f f m a n n H., Schlesisches Kirchenbücherein. ASKG 4: 1939, s. 91-124.
H o f f m a n n H., Vitus Scheffer und seine Academia Amoris. ASJ 5: 1936,
s. 177-2002.
H o f f m a n n H., Von schlesischen Heiligen. ASKG 19: 1961, s. 298-301.
H o f f m a n n H., Zur Vorgeschichte der Breslauer Jesuitenuniversität. ZGS
68: 1934, s. 107-117.
H o f f m a n n H., 200 Jahre Lateinische Marianische Kongregation in Breslau. Breslau 1940.
H o f f m a n n H., E r b r e c h t L., Musikgeschichte Schlesiens. Dülmen 1986.
244
3/04/2006
20:01
Page 244
KS. JÓZEF MANDZIUK
[18]
H o p p e R., Der Vertrag v. Altranstädt 1707. JSKG 36: 1957, s. 124-149.
H u b a l a E., Johann Michael Rottmayr. Wien-München 1981.
H u t t e r U., Die Friedenskirche in Jauer. Lübeck 1983.
I m m e r w a h r W., Tarnowitzer Trinkerbussen im 16. Jahrhundert. Oberschlesien 9: 1910, s. 250-253.
I r g a n g W., Freudenthal als Herrschaft d. Deutschen Ordens. Bonn-Godesberg 1971.
J a e c k e l G., Der Friedensvertrag zu Osnabrück. JSKG 45: 1966, s. 71-110.
J a e c k e l G., Der schles. Ständesstaat u. d. böhm. Aufstand bis z. Dresdner
Akkord v. 18. Februar 1621. JSKG 39: 1960, s. 51-90.
J a e c k e l G., Die kaiserl. Resolution für Schlesien z. Prager Friedschluss v.
30. Mai 1635 u. d. Ende d. schles. Ständestaates. JSKG 42: 1963 s. 25-29.
J a e c k e l G., Die staatrechtlichen Grundlagen d. Kampes d. ev. Schlesier um
ihre Religionsfreiheit. JSKG 37: 1958, s. 102-135; 38: 1959, s. 74-109; 39: 1960, s.
51-90; 40: 1961, s. 7-30; 42-1963, s. 25-49; 45: 1966, s. 71-110; 47: 1968, s. 7-40.
J a e c k e l G., Stände und Volk in Abwehr gegen kirchl. u. verfassungsrechtl.
Restauration 1621-1629. JSKG 40: 1961, s. 7-30.
J a n c z a k J., Mapa diecezji wroc∏awskiej z atlasu Homanna (1752). Sobótka 39: 1984, s. 641-645.
J a n i k S. R., Duchowy wymiar fresku Feliksa Antoniego Scheflera w klasztorze „na Piasku” w K∏odzku. W: OO. Franciszkanie we Wroc∏awiu i na Dolnym
Âlàsku. Wroc∏aw 1994, s. 32-43.
J a r o s z e w s k a A., Mecenat artystyczny wroc∏awskich premonstratensów w XVI
i XVII wieku. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M.
D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 247-256.
J a r o s z y ƒ s k i P., Böhme Jakob. W: Powszechna encyklopedia filozofii. T.
1. Lublin 2000, s. 616-619.
J a w o r s k i T., Wojna, pokój i religia a ruchy ludnoÊciowe na polskim pograniczu zachodnim w XVII i na poczàtku XVIII w. Zielona Góra 1998.
J a ˝ d ˝ e w s k i K., Ksià˝ka w klasztorze cystersów w Lubià˝u na tle dziejów
konwentu do 1642 r. Przyczynek do historii kultury monastycznej na Dolnym Âlàsku. SWrTN Ser. A 39: 1984, s. 40-43.
J e d i n H., Antonio Possevinos Aufenthalt in Breslau 1581. ASKG 21: 1963,
s. 255-260.
J e d i n H., Der Breslauer Kanonikus und Pfarrer von Neisse Nikolaus Tintzmann (+1616) als Prediger. ASKG 5: 1940, s. 142-151.
J e d i n H., Die Beschickung des Konzils von Trient durch die Bischöfe von
Breslau. ASKG 1: 1936, s. 60-74.
J e d i n H., Die Bedeutung des Tridentinischen Dekretes über die Priesterseminare für das Leben der Kirche. ThG 1964, nr 54.
J e d i n H., Die Krone Böhmen und die Breslauer Bischofswahlen 1482-1732.
ASKG 4: 1939, s. 165-208.
[19]
3/04/2006
20:01
Page 245
245
J e d i n H., Die Universität Padua und die Gegenreformation in Schlesien.
ASKG 25: 1967, s. 252-258.
J e d i n H., Eine Denkschrift über die Gegenreformation in Schlesien aus d.
Jahre 1625. ASKG 3: 1938, s. 152-171.
J e d i n H., Johannes Cochläus. Schlesier 4: 1931, s. 18-28.
J e d i n H., Zur Geschichte des Breslauer Direktoriums. ASKG 5: 1940,
s. 197-205.
J e d n a k S., Dzieje opactwa Cystersów w Kamieƒcu Zàbkowickim w latach
1650-1810. Wroc∏aw 2000.
J e d y n a k Z., Kronika klasztoru reformatów w Gliwicach (1674-1753) – nieznane êród∏o do dziejów sztuki. RGM 9: 1993, s. 437-445.
J u j e c z k a S., Trzy êród∏a do dziejów koÊcio∏a Êw. Piotra i Paw∏a w Legnicy.
Legnica 2000.
J u n g n i t z J., Anton Lothar Graf von Hatzfeld-Gleichen, Kanonikus,
Offizial und Generalvikar von Breslau. Breslau 1908.
J u n g n i t z J., Archidiakonus Petreus Gebauer. Ein Zeit Lebensbild aus der
schlesischen Kirchengeschichte des 17 Jahrhunderts. Breslau 1892.
J u n g n i t z J., De Sanctio Pragmatica des Bischofs Franz Ludwig. Breslau
1900.
J u n g n i t z J., Die Bischofswahl des Bonaventura Hahn 1596. ZGS 34:
1900, s. 253-288.
J u n g n i t z J., Die Breslauer Bischofswahl 1682/83. ZGS 35: 1901, s. 245-257.
J u n g n i t z J., Die Breslauer Germaniker. Breslau 1906.
J u n g n i t z J., Die Breslauer Weihbischöfe. Breslau 1914.
J u n g n i t z J., Die Prälaten des Breslauer Domstifts seit der Mitte des 17.
Jahrhunderts. ZGS 25: 1891 s. 282-286.
J u n g n i t z J., Geschichte der Dombibliothek in Breslau. Breslau 1898.
J u n g n i t z J., Martin von Gerstmann, Bischof von Breslau. Breslau 1898.
J u n g n i t z J., Sebastian von Rostock, Bischof von Breslau. Breslau 1891.
K a c z m a r e k K., Szkolnictwo cystersów na Górnym Âlàsku (do XVIII wieku). W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice
2002, s. 30-50.
K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Die Trebnitzer Äbtissin Christina Katharina von Würben-Pawlowska als Förderin der Kunst. ASKG 44: 1986, s. 147-160.
K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Odkrycie grobu ksi´˝nej Karoliny z Piastów legnicko-brzeskich w koÊciele Êw. Bart∏omieja w Trzebnicy. DÂl 1999, nr 6,
s. 107-111.
K a c z o r o w s k i W., Lekarze nadworni biskupów wroc∏awskich w XVI wieku.
W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k.
Katowice 2000, s. 209-216.
K a l i n o w s k i K., Architektura barokowa na Âlàsku w drugiej po∏owie
XVII wieku. Wroc∏aw 1974.
246
3/04/2006
20:01
Page 246
KS. JÓZEF MANDZIUK
[20]
K a l i n o w s k i K., Architektura doby baroku na Âlàsku. Warszawa 1977.
K a l i n o w s k i K., KoÊció∏ jezuicki w Nysie. ORM 4: 1970, s. 391-439.
K a l i n o w s k i K., KoÊció∏ Êw. Jana z Legnicy. SL 4: 1967, s. 94-116.
K a l i n o w s k i K., Rzeêba barokowa na Âlàsku. Warszawa 1986.
K a r p i n s k i R., Severina da Silesia recte Seweryn Jung z G∏ogówka. Zaopomniany franciszkanin-reformat w Centralnym Sudanie na poczàtku XVIII wieku.
PHist 40: 1999, 399-425.
K a r z e l O., Die Reformation in Oberschlesien. Ausbreitund und Verlauf.
Würzburg 1979.
K a s t n e r A., Aus der Geschichte des Neisser Pfarr-Gymnasiums. Neisse
1865.
K a s t n e r A., Geschichte der Neisser Pfarrbibliothek. AGBB 4: 1966,
s. 198-210.
K a s t n e r A., Geschichte der Stadt Neisse mit besonderer Berücksichtung
des kirchlichen Lebens in der Stadt und in der Fürstentum Neisse. T. 1-2. Neisse
1854.
K a s t n e r A., Geschichte des bischöflichen Clerical-Seminariums in Neisse
von 1575 bis 1656. AGBB 4: 1866, s. 147-197.
K a s t n e r A., Geschichte des Pfarrgymnasiums bei der Pfarrkirche zum Heiligen Jacobus in Neisse. AGBB 4: 1866, s. 1-44.
K a s t n e r A., Nachrichten von den Weihbischöfen des Breslauer Bistums seit 1506. SchK 21: 1855, nr 44, s. 521-523.
K a s t n e r A., Prälaten und Domherren der Breslauer Cathedrale von 1500
bis 1655. AGBB 1: 1858, s. 277-289.
K a s t n e r K., Cochläus und Priestertum. ASKG 10: 1952, s. 84-105.
K a s t n e r K., Das Protokollbuch des Fürstebichöflichen Kommissarius von
Glogau aus Jahren 1658-1666. ZGS 51: 1917, s. 272-296.
K a u f m a n n J., Die Herz-Jesu Bruderschaft zu Kupfenberg in Schlesien.
Kupfenberg 1904.
K ´ b ∏ o w s k i J., Marmurowe p∏yty nagrobne Stanis∏awa Sauera w Nysie.
ZNUAM. Historia sztuki. T. 2: 1960, s. 2-77.
K ´ b ∏ o w s k i J., Renesansowa rzeêba na Âlàsku 1500-1560. Poznaƒ 1967.
K i e d o s J., Jezuici i ich udzia∏ w katolickiej reformie koÊcielnej na Âlàsku
Cieszyƒskim w XVII i XVIII w. SSHT 23-24: 1990-1991, s. 247-354.
K i e l a r P., Klasztory dominikaƒskie na Âlàsku w czasie reformacji. W: Zakon braci kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1. Warszawa 1975, s. 553-586.
K i e ∏ b a s a A., Krzeszów i Trzebnica w okresie XVII i XVIII w. W: Dziedzictwo wiary diecezji legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997,
s. 71-81.
K i e ∏ b a s a A., Teologia w Akademii Leopoldyƒskiej 1702-1811. WPT 10:
2002, nr 1, s. 7-15.
[21]
3/04/2006
20:01
Page 247
247
K i l a r s k i K., Duszpasterstwo w archiprebiteracie ˝agaƒskim w Êwietle siedemnastowiecznych wizytacji. Wroc∏aw 1973, mps.
K i r s c h E., Vin der Persönlichkeit und dem Stil des schlesischen Zisterzienser-Komponisten Johannes Nucius (ca. 1556-1620). Breslau 1926.
K l e m e n z P., Schlesische Ziesterzienserpfarrein im Kreise Frankenstein im
16. Jahrhundert. ASKG 2: 1937, s. 117-121.
K l i e s c h G., Baltasar von Promnitz. Schlesier 6: 1990, s. 28-37.
K l i e s c h G., Der Einfluss d. Univ. Frankfurt (Oder) auf die schles. Bildungsgeschichte, dargest. An d. Breslauer Immartikulierten con 11506-1648. Würzburg 1961.
K l o p s c h C. D., Geschichte des berühmten Schönnaischen Gymnasiums zu
Beuthen an der Oder. Gross-Glogau 1818.
K l o s s E., Michael Willmann – Leben und Werke eines deutschen Barock
Malers. Breslau 1934.
K l u g e K., Der Streit um das Patronatsrecht über die Stadtkirche zu Trebnitz
1650-1669. ZGS 39: 1905, s. 133-155.
K n a u e r P., Geschichte des Breslauer Knabenkonvikts. Von den Anfängen
im Mittelalter bis zur Wiedereröffnung nach dem Kulturkampf. ASKG 3: 1938,
s. 202-221.
K n a u e r P., Klosterleben und Klosterreform der schlesischen Zisterzienser in
der Zeit der Reformation und Gegenreformation. ASKG 4: 1939, s. 239-252.
K n o b l i c h A., Ein Nachtrag zu den Biographien des schles. Dichters Dr. Johannes Scheffler. ZGS 8: 1867, z. 1, s. 191-194.
K n ö r r l i c h W., Kaspar von Schwenckfeld und die Reformation na Schlesien. Bonn 1957.
K n o s s a l l a J., Drei ältere Kirchenvisitationsberichte aus dem Dekanat Beuthen. MBGM 1911, z. 1, s. 24-29.
K n ö t e l P., Die Jesuitentürme in Neisse und Verwandtes. Oberschlesien 6:
1907, s. 340-349.
K n ö t e l P., Geschichte des Epitaphs in Schlesien. ZGS 16: 1892, s. 27-73.
K o c h K. – O., Ausbildung von schlesischen Kantoren und Organisten im 16.
18. Jahrhundert. Die bei Johann Mattheson 1740 genanten Schlesier. W: Kszta∏cenie muzyków koÊcielnych na Âlàsku. Red. R. P o Ê p i e c h, P. T a r l i ƒ s k i.
Opole 1997, s. 107-115.
K o g u t M., Dawne szpitale w ˚migrodzie i Prusicach. Wiad. ˚migrodzkie
1996, nr 1.
K o g u t M., Dwa dzie∏a malarza Feliksa Antoniego Schefflera w koÊciele Êw.
Trójcy w ˚migrodzie. KDB 8: 1998, s. 165-170.
K o g u t M., Dzia∏alnoÊç duszpasterska jezuitów w ˚migrodzie. KDB 4: 1995,
s. 60-65.
K o g u t M., Jezuici w ˚migrodzie. N˚ 12: 1996, nr 3, s. 15-16.
K o g u t M., KoÊció∏ katolicki w archiprezbiteracie ˝migrodzkim w latach
1654-1945. Wroc∏aw 2001.
248
3/04/2006
20:01
Page 248
KS. JÓZEF MANDZIUK
[22]
K o g u t M., Kult Êwi´tych w Miliczu i okolicy. KDB 4: 1994, s. 39-42.
K o g u t M., Powstanie józefiƒskiej kuracji w Kluczborku w roku 1707. Siewca
1994, nr 8.
K o g u t M., Protestantyzacja wolnego paƒstwa stanowego Milicz-˚migród.
KDB 2: 1993, s. 53-58.
K o g u t M., Rozdawnictwo Sakramentu Eucharystii w archiprezbiteracie ˝migrodzkim w XVII i w XVIII wieku. KDB 4: 1995, s. 46-57.
K o g u t M., Rys dziejów szkolnictwa parafialnego w Miliczu. KDB 1: 1993,
s. 47-56.
K o g u t M., Stowarzyszenia religijne w archiprezbiteracie ˝migrodzkim w l.
1654-1945. Kronika Doliny Baryczy 7: 1998, s. 90-121.
K ö h l e r J., Bistum Breslau. T. 2. Reformation und katholische Reform. Kehl 1996.
K ö h l e r J., Das Ringen um die Tridentinische Erneuerung im Bistum Breslau. Köln-Wien 1973.
K ö h l e r J., Das Testament des Bischofs Andreas von Jerin (1585-1596). W:
FS, s. 107-119.
K ö h l e r J., Der Besuch Kaiser Rudolf II. in Breslau 1577 nach d. Briefen des
Nuntius Delfino. ASKG 28: 1970, s. 29-49.
K ö h l e r J., Eine Schabenpartei in Breslau. Sch 18: 1973, s. 77- 84.
K ö h l e r J., Grenzen der tridentischen Reform. Die Visitation des exemten St.
-Vinzenz-Stiftes in Breslau im Jahre 1616. ASKG 31: 1973, s. 70-86.
K ö h l e r J., Jerin Andreas. NDB 10: 1974, s. 413-414.
K ö h l e r J., Politische, wirtschaftliche und kirchliche Voraussetzungen barocker Kultur und Frömmigkeit. ASKG 44: 1986, s. 47-66.
K ö h l e r J., Protestanten in Oberschlesien. ASKG 38: 1980, s. 247-263.
K ö h l e r J., Revision eines Bischofsbildes? Erzherzog Karl von Österreich Bischof von Breslau (1608-1624) und Brixen (1613-1624) als Exponent der habsburgischen Hausmachtpolitik. ASKG 32: 1974, s. 103-126.
K o k o s z k a F., Communio sub utraque specie na Âlàsku w katedrze wroc∏awskiej przy koƒcu XVI w. HD 34: 1965, nr 4, s. 206-212.
K o m o s i ƒ s k i Z., Próby osiedlenia si´ Braci Mniejszych Kapucynów na
Âlàsku w XBVII wieku. PK 18: 1975, nr 3-4, s. 195-243.
K o m o s i ƒ s k i Z., Za∏o˝enie klasztoru Braci Mniejszych Kapucynów w Nysie. ÂSHT 9: 1976, s. 231-254.
K o m o s i ƒ s k i Z., Za∏o˝enie pierwszego klasztoru kapucyƒskiego na Âlàsku
w Prudniku. PK 19: 1976, nr 1-2, s. 185-201.
K o n o p n i c k a M., Kontrreformacja w ksi´stwie g∏ogowskim (XVI-XVIII w.). Zielona Góra 2000.
K o n o p n i c k a M., Ksi´stwo g∏ogowskie w okresie potrydenckiej reformy
KoÊcio∏a. SZach 4: 1999, s. 55-62.
K o n o p n i c k a M., Kwestia narodowoÊciowa w archidiakonacie g∏ogowskim w XVII wieku. SZach 3: 1997, s. 49-53.
[23]
3/04/2006
20:01
Page 249
249
K o n r a d J., Die schlesische Toleranz. Düsseldorf 1953.
K o n r a d P., Breslauer Dominikanermönche die ersten evangelischen Prediger Siebnbürgens. ZGS 27: 1893, s. 140-149.
K o n r a d P., Die beiden ersten evangelischen Geistlichen des Hospitals zum
heiligen Geist in Breslau (1525-1553). ZGS 29: 1895, s. 133-158.
K o n r a d P., Die Einführung der Reformation in Breslau und Schlesien. Breslau 1917.
K o n r a d P., Dr. Ambr. Moibanus. Halle 1891.
K o p a c z A., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w archidiakonacie opolskim
K o p i e c J., Brudenschaften als Ausdruck barocker Frömmigkeit. ASKG 44:
1986, s. 81-91.
K o p i e c J., Diecezja wroc∏awska w relacjach swych biskupów „ad limina”
w XVII i XVIII w. Sobótka 41: 1986, s. 598-605.
K o p i e c J., Die Metropolitanbeziehung zwischen Breslau und Gnesen
von 16. bis zum 18. Jahrhunderts. W: Geschichte des Christlichen Lebens im
Schlesischen Raum. T. 1. Red. K ö h l e r J., B e n d e l R. Münster 2002,
s. 483-491.
K o p i e c J., Eine kurze Nachricht über Schlesien aus dem Jahr 1716. ASKG
50: 1992, s. 255-262.
K o p i e c J., Informacje o diecezji wroc∏awskiej w relacjach „ad limina
Apostolorum” w czasach nowo˝ytnych. W: Lux Romana w Europie Êrodkowej
ze szczególnym uwzgl´dnieniem Âlàska. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2001,
s. 251-258.
K o p i e c J., Ks. Jakub Roczkowski – górnoÊlàski duszpasterz koƒca XVII wieku. W: Ludzie KoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i.
Wroc∏aw 1994, s. 65-77.
K o p i e c J., Niedzielna s∏u˝ba Bo˝a w archidiakonacie opolskim w okresie
potrydenckim. W: Wielkanoc i niedziela. Red. H. S o b e c z k o. Opole 1994,
s. 169-176.
K o p i e c J., Obraz diecezji wroc∏awskiej w procesach informacyjnych z lat
1655-1732. STV 26: 1988, nr 2, s. 141-159.
K o p i e c J., Obraz Âlàska w dziele Mateusza Meriana Topographia Germaniae z 1650 roku. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej.
Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 225-232.
K o p i e c J., Problemy ˝ycia eucharystycznego w archidiakonacie opolskim
w 2 po∏owie XVII wieku. SHTSO 4: 1974, s. 297-300.
K o p i e c J., Przyczynek do dziejów rekatolicyzacji na Âlàsku w XVII wieku.
Sobótka 49: 1996, s. 364-368.
K o p i e c J., Pszczyna na trasie nuncjusza papieskiego w Polsce w 1705 roku. W: Ziemia pszczyƒska przez wieki. Red. A. B a r c i a k. Suszec 2002,
s. 224-230.
250
3/04/2006
20:01
Page 250
KS. JÓZEF MANDZIUK
[24]
K o p i e c J., Regesty listów biskupa Franciszka Ludwika Neuburga do Rzymu
z lat 1683-1731 w zbiorze „Lettere” w Archiwum Watykaƒskim. STHSO 12: 1987,
s. 247-256.
K o p i e c J., Relacje biskupów wroc∏awskich „ad limina” z XVII i XVIII wieku. NP 68: 1987, s. 93-132.
K o p i e c J., Stan diecezji wroc∏awskiej z 1708 roku w Êwietle relacji biskupa
Franciszka Ludwika Neuburga. ACr 27: 1995, s. 491-500.
K o p i e c J., Stosunki wyznaniowe na Âlàsku za panowania Habsburgów. W: Âlàsk
za panowania Habsburgów. Red. W. L e s i u k, M. L i s. Opole 2001, s. 87-100.
K o p i e c J., Âlàski epizod w dziejach nuncjatury polskiej w czasach Augusta
II (1705-1709). Sobótka 47: 1992, s. 331-336.
K o p i e c J., ÂwiadomoÊç urz´du biskupiego we wroc∏awskich relacjach „ad
limina”. Sobótka 48: 1993, s. 159-165.
K o p i e c J., Umocnienie katolicyzmu w dekanatach Bytom i Pszczyna za biskupa Marcina Szyszkowskiego (+1630). RTK 31: 1984, z. 4, s. 79-84.
K o p i e c J., WartoÊç êród∏owa wroc∏awskich relacji „ad limina” oraz procesów informacyjnych. Sobótka 56: 2001, nr 4, s. 453-458.
K o p i e c J., Wroc∏aw i Gniezno. Jeszcze o metropolitalnej wi´zi w XVII wieku. SChr 1: 1994, nr 2, s. 155-159.
K o p i e t z J., Das Franziskanerkloster zu „Unser Lieben Frau im Walde“ in
Schweidnitz. ZGS 15: 1881, s. 480-500; 16: 1882, s. 132-149.
K o p i e t z J., Die katholische Pfarrkirche zu Schweidnitz und ihr Patronat.
ZGS 15: 1880, z. 1, s. 163-202.
K o r t a W., Badania nad Êredniowiecznym Âlàskiem w polskiej historiografii
w latach 1945-1980. Sobótka 38: 1988, s. 157-183.
K o s i a n J., Angelus Silesius. W: Powszechna encyklopedia filozofii. T. 1. Lublin 2000, s. 232.
K o s i a r z J., Mistyka Âlàska, Mistrzowie duchowoÊci Êlàskiej. Jakub Boehme, Anio∏ Âlàzak i Daniel Czepko. Wroc∏aw 2001.
K ö s t l i n J., Johann Hess, der Breslauer Reformator. ZGS 6: 1864, z. 1,
s. 97-131; z. 2, s. 181-265.
K ö s t l i n J., Nachträge zur Biographie des Johann Hess. ZGS 12: 1875, z. 2,
s. 410-421.
K o s z S., Zabytkowe organy miasta Nysy. W: Organy na Âlàsku. Red. J.
G e m b a l s k i. Katowice 1984, s. 49-72.
K o u k a l P., K jesuitsk˘m hudebním ‰kalám ve Slezsku a na Moravé. W: Kszta∏cenie muzyków koÊcielnych na Âlàsku. Red. R. P o Ê p i e c h, P. T a r l i ƒ s k i. Opole 1997, s. 117-122.
K o w a l s k a L., AnabaptyÊci Êlàscy. Warszawa 1956.
K o z a k S., KoÊció∏ pielgrzymkowy w Wambierzycach. RSÂl 6: 1968, s. 106-117.
K o z i e ∏ A., Michael Willmanns (1630-1706), Kunst im Dienst der Gegenreformation in Schlesien. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen
[25]
3/04/2006
20:01
Page 251
251
Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London
2002, s. 549-556.
K r a f l P., Wybrane aspekty ˝ycia synodalnego w diecezjach: praskiej, o∏omunieckiej, wroc∏awskiej i litomyskiej do koƒca XV wieku. Porównanie. Sobótka 54:
1999, s. 467-482.
K r e t s c h m e r E., Die Glogauer Jesuitenkirche. Glogau 1935.
K r e t s c h m e r G., Die Reformation in Breslau. I. Ausgewälte Texte. Ulm
1960.
K r ó l H., TwórczoÊç dwóch z∏otników nyskich z 1 po∏. XVIII w. Marcin Vogelhund i Jan Jerzy Pfister. Katalog. Roczniki Muzeum GórnoÊlàskiego w Bytomiu
6: 1973, s. 7-119.
K r u c i n a J., Jan Sarkander czyli pochwa∏a sumienia. N˚ 12: 1995, nr 5,
s. 1, 4.
K r u c i n a J., Jan Sarkander – zwyci´stwo nad przemocà. GN 74: 1995, nr
18, s. 15, 26.
K u c h a r z E., Barokowy kielich z podobiznà „b∏ogos∏awionego” Hermana
towarzysza pracy misyjnej Êw. Jacka i b∏. Czes∏awa. STHSO 10: 1983, s. 197-207.
K u c h a r z E., Hodegetrie Jasnogórskie na Âlàsku Opolskim. Opole 1995.
K u c h a r z E., XVII-wieczna kopia obrazu MB Cz´stochowskiej w Pliszczu.
STHSO 8: 1981, s. 233-247.
K u c i ƒ s k i J., Kult Matki Bo˝ej w Starym Wielis∏awiu. Wroc∏aw 1988, mps.
K u c z A., Rola teatru szkolnego na Âlàsku w okresie poreformacyjnym. ÂSHT
37: 2004, z. 2, s. 199-199.
K u d e r a D., Krzeszów. Wyd. 3. Piechowice 1998.
K u d e r a J., Dwa wypadki inkwizycji w Mys∏owicach. Mys∏owice 1939.
K u m o r J., Acht Breslauer Bischöfe als Domherren in Köln (1618 -bis 1801).
ASKG 33: 1975, s. 47-67.
K u m o r J., Die Ämter und Würder des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von
Pfalz-Neuburg (168301732) im Lichte der päpstlichen Korrespondenz im Breslauer Diözesanarchiv. ASKG 41: 1983, s. 241-248.
K u m o r J., Die Ausbreitung der Reformation in den Dekanaten Beuthen/OS
(schlesische Anteil) und Pless im Jahre 1619, dargestellt an den Krakauer Visitationsprotokollen. ASKG 42: 1984, s. 137-214.
K u m o r J., Die Seelsorgsgeistlichen der Dekanate Beuthen (schlesische Anteil) und Pless in den Jahren 1601 und 1619. ASKG 36: 1978, s. 233-240.
K u m o r J., Die Seelsorgsgeistlichen des Dekanats Pless in den Jahren 1665
und 1720. ASKG 40: 1982, s. 269-278.
K u m o r J., Die Subdiakonatsweihe des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von
Pfalz-Neuburg (1664-1732) im Jahre 1687 in Köln und ihre Bedeutung. ASKG
32: 1974, s. 127-141.
K u m o r J., Wolfgang Georg Friedrich Franz von Pfalz-Neuburg (1659-1683)
als Kandidat der Breslauer Bischofwahl im Jahre 1692. ASKG 39: 1981, s. 157-164.
252
3/04/2006
20:01
Page 252
KS. JÓZEF MANDZIUK
[26]
Kunst in Schlesien. Red. M a s n e r K., G r u n d m a n n G. Berlin 1927.
K u r o w s k i B. B., Franciszkanie w Gliwicach. QS 1999, nr 9, s. 117-134.
K w a k J., Formy opieki spo∏ecznej w miastach ksi´stwa opolsko-raciborskiego
w XVI-XVIII w. Sobótka 31: 1976, s. 217-222.
K w a k J., Pielgrzymki na Górnym Âlàsku w XVII i poczàtkach XVIII wieku.
W: P Parafia Bogucicka. Ksi´ga jubileuszowa. Red. W. Â w i a t k i e w i c z,
J. W y c i s ∏ o. Katowice 1994, s. 230-233.
K w a k J., Stosunki wyznaniowe w miastach górnoÊlàskich od lat trzydziestych
XVI do po∏owy XVIII wieku. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 217-224.
L a b u d a A., Barokowe rzeêby Ojców KoÊcio∏a z o∏tarza g∏ównego w koÊciele
parafialnym (poaugustiaƒskim) w ˚aganiu. BHS 1971, nr 2.
L a m b r e c h t K., Breslau als Zentrum der gelehrten Kommunikation unter
Bischof Johann V. Turzó (1466-1520). ASKG 58: 2000, s. 117-142.
L a n g W., Das Breslauer Domkapitel am Vorabend der Reformation nach des
Acta Capituli Wratislaviensis. JSKG 54: 1975, s. 88-104.
L a s l o w s k i E., Das Wirken der Jesuiten in Oberschlesien. ASKG 1: 1936,
s. 157-166.
L a s l o w s k i E., Sebastian von Rostock. Schlesier 3: 1928, s. 65-70.
L e c Z., Apostolstwo S∏owa jako jedna z form duszpasterstwa jezuitów we
Wroc∏awiu w latach 1581-1595 i 1638-1776. W: Jezuicka ars educandi. Kraków
1995, s. 131-140.
L e c Z., Biblioteka kolegium oo. Jezuitów w Âwidnicy Âlàskiej w latach 16291776. Wroc∏aw 1987.
L e c Z., Biskupi wroc∏awscy doby reformacji i reformy KoÊcio∏a. SChr 2:
1995, nr 1, s. 211-220.
L e c Z., Biskup Marcin Gerstmann (8 III1527-23 V 1585). ˚ycie i dzia∏alnoÊç. Sobótka 56: 2001, s. 459-468.
L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów w Brzegu w latach 1681-1776. Wroc∏aw 1990.
L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów w Jeleniej Górze w latach 1629-1776. WPT 2:
1994, nr 1, s. 65-82.
L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów w Raciborowicach (Boles∏awcu) i Âwierzawie
w XVII wieku. LWD 2: 1993, nr 1, s. 62-72.
L e c Z., Dzieje jezuitów we Wroc∏awiu do kasaty (1581-1776). Wroc∏aw 1995.
L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów wroc∏awskich w latach 1581-1595 i 1638-1776.
HW 1995, z. 4, s. 75-85.
L e c J., Historia zakonu jezuitów w Âwidnicy (1626-1776). RÂw 1990/1991,
s. 5-32.
L e c Z., Jezuici i protestanci. Gaz. Brzeska 1992, nr 13, s. 8.
L e c Z., Jezuici na Górnym Âlàsku do kasaty ze szczególnym uwzgl´dnieniem
ich dzia∏alnoÊci szkolnej. WPT 9: 2001, nr 2, s. 109-123.
L e c Z., Jezuici w Archidiecezji Wroc∏awskiej. N˚ 10: 1993, nr 10, s. 16.
[27]
3/04/2006
20:01
Page 253
253
L e c Z., Jezuici w Brzegu. Gaz. Brzeska 1992, nr 11, s. 8.
L e c Z., Jezuici we Wroc∏awiu 1581-1776. Wroc∏aw 1995.
L e c Z., Jezuici w granicach diecezji legnickiej do 1776 roku. W: WiernoÊç
i obrona wiary. Charakterystyka KoÊcio∏a w granicach obecnych Diecezji Legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1996, s. 81-92.
L e c Z., Jezuici we Wroc∏awiu od przybycia do 1776 roku. W: KoÊció∏ w Polsce. Dzieje i kultura. Red. J. W a l k u s z. T. 1. Lublin 2002, s. 17-42.
L e c Z., Jezuici w Legnicy (1689-1776). Wroc∏aw 2001.
L e c Z., Jezuici w Nysie, Opawie, Opolu, Brzegu, Tarnowskich Górach i Cieszynie ze szczególnym uwzgl´dnieniem ich dzia∏alnoÊci szkolnej do 1773 roku. W:
ZHKl 12:2002, s. 245-263.
L e c Z., Jezuici w obecnych granicach diecezji legnickiej do 1776 roku. W:
Dziedzictwo wiary diecezji legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997,
s. 93-104.
L e c Z., Jezuici w ˚aganiu w latach 1628-1776. Dzieje i dzia∏alnoÊç. CS 25:
1993, s. 311-321.
L e c Z., Jezuickie stacje misyjne, rezydencje i kolegia na Âlàsku w latach 15801776. W: S∏u˝cie Panu z weselem. Red. I. D e c. T. 1. Wroc∏aw 2000, s. 159-164.
L e c Z., Ksià˝ki teologii spekulatywnej z okresu od XV do XVIII wieku w ksi´gozbiorze jezuitów Êwidnickich. RÂw 1996, s. 69-78.
L e c Z., Ksià˝ki z okresu od XV do XVIII wieku dotyczàce historii i polityki
w ksi´gozbiorze jezuitów Êwidnickich. RÂw 1997, s. 33-44.
L e c Z., Nieco uwag o dziejach i dzia∏alnoÊci rekatolizacyjnej jezuitów w tzw.
Paƒstwie otyƒskim w latach 1649-1776. SPar 1994, s. 45-55.
L e c Z., Placówki jezuickie na Âlàsku do kasaty zakonu. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw
2001, s. 83-91.
L e c Z., Poczàtki i rozwój Towarzystwa Jezusowego we Wroc∏awiu w latach
1638-48. WPT 1: 1993, nr 2, s. 75-82.
L e c Z., Przyczynki do dzia∏alnoÊci jezuitów w Jaworze i okolicy w XVII w.
WPT 2: 1994, nr 2, s. 83-92.
L e c Z., Przyczynki do dzia∏alnoÊci krzy˝owców z czerwonà gwiazdà w Âwidnicy na tle ich dzia∏alnoÊci na Âlàsku. RÂwid 1993, s. 39-44.
L e c Z., Sprowadzenie jezuitów do Wroc∏awia i ich dzia∏alnoÊç zwiàzana
z utworzeniem uniwersytetu w 1702 roku. W: Milenijny KoÊció∏ wroc∏awski wczoraj i jutro. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2001, s. 89-108.
L e c Z., Sytuacja religijna na Âlàsku w czasach Angelusa Silesiusa. SPar 1999,
s. 153-160.
L e c Z., Wiàzów – miasto biskupie. Nowy Kurier Wiàzowski 1996, nr 4, s. 11.
L e c Z., Z dziejów i dzia∏alnoÊci jezuitów w Legnicy w latach 1689-1776. W:
S∏owo nieskowane. Red. A. N o w i c k i, J. T y r a w a. Wroc∏aw 1998, s. 641-647.
L e m p e r E. H., Jakob Böhme. Leben und Werk. Berlin 1976.
254
3/04/2006
20:01
Page 254
KS. JÓZEF MANDZIUK
[28]
L e s z c z y ƒ s k i J., Ch∏op Êlàski w walce z kontrreformacjà w drugiej po∏owie
XVII stulecia. KOp 4: 1958, nr 2, s. 104-133.
L e s z c z y ƒ s k i J., Walka protestanckiej ludnoÊci wiejskiej na Pogórzu Sudeckim z kontrreformacjà. SMDzÂl 4: 1962, s. 23-64.
L i n d e r T., Johann Matthäus von Wackenfels. ZGS 8: 1868, z. 2, s. 319-351.
L i s i a k B., Ks. Adam Adamandy Kochaƒski SJ, matematyk polski we Wroclawiu (1676-1679). Sobótka 59: 2004, s. 141-152.
L o h m e y e r E., Kaspar v. Schwenckfeld v. Ossig. W: Schlesische Lebensbilder. T. 4. Breslau 1931, s. 40-49.
L o n d z i n J., Czy król Jan Sobieski spieszàc na odsiecz Wiednia, przeje˝d˝a∏
przez Cieszyn? GC 55: 1902, s. 241-242.
L o n d z i n J., 250-lecie pobytu OO. Jezuitów w Cieszynie. GC 73: 1920, nr 191-193.
L o n d z i n J., KoÊcio∏y drewniane na Âlàsku Cieszyƒskim. Cieszyn 1932.
L o n d z i n J., Stary koÊció∏ parafialny w Goleszowie. Dzieje parafii goleszowskiej. GC 75: 1922, nr 46, 48-52, 54, 56-58, 60, 62-63.
L o s s W., Biskupstwo Wroc∏awskie i Metropolia Gnieênieƒska. GN 4: 1926, nr 44.
L o s s o w H., Das Verspebild aus der Klosterkirche zu Leubus. ZDVKW3:
1936, z. 3, s. 169-208.
L o s s o w H., Michael Willmann (1630-1706) Meister der Barockmalerei.
Würzburg 1994.
L u b o s A., Valentin Trozendorf, ein Bild aus d. schles. Kulturgeschichte.
München 1962.
L u t t e r o t t i N., Abt Bernardus Rosa von Grüssau. Stuttgart 1960.
L u t t e r o t t i N., Abt Bernhard Rosa. W: Schlesische Lebensbilder. T. 3.
Breslau 1928, s. 89-95.
L u t t e r o t t i N., Abt Dominikus Geyer von Grüssau (1696-1726). SchP 47:
1926, nr 9, s. 129-132; nr 10, s. 145-150; nr 11, s. 161-165.
L u t t e r o t t i N., Abt Innozenz Fritsch (1727-1734). Der Erbauer der
Grüssauer Abteikirche. Schweidnitz 1935.
L u t t e r o t t i N., Alt-Grüssauer Klostergeschichten. Breslau 1927.
L u t t e r o t t i N., Archivalische Belege für Arbeiten Michael Willmanns und
seiner Werkstatt im Auftrag des Klosters Grüssau. ZGS 64: 1930, s. 127-137.
L u t t e r o t t i N., Archivalisches über die Arbeiten des Malers Peter Brandl
für das Kloster Grüssau in Schlesien. Jahrbuch des deutschen Riesengebrigsvereins in Rhenelbe 19: 1930, s. 92-110.
L u t t e r o t t i N., Das Grüssauer Willmannbuch. Michael Willmanns Fresken in der Josephskirche zu Grüssau. Breslau 1931.
L u t t e r o t t i N., Der Maler Peter Brandl in Grüssau. Wanderer im Riesengebirge 45: 1925 s. 201-204.
L u t t e r o t t i N., Die „Böhmischen Dörfer“ des Zisterzienserklosters
Grüssau in Schlesien. Jahrbuch des deutschen Riesengebrigsvereins in Hhenelbe 16: 1927, s. 47-58.
[29]
3/04/2006
20:01
Page 255
255
L u t t e r o t t i N., Die Ermordung des Abtes Clave von Grüssau nach gerichtlichen Akten. SchP 43: 1922, s. 37-40.
L u t t e r o t t i N., Kloster Grüssau in den Zeitaltern des Barock, Rokoko
und Klassizismus. W: Heimatbuch des Kreises Landeshut. Landeshut 1927,
s. 399-415.
L u t t e r o t t i N., Michael Willmanns Gemälde in der Schlosskapelle zu Lobris, Kreis Jauer. SGB 1930, nr 2, s. 25-30.
L u t t e r o t t i N., Von unbekannten Grüssau. Grüssau 1929.
¸ y k o A., Drewniany koÊció∏ pod wezwaniem Êw. Jadwigi (Âlàskiej) w Pszczynie. Studia zabytkowe i za∏o˝enia do projekty rekonstrukcji. Pszczyna 1998.
M a c h a j A., Rola pos∏ugi chorym i umierajàcym w okresie kontrreformacji
na Âlàsku Cieszyƒskim. W: Ojczyzna ma∏a i wielka. Red. I. P a n i c. Cieszyn
1996, s. 56-60.
M a c i u s z k o J. T., Protestantyzm na Âlàsku XVI-XX wiek. W: Miejsce i rola
KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw
2001, s. 195-313.
M a e t s c h k e E., Valentin Trozendorf und die Goldberger Schule. ZGS 56:
1922, s. 91-96.
M a i n I., Rozwój sieci parafialnej w dekanacie Pszczyna do koƒca XVIII wieku. RH 1997, z. 2, s. 159-220.
M a i n u s z A., Kapitu∏a kolegiacka w Raciborzu w koƒcu XVII wieku. Opole 2001, mps.
M a l e c z y ƒ s k a E., Fryderyk II legnicki wobec lewego nurtu reformacji na
Âlàsku. W: Studia z dziejów polskich i czechos∏owackich. T. 1. Wroc∏aw 1960,
s. 225-248.
M a l e c z y ƒ s k a E., Gabrielowscy Êlàscy. ORP 6: 1961, s. 17-28.
M a l e c z y ƒ s k a E., Ulryk Stadler na tle losów anabaptystów w latach 40tych XVI w. PH 5: 1959, z. 3, s. 473-485.
M a l e c z y ƒ s k a E., ˚ycie codzienne Âlàska w dobie Odrodzenia. Warszawa
1973.
M a l e c z y ƒ s k a K., Pisma Lutra we Wroc∏awiu w XVI i XVII wieku. Sobótka 39: 1984, s. 485-492.
Malarstwo Êlàskie 1520-1620. Red. B. S t e i n b o r n. Wroc∏aw 1966.
M a n d z i u k J., Archiwalia dotyczàce województwa jeleniogórskiego w Archiwum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. Prace Karkonowskiego Towarzystwa
Naukowego 1984, nr 31, s. 135-210.
M a n d z i u k J., Archiwalia dotyczàce województwa legnickiego w Archiwum
Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. Legnica 1987.
M a n d z i u k J., Biblia w ksi´gozbiorach Êlàskiego duchowieƒstwa diecezjalnego w XVII w. Sobótka 56: 2001, s. 515-530.
M a n d z i u k J., Biblioteka przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie. RB 20: 1976, z.
1-2, s. 27-78; z. 3-4, s. 579-660.
256
3/04/2006
20:01
Page 256
KS. JÓZEF MANDZIUK
[30]
M a n d z i u k J., Biblioteka przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie wyrazem kultury
duchowieƒstwa Êlàskiego. W: Teologia naukà o Bogu. Kraków 1977, s. 585-593.
M a n d z i u k J., Biogramy Êlàskich bibliofilów duchownych XVII wieku.
SChr 11: 2004, nr 2, s. 245-272.
M a n d z i u k J., Biskup Jakub Salza bezradny adwersarz luteranizmu. Jak
byç cz∏owiekiem? 2005, nr 69, s. 20.
M a n d z i u k J., Biskup Jan V Turzo i poczàtek roz∏amu wyznaniowego na
Âlàsku. Jak byç cz∏owiekiem? 2004, nr 65, s. 20-21.
M a n d z i u k J., Diecezja wroc∏awska w XVII wieku. CS 17: 1985, s. 335-342.
M a n d z i u k J., Drukarz Adam Dyon na us∏ugach luteranizmu. Jak byç
cz∏owiekiem? 2005, nr 68 s. 14-15.
M a n d z i u k J., Duchowni bibliofile na Âlàsku w XVII wieku. Sobótka 42:
2987, s. 199-221.
M a n d z i u k J., Dzia∏alnoÊç koÊcielna Jana V Turzo biskupa wroc∏awskiego
(1506-1520). CS 10: 1978, s. 97-119.
M a n d z i u k J., Dzieje opactwa cysterskiego w Krzeszowie. N 39: 1996, nr 41,
s. III-IV, wk∏. legn.
M a n d z i u k J., Dzie∏a z zakresu patrystyki w bibliotece parafialnej przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie. W: Teologia antropologia. Kraków 1971, s. 333-335.
M a n d z i u k J., Erazmiana w Bibliotece Parafialnej w Nysie. RB 22: 1978, z.
3-4, s. 407-422.
M a n d z i u k J., Franciszkanie konwentualni we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1997.
M a n d z i u k J., Gebauer Piotr. W: EK. T. 5. Lublin 1989, szp. 923.
M a n d z i u k J., Gerstmann Marcin. W: EK. T. 5. Lublin 1989, szp. 1023.
M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 2. Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji 1520-1742. Warszawa 1995.
M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 5. Tablice chronologiczne. Warszawa 2000.
M a n d z i u k J., Jan V Turzo i poczàtek roz∏amu wyznaniowego na Âlàsku. Jak
byç cz∏owiekiem? 2004, nr 65, s. 20-21. – To˝. GN 82: 2005, nr 1, s. VII, wk∏. wroc∏.
M a n d z i u k J., KaraÊ Kasper. W: EK. T. 8. Lublin 2000, szp. 769-770.
M a n d z i u k J., Karol Ferdynand Waza. W: EK. T. 8. Lublin 2000, s. 876.
M a n d z i u k J., Karol Franciszek Neander – biskup sufragan wroc∏awski
(1626-1993). CS 12: 1980, s. 167-190.
M a n d z i u k J., Karol Franciszek Neander biskup sufragan wroc∏awski
(1626-1693) i jego ksi´gozbiór. Warszawa 1984, mps.
M a n d z i u k J., Kasper z ¸agowa. EK. T. 8. Lublin 2000, szp. 953.
M a n d z i u k J., KoÊció∏ katolicki na Âlàsku pod panowaniem habsburskim.
SChr 1: 1994, nr 1, s. 65-83.
M a n d z i u k J., KoÊció∏ katolicki na Âlàsku po wojnie 30-letniej. SChr 8:
2001, nr 1, s. 81-87. – To˝. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a katolickiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 78-82.
[31]
3/04/2006
20:01
Page 257
257
M a n d z i u k J., KoÊció∏ Panny Maryi ¸askawej w Krzeszowie. N 37: 1997, nr
10, s. II, wk∏. legn.
M a n d z i u k J., Krautwald Walenty. W: EK. T. 9. Lublin 2002, szp. 1233.
M a n d z i u k J., Ks. Jan Hess – „wroc∏awski Luter”. Jak byç cz∏owiekiem?
2004, nr 66, s. 12-13, 15.
M a n d z i u k J., Ksià˝´ Fryderyk II legnicko-brzeski zdeklarowany zwolennik
luteranizmu. Jak byç cz∏owiekiem? 2005, nr 71, s. 16-17.
M a n d z i u k J., Ksià˝´ Jan II Dobry a nawa∏nica luteranizmu na Górnym
Âlàsku. Jak byç cz∏owiekiem? 2005, nr 72 s. 20-21.
M a n d z i u k J., Ksià˝ka patrystyczna w ksi´gozbiorach Êlàskiego duchowieƒstwa diecezjalnego w XVII w. RB 32: 1988, z. 1-2, s. 163-184.
M a n d z i u k J., Ksi´gi metrykalne z województwa jeleniogórskiego w Archiwum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. PDP 16: 1985 s. 199-205.
M a n d z i u k J., Ksi´gozbiór Antoniego Erazma Reitlingera (1645-1707), kanonika wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej. SChr 9: 2002, nr 1, s. 185-204.
M a n d z i u k J., Ksi´gozbiór Karola Franciszka Neandra biskupa sufragana
wroc∏awskiego (1626-1693). Analiza zawartoÊci. W: MV, s. 179-236.
M a n d z i u k J., Kult Maryjny we Wroc∏awiu. Warszawa 1997.
M a n d z i u k J., Kult Matki Bo˝ej ¸askawej w Krzeszowie. SChr 4: 1997, nr
1, s. 13-25.
M a n d z i u k J., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu na Âlàsku w okresie reformacji protestanckiej i reformy katolickiej. W: W blasku Eucharystii. Red. I. D e c.
Wroc∏aw 1996, s. 55-74.
M a n d z i u k J. Kult Êw. Józefa w Krzeszowie w okresie rekatolicyzacji Âlàska.
W: W kr´gu chrzeÊcijaƒskiego or´dzia moralnego. Red. M. B i s k u p. T. R er o ƒ. Wroc∏aw 2000. s. 775-784.
M a n d z i u k J., Leuderode Jan. W: EK. T. 10. Lb 2004, szp. 878.
M a n d z i u k J., Liesch Jan Baltazar. W: EK. Lb 2004, szp. 1033.
M a n d z i u k J., Madonna Wroc∏awska. N˚ 1: 1983, nr 13, s. 7.
M a n d z i u k J., Mauzoleum Piastów w Krzeszowie. N 37: 1997, nr 6, s. II,
wk∏. legn.
M a n d z i u k J., Monstrancja w formie Drzewa Jessego. Polska 1977, nr 12,
s. 34-37.
M a n d z i u k J., Muzykalia w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. W: Konferencja naukowa: „Tradycje Êlàskiej kultury muzycznej”. III. 25-26 marca 1980 r.
Wroc∏aw 1981, s. 169-174.
M a n d z i u k J., Nabytki inkunabu∏ów w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu.
RB 23: 1979, z. 2, s. 279-303.
M a n d z i u k J., Nysa jako oÊrodek kultury w XVI i XVII wieku. CS 8: 1976,
s. 73-95.
M a n d z i u k J., Obraz Sobieskiego w katedrze wroc∏awskiej. GNiedz 38:
1986, nr 1, s. 2.
258
3/04/2006
20:01
Page 258
KS. JÓZEF MANDZIUK
[32]
M a n d z i u k J., Opieka spo∏eczna KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku do czasów pruskich (1742). RS 8: 2001 [druk: 2004], s. 129-166.
M a n d z i u k J., Polskie duchowieƒstwo parafialne [szczególnie Êlàskie] doby
potrydenckiej. W: Studia z dziejów kultury i mentalnoÊci czasów nowo˝ytnych.
Red. K. M a t w i j o w s k i, B. R o k. Wroc∏aw 1993, s. 33-40.
M a n d z i u k J., Postawa króla Ferdynanda I Habsburga wobec Êlàskich
ruchów reformacyjnych. Jak byç cz∏owiekiem? 2005, nr 70, s. 18-19.
M a n d z i u k J., Prälaten als Büchernarren. Ein Beitrag zur Bildung das
höheren schlesischen Klerus im 17. Jahrhundert. ASKG 45: 1987, s. 105-115.
M a n d z i u k J., Rola KoÊcio∏a katolickiego w szerzeniu oÊwiaty na Âlàsku do
czasów pruskich. CS 14: 1982, s. 159-173.
M a n d z i u k J., Sanktuaria Maryjne na Dolnym Âlàsku. DÂl 4: 1997, s. 58-73.
M a n d z i u k J., Sanktuaria Maryjne w archidiecezji wroc∏awskiej. STV 27:
1989, nr 1, s. 230-246.
M a n d z i u k J., Stare druki w ksi´gozbiorach koÊcielnych na Âlàsku. W: Starodruki cenne ksi´gozbioru Biblioteki G∏ównej PWT i MWSD we Wroc∏awiu.
Wroc∏aw 1993, s. 11-30.
M a n d z i u k J., Âlàskie duchowieƒstwo diecezjalne a ksià˝ka protestancka
w XVI i XVII wieku. RB 36: 1992, z. 1-2, s. 139-162.
M a n d z i u k J., Uczestnicy wroc∏awskiej dysputy religijnej z 1524 r. Jak byç
cz∏owiekiem? 2004, nr 67, s. 17-18.
M a n d z i u k J., Urszulanki czarne we Wroc∏awiu do XX wieku. w: ˚yjemy
dla Pana. Red. M. R o s i k. Wroc∏aw 2005, s. 393-403.
M a n d z i u k J., Wroc∏awskie ksi´gi liturgiczne. PK 34: 1991, nr 3-4,
s. 193-202.
M a n d z i u k J., Zainteresowania bibliofilskie Ignacego Ferdynanda Richtera
von Hartenberg (1628-1667), dziekana wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej. RB 49:
2005 s. 339-357.
M a n d z i u k J., Zainteresowania bibliofilskie Karola Franciszka Neandra biskupa sufragana wroc∏awskiego (1626-1693). RB 28: 1984, z. 1-2, s. 107-151.
M a n d z i u k J., Zainteresowania literaturà liturgicznà wÊród Êlàskiego duchowieƒstwa diecezjalnego w XVII w. PK 34: 1991, nr 1-2, s. 135-149.
M a n d z i u k J., Zbiory kazaƒ w bibliotekach Êlàskiego duchowieƒstwa diecezjalnego w XVII wieku. SChr 10: 2003, nr 1, s. 53-80.
M a n d z i u k J., Zbiór t∏oków piecz´tnych biskupów wroc∏awskich w Archiwum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. ABMK 33: 1976, s. 225-231.
M a n d z i u k J., Zbiór t∏oków piecz´tnych instytucji koÊcielnych i osób duchownych w Archiwum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. ARMK 37: 1978,
s. 221-232.
M a n d z i u k J., Z dziejów Krzeszowa. DPZ 48: 1997, s. 96-112.
M a n d z i u k J., P a t e r J., Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej
w archidiecezji wroc∏awskiej. T. 1-2. Wroc∏aw 1982.
[33]
3/04/2006
20:01
Page 259
259
M a n k o - M a t y s i a k A., Angelus Silesius und die schlesiche Mystik.
ASKG 55:1997, s. 241-256.
M a n n G., Wallenstein. Frankfurt am M. 1971.
M a r c o l A., Z dziejów Domu Ksi´˝y Emerytów w Nysie. STHSO 4: 1974,
s. 107-116.
M a r k s L., Geschichte des katholischen Schullehrer-Seminars zu Breslau.
Breslau 1865.
M a r o ƒ F., KoÊció∏ na Górnym Âlàsku w pierwszej po∏owie XVII wieku.
ÂSHT 12: 1979, s. 209-263.
M a r o ƒ F., Parafia górnoÊlàska w pierwszym çwierçwieczu XVIII wieku.
ÂSHT 5: 1972, s. 151-225.
M a s e r E. M., Rottmayrs Entwürfe für die Jesuitenkirche in Breslau. MIÖG
1973, s. 5-17.
M a t u s i k L., Na marginesie handlu odpustami w okresie przedreformacyjnym na Âlàsku. Sobótka 23: 1968, s. 371-386.
M a t u s i k L., Âlàskie kontakty póênohusyckie i brackie do r. 1548. W: Studia
z dziejów polskich i czechos∏owackich. Red. E. i K. M a l e c z y ƒ s c y. T. 1. Wroc∏aw 1960, s. 183-223.
M a t w i j o w s k i K., Badania nad dziejami pietyzmu na Âlàsku. W: Studia
i materia∏y êród∏owe z dziejów nowo˝ytnych. Red. T e n ˝ e. Wroc∏aw 1993, s. 45-54.
M a t w i j o w s k i K., Poczàtki reformy katolickiej i czynniki jà kszta∏tujàce.
W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w ij o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 72-77.
M a t w i j o w s k i K., Poglàdy i formacja duchowa Êlàskich pietystów. W:
SDKM, s. 67-74.
M a t w i j o w s k i K., Przed kryzysem i poczàtki odrodzenia. W: Studia z dziejów KoÊcio∏a katolickiego w Legnicy. Red. B. Rok. Legnica 1997.
M a t w i j o w s k i K., UroczystoÊci, obchody i widowiska w barokowym Wroc∏awiu. Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1969.
M a t w i j o w s k i K., Z dzia∏alnoÊci pietystów w ksi´stwie cieszyƒskim. Sobótka 27: 1972, s. 237-261.
M a t w i j o w s k i K., Z dziejów bractwa kurkowego w Lubaniu w XVI-XVIII w. AUWr 108. Historia 16. Wroc∏aw 1969, s. 65-83.
M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku. Sobótka 59:2004,
s. 303-309.
M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku (oddzia∏ywanie oÊrodka
hallskiego na oÊwiat´ na Âlàsku). Sobótka 39: 1984, s. 539-545.
M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku (oddzia∏ywanie oÊrodka
hallskiego na Êlàskich protestantów). Sobótka 37: 1982, s. 541-550.
M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku ze szczególnym uwzgl´dnieniem Ziemi OleÊnickiej. W: Millenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c.
Opole 2000, s. 147-154.
260
3/04/2006
20:01
Page 260
KS. JÓZEF MANDZIUK
[34]
M a t w i j o w s k i K., Z dziejów protestantyzmu w O∏awie. AUWr, Historia
52, Wroc∏aw 1985, s. 41-54.
M a t z k e J., Der selige Johannes Sarkander. Königstein 1961.
M a z e k D., Bonifraterskie zasady opieki nad ubogimi i chorymi psychicznie
w XVII i XVIII w. W: Mi∏osierdzie i opieka spo∏eczna w ideologii, normach post´powania i praktyce spo∏ecznoÊci wyznaniowych w Rzeczpospolitej XVI-XVIII wieku. Red. U. A u g u s t y n i a k, A. K a r p i ƒ s k i. Warszawa 1999, s. 187-194.
[Cieszyn].
M a z u r Z., Przyczynki do historii klasztoru dominikaƒskiego w Lewinie Brzeskim. AUWr 126. Historia. 19: 1970, s. 121-149.
M e e r A., Die Orden Ursulinerinnen in Schlesien. Breslau 1878.
M e i s t e r F., Beiträge zur Geschichte des Gymnasiums zu St. Elisabeth. Breslau 1903.
M e n z e l B. F., Die schlesischen Barockkirchen und die Dientzendorf. Schlesien 11: 1966, s. 129-138.
M e y e r A., Zur Geschichte der Gegenreformation in Schlesien. Aus vatikanische Quellen. ZGS 38: 1904. s. 343-361.
M e y e r D., Der Einfluss des hallschen Pietismus auf Schlesien. Hellesche
Forschungen 1: 1998, s. 223-227.
M e y e r D., Der Pietismus und die katholische Kirche in Schlesien. W:
Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r,
R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 557-576.
M e y e r D., Die Reformation in Schlesien in der evangelischen Geschichtsschreibung nach 1945. ASKG 58: 2000, s. 53-68.
M i c h a e l E., Die schlesische Dorfschule im 16. Jahrhundert. ZGS 63: 1929,
s. 227-261.
M i c h e j d a K., Dzieje KoÊcio∏a ewangelickiego w Ksi´stwie Cieszyƒskim (od
Reformacji do roku 1909). W: Z historii KoÊcio∏a ewangelickiego na Âlàsku Cieszyƒskim. Katowice 1992, s. 173-256.
M i k u d a B., Ein schwieriges Erbe? Polnische Forschungen zur schlesischen
Kunst der Barockzeit seit 1945. JSFWUB 28: 1987, s. 179-242.
M i k u d a B., Josephskult und Josephsikonographie im österreichlich-schlesischen Gebiet. ASKG 44: 1986, s. 93-106.
M i k u d a B., „Pietas Austriaca“. Zum Freskenzyklus Michael Willmanns
und zur Josephsverehrung in Grüssau. ZfO 34: 1985, s. 48-66.
M i n k i e w i c z J., Polacy w Legnickiej Akademii Rycerskiej w latach 17081811. SL 4: 1967, s. 117-131.
M o o r J., Der Österreichische Antheil der Diözese Breslau nach den Visitationsberichten den XVI und XVII Jahrhundert. ZGÖSch 20: 1930-1933, s. 138-172.
M o r e l o w s k i M., Rozkwit baroku na Âlàsku 1650-1750. Wroc∏aw 1952.
M o r g e n b e s s e r M., Geschichte der evangelischen Haupt -und Pfarrkirche zu St. Bernardin in Breslau. Breslau 1938.
[35]
3/04/2006
20:01
Page 261
261
M o s b a c h A., D. Wahl d. elfjährigen Prinzen Karl Ferdinand z. Bischof v.
Breslau 1625. Breslau 1871.
M r ó w c z y ƒ s k i G. P., Synod wroc∏awski ksićia biskupa Karola Ferdynanda Wazy z 1653 roku. Wroc∏aw 1992, mps.
M ü l l e r A., Das Testament des Bischofs Baltasar von Promnitz. NJB 1921,
s. 10-13.
M ü l l e r A., Der Domdeckant Valentin Hahn und andere Neisser in Prag.
ASKG 10: 1952, s. 106-120.
M ü l l e r A., Der Fall Klostergrab. ASKG 9: 1951, s. 59-73.
M ü l l e r A., Der Hesse Johannes Leuderode (1592-1665) als Domherr in
Breslau und Stiftsherr in Schlesien. ASKG 35: 1977, s. 103-114.
M ü l l e r A., Die Anfänge der Dorfschule im Neisser Lande (16. Jahrhundert). NPhB 1935, s. 38-48.
M ü l l e r A., Die ehemalige Johannes-Pfarrkirche in Alystadt-Neisse. NPhB
1938, s. 121-135.
M ü l l e r A., Die Pfarrer von Neisse. Ein Beitrag zur schlesischen Presbiteriologie. ASKG 14: 1956, s. 59-105.
M ü l l e r A., Hochschüler aus dem Fürstentum Neisse auf der Wiener Universität. NJB 1939, s. 95 nn.
M ü l l e r A., Lebensbilder schlesischer Jesuitenmissionare im 17. und 18.
Jahrhundert. ASKG 43: 1985, s. 165-220.
M ü l l e r A., Ost- und Westdeutsche und Nordländer auf der Akademie in
Olmütz von 1576-1630. ASKG 15: 1957, s. 189-199.
M ü l l e r A., Schlesier auf der Akademie in Ölmutz von 1632-1670. ASKG
12: 1954, s. 61-111.
M ü l l e r A., Schlesier auf der Hochschule in Leiden (1597-1742). ASKG 17:
1959, s. 164-205.
M ü l l e r A., Schlesier des Fürstentums Neisse auf der Jesuiten Akademie in
Ölmutz von 1632-1670. ASKG 13: 1955, s. 157-171.
M ü n c h G., Charlotte von Liegnitz, Brieg und Wohlau, die Schwester des
letzten Piasten. ASKG 10: 1950, s. 148-188; 11: 1953, s. 127-168; 12: 1954,
s. 112-169; 13: 1955, s. 172-227.
M ü n c h G., Das Heinrichauer Chorgestühl. Schlesien 4: 1959, s. 201-207.
M ü n c h G., Das letze Lebensjahr des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von
Pfalz-Neuburg (1683-1732). ASKG 22: 1964, s. 311-315.
M ü n c h G., Franz Ludwig v. Pfalz-Neuburg. W: LThK 4: 1960, szp. 240.
M ü n c h G., Wahlstatt, Schlesiens barockes Ehrenmal. ASKG 14: 1956,
s. 174-190.
M u s i o ∏ L., PolskoÊç w protoko∏ach wizytacji koÊcielnych archidiakonatu
wroc∏awskiego z XVII wieku. Katowice 1936.
N ä g e l e A., Der Breslauer Fürstbischof Andreas von Jerin von Riedlingen
(1540-1596). Mainz 1911.
262
3/04/2006
20:01
Page 262
KS. JÓZEF MANDZIUK
[36]
N i e d z i e l a M., Klasztor Dominikanów we Wroc∏awiu w dobie reformacji
i kontrreformacji. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej.
Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 198-208.
N i e d z i e l a M., Polonizacja klasztoru dominikanów we Wroc∏awiu w latach
1606-1609. Sobótka 28: 1973, s. 441-451.
N i e d z i e l a M., PrzejÊcie dominikaƒskich klasztorów Êlàskich z prowincji polskiej do czeskiej w pierwszych latach XVIII w. Sobótka 39: 1984
s. 635-639.
N i e d z i e l a M., Przyczynek do dziejów walki o polskoÊç Wroc∏awia w pierwszym dziesićioleciu XVII wieku. Sobótka 27: 1972, s. 451-467.
N i e d z i e l a M., Stosunek spo∏eczeƒstwa wroc∏awskiego do B∏. Czes∏awa
w XVI-XX wieku. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Wroc∏aw 2000, s. 363-373.
N i e s z w i e c R., Kapitu∏a kolegiacka w Opolu w okresie panowania Habsburgów (1532-1742). Opole 2003, mps.
N o w a c k A., Das tragische Ende des Abtes Martin Clave von Grüssau. SchP
1921, nr 42, s. 9-11.
N o w a c k A., Der älteste Visitationsberichte über die Breslauer Kathedrale,
Kreuzkirche und St. Ägidius vom Jahre 1580. ASKG 1: 1936, s. 80-97.
N o w a c k A., Die Bergkapelle zur Schmerzhaften Muttergottes bei Neustadt
OS. Neustadt 1924.
N o w a c k A., Die Priester der Ziesterzienserabtei Rauden O. S. 1682-1810.
Breslau 1935.
N o w a c k A., Franziskanerkloster St. Josef im Walde bei Neustadt OS. Neustadt 1920.
N o w a c k A., Friedrich August II., Kurfürst von Sachsen und erwählter König
von Polen in Deutsch Piekar. Obeschlesien 1902, s. 105-107.
N o w a c k A., Geschichte der Landpfarreien des Archipresbyterates Sohrau
O. S. Oppeln 1912.
N o w a c k A., KoÊció∏ Farny pod wezwaniem Êw. Âw. Filipa i Jakuba. ˚ory
1992 [t∏um. z j. niem. z 1900 r.]
N o w a c k A., Schlesische Wallfahrtsorte älterer und neurer Zeit im Erzbistum
Breslau. Breslau 1937.
N o w a k L., Katolickie ksià˝ki z Polski w okresie rekatolicyzacji na Âlàsku. 7:
1984, s. 207-228; 18: 1985, s. 209-228.
N o w a k L., Ks. Mateusz Skupieƒ, Êlàski kaznodzieja XVII wieku. Wroc∏aw
1972, mps.
N o w a k R., Die Willmann-Fresken im Abspalast von Kloster Leubus in
Schlesien. ZfO 36: 1987, s. 75-94.
N o w i ƒ s k i Cz., ˚ywienie s∏u˝by w folwarkach biskupstwa wroc∏awskiego
w drugiej po∏owie XVII wieku. Opole 1968.
[37]
3/04/2006
20:01
Page 263
263
Oberschlesische Dichter und Gelehrte vom Humanismus bis zum Barock.
Red. G. K o s e l l e k. Bielefeld 2000.
O g r o d z i ƒ s k i W., Dzieje piÊmiennictwa Êlàskiego. Do druku przyg. L. B r o˝ e k, Z. H i e r o w s k i. Katowice 1965.
O k o ƒ J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII w. Wroc∏aw 1970.
O k ó l s k a H., S m o l a k M., M r o z o w s k a D., Mauzolea piastowskie na
Âlàsku. Wroc∏aw 1993.
Ornamenta Silesia. Red. M. S t a r z e w s k a. Wroc∏aw 2000.
O r z e c h o w s k i K., Franciszek Ludwik Neuburski – biskup i Êlàski mà˝ stanu. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1992, s. 33-38.
O r z e c h o w s k i K., Miejsce i rola protestantów w dziejach Êlàskich zgromadzeƒ stanowych. Sobótka 39; 1985, s. 531-538.
O s i e c k i M., Zakon i klasztor cystersów w Rudach Wielkich 1258-1810.
KrRz 1984 nr 1, s. 345-356.
O s t r o w s k a D., Rzeêba portretowa na Âlàsku od polowy XVII do po∏owy
XVIII wieku. RSÂl 12: 1979, s. 29-52.
O s t r o w s k i W., Wiejskie szkolnictwo parafialne na Âlàsku w drugiej [po∏owie XVII wieku (w Êwietle wizytacji koÊcielnych). Wroc∏aw 1971.
O t t o K., Über die Wahl Jacobs von Salza zum Bischof von Breslau und die
derselben unmittelbar solgenden Ereignisse. ZGS 11: 1872, s. 303-327.
P a c h M., Przybycie Kapucynów na Dolny Âlàsk w XVII wieku. W: Zakon
Braci Mniejszych Kapucynów na Dolnym Âlàsku i we Wroc∏awiu. Red. M o d e ls k i B., S a r n a K., Z a t h e y B., 1996, s. 9-17.
P a n f i l T., Jerin Andrzej. W: EK, t. 7, szp. 1184.
P a r e t F., Der Einfluss der Reformation auf die Armenpflege. Stuttgart 1896.
P a s h o n A., Hernhuci i ich gminy na Âlàsku ze szczególnym uwzgl´dnieniem
Paw∏owiczek. Wroc∏aw 1984, mps.
P a s ∏ a w s k a J., Z dziejów biblioteki Êw. Krzysztofa we Wroc∏awiu (do koƒca
XVII w.). Sobótka 21: 1966 nr 2 s. 269-275.
P a s ∏ a w s k a J., Z dziejów polskoÊci koÊcio∏a Êw. Krzysztofa we Wroc∏awiu.
Sobótka 16: 1962, s. 265-266.
P a t e r J., Eklezjologia Jana Schefflera (1624-1677). W: S∏u˝cie Panu z weselem. Red. I. D e c. T. 1. Wroc∏aw 2000, s. 195-214.
P a t e r J., Eliasz Daniel Sommerfeld sufragan wroc∏awski (1681-1742). W:
MV, s. 265-282.
P a t e r J., Diecezja wroc∏awska w XVIII w. Sobótka 41: 1986, s. 619-630.
P a t e r J., Kaplica elektorska w archikatedrze wroc∏awskiej. N˚ 6: 1988, nr
18, s. 4-5.
P a t e r J., Kaplica Êw. El˝biety w katedrze wroc∏awskiej. N˚ 6: 1988, nr 5,
s. 12-13.
264
3/04/2006
20:01
Page 264
KS. JÓZEF MANDZIUK
[38]
P a t e r J., Mćzennik konfesjona∏u ks. Andrzej Faulhaber (1713-1757). N˚ 4:
1986, nr 10, s. 4-5.
P a t e r J., Powtórny pochówek Willmanna. N˚ 8: 1990, nr 6, s. 2.
P a t e r J., Rola pielgrzymek w rozwoju religijnoÊci wiernych na Âlàsku. W: Milenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 129-145.
P a t e r J., Seria: Z dziejów KoÊcio∏a wroc∏awskiego. N˚ 12: 1994: Rozwór
protestantyzmu na Âlàsku, nr 7, s. 15-16; Reforma katolicka KoÊcio∏a, nr 8, s. 19;
Rekatolicyzacja na Âlàsku, nr 9, s. 17.
P a t e r J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i rola
KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw
2001, s. 223-232.
P a t e r J., „Âlàski Hipokrates” Leopold Wilhelm Tharoul (1640-1720). N˚ 4:
1986, nr 23, s. 10-11.
P a t e r J., Zagro˝enia KoÊcio∏a katolickiego przez reformacje na Âlàsku. W:
Rola zakonu jezuitów w rozwoju kultury Êlàskiej. Wroc∏aw 1993, s. 5-12.
P a t z a k B., Das ehemalige Augustiner-Chorherrenstift auf dem Sande zu
Breslau. ZGS 51: 1917, s. 92-103.
P a t z a k B., Die Jesuitenbauten in Breslau und ihre Architekten. Strassburg
1918.
P a t z a k B., Die Pfarr- und Wallfahrtskirche zu Wartha in Schlesien. ZGS 50:
1916, s. 197-212.
P a t z e l t H., Die Pietismus in Tescher Schlesien 1709-1730. Göttingen 1969.
P a t z e l t H., Geschichte der evangelischen Kirche in Österreichischen Schlesien. Dülmen 1989.
P a u l i n y i O., Johann V. Turzo, Bischof von Breslau. Schlesier 4: 1931, s. 1-6.
P a u r, Zur Geschichte von Neisse in der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts.
ZGS 1: 1856, s. 95-129.
P a w l i k K., Precjoza koÊcio∏a bo˝ogrobców pw. Âwi´tych Piotra i Paw∏a
w Nysie w 1720 roku. SHTSO 20: 2000, s. 469-474.
P e t e r B., Johannes Cochläus. Ein Beitrag zur Theologie der Reformationszeit. ASKG 58: 2000, s. 185-216.
P e t r y L., Das Haus Neuburg und die Ausläufer der Gegenreformation in
Schlesien und der Pfalz. Grünstadt 1952.
P e t r y L., Das Meisteramt (1694-1732) in d. Wündenkette Franz Ludwigs v.
Pfalz-Neuburg (1664-1732). Zwischenbilanz für ein Forschungsanliegen. W: Festschrift M. Tumler OT. T. 1. Red. K. W i e s e r. Bad Godesberg 191167, s. 429-440.
P e t r y L., Die Errichtung schles. Ordensprovinzen unter Friedrich d. Gr. Der
Oberschlesier 18: 1936, s. 355-360.
P e t r y L., Georg II. der Schwarze, Herzog von Brieg (1523-1586). W: NDB 6:
1964, s. 209.
P e t r y L., Schlesische Visitationsberichte des 16. und 17. Jahrhunderts als
volkstumsgeschichtliche Quelle. ZfO 9: 1960, nr 2-3, s. 271-275.
[39]
3/04/2006
20:01
Page 265
265
P f o t e n h a u e r P., Die Kruzherren mit dem roten Stern in Schlesien. ZGS
14: 1878, z. 1, s. 52-78.
P f o t e n h a u e r P., Zur Geschichte der Weichbischöfe des Bisthums Breslau. ZGS 23: 1889, s. 241-275.
P i e c h ó w k a W., Sekret obrazu „Ukrzy˝owanie” z Bazyliki Mnicinei w Ole
snicy. N˚ 21: 2004, nr 9, s. 16-17
P i e n i o Z., Biblioteka oo. Kapucynów w Prudniku. Wroc∏aw 1990.
P i e t s c h T., Zur Geschichte der Breslauer Klaren Stiftes des jetzigen Ursulinenklosters in Breslau. Breslau 1937.
P i l c h J., Zabytki architektury dolnego Âlàska. Wroc∏aw 1978.
P i o n t e k T., Sprawy koÊcielne i ˝ycie religijne w archiprezbiteracie strzeleckim na podstawie wizytacji biskupich z lat 1679-1687. Opole 2000, mps.
P i s a r z a k M., Tradycja liturgiczna diecezji wroc∏awskiej na przyk∏adzie b∏ogos∏awienia pokarmów wielkanocnych. CS 10: 1978, s. 87-96.
P l u t a F., Nazwiska w ksi´gach chrztów z Kierpnia w powiecie prudnickim
(1655-1775). StÂ SN 26: 1974, s. 251-260.
P ∏ a z a k I., Jan Kuben – dekoracja malarska koÊcio∏a parafialnego pw. Êw.
Krzy˝a w Brzegu. ORM 5: 1972, s. 201-231.
P o k o r a J., Sztuka w s∏u˝bie Reformacji. Âlàskie ambony 1550-1650. Warszawa 1982.
P o p e k W., Barokowe o∏tarze pod wezwaniem Êw. Jadwigi, Êw. Anny i Êw. Józefa w kaplicy Êw. Jadwigi w Trzebnicy. Wroc∏aw 1988, mps.
P o Ê p i e c h R., Dzi´kczynny hymn „Te Deum” w Êlàskiej tradycji muzycznej.
W: Ut mysterium paschale vivendo exprimatur. Red. T. D o l a, R. P e r s k a ∏ a.
Opole 2000, s. 115-133.
P o Ê p i e c h TR., Die mehrstimmigen Bearbeitungen des Hymnus „Te Deum“
in der Musikaliensammlung der St. -Peter-und Paul-Kirche (Kreuzherrenkir che) in
Neisse. W: Musikgeschichte zwischen Ost- und Westeuropa. Kirchenmusik – geistliche Musik – religiöse Musik. Red. H. L o o s, K. P. K o c h. Sinzig 2002, s. 472.
P o Ê p i e c h R., Muzyka wielog∏osowa w celebracji eucharystycznej na Âlàsku
w XVII i XVIII wieku. Opole 2004.
P o ê n i a k G., Organy w archidiakonacie opolskim w II po∏owie XVII wieku
na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza. SHTSO 2: 2002, s. 293-309.
P o ê n i a k G., OrganiÊci w archidiakonacie opolskim w drugiej po∏owie
XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza. SHTSO 23: 2003, s. 331-349.
P r i t t w i t z B., Die Versuche zur Einführung der Jesuiten in Schlesien vor
dem dreissigjahrigen Kriege. ZGS 18: 1884, s. 68-89.
P r z y b y s z e w s k a G., Kult Matki Bo˝ej Bolesnej w Wa∏brzychu na tle kultu Maryjnego w Europie. Wroc∏aw 1991, mps.
P r z a ∏ a J., Sarkofagi Piastów w Brzegu i Legnicy. RSÂl 9: 1973, s. 39-65.
R a c z k o w s k i D., TwórczoÊç arytstyczna Micha∏a Willmana (1630-1706)
w Krzeszowie. Wroc∏aw 2005, mps.
266
3/04/2006
20:01
Page 266
KS. JÓZEF MANDZIUK
[40]
R a d l e r L., Das Franziskanerkloster zu Schweidnitz in der Neuzeit. ASKG
28: 1970, s. 50-77.
R a d z i e w i c z-W i n n i c k i J., Architektura organów na Âlàsku w ukszta∏towaniu przestrzennym wn´trz w okresie od wojny 30-letniej (1618-1648) do
schy∏ku XVIII w. Wr 1977.
R a k R., Die Heiligsprechung des seligen Johannes Sarkander aus Schlesien.
OJ 11: 1995, nr 11, s. 5-19.
R a k R., Kanonizacja b∏. Jana Sarkandra widziana oczyma wicepostulatora
procesu diecezjalnego. WAKat 1994, s. 379-390.
R a k R., Âw. Melchior Grodziecki na tle sytuacji religijno-spo∏ecznej XVII w.
SSHT 30: 1997, s. 103-112.
R a u b a c h S., Die reformatorische Werk des Markgrafen Georg von Brandenburg (1485-1543). CB 30: 1940, s. 8-38.
R e g u l s k a C., „Clenodia ac ornamenta ecclesiae haec erant“. O pierwotnych zasobach gotyckiego z∏otnictwa w skarbcach koÊcio∏ów na Âlàsku. RSÂl
16-1997.
R e i n k e r s J., Die Universität zu Breslau vor d. Vereinigung d. Frankfurtter
Viadrina mit d. Leopoldina. Breslau 1861.
R e i s c h Ch., Die Franziskaner im heutigen Schlesien vom Anfänge des 17.
Jahrhunderts bis zur Gegenwart. ZGS 47: 1913, s. 276-300.
R e i s c h Ch., Geschichte des St. Annaberges in Oberschlesien. Breslau
1910.
R e i s c h Ch., Kurze Geschichte der Franziskaner in Breslau. Breslau 1900.
R e i s c h Ch., Tausch des Franciscanerkonvents St. Antonius mit dem
Kloaster der Elisabethinerinnen in Breslau. FSt 1: 1914, s. 76-86.
R e u s c h l e r W., Die Sammlung Wilhelm Reuschel, ein Beitrag zur Geschichte der Barockmalerei. München 1963.
R e z e k A., Eine Unterredung der böhmischen Brüder mit Dr. Johann Hess
im Jahre 1540. ZGS 18: 1884, s. 287-295.
R h o d e G., Die Reformation in Osteuropa. ZfO 7: 1958, s. 481-500.
R i c h t e r R., Die Visitation der Johanniter-Ordens-Kommende Lossen (Kreis Brieg) im Jahre 1610. ASKG 27: 1969, s. 252-275.
R i p p e l R., Drewniany koÊció∏ Êw. Anny w Czarnowàsach. Opole 2000.
R o e s c h W., Die Geschichte der Kapelle auf der Schneekoppe im Riesengebirge und ihre Beziehungen zu dem reichsgräflichen Hause Schaffgotsch. ASKG
8: 1950, s. 105-115.
R o k B., Abraham Stanis∏aw Brzowski – dominikanin wroc∏awski. W: Ludzie
KoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw
1994, s. 58-64.
R o k B., Rola jezuitów wroc∏awskich w dysponowaniu wiernych na Êmierç
w XVIII wieku. W: Studia i materia∏y z dziejów nowo˝ytnych. Red. K. M a t w ij o w s k i. Wroc∏aw 1994, s. 113-118.
[41]
3/04/2006
20:01
Page 267
267
R o m b o w s k i A., Biblioteka kaznodziei polskiego we Wroc∏awiu [Krystiana Assiga]. PZ 1955, nr 9-12.
R o m b o w s k i A., Polacy – ewangelicy we Wroc∏awiu i okolicy. PZ 1: 1953,
nr 1-3, s. 31-63.
R o m b o w s k i A., Z historii szkolnictwa polskiego na Âlàsku od po∏owy wieku XVI do po∏owy wieku XVIII (Byczyna-Kluczbork-Wo∏czyn). Katowice 1960.
R o s e A., Bernardus Rosa von Grüssau. Stuttgart 1960.
R o s e A., Abt Heinrich Kahlert von Heinrichau (1681-1702) als Mönch im
Kloster Grüssau. ASKG 27: 1969, s. 276-279.
R o s e A., Die Abtei Grüssau. Stuttgart 1949.
R o s e A., Grüssauer Zisterzienser aus dem Eichsfeld. ASKG 28: 1970,
s. 93-108.
R o s e A., Kloster Grüssau. Stuttgart 1974.
R o s e A., Zwei Grüssauer Zisterienser aus Schnottseitten. ASKG 26: 1968,
s. 359-362.
R o s e n b e r g P., Rozwój protestantyzmu na terytorium Âlàska i Ziemi Lubuskiej. Wroc∏aw 2002, mps.
R o s p o n d S., Miko∏aj Kopernik – scholastyk wroc∏awski u Âw. Krzy˝a. Sobótka 28: 1973, s. 165-173.
R o t h e A., Schmottseiffer Priester aus dem 17. und 18. Jahrhundert. ASKG
28: 1970, s. 234-236.
R o t h k e g e l M., Ausbreitung und Verfolgung der Täufer in Schlesien.
ASKG 61: 2002, s. 149-210.
R o t h k e g e l M., Georg von Logaus Versuch der Einrichtung einer katholischen Druckerei in Breslau (1548). ASKG 60: 2002, s. 211-214.
R o t h e r C., Über die Bibliotheken des ehemaligen Minoriten und Franziskanerkloster in Glatz. Glatz 1923.
R o t t D., Wawrzyniec Korwin, wczesnorenesansowy humanista Êlàski. Katowice 1997.
R o t t D., Wawrzyniec Korwin wÊród wroc∏awskich mi∏oÊników antyku i erazmianistów. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A.
B a r c i a k. Katowice 2000, s. 193-197.
R y b a J., Die katholische Restauration in der Fürstenthümern Troppau und
Jägerndorf. ASKG 5: 1940, s. 152-186; 14: 1956, s. 153-173; 15: 1957, s. 208-229.
S a b i s c h A., Balthaser von Promnitz als Kanonikus in Breslau 1526 bis
1539. ZGS 70: 1936, s. 224-250.
S a b i s c h A., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Balthasar von
Promnitz (1539-1562). Cz. 1. Breslau 1936.
S a b i s c h A., Bistum Breslau und Erzbistum Gnesnen vor allem im 16. und
17. Jahrhunderts. ASKG 5: 1940, s. 96-141.
S a b i s c h A., Breslauer Domherrendes 16. Jahrhunderts im Umkreis ihres
Dienstes und ihrer Häuslichkeit. W: RR, s. 144-176.
268
3/04/2006
20:01
Page 268
KS. JÓZEF MANDZIUK
[42]
S a b i s c h A., Breslauer Dominsel und Stadtbefestigung im 16. Jahrhundert.
ASKG 6: 1941, s. 187-206
S a b i s c h A., Das Hirtenschreiben des Breslauer Bischofs Balthasar von
Promnitz an den Klerus und die Weihekandidaten vom Jahre 1555, seine Verunlassung und seine Folge. ASKG 8: 1950, s. 77-104.
S a b i s c h A., Der Messcanon des Breslauer Pfarrers Dr. Ambrosius Moibanus. ASKG 3: 1938, s. 98-126.
S a b i s c h A., Die Statuten des Breslauer Domkapitels und ihre Bedeutung im
16. Jahrhundert. W: FS, s. 65-84.
S a b i s c h A., Zur Geschichte des Breslauer Bischofs Balthasar von Promnitz
(1539-1962). Herkunft und Studiengang. ASKG 2: 1937, s. 101-116.
S a m u l s k i R., Die Breslauer Weihbischöfe zu ihrer Geschichte persönlichen
Zusammensetzung und Bedeutung für kirchliche Leben in Schlesien bis 1945.
Stuttgart 1964.
S a m u l s k i R., Die Neumarkter Pfarrherren von 1654-1924. ASKG 2: 1937,
s. 163-172.
S c h e i b O., Die Breslauer Disputation von 1524 als Beispiel eines frühreformatirischen Religionsgeschraches eines Doktors der Theologie. W: FS,
s. 98-106.
S c h e i b l e H., Melanchthons Beziehung zu Stadt und Bistum Breslau.
ASKG 58: 2000, s. 143-184.
S c h e n k A., Die Irrenfürsorge in der Stadt Breslau von den ältesten Zeiten
bis zur Gegenwart. ZGS 66: 1932, s. 73-114.
S c h i m m e l p h e n n i g C. A., Die evangelische Kirche im Fürstenthum
Brieg, unmittelbar nach dem 30-jährigen Kriege. ZGS 8: 1967, z. 1, s. 109-150.
S c h i m m e l p f e n n i g C., Die Jesuiten in Breslau während der ersten Jahrzehnten ihrer Niederlossung. ZGS 24: 1890, s. 177-216; 25: 1891, s. 82-103.
S c h i m m e l p h e n n i g C. A., Die Organisation der evangelischen Kirche
im Fürstenthum Brieg während des 16. Jahrhundert. ZGS 9: 1868, z. 1, s. 1-26.
S c h i m m l p f e n n i g C. A., Zur Geschichte der Pietismus in Schlesien von
1707-1740. ZGS 9: 1869, z. 2, s. 218-269.
S c h i n d l e r K., Vergessene bayerische Angelus-Silesius-Verehrer. ASKG 35:
1977, s. 141-160.
S c h i n k e P., Der Breslauer Bischof Kurfürst Franz Ludwig im Lichte zweier
Leichenreden. ASKG 13: 1955, s. 290-295.
S c h i n k e P., Der Panegyrikus des Mainzer Jesuitenkollegs auf Kurfürst Franz
Ludwig bei seiner Besitznahme von Kurmainz am 6 April 1729. ASKG 14: 1956,
s. 257-261.
S c h i n k e P, Die Jugendzeit des Fürstbischofs Kurfürst Franz Ludwig im
Licht des Neuburger Prinzenspiegels v. J. 1666. ASKG 15: 1957, s. 260-264.
Schlesische Kirchen- und Schulordnungen von Reformation bis 18. Jahrhundert. Görlitz 1938.
[43]
3/04/2006
20:01
Page 269
269
S c h m u l t e s J., Schlesische Studenten an der Universität Graz (1586-1648).
ASKG 36: 1978, s. 131-157.
S c h n ü r e n G., Katholische Kirche u. Kultur in der Barockzeit. Paderborn 1937.
S c h o l z P., Vertreibung der Bernardiner aus Liegnitz im Jahre 1524. ZGS 12:
1875, z. 2, s. 359-378.
S c h ö n a i c h G., Die Ursachen der Reformation in Schlesien. CB 19: 1928,
s. 1-42.
S c h ö n b o r n C., Beiträge zur Geschichte der Schule und des Gymnasiums
zu St. Maria Magdalena in Breslau. Breslau 1844.
S c h ö n w ä l d e r K., G u t t m a n n J. J., Geschichte des königlichen Gymnasiums zu Brieg. Breslau 1869.
S c h r a m m G., Die polnische Adel und die Reformation 1548-1607. Wiesbaden 1965.
S c h r o t t A., Das Gebetbuch in der Zeit der katholischen Restauration.
Innsbruck 1937.
S c h u l t e L., Die Exemption des Breslauer Bistums. ZGS 51: 1917, s. 1-29.
S c h u l t e s J., Schlesische Studenten an der Universität Graz (1586-1648).
ASKG 36: 1978, s. 131-157; 40: 1982, s. 105-127.
S c h u s t e r-G a w ∏ o w s k a M., Obraz Matki Boskiej Bogucickiej z koÊcio∏a parafialnego pw. Êw. Szczepana w Katowicach-Bogucicach. Badania wst´pne-wnioski konserwatorskie. W: Parafia Bogucicka. Red. W. Â i à t k i e w i c z, J.
W y c i s ∏ o. Katowice 1994, s. 105-110.
S c h u t z G., Kaspar Schenckfeld von Ossig (1489-1561). Norristown 1947.
S c h w a r z R., Breslauer Barock-Altäre. Breslau 1930.
S c h w e r d f e g e r R. E., Friedrich von Hessen-Darmstadt. Ein Beitrag zu
seinem Persönlichkeitbild anhand der Quellen im Vatikanischen Archiv. ASKG
41: 1983, s. 165-240.
S c h w e t e r J., Wallfahrtsort Wartha. Glatz 1936.
S e i d e l H., Festschrift des Staatlichen Katholischen Gymnasiums zu Neisse.
Neisse 1924.
S i e g m u n d-S c h u l t z e E., Kryptocalvinismus in d. schles. Kirchenordungen. Eigenard und Schicksal d. Calvinismus. JSFWUB 1: 1960, s. 52-68.
S i k o r s k i M., Studien zur Ikonographie der Grabkapelle des Seligen Ceslaus in Breslau. ASKG 57-48: 1989-1990, s. 311-322.
S i k o r s k i M., War der Breslauer Bischof Johannes Sitsch (1600-1608) ein
Kunstmäzen? ASKG 46: 1988, s. 77-89.
S k o b e l P., Domdechant zu Bautzen, ein schlesischer Missionar und Seelsorger während des Dreissigjährigen Krieges. ASKG 8: 1950, s. 177-180.
S k o b e l P., Innere Reformen im Convent der Magdalenklosters zu Lauben.
ASKG 7: 1949, s. 126-146.
S o b e c z k o H., Tradycje muzyczne nyskich bo˝ogrobców. W: Cz∏owiek i KoÊció∏ w dziejach. Red. J. K o p i e c. N. W i d o k. Opole 1999, s. 119-128.
270
3/04/2006
20:01
Page 270
KS. JÓZEF MANDZIUK
[44]
S o f f n e r J., Die beiden Kirchenvisitationen. SchP 1898, nr 7.
S o f f n e r J., Die Kirchen-Reduktionen in den Fürstenthümern Liegnitz-Brieg=-Wohlau nach dem Tode des Herzogs Georg Wilhelm. ZGS 20: 1886,
s. 121-156.
S o f f n e r J., Ein Briger Ordinationsregister aus der Zeit von 1564 bis 1573.
ZGS 31: 1897, s. 289-310.
S o f f n e r J., Sebastian Schleupner, Domherr und Domprediger zu Breslau,
gest. 1572. Breslau 1888.
S o f f n e r J., Zur Geschichte des schlesischen Schulwesens im 16. Jahrhundert. ZGS 19: 1885, s. 271-295.
S p i e ˝ J. A., Historiografia dominikanów Êlàskich w XVIII wieku. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 233-250.
S r o k a F., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w archidiakonacie g∏ogowskim
S t a r z e w s k a M., Pawe∏ Nitsch (1548-1609), z∏otnik wroc∏awski. RSÂl 11:
1977, s. 67-77.
S t e c k e M., Geschichte des Klosters Czarnowanz. Oppeln 1930.
S t e i n b o r n B., Malarstwo Micha∏a Willmanna (1630-1707). Wroc∏aw
1959.
S t e i n b o r n B., Malowane epitafia mieszczaƒskie na Âlàsku w latach 15201620. RSÂl 4: 1967, s. 7-133.
S t e l l e r G., Einkommen und Vorwerke des Augustinerstiftes Sagan 1543.
ASKG 28: 1970, s. 176-182.
S t e l l e r G., Fürst Lobkowitz und die Visitation im Saganer Fürstentum im
Jahre 16170. Breslau 1937.
S t e l l e r G., Graf Promnitz-Soran contra Saganer Regierung (1668-1678).
Ein Beitrag zur Geschichte des Saganer Gegenreformation. ASKG 3: 1938,
s. 172-201.
S t e p h a n B., Kloster Heinrichau und seine Kunstschätze. Breslau 1935.
S t e u d e W., Wroc∏awski organista Ambrosius Profius (1589-1661) jako edytor i wydawca muzyki wokalnej XVII wieku. W: Tradycje Êlàskiej kultury muzycznej. Red. M. Z d u n i a k i in. T. 6. Wroclaw 1992, s. 51-59.
S t ´ p o w s k i J., Póênobarokowe organy Englera w koÊciele cysterskim
w Krzeszowie. W: Organy na Âlàsku. Red. J. G e m b a l s k i. Katowice 1984,
s. 17-48.
S t ´ p o w s k i J., Zabytkowe organy w koÊciele Êw. Piotra i Paw∏a oraz w koÊciele Mariackim w Legnicy. W: ˚ycie muzyczne Legnicy XIII-XIX w. Legnica
1984, s. 121-145.
S t r n a d A., Der Kampf um ein Eligibilitätsbreve. Römische Quellen zur Breslauer Bischofswahl des Kardinals Philip Ludwig von Sinzendorf (1732). ASKG
35: 1975, s. 68-124.
[45]
3/04/2006
20:01
Page 271
271
S t r n a d A., Wahl und Informativprozess Erzherzog Leopold Wilhelms von
Oesterreich, Fürstbischof von Breslau (1656-1662). Nach römischen Quellen.
ASKG 26: 1968, s. 153-190.
S t r z a ∏ k o w s k i K., Geneza Kolegium Jezuickiego w Nysie. W: Szkice
z dziejów miasta Nysy. Nysa 1969, s. 9-29.
S t r z a ∏ k o w s k i K., Polacy z Rzeczpospolitej Polskiej w dziejach nyskiego
Carolinum. KOp 11: 1965, nr 2, s. 15-22.
S t u p p e r i c h R., Weg und Charakter d. Reformation im deutschen Osten.
Leer 1967.
S t u r m E., Der junge Zacharias Ursinus. Sein Weg vom Philippismus zum
Calvinismus. Neukirchen-Vlujin 1972.
S u b e r a I., Separatystyczne dà˝enia kapitu∏y wroc∏awskiej do uniezale˝nienia si´ od metropolii gnieênieƒskiej. PK 12: 1969, nr 1-2, s. 3-33.
S u b e r a I., Zale˝noÊç diecezji wroc∏awskiej od metropolii gnieênieƒskiej w opinii kapitu∏y wroc∏awskiej z dnia 5 czerwca 1654 roku. ACr 7: 1975, s. 359-382.
S u t o w i c z A., ˚wiat nadziei Anio∏a Âlàzaka. N˚ 20:2003, nr 6, s. 10-11.
S w a s t e k J., B∏ogos∏awiony Jan Sarkander. W: PÂw. T. 11. Warszawa 1987,
s. 101-134.
S w a s t e k J., Formacja naukowa kandydatów do kap∏aƒstwa we Wroc∏awiu
w czasach nowo˝ytnych i spór o pierwsze seminarium na ziemiach polskich. Sobótka 56: 2001, s. 547-554.
S w a s t e k J., Franciszek Ludwik. W: EK, t. 5, szp. 467.
S w a s t e k J., Fryderyk z Hesji, kard. W: EK, t. 5, szp. 742.
S w a s t e k J., Korzenie uniwersyteckiej teologii na Âlàsku do 1702 roku. W:
300 lat Wydzia∏u Teologicznego we Wroc∏awiu. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2002,
s. 15-32.
S w a s t e k J., Kult Âwi´tych w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 185-194.
S w a s t e k J., Starania i próby za∏o˝enia uczelni akademickiej na Âlàsku na
przestrzeni XVI-XVII wieku. CS 6: 1974, s. 99-113.
S w a s t e k J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce
i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i.
Wroc∏aw 2001, s. 223-232.
S z c z e c h B., KoÊció∏ Êw. Wawrzyƒca w Mikulczycach w Êwietle zapisów parafialnych po∏owy XVIII wieku. Zabrze 1995.
S z c z e c h B., Ksi´ga dochodów (urbarz) koÊcio∏a Mariackiego w Bytomiu
1500-1668. Zabrze 1995.
S z r a m e k E., Madonna Piekarska. Rozwa˝ania o obrazie Matki Boskiej
w Piekarach. W: Kalendarz Ligi Katolickiej na rok 1937, s. 33-38.
Sztuka Wroc∏awia. Red. B r o n i e w s k i T.. Z l a t M., Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1967.
272
3/04/2006
20:01
Page 272
KS. JÓZEF MANDZIUK
[46]
S z w e j k o w s k a H., Biblioteka klasztoru cysterek w Trzebnicy. Wroc∏aw
1955.
S z w e j k o w s k a H., Z dziejów biblioteki koÊcio∏a Êw. Piotra i Paw∏a w Legnicy jako Ksià˝nicy Miejskiej i Szkolnej. Sobótka 18: 1963, s. 141-176.
S z y m i k J., B∏ogos∏awiony Jan Sarkander. Cesky Tesin 1994.
Â l i z i ƒ s k i J., Z dziejów stosunku Êlàskich mas ludowych do braci czeskich
w dniach ich przeÊladowaƒ. Sobótka 8: 1953, s. 268-279.
T e i c h m a n n L., Ordensprovinzen der Franziskaner in Schlesien. ASKG
43: 1985, s. 263 n.
T h i e m A., Freier Wille bei Calvin und Cochláus. ASKG 57:1999, s. 101-144.
T. R., Geschichte des Klosters des Ursulinnen zu Schweidnitz. Breslau 1878.
T o m i c z e k J., Kult b∏ogos∏awionego Jana Sarkandra w aspekcie historycznym i pastoralnym. Âwierklany 1980, mps.
T r o s k a F., Die Bewerbung des Markgrafen Johann Albrecht von Brandenburg
um den Breslauer Bischofssitz im Jahre 111520 und 1521. ZGS 29: 1895, s. 1-34.
T r o s k a P., Die Bewerbung des Markgrafen Johann Albert von Brandenburg
um den Breslauer Bischofssitz im Jahre 1520 und 1521. ZGS 29: 1895, s. 1-34.
T ü c h l e H., Erste Versuche d. kathol. Wiederverneuerung in Schlesien. Eine
Denkschrift d. Friedrich Staphylus. W: Reformata Reformanda. Festschrift für
Hubert Jedin. Cz. 2. Münster 1965, s. 114-129.
T u r o ƒ B., Poczàtki reformacji we Wroc∏awiu. W: Reformacja na polskich
ziemiach zachodnich w 500-lecie urodzin Marcina Lutra. Red. K. B a r tk i e w i c z. Zielona Góra 1986, s. 37-47.
T u r o ƒ B., Z dziejów kancelarii biskupów wroc∏awskich w Nysie w latach
1601-1700. Sobótka 19: 1964, s. 88-96.
U n v e r r i c h t H., Johannes Nucius. Schlesier 5: 1968, s. 24-28.
U r b a n W., Abraham Ignacy Kirchner a Lilienkirch i jego ksi´gozbiór. CS 8:
1976, s. 55-76.
U r b a n W., Archidiakon Piotr Gebauer i jego biblioteka z XVII wieku. CS 9:
1977, s. 61-73.
U r b a n W., Data konsekracji biskupa Jakuba Salzy (1520-1539). CS 2: 1971,
s. 279-282.
U r b a n W., Eucharystia w Êwietle ustaw synodów wroc∏awskich. WK 3: 1948,
s. 229-235.
U r b a n W., Fundacja Jerzego Goreckiego, Êlàskiego lekarza z XVII wieku.
PK 12: 1969, nr 1-2, s. 360-365.
U r b a n W., Gotard Franciszek Schaffgotsch prepozyt kapitu∏y wroc∏awskiej
jako bibliofil XVII wieku. CS 13: 1981, s. 41-152.
U r b a n W., Jan Chryzostom Printz a Buchau i jego biblioteka z XVII w. RB
21: 1977, z. 1-2, s. 191-217.
U r b a n W., Jan Feliks Ambro˝y Pedewitz nyski bibliofil XVII wieku. RTK 3:
1957, z. 2, s. 241-260.
[47]
3/04/2006
20:01
Page 273
273
U r b a n W., Jan Leuderode i jego ksi´gozbiór z XVII wieku. Wroc∏aw 1981.
U r b a n W., Jan Scheffler, Êlàski eklezjolog XVII wieku. WK 1950, s. 30-35.
U r b a n W., Jeszcze o egzempcji diecezji wroclawskiej. PK 11:1968, nr 1-2,
s. 319-325.
U r b a n W., KoÊció∏ pod wezwaniem Êw. Jakuba w Nysie. NP 36: 1971,
s. 109-133.
U r b a n W., Ksi´gozbiór kanonika Jerzego W. Budaeusa a Lohr z 1653 r.
ABMK 43: 1981, s. 5-95.
U r b a n W., Ksi´gozbiór ksi´dza Sebastiana Schleupnera w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. RTK 7: 1960, z. 2, s. 103-117.
U r b a n W., Msza∏ z XVI wieku z Laskowic O∏awskich w j´zyku polskim.
ABMK 22: 1971, s. 289-291.
U r b a n W., Nieznane polskie teksty religijne z biblioteki Êw. Jakuba w Nysie
(z XVI w.). RBL 9: 1956, nr 1-3, s. 106-124.
U r b a n W., Przypomnienie postaci ks. Jana Schefflera. WDr 1978, nr 8,
s. 83-87.
U r b a n W., Rzymsko-katolicka parafia w GoÊcićinie na Opolszczyênie i jej
duszpasterstwo. NP 9: 1959, s. 249-293.
U r b a n W., Sebastian Ignacy Rostock biskup wroc∏awski (1664-1671) jako
zas∏u˝ony bibliofil. NP 45: 1976, s. 73-189.
U r b a n W., Statuty kapitu∏y katedralnej we Wroc∏awiu. PK 9: 1966, nr 1-2,
s. 329-354.
U r b a n W., Szkice z dziejów bibliotek kanoników kapitu∏y katedralnej we
Wroc∏awiu w XVII wieku. CS 7: 1975, s. 149-214.
U r b a n W., W sprawie Komunii Êw. Pod dwiema postaciami w diecezji wroc∏awskiej. CT 39: 1969, z. 2, s. 77-83.
U r b a n W., Zachowany r´kopis patrologiczny z ksi´gozbioru biskupa Jana
IV Rotha (1482-1506). ABMK 40: 1980, s. 179-183.
U r b a n W., Za∏o˝enie Seminarium Duchownego we Wroc∏awiu. HD 53:
1964, nr 1, s. 21-25.
U r b a n W., Zapomniany krzewiciel kultu Matki Bo˝ej na Âlàsku w XVII wieku. PPowsz Sodalis Marianus 1974, nr 1, s. 11-15.
U r b a n W., Zarys dziejów Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. W: Verbum
Crucis. Red. J. K r u c i n a. Wroc∏aw 1974, s. 89-112.
U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie legnickim w czasach nowo˝ytnych do XIX wieku. Wroc∏aw 1973.
U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opolskim i g∏ogowskim w czasach nowo˝ytnych. Cz. 1-2. Warszawa 1975.
U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie wroc∏awskim w czasach nowo˝ytnych. Warszawa 1971.
U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa pokutnego w diecezji wroc∏awskiej do
koƒca XVIII wieku. PK 7: 1964, nr 1-2, s. 201-231.
274
3/04/2006
20:01
Page 274
KS. JÓZEF MANDZIUK
[48]
U r b a n W., Z dziejów wroc∏awskich synodów. WTK 3: 1955, nr 10, s. 7; nr
13, s. 14; nr 18, s. 11; nr 23, s. 12; nr 24, s. 11.
U r b a n W., ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa ks. Jana Schefflera (1624-1677).
NP 52: 1979, s. 167-184.
V e l s e n D., Die Gegenreformation in den Fürstentümern Liegnitz-Brieg-Wohlau. Liegnitz 1931.
V ö l k e l R., Die persönliche Zusammensetzung des Neisser Kollegiatkapitels
während seiner Residenz in der Altstadt Neisse 1477-1650 an der Kollegiatskirche
SS. Johannes Ev. Et Nicolaus. W: 42. Bericht des Wissenschaft, Gesellschaft Philomatie in Neisse. 1938, s. 1-239.
W a g n e r R., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Johannes von
Sitsch (1600-1608). ASKG 4: 1939, s. 209-221.
W a g n e r O., Deutsch-evangelische und polnisch-evangelische Gemeinden
in Oberschlesien. Kattowitz 1939.
W a g n e r O., Mutterkirche viele Länder. Geschichte der evangelischen Kirche in Herzogtums Teschen 1545-1918/20. Wien 1978.
W a g n e r O., Reformation in Schlesien. Ein Beitrag zur deutschen Kirchenund Geistesgeschichte. Leer 1967.
W a g n e r O., Reformation und Orthodoxie in Ostmitteleuropa im l6. Jh. ZfO
35: 1986, s. 18-61.
W a l s c h K., Ein Schlesier an der Universität Krakau im 15. Jahrhundert. Zu
Biographie, wissenschaftlichen Intersessen und Handschriftenbesitz des Laurentius von Ratibor. ASKG 40: 1982, s. 191-206.
W a l t e r E., Der Stadthof der Abtei Trebnitz auf dem Breslauer Ritterplatz
und das Domkapitelshaus vom Jahre 1732 in der Breslauer Altstadt. JSFWUB
35: 1994, s. 230-338.
W a l t e r E., Der Bericht eines süddeutschen Bildhauers der Barockzeit über
seine Wallfahrt zum Grabe der hl. Hedwig in Trebnitz. ASKG 21: 1963, s. 282-300.
W a l t e r E., Die Jesuitenkapelle des Breslauer Domes, das Kirchlein zu St.
Veit „auf dem Thurm“ und die Marienkapelle der Jakobuskirche in Breslau.
JSFWUM 25: 1994, s. 57-68.
W a l t e r E. Die Torbogenfiguren des ehemaligen Minoritenklosters St. Dorothea in Breslau auf dem heiligen Kapellenberg in Breslau-Oswitz. JSFWUB 26:
1985, s. 299-301.
W a l t e r E., Eine wenig bekannte Abbildung des Breslauer Domes. ASKG
39: 1981, s. 257-261.
W a l t e r E., Zur Visitation der Klöster Leubus, Heinrichau, Grüssau und
Kamnenz im Jahre 1616 durch den Generalabt von Viteaux und zur Weihe des
Grüssauer Abtes Adam Wolgang im Jahre 1623 in der St. Dorotheenkirche zu
Breslau. JSFWUB 35: 1994, s. 223-229.
W a l t e r M., Z dziejów polskoÊci klasztoru cysterek w Trzebnicy w latach
1589-1741. Wroc∏aw 1957.
[49]
3/04/2006
20:01
Page 275
275
W a l t e r R., Carl Friedrich Ritter (ca 1695-1742). Ein schlesischer Klosterkomponist des 18. Jahrhunderts. MdO 12: 1992 s. 213-237.
W a l t e r R., Das doppelchörige Requiem des Breslauer Domkapellmeisters
Johann Georg Clement. ASKG 42: 1984, s. 89-112.
W a l t e r R., Das schlesische katholische Kirchenlied in der Zeit der Gegenreformation. OJ 11: 1995, s. 35-50.
W a l t e r R., Der Reisebericht des Subpriors von Strachwitz, Kloster Rauden, zum
Generalkapitel in Citeaux im Jahre 1699. W: Beiträge zur Musikgeschichte Ostmittel-,
Ost-, und Südosteuropas Edition. Red. H. U n v e r r i c h t. Sinzig 1999, s. 83-95.
W a l t e r R., Directionsstimmen in der katholischen Kirchenmusik des
17./18. Jahrhunderts, vornehmlich in der Kernländern Österreichs, Böhmen und
Schlesien. MdO 11: 1989 s. 139-152.
W a l t e r R., Johann Joseph Pohl (um 1696-1775). Ein schlesischer „Cantor“
des 18. Jahrhunderts. ASKG 60: 2002, s. 169-194.
W a l t e r R., Musikpflege in schlesischen Klöstern im 17. und 18. Jahrhundert. Schlesien 35: 1990, nr 4, s. 209-218.
W a l t e r R., Schlesische musikalische Collegia – hauptsächlich im 17./18.
Jahrhundert – im Rahmen der allgemeinen Cäcilienbrudenschaften der gesamten
katholischen Kirche. MdO 11: 1989, s. 75-138.
Wambierzyce. Jerozolima DolnoÊlàska. Wambierzyce 1948.
W a n t u ∏ a A., Poczàtki ewangelickiej organizacji koÊcielnej na Âlàsku Cieszyƒskim. W: Udzia∏ ewangelików Êlàskim w polskim ˝yciu kulturalnym. Warszawa 1974, s. 7-25.
W a n t u ∏ a A., Porzàdek Wac∏awa Adama. Poczàtki organizacji KoÊcio∏a
ewangelickiego na Âlàsku Cieszyƒskim. Warszawa 1937.
W a t t e n b a c h W., Aufzeichnungen der Franziskaner zu Ratibor. ZGS 4:
1862, s. 39-113.
W a t t e n b a c h W., Ueber der Veranlassung zum Abbruch des Vinzenzkloster vor Breslau im J. 1529. ZGS 2: 1862, s. 146-159.
W à s G., Dzieje Âlàska od 1526 do 1806 roku. W: Historia Âlàska. Red. M.
C z a p l i ƒ s k i. Wroc∏aw 2002, s. 118-248.
W à s G., KoÊció∏ wroc∏awski w okresie reformacji. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a
wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001,
s. 61-71.
W à s G., Religionsfreiheiten der schlesischen Protestanten. Die Rechtsakte
und ihre polnische Bedeutung für Schlesien. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1.
Münster-Hamburg-London 2002, s. 451-482.
W à s G., „Wyp´dzenie bernardynów z Wroc∏awia“ a poczàtek ery nowo˝ytnej
na Âlàsku. ÂlLk 4: 1922, s. 21-30.
W à s G., Zarys historii recepcji myÊli Kaspra von Schwenchfelda (1489-1561).
Sobótka 57: 2002, s. 141-154.
276
3/04/2006
20:01
Page 276
KS. JÓZEF MANDZIUK
[50]
W e i d e l K., Valentin Trozendorf. W: Schlesische Lebensbilder. T. 4. Breslau
1931, s. 980107.
W e i g e l t H., Spiritualitische Tradition im Protestantismus. Die Geschichte
des Schwenckfeldertums in Schlesien. Berlin-New York 1973.
W e n d t H., Kirchenpolitik und Stadtbefestigung in Breslau 1529-1533. ZGS
48: 1914, s. 74-88.
W i d m a n n B., Johann Nucius. Bregenz 1921.
W i d m a n n B., Johann Nucius. +1620 als Abt von Himmelwitz. Der Oberschlesier 9: 1927, s. 567-578.
W i e s z a k A., Jezuici w Opolu. WiadomoÊci z Prowincji Ma∏opolskiej TJ 7:
1957, s. 229-233.
W i ´ c e k H., Z dziejów gimnazjum piastowskiego w Brzegu. KOp 3: 1957, nr
4, s. 27-43.
W i l c z e w s k i S., Der phonetische Kursus im Fürstbischöflichen Alumnat
1616/1617. SchP 37: 1917, nr 7, s. 104-107.
W i l k K. F., Wit, misyjny biskup litewski. W: Gwiazdy katolickiej Polski. T. 1.
Miko∏ów 1938, s. 212-216.
W i l m s H., Geschichte der deutschen Dominikanerinnen 1206-1916.
Dülmen 1920.
W i m m e r R., Das osteuropäische Jesuitentheater zwischen Pädagogik, Seelsorge und Politik. ASKG 46: 1988, s. 91-118.
W i n o w s k i L., Stosunki mi´dzy biskupstwem wroc∏awskim a metropolià
gnieênieƒskà w latach 2740-1748. PZ 11: 1955, s. 613-623.
W i s z e w s k i P., Ksi´˝a w Êwiecie zakonnic. Wizytacje biskupie w opactwach
benedyktynek w Ma∏opolsce i na Âlàsku (koniec XVI-XVIII w.). NP101: 2004,
s. 239-271.
W i Ê n i e w s k a K. J., Teologia Angelusa Silesiusa (Jana Schefflera). Warszawa 1984.
W o j c i e c h o w s k i Z., Gniezno i Wroc∏aw. ZM 1951, nr 1-2, s. 1-14.
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) na ziemiach nadodrzaƒskich. Red. K.
B a r t k i e w i c z. Zielona Góra 1993.
W o j t a s M. M., Przynale˝noÊç diecezji wroc∏awskiej do prowincji gnieênieƒskiej. Spr. PAU 33: 1928, nr 3, s. 8-11.
W o l n i k F., Matka Boska Rudzka. Dzieje Sanktuarium w Rudach Wielkich.
Opole 1995.
W o l n y R., Daniel Schwarz (1628-1697) – ein schlesischer Festtags-, Wallfahrts- und Leichenprediger des Barock. ASKG 58: 2000, s. 217-226.
W o l n y R., Oberschlesische Ordensgeistliche als Barockschriftsteller in
Böhmen. ASKG 62: 2004, s. 163-178.
W o s c h J., Terytorialny rozwój w∏asnoÊci ziemskiej zakonu jezuitów na Âlàsku od XVI do XVIII wieku. SÂl SN 34: 1978, s. 11-54.
[51]
3/04/2006
20:01
Page 277
277
W ó j c i k W., Korektury rzymskie w statutach synodu diecezji wroc∏awskiej
z 1592 roku. PK 17: 1974, nr 1-2, s. 91-100.
W ó j c i k W., Przechowywanie Eucharystii na Âlàsku w XVI i XVII w. W: Pastori et Magistro. Red. A. K r u p a. Lublin 1966, s. 185-202.
W r a b e c J., Barokowe koÊcio∏y na Âlàsku w XVIII wieku. Systematyka typologiczna. Wroc∏aw 1986.
W ü n s c h T., Reformation und Gegenreformation in Oberschlesien. Berlin
1994.
W u t k e K., Der Streit um Leubus zwischen König und Herzog 1534-1564.
ZGS 33: 1899, s. 107-170.
W u t k e K., Nationale Kämpfe in Kloster Trebnitz. ZGS 24: 1890, s. 1-30; 25:
1891, s. 42-69.
W u t k e K., Schlesische Wallfahrten nach dem heiligen Lande. DuQGS 3:
1906, s. 137-178.
W u t k e K., Zur Geschichte des Herzogs Konrad IV. Senior von Öls, Bischofs
von Breslau. ZGS 44: 1910, s. 248-251.
W y ˝ g o ∏ P., Sanktuarium na Górze Êw. Anny jako miejsce kultu religijnego
na Âlàsku Opolskim w latach 1500-1983. Wroc∏aw 1992, mps.
Z a w a d z k a K., Biblioteka klasztoru dominikanów we Wroc∏awiu (12221810). W: Studia nad historià dominikanów w Polsce 1222-1972. Red. J. K ∏ oc z o w s k i. T. 2. Warszawa 1975, s. 189-389.
Z i e g l e r H., Die Gegenreformation in Schlesien. Halle 1889.
Z i m m e r m a n n E., Die Schlesische Kammer und die Reformation in
Schlesien. ASKG 14: 1956, s. 141-152.
Z i m m e r m a n n E., Simon Knobloch aus Glogau. ASKG 12: 1954, s. 263-265.
Z i m m e r m a n n G., Das Breslauer Domkapitel im Zeitalter der Reformation und Gegenreformation (1500-1600). Weimar 1938.
Z i m o l o g B., Zu dem ersten Aufenthalt des P. Dominicus Germanus de Silesia in Palästina 1631-1635. ASKG 5: 1940, s. 187-196.
Z l a t M., Âlàska rzeêba nagrobkowa XVI wieku wobec w∏oskiego renesansu.
W: Ze studiów nad sztukà XVI wieku na Âlàsku i w krajach sàsiednich. Wroc∏aw
1968, s. 17-42.
3/04/2006
20:01
Page 278
Nak∏adem
w Warszawie
ks. Józef Mandziuk
HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU
Tom I, cz´Êç 2
(1302-1417)
3/04/2006
20:01
R E C E N Z J E
Page 279
I
O M Ó W I E N I A
12 (2005) nr 2
Ks. Dariusz G ó r s k i CM, Sytuacja chrzeÊcijaƒstwa na terenach pó∏nocnej Afryki od
podbojów muzu∏maƒskich do XII wieku. Kraków 2004.
Recenzowana ksià˝ka jest rozprawà doktorskà, którà autor napisa∏ pod kierunkiem ks. dr hab. Krzysztofa KoÊcielniaka i obroni∏ na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Recenzentami rozprawy byli prof. dr hab. Janusz Danecki z Uniwersytetu Warszawskiego i doc. dr hab. Maciej Salamon z Uniwersytetu Jagielloƒskiego.
Na poczàtku, we wst´pie do swego dzie∏a, autor wyjaÊnia dlaczego wybra∏ nazw´
Afryka Pó∏nocna dla okreÊlenia terenu swych badaƒ, zaznaczajàc, i˝ termin ten w jego
pracy nie jest rozumiany w ÊciÊle geograficznym, wspó∏czesnym znaczeniu, poniewa˝
nie obejmuje on nadmorskich terenów Egiptu i Trypolitanii. Afryka Pó∏nocna, której
chrzeÊcijaƒskie dzieje bada autor, to tereny rozciàgajàce si´ od zachodniej cz´Êci pó∏nocnej Libii do Atlantyku. Autor w ten sposób przedstawia powody, które sk∏oni∏y go
do wyboru tematu pracy: „Ka˝demu turyÊcie, który przynajmniej raz w ˝yciu odwiedzi∏
t´ cz´Êç kuli ziemskiej, rzucajà si´ w oczy liczne ruiny i eksponaty przechowywane
w miejscowych muzeach Êwiadczàce o chrzeÊcijaƒskiej historii tych ziem. Z drugiej
strony teraêniejszoÊç, z którà si´ spotyka, nie zawiera najmniejszych Êladów chrzeÊcijaƒstwa – bezpoÊredniej kontynuacji przesz∏oÊci. Obecni mieszkaƒcy Maghrebu, ich
zwyczaje i wierzenia nale˝à do kr´gu kultury islamu. Konfrontujàc te dwie rzeczywistoÊci, niemal automatycznie nasuwa si´ pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy.
Dlaczego chrzeÊcijaƒstwo, które kwit∏o na tych terenach oko∏o pićiu wieków, stopniowo znikn´∏o zupe∏nie z powierzchni Maghrebu?” Do wyboru takiego tematu pracy
sk∏oni∏ autora jeszcze jeden powód, a mianowicie jego pos∏uga duszpasterska, jakà
pe∏ni w Konstantynie, w Algerii od roku 2000. Innym dodatkowym powodem podjćia
takich badaƒ by∏ brak opracowaƒ, które ca∏oÊciowo zajmowa∏y si´ problematykà zaniku chrzeÊcijaƒstwa na terenie Maghrebu, szczególnie dotkliwy jeÊli chodzi o opracowania w j´zyku polskim. We wst´pie czytamy: „Niewielu (autor niniejszej pracy doliczy∏ si´ pićiu badaczy) podj´∏o si´ próby odpowiedzi na pytanie o przyczyny zaniku
chrzeÊcijaƒstwa w Afryce Pó∏nocnej. Inni tylko przy okazji wplatali w tekst jakàÊ krótkà uwag´. Ponadto uderzajàcà cechà niektórych prac jest tendencyjnoÊç wniosków,
która posiada zwiàzek z wyznawanà przez autora religià.” Z takim stwierdzeniem nie
mo˝na si´ absolutnie zgodziç, gdy˝ autor sam ograniczy∏ liczb´ badaczy zajmujàcych
si´ tym zagadnieniem cytujàc wy∏àcznie autorów piszàcych w j´zyku francuskim i arabskim. A gdzie sà autorzy piszàcy w innych j´zykach? JeÊli zaÊ chodzi o tendencyjnoÊç
niektórych wniosków to obowiàzkiem i prawem autora pracy by∏o prowadzenie z nimi
polemiki. Do tego zagadnienia wróc´ jeszcze w dalszej cz´Êci recenzji.
280
3/04/2006
20:01
Page 280
[2]
We wst´pie autor zaznacza, i˝ êród∏a dotyczàce dziejów chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie od VII do XII wieku sà nad wyraz skàpe. JeÊli chodzi o êród∏a arabskie czytamy:
„Natomiast kronikarze arabscy, naturalnym biegiem rzeczy, koncentrowali si´ bardziej na sukcesach muzu∏maƒskich ni˝ na prezentacji stanu chrzeÊcijaƒstwa. Zatem
jest tu rzeczà paradoksalnà, ˝e g∏ównymi êród∏ami do niniejszych badaƒ sà mniejsze
lub wi´ksze wzmianki o chrzeÊcijaƒstwie Maghrebu w tekstach arabskich, rozsiane
w dzie∏ach wielu kronikarzy i prawników muzu∏maƒskich.” Nie próbuje jednak wyjaÊniç dlaczego tak si´ sta∏o. Powód takiego stanu rzeczy jest prozaiczny. Historycy muzu∏maƒscy (z wyjàtkiem al-Makriziego w Egipcie) nie byli zainteresowani historià
mniejszoÊci, w tym historià chrzeÊcijan. WiadomoÊci o nich sà okazjonalne, i dotyczà
g∏ównie napi´ç mi´dzy muzu∏manami a chrzeÊcijanami. Specjalnà kategorià tekstów,
która pozwala nam oceniç wiedz´ muzu∏manów na temat niemuzu∏manów jest literatura traktujàca o dimmich mieszkajàcych na terenie Dar al-islam. Je˝eli w opisach niemuzu∏manów mieszkajàcych poza Dar al-islam widzimy pewnà utrzymujàcà si´ ciekawoÊç, to trzeba podkreÊliç prawie kompletny brak takiej ciekawoÊci, kiedy muzu∏manie mówià lub piszà o ˝ydach lub chrzeÊcijanach jako dimmi. Bez wàtpienia, muzu∏manie chcieli si´ trzymaç oddzielnie od dimmi, którymi z zasady pogardzali, a spo∏eczne i gospodarcze problemy jakie pociàga∏a za sobà obecnoÊç dimmi na muzu∏maƒskim
terytorium tak˝e nadawa∏y pracom o dimmi pragmatyczny i utylitarny charakter. Trzeba badaç muzu∏maƒskà literatur´ prawniczà na temat post´powania z dimmi aby znaleêç jakieÊ informacje o tym co muzu∏manie wiedzieli na temat spo∏ecznoÊci chrzeÊcijaƒskich i ˝ydowskich, ich organizacji i zwyczajach. Ca∏à uwag´ skupiano na faktach
praktycznych: podatkach jakie musieli p∏aciç, zasadach jakim musieli si´ podporzàdkowaç, o chwalebnych przypadkach nawróceƒ. Dimmi byli postrzegani przez muzu∏manów w Êwietle kategorii islamskich i w Êwietle tego co muzu∏manie sàdzili o sobie;
muzu∏manie, na przyk∏ad, nie mieli prawie ˝adnej wiedzy o wewn´trznej strukturze
spo∏ecznoÊci chrzeÊcijaƒskiej i jej poglàdach ani o ró˝nicach teologicznych mi´dzy
ró˝nymi grupami chrzeÊcijan.
Praca Sytuacja chrzeÊcijaƒstwa na terenach Pólnocnej Afryki od podbojów muzu∏maƒskich do XII wieku sk∏ada si´ ze wst´pu, szeÊciu rozdzia∏ów oraz zakoƒczenia.
Uzupe∏nieniem pracy jest bibliografia, aneks zawierajàcy wykaz dynastii paƒstw pó∏nocnoafrykaƒskich oraz indeks postaci historycznych. Wszystko zajmuje 163 strony
druku. Pierwszy rozdzia∏ pt. Obraz chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie przed podbojami muzu∏maƒskimi, daje zwi´z∏y zarys dziejów chrzeÊcijaƒstwa w Pó∏nocnej Afryce w okresie
rzymskim (180-429), wandalskim (429-543) i bizantyjskim (533-698) przede wszystkim
w celu ukazania kierunków rozwoju, cech charakterystycznych i s∏aboÊci lokalnego
chrzeÊcijaƒstwa, które zawa˝y∏y na jego przysz∏oÊci i mia∏y swój udzia∏ w jego ca∏kowitym zaniku po podboju muzu∏maƒskim. Autor omawia poczàtki chrzeÊcijaƒstwa i jego
bujny rozwój w II i III w., schizm´ donatyzmu, która przez ca∏y IV w. dzieli∏a KoÊció∏
afrykaƒski, najazd Wandalów i ich rzàdy oraz rozbicie paƒstwa Wandalów przez Bizantyjczyków i odzyskanie przez nich cz´Êci Afryki pó∏nocnej. Autor pisze, i˝ panowanie wandalskie by∏o nadzwyczaj niszczàce dla instytucji KoÊcio∏a, szczególnie dla insty-
[3]
3/04/2006
20:01
Page 281
281
tucji biskupstwa. Rzàdy Wandalów doprowadzi∏y do zaniku wielu biskupstw oraz os∏abi∏y si∏´ i jednoÊç episkopatu. W tym miejscu polecam autorowi lektur´ nowych opracowaƒ (nie znalaz∏em ich w bibliografii): A. Cameron, Vandal and Byzantine Africa,
[w:] The Cambridge Ancient History, T. XIV: Late Antiquity. Empire and Successors,
A. D. 425-600, wyd. Averil Cameron, Bryan Ward-Perkins, Michael Whitby, Cambridge 2000 s. 552-569 albo bardzo ciekawy artyku∏ M. A. Tilley, The Collapse of a Collegial Church: North African Christianity in the Eve of Islam, Theological Studies 61,
2001 s. 322, które uzupe∏niajà ten temat.
Autor wspomina tak˝e zahamowanie impetu ewangelizacyjnego z pierwszych wieków chrzeÊcijaƒstwa wÊród rdzennych mieszkaƒców pó∏nocnej Afryki, którego powodem by∏y trudnoÊci wewn´trzne KoÊcio∏a afrykaƒskiego (donatyzm, arianizm Wandalów, bizantyjski monoteletyzm). Podstawowà s∏aboÊcià KoÊcio∏a afrykaƒskiego by∏a
ma∏a efektywnoÊç ewangelizacji prowadzonej wÊród Berberów. Ewangelizacja w Afryce pó∏nocnej by∏a ÊciÊle powiàzana z romanizacjà i z tego powodu nie obj´∏a ona wi´kszoÊci mas ludnoÊci autochtonicznej. Skutkiem tego by∏o s∏abe zakorzenienie KoÊcio∏a
wÊród Berberów (tylko niewielka cz´Êç tubylczej ludnoÊci przyj´∏a chrzeÊcijaƒstwo),
co w rezultacie przynios∏o póêniej ich podatnoÊç na wp∏yw islamu. Szkoda tylko, ˝e autor zaledwie zasygnalizowa∏ t´ wa˝nà kwesti´. Brakuje mi w tym rozdziale pog∏´bionej
analizy tego kluczowego dla póêniejszych dziejów KoÊcio∏a pó∏nocnoafrykaƒskiego
zjawiska i wykorzystania ustaleƒ autorów nowszych opracowaƒ angloj´zycznych jak na
przyk∏ad M. Brett, E. Fentress, The Berbers, Oxford 1996 czy B. D. Shaw, Rulers, Nomads and Christians in Roman North Africa, Aldershot 1995, a przede wszystkim
opracowaƒ najnowszych (których autor recenzowanej ksià˝ki nie móg∏ jeszcze znaç)
jak Y. Modéran, Les Maures et l’Afrique romaine (IVe-VIe siecle), Rome 2003, Vandals, Romans and Berbers: New Perspectives on Late Antique North Africa, wyd. A.
H. Merrills, Aldershot 2004 czy J. P. Conant, Staying Roman: Vandals, Moors and Byzantines in Late Antique North Africa 400-700, Harvard University Press 2004 (jeszcze nie ukaz∏a si´ drukiem). Na zakoƒczenie tego rozdzia∏u autor dokonuje oceny stanu chrzeÊcijaƒstwa w Afryce pó∏nocnej tu˝ przed najazdem Arabów. Wynika z niego,
i˝ mimo, ˝e na terenie zajmowanym przez Bizantyjczyków by∏o od 200 do 250 biskupstw, to KoÊció∏ afrykaƒski by∏ wewn´trznie podzielony, ludnoÊç berberyjska tylko
powierzchownie zromanizowana i schrystianizowana, a ca∏y region ulega∏ szybkiej
dezurbanizacji.
W rozdziale drugim pt. Geneza podbjów arabskich, autor omawia przyczyny podbojów arabskich, ich g∏ówne kierunki oraz zwraca szczególnie uwag´ na przygotowania
do ataku w kierunku Maghrebu. Geneza podbojów arabskich przedstawiona jest „tradycyjnie”, w oparciu o doÊç starà literatur´ wy∏àcznie w j´zyku francuskim (G. H. Bousquet, A. Morabia, F. Gabrieli, R. Mantran). Rzuca si´ w oczy kompletny brak wykorzystania najnowszej literatury (szczególnie w j´zyku angielskim) dotyczàcej tego wa˝nego problemu jakim by∏y podboje arabskie. W przypisach i bibliografii nie ma Êladu
po tak wa˝nych publikacjach jak P. Crone, M. Cook, Hagarism: The Making of the Islamic World, Cambridge 1977, F. Donner, The Early Islamic Conquest, Princeton
282
3/04/2006
20:01
Page 282
[4]
1981, W. E. Kaegi, Byzantium and the Early Islamic Conquests, Cambridge 1992, G.
R. Hawting, The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate, AD 661-750, London 20002 czy R. G. Hoyland, Seeing Islam as Others Saw It. A Survey and Evaluation
of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam, Princeton 1997.
Zdobycie Egiptu mia∏o kluczowe znaczenie dla losów Maghrebu. Niestety autor
opisujàc to wydarzenie nie skorzysta∏ nie tylko ze starego klasycznego opracowania tego tematu A. J. Butler, The Arab Conquest of Egypt and the Last Thirty Years of the
Roman Domination, Oxford 1902, second, amplified edition by P. M. Fraser, Oxford
1978, ale tak˝e z wielu nowszych opracowaƒ jak na przyk∏ad W. Kaegi, Egypt on the
eve of the Muslim conquest, [w:] The Cambridge History of Egypt. I: Islamic Egypt,
640-1517, Cambridge – New York 1998 s. 34-61, M. Brett, The spread of islam in
Egypt and North Africa, [w:] Northern Africa: Islam and Modernisation, wyd. M.
Brett, London 1972 s. 1-12 czy R. G. Goodchild, Byzantines, Berbers and Arabs in 7th-century Lybia, Antiquity 41, 1967 s, 115-12 (dotyczy pierwszych wypraw arabskich na
zachód od Egiptu).
Rozdzia∏ trzeci pt. Etapy podbojów muz∏maƒskich w Maghrebie, ukazuje stopniowe,
bo trwajàce 63 lata, podbijanie tego regionu i jego fatalne skutki dla chrzeÊcijaƒstwa.
Wielka szkoda, ˝e relacjonujàc przebieg tych podbojów oprócz opracowaƒ w j´zyku
francuskim, niektórych doÊç starych, autor nie wykorzysta∏ znacznie nowszych opracowaƒ angielskich i amerykaƒskich jak na przyk∏ad A. D. Taha, The Muslim Conquest
and Settlement of North Africa and Spain, London 1989, M. Brett, The Islamisation
of Marocco from the Arabs to the Almoravids, [w:] Ibn Khaldun and the Medieval
Maghrib, Aldershot 1999 czy publikacji o kapitalnym znaczeniu dla tematu swojej pracy E. Savage, A Gateway to Hell, a Gateway to Paradise. The North African Response to the Arab Conquest, Princeton 1997 oraz P. Prentz, From Roman Proconsularis
to Islamic Ifriqiyah, Goteborg 2002.
Rozdzia∏ czwarty pt. Sytuacja chrzeÊcijan w Maghrebie od podbojów muzu∏maƒskich
do XII w., ukazuje status prawno-polityczny chrzeÊcijan na podbitym terytorium
w konfrontacji z przekazem Koranu, Tradycji oraz prawa muzu∏maƒskiego. Niestety
jest to niewàtpliwie najs∏absza cz´Êç ca∏ej pracy, pe∏na ogólników, nieÊcis∏oÊci i powa˝nych luk w oczytaniu autora, szczególnie w najnowszej (i angloj´zycznej) literaturze.
Ju˝ w pierwszym podrozdziale pt. Geneza dimmih – „podopiecznych” islamu, najwczeÊniejszy przypis dotyczàcy statusu dimmich (ahl ad-dimma) na ziemiach imperium
muzu∏maƒskiego powo∏uje si´ na dwie prace K. KoÊcielniaka (mo˝na to zrozumieç,
wszak to promotor pracy) ale dlaczego nie wymienia obok choçby kilku innych prac na
ten temat, bardziej kompetentnych autorów, jak na przyk∏ad C. Cahen, Dhimma, EI2,
s. 227-231, S. D. Goitein, Minority Self-Rule and Government Control in Islam, Studia Islamica 31, 1970 s. 101-116, Noth A., Möglichkeiten und Grenzen islamischer Toleranz, Saeculum 29, 1978 s. 190-204, C. E. Bosworth, The Concept of Dhimma in
Early Islam, [w:] Christians and Jews in the Ottoman Empire, t. I, New York – London 1982 s. 37-51 czy Y. Friedman, Classification of Unbelievers in Sunni Muslim
Law and Tradition, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 22, 1998 s. 163-98. W pod-
[5]
3/04/2006
20:01
Page 283
283
rozdziale tym na s. 66 czytamy: “Traktaty prawne traktujà dimma jako za∏àcznik do
kwestii d˝ihadu. Fakt ten potwierdza Êcis∏y zwiàzek mi´dzy tymi dwoma uzupe∏niajàcymi si´ pojćiami: walkà z niemuzu∏manami i zapewnieniem bezpiecznego ˝ycia dla
tych spoÊród innowierców, którzy ˝yjà pod opiekuƒczymi skrzyd∏ami islamu. Dhimma
jest równoczeÊnie kwintesencjà d˝ihadu na tyle, ˝e prawnicy przypisujà tej „ochronie”
zaszczyt, który pozwala niewierzàcym poprzez kontakt z muzu∏manami uÊwiadomiç
sobie wartoÊci i korzyÊci prawdziwej religii i przy∏àczyç si´ do grona jej wyznawców.
Ponadto organizacja finansowa paƒstwa muzu∏maƒskiego w poczàtkowej fazie jego
istnienia opiera∏a si´ zasadniczo na dochodach, których êród∏em by∏y podbite narody.
Z tego powodu by∏o rzeczà koniecznà usankcjonowanie takiej sytuacji teorià religijnà”. Ten cytat to nie pomy∏ka, lecz dowód na to, i˝ autor nie wie o czym pisze. Ciekaw
jestem jakie muzu∏maƒskie traktaty prawne tak twierdzà, ale wydaje mi si´ i˝ ∏àczenie,
ot tak po prostu, problemu d˝ihadu, statusu prawnego dimmi i finansowej organizacji
paƒstwa muzu∏maƒskiego to karko∏omna konstrukcja, której nigdzie w litaraturze
przedmiotu nie spotka∏em. JeÊli chodzi o zagadnienie d˝ihadu w islamie polecam lektur´ artyku∏u: Roy Parviz Mottadeh, Ridwan al-Sayyid, The Idea of Jihad in Islam before the Crusades, [w:] The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World, Washington 2001 s. 23-29. Lektura ta przyniesie na pewno wićej po˝ytku
ni˝ powo∏ywanie si´ na ba∏amutnà ksià˝k´ A. Morabia.
Podrozdzia∏ pt. „Karta” Umara to wielkie nieporozumienie. Polecam autorowi wnikliwà lektur´ przynajmniej dwóch podanych artyku∏ów bowiem literatura do tego zagadnienia jest spora: A. Noth, Abgrenzungsprobleme zwischen Muslimen und Nicht-Muslimen. Die „Bedingungen Umars (‰urut al-ummariyya)” unter einem anderen
Aspekt gelesen, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 9, 1987 s. 290-315 oraz M. Cohen, What was the Pact of Umar? A Literery-Historical Study, Jerusalem Studies in
Arabic and Islam 23, 1999 s. 100-157. Gdyby autor bardzo si´ postara∏ móg∏by si´gnàç
po nieopublikowanà drukiem (ale dost´pnà) rozpraw´ doktorskà D. E. Miller, From
catalogue to codes to canon: The rise of the Petition to 'Umar among legal traditions
governing non-Muslims in medieval Islamicate societies, University of Missouri, Kansas City 2000. Dlaczego autor u˝ywa nazwy “Karta” Umara gdy w literaturze przedmiotu wyst´puje „Przymierze (Pakt) (Warunki) Umara” (Pact of Umar, Covenant of
Umar; Conditions d’Omar; Bedingungen Umars)?
W podrozdziale pt. Zobowiàzania podatkowe dimmich panuje zupe∏ny ba∏agan.
Przyznaj´ ˝e temat jest wyjàtkowo skomplikowany i sensowne przedstawienie go na 5
stronach jest zadaniem trudnym ale mo˝na by∏o zrobiç to lepiej gdyby autor porzuci∏
powo∏ywanie si´ na swój ulubiony autorytet (Alfreda Morabia, najcz´Êciej cytowany
w pracy autor zagraniczny) i inne stare autorytety (J. Wellhausen, C. H. Becker, L. Caetani, A. Fattal, A. S. Tritton). Widaç wyraênie, i˝ autor nie uwzgl´dni∏ w swoich badaniach licznych, wa˝nych opracowaƒ opublikowanych w ostatnich latach, a brak ten jest
bardzo dotkliwy, gdy˝ nowe osiàgnićia naukowe w wielu przypadkach zupe∏nie zmieni∏y poglàdy majàce dawniej prawo obywatelstwa w badaniach na temat zobowiàzaƒ
podatkowych dimmich w imperium muzu∏maƒskim. Po pierwsze, podatki p∏acone
284
3/04/2006
20:01
Page 284
[6]
przez dimmich (d˝izja i harad˝) nie by∏y jak pisze autor „niezgodne z prawem”, ale
stanowi∏y integralnà cz´Êç paktu dimma (szczególnie ten pierwszy) a ich regularne
p∏acenie zapewnia∏o dimmim ochron´ ze strony muzu∏manów. Po drugie, dla dimmich bardziej dokuczliwe by∏o pog∏ówne, bo dotyczy∏o w zasadzie wszystkich zdrowych m´˝czyzn i mia∏o Êwiadczyç o prawnej ni˝szoÊci p∏acàcego. O tym podatku i jego
ucià˝liwoÊci pisze mi´dzy E. Alshech, Islamic law, practice and legal doctrine: exempting the poor from the jizya under the Ayyubids (1171-1250), Islamic Law and Society
10 (3), 2003 s. 348-375. A˝ do koƒca panowania Omajjadów nie by∏o zresztà zró˝nicowania mi´dzy tymi dwiema formami opodatkowania o czym wspomina K. Morimoto,
The fiscal administration of Egypt in the early Islamic period, Kyoto 1981. Starajàc si´
uzasadniç mo˝liwoÊç zmiany przez w∏adze wysokoÊci podatku gruntowego wprowadzono zasad´ uzale˝niajàcà wysokoÊç opodatkowania od sposobu zdobycia kraju, czy
to przez kapitulacj´ (sulhan) lub przemoc (‘anwatan), zob. A. Noth, Zum Verhältnis
von kalifer Zentralgewalt und Provinzen in umayyadischer Zeit: die sulh’-anwa-Traditionen für Ägypten und den Iraq, Die Welt des Islams n. s. 14, 1973 s. 150-62.
Podrozdzia∏ pt. Ograniczenia „podopiecznych“, traktuje o restrykcjach jakim podlegali dimmi w paƒstwie muzu∏maƒskim. G∏ównie chodzi∏o o noszenie wyró˝niajàcego
ubioru, unikanie ostentacji w publicznym sprawowaniu kultu religijnego, o zakaz
wznoszenia nowych budowli kultowych (koÊcio∏ów, synagog) i ograniczenie si´ tylko
do reperacji tych, które ju˝ istnia∏y oraz o zakaz zatrudniania w administracji paƒstwowej. Mimo tych restrykcji dimmowie cieszyli si´ autonomià w sprawach religijnych,
podlegali w sprawach cywilnego i karnego post´powania sàdowego w∏asnemu przywódcy religijnemu a wi´kszoÊç z wymienionych wy˝ej muzu∏maƒskich przepisów dyskryminacyjnych pozostawa∏a tylko „na papierze” i nie by∏a systematycznie egzekwowana. Mimo tych restrykcji chrzeÊcijanie za panowania kalifów cieszyli si´ powa˝aniem, piastowali wysokie stanowiska dworskie i paƒstwowe (lekarze, t∏umacze, sekretarze w urz´dach centralnych), a na dworach kalifów odbywa∏y si´ publiczne dysputy
religijne z udzia∏em chrzeÊcijaƒskich autorytetów. Na s. 78 autor pisze: „... chrzeÊcijanie zu˝ywali do cna swe si∏y i Êrodki na walk´ z w∏adzami muzu∏maƒskimi, które nakazywa∏y burzenie pokàtnie zbudowanych lub odbudowywanych koÊcio∏ów. By∏a to wojna na wyczerpanie, która zawsze koƒczy∏a si´ wycofaniem chrzeÊcijaƒstwa z ziem islamu.” Stwierdzenie to ma niewiele wspólnego z prawdà historycznà, bowiem liczne
êród∏a chrzeÊcijaƒskie mówià co innego. Remonty starych koÊcio∏ów i budowa nowych
stale mia∏y miejsce w ciàgu ca∏ego okresu islamskiego, zgoda na to zale˝a∏a od dobrej
woli gubernatora lub panujàcego albo od wysokoÊci ∏apówki dla odpowiednich urz´dników.
Szkoda, i˝ w podrozdziale Egzekwowanie zobowiàzaƒ dimmich w Maghrebie, w którym autor omawia sytuacj´ chrzeÊcijan w Maghrebie po podboju muzu∏maƒskim podczas omawiania rzàdów dynastii Fatymidów nie wspomnia szerzej o dziejach tej dynastii w Afryce pó∏nocnej i jej polityce religijnej. W∏adcy tej szyickiej dynastii, która osiàgn´∏a apogeum swej pot´gi po zdobyciu Egiptu prowadzili doÊç tolerancyjnà, jak na
ówczesny islam, polityk´ wobec dimmich. Bardzo ciekawie pisze o tym H. Halm, The
[7]
3/04/2006
20:01
Page 285
285
Empire of Mahdi: The Rise of the Fatimids, Leiden 1996 czy M. Brett, The Rise of
the Fatimids. The World of the Mediterranean and the Middle East in the Fourth
Century of the Hijra / Tenth century C. E., Leiden 2001.
Rozdzia∏ piàty pt. Proces islamizacji Maghrebu, ukazuje Êrodki i metody jakie stosowali Arabowie w celu zislamizowania ludnoÊci berberyjskiej. Autor podkreÊla tu rol´
miast muzu∏maƒskich jako centrów nauki i pobo˝noÊci (al-Qayrawan, Tahrat, Fez,
Qal’a, Bigaya), oddzia∏ywanie twierdz muzu∏maƒskich (ribat) oraz rol´ misjonarzy-kaznodziejów i misjonarzy-kupców.
Rozdzia∏ szósty i ostatni pt. Przyczyny zaniku chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie, zawiera
prób´ przedstawienia na podstawie êróde∏ historycznych i archeologicznych sytuacji
pó∏nocnoafrykaƒskich chrzeÊcijan od VIII do XII w. i prezentacj´ hipotez i wniosków
na temat zaniku chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie. Autor wymienia szereg przyczyn upadku chrzeÊcijaƒstwa w Afryce Pó∏nocnej dzielàc je na kilka kategorii. Za najwa˝niejsze
uwa˝a powierzchownà romanizacj´ i powierzchownà chrystianizacj´ Berberów, silny
zwiàzek chrzeÊcijaƒstwa z j´zykiem ∏aciƒskim i zaniechanie ewangelizacji w j´zyku
berberyjskim, kryzys donatystyczny, przeÊladowania KoÊcio∏a za panowania Wandalów, brak wewn´trznej jednoÊci KoÊcio∏a oraz s∏aboÊç intelektualnà miejscowych
wspólnot chrzeÊcijaƒskich i sta∏y deficyt biskupów w okresie muzu∏maƒskim.
Integralnà cz´Êcià ka˝dej publikacji naukowej jest bibliografia. Trudno wymagaç,
aby ka˝da bibliografia dotyczàca tak obszernej dziedziny jak historia islamu w Maghrebie i sytuacja chrzeÊcijan w tym regionie by∏a wyczerpujàca i podawa∏a komplet piÊmiennictwa na dany temat. Bibliografie z regu∏y selekcjonujà i wartoÊciujà przeczytanà przez autora literatur´ przedmiotu. Odnosz´ wra˝enie, ˝e autor preferuje wy∏àcznie francuskà literatur´ przedmiotu, grzeszàcà pewnà jednostronnoÊcià, a zbywa milczeniem publikacje „nie francuskie”. W omawianej ksià˝ce wyst´pujà bardzo powa˝ne
luki jeÊli chodzi o wykorzystanie literatury przedmiotu, dotyczàce szczególnie nowszej
literatury, a szczególnie publikacji w j´zyku angielskim i niemieckim, i co szczególnie
przykre, tak˝e prac autorów polskich. Bibliografia nie uwzgl´dnia prawie zupe∏nie
prac polskich (co prawda niezbyt licznych) na temat chrzeÊcijaƒskiej Afryki pó∏nocnej
jak na przyk∏ad T. Kotula, U êróde∏ afrykaƒskiego separatyzmu w III w. n. e., Wroc∏aw
1961, Historia Afryki do poczàtków XIX wieku, Wroc∏aw 1996, J. Grzywaczewski,
ChrzeÊcijaƒstwo na wsi afrykaƒskiej w okresie patrystycznym, [w:] Ewangelizacja
w okresie patrystycznym, Lublin 1994 s. 25-37, czy dwóch bardzo wa˝nych dla tematu
pracy artyku∏ów W. Waligórskiego, WewnàtrzkoÊcielne przyczyny zaniku staro˝ytnego
KoÊcio∏a pó∏nocnoafrykaƒskiego w Êwietle literatury przedmiotu, StThV 28 (1), 1990
s. 97-127 i Zewn´trzne przyczyny upadku KoÊcio∏a w Afryce pó∏nocnej w Êwietle
wspó∏czesnej literatury przedmiotu, StThV 27 (2), 1989 s. 99-128. Brakujàce pozycje
obcoj´zyczne (tylko wa˝niejsze) wymieni∏em w trakcie recenzowania ksià˝ki.
Poszukiwania cz´sto cytowanych w pracy imion, nazw geograficznych i etnicznych
móg∏by u∏atwiç indeks, gdyby by∏ rzetelny. Niestety, indeks jest tylko jeden (nazw postaci historycznych) i nie jest on najlepszy. Razi niekonsekwencja u˝ywanych form
imion ∏aciƒskich (na jednej stronie Cyprian i Cyprianus, Jan i Joannes, Maksym i Ma-
286
3/04/2006
20:01
Page 286
[8]
ximus, Piotr i Petrus), a niekiedy nawet sprzecznoÊç z akceptowanym ususem (Quoduultdeus, kiedy u˝ywa si´ zwykle imienia Quodvultdeus, Formoz w miejsce cz´Êciej u˝ywanego Formozus).
WartoÊç ksià˝ki obni˝a z∏a redakcja, liczne literówki, omy∏ki w pisowni nazwisk, tytu∏ów utworów itp. Na przyk∏ad Suffetula (s. 29, 53, 107) zamiast Sufetula, góra Zagroz (s. 45) zamiast Góry Zagroz, malekicki patriarcha (s. 47) zamiast melkicki patriarcha, V. Cristides (s. 46) zamiast V. Christides, M. Benabbou zamiast M. Benabou,
J. Rilei-Smith zamiast J. Riley-Smith.
Na polskim rynku wydawniczym brakowa∏o do tej pory jakiejkolwiek monografii
poÊwićonej dziejom chrzeÊcijaƒstwa pó∏nocnoafrykaƒskiego po podboju arabskim.
Autor wzbogaca naszà skàpà wiedz´ o tym ciekawym, a ma∏o znanym zagadnieniu,
przy okazji przekazujàc (nie zawsze precyzyjnie) nieco wiadomoÊci o Êwiecie arabskim. Podoba mi si´ generalnie sposób i forma prezentacji. Jest to praca zwi´z∏a, napisana przejrzyÊcie, posiadajàca jasnà konstrukcj´ i logicznie przeprowadzony wywód.
Szkoda tylko, ˝e autor wykorzysta∏ wy∏àcznie francuskà i arabskà literatur´ przedmiotu, co znacznie obni˝a wartoÊç naukowà jego pracy. Jest to jednak dopiero pierwszy
etap kariery naukowej autora i ma on jeszcze szans´ nadrobienia zasygnalizowanych
w recenzji braków.
Tadeusz Go∏gowski
Georgy Joseph L a d a l. Archbishop Fulton J. Sheen. A Man for All Media. Ignatius
Press. San Francisco 2001, ss. 144.
Bogactwo ˝ycia ró˝nych codziennych struktur zawsze stanowià konkretni ludzkie,
którzy je tworzà, utrzymujà oraz ubogacajà. Oni sà ich czytelnymi albo i czasem tylko
ukrytymi bohaterami. W praktyce to faktycznie wielkie bogactwo konkretnych osób, ale
jeszcze bardziej cz´sto odniesienie ich do twórczych i bardziej obiektywnych wartoÊci
spe∏nianych w ich osobowym ˝yciu oraz ró˝norodnej dzia∏alnoÊci. Jest bowiem prawdà,
˝e tylko konkretni ludzie zawsze sà znakami realnych zachowaƒ nie tylko fizycznych, ale
zw∏aszcza etyczno-moralnych.
Prawda ta wspisuje si´ tak˝e w chrzeÊcijaƒstwo; i to we wszystkich jego nurtach. Ta
droga ziemskiego powo∏ania wyzwala wielorakie formy odpowiedzi, tak pozytywnej akceptacji jak i mo˝liwoÊci negaci czy odrzucenia. Ostatecznie powo∏anie chrzeÊcijaƒskie
jest oparte na tajemnicy chrztu Êw., ale jednoczeÊnie przybiera i osobowe specyfikacje
oraz wydoskonalenia na zadanych indywidualnych drogach powo∏ania, np. ma∏˝eƒstwo,
kap∏aƒstwo czy ˝ycie konsekrowane.
KoÊció∏ w bogactwie swych widzialnych struktur, tj. swego ziemskiego pielgrzymujàcego Cia∏a Mistycznego, czy ludu Bo˝ego Nowego Przymierza jest zawsze szczególnie
wa˝nym elementem w ca∏oÊci wspó∏czesnego ˝ycia spo∏ecznego, kulturalnego a niekiedy
nawet politycznego. Tworzà go ostatecznie konkretne ochrzczone osoby, w∏àczone twór-
[9]
3/04/2006
20:01
Page 287
287
czo w ziemskie pielgrzymowanie, tak˝e w miejscach swej pracy, wypoczynku, zamieszkania czy nauki..
Prezentowna publikacja zosta∏a w ca∏oÊci poÊwićona abp. Fulton J. Sheen. Urodzi∏
si´ on 8.05.1895 r. a Êwićenia kap∏aƒskie przyjà∏ 20.10.1919 r. Pos∏ug´ biskupa pomocniczego Nowego Jorku pe∏ni∏ w latach 1951-1966, a nast´pnie ordynariusza Rochester
w latach 1966-1969. Zmar∏ 9.12.1979 r. jako emerytowany arcybiskup tytularny Rochester. Do godnoÊci arcybiskupa wyniós∏ go papie˝ Pawe∏ VI w 1969 r.
Natomiast G. J. Ladal, autor ksià˝ki, jest przewodniczàcym „Metanoia Production
Company” oraz wspó∏za∏o˝ycielem „The Archbishop Fulton J. Sheen Foundation”. Ta
ostatnia m.in. zajmuje si´ propagowaniem jego ˝ycia i dzia∏alnoÊci. Tak˝e z powodzeniem czyni starania wokó∏ procesu beatyfikacyjnego Arcybiskupa.
Na wst´pie ksià˝ki, po objaÊnieniu interesujàcego herbu biskupiego (s. 4), podano
motto z F. J. Sheen (s. 5) oraz podzi´kowania (s. 7). Natomiast wst´p napisa∏ A. Apostoli, C. F. R. (s. 9-10).
Wa˝nym elementem treÊciowym ksià˝ki-albumu sà specjalne wypowiedzi odnoszàce
si´ do abp. F. J. Sheen podane przez kard. J. O’Connor z Nowego Jorku, kard. F. George, O. M. I. z Chicago, abp J. P. Foley z Rzymu, bp J. J. Myers z Peoria i ks. R. H.
Schneller z The Crystal Cathedral z Garden Grove (s. 13). Sà to interesujàce Êwiadectwa odnoszàce si´ tak do ˝ycia jak i dzia∏alnoÊci Arcybiskupa z Rochester. Przebija
z nich wielkie uznanie oraz szacunek, tak dla jego dzia∏alnoÊci jak i Êwi´toÊci ˝ycia.
Z kolei zamieszczono 125 czarno-bia∏ych fotografii odnoszàcych si´ bezpoÊrednio do
˝ycia i dzia∏alnoÊci abp. F. J. Sheen. Wi´kszoÊç z nich zosta∏a opisana, a tak˝e wskazane
wyst´pujàce postacie, ale nie wszystkie. Odnoszà si´ one tak do jego dzieciƒstwa oraz
do s∏ynnego u koƒca ˝ycia spotkania z Janem Paw∏em II w Nowym Jorku dnia
2.10.1978, gdy – po latach trudnych doÊwiadczeƒ – us∏ysza∏, i˝ jest lojalnym synem KoÊcio∏a (s. 135). Fotografie te ukazujà bogactwo osobistych, czasem bardzo emocjonalnych spotkaƒ z ró˝nymi osobami czy grupami, a jednoczeÊnie i bogactwo samych spotykanych osób. Mo˝na sàdziç, i˝ by∏y to zawsze obopulnie ubogacajàce spotkania. By∏y to
szanse wzajemnego obdarowania, które abp F. J. Sheen umiej´tnie i twórczo wykorzystywa∏ w swej szerokiej dzia∏alnoÊci, zw∏aszcza medialnej (radio i telewizja).
Prezentowane opracowanie to tak˝e wybór licznych fragmentów wypowiedzi F. J.
Sheen, które w wi´kszoÊci zosta∏y opisane chronologicznie (okolicznoÊç, miejsce i czas),
choç niestety czasem brak tych podstawowych elementów. Teksty te stanowià wa˝ne dopowiedzenie do zamieszczonych fotografii. Z drugiej strony fotografie o˝ywiajà zamieszczone s∏owa. To zatem jakby twórcze spotkanie s∏owa i obrazu, ale ku wzajemnemu ubogaceniu, i to obu aktorów wydarzenia.
Dobrze, ˝e w zakoƒczeniu ksià˝ki zamieszczono jeszcze homili´ wyg∏oszonà przez
abp. E. T. O’Meara, wielkiego przyjaciela zmar∏ego na pogrzebie abp. F. J. Sheen w dniu
13.12.1979 (s. 137-140). Wskazywa∏ on twórczo szerokie bogactwo tej postaci, tak
w p∏aszczyênie religijnej, etyczno-moralnej, kulturowej jak i spo∏ecznej, a nawet politycznej. Zatem F. J. Sheen staje jako postaç szczególnie wyraênie wpisana we wspó∏czesne dzieje USA, i to niezale˝nie od przekonaƒ religijnych, wiary, czy nawet ich braku.
288
3/04/2006
20:01
Page 288
[10]
W zakoƒczeniu ksià˝ki podano tak˝e chronologi´ ˝ycia i dzia∏alnoÊci F. J. Sheen oraz
wykaz zamieszczonych w ksià˝ce fragmentów jego wypowiedzi (s. 142). Wskazano tu
tak˝e na wiarygodnoÊç zamieszczonych reprodukowanych fotografii (s. 144). Poszczególne etapy ˝ycia g∏ównego bohatera ksià˝ki sà znaczàcym Êwiadectwem postaw wiary,
manifestowanych zw∏aszcza w postawach ˝yciowych, szczególnie wpisanych w codziennoÊç ziemskiego pielgrzymowania, które w przypadku F. J. Sheen znaczone by∏o ró˝nymi doÊwiadczeniami.
W swej dzia∏alnoÊci ewangelizacyjnej Fulton J. Sheen, korzystajàc bardzo odwa˝nie i twórczo z nowoczesnych metod oraz Êrodków technicznych, obejmowa∏ bardzo
szerokie rzesze ró˝norodnych odbiorców. Byli to zw∏aszcza widzowie oraz s∏uchacze
jego licznych audycji radiowo-telewizyjnych. Co tydzieƒ ponad 30 mln widzów oglàda∏o program „Life Is Worth Living”, a jeszcze wićej s∏ucha∏o audycji „The Catholic Hour”. By∏y to wrćz szokujàce przekazy prawd wiary i zasad ˝ycia chrzeÊcijaƒskiego, cieszàce si´ niespotykanym odbiorem, jak na katolickiego autora, i to jeszcze biskupa. Nie mo˝na tu pominàç tak˝e i ewangelizacyjnego oddzia∏ywania licznych pó˝niejszych publikacji ksià˝kowych opartych o wspomianie audycje radiowo-telewizyjne.
W swej pos∏udze ewangelizacyjnej abp F. J. Sheen zapisa∏ liczne nawrócenia, te nieznane jak i te odnoszàce si´ do s∏ynnych postaci ówczesnego ˝ycia kulturalnego oraz politycznego USA. To m.in. tajemnica nawrócenia Henry Ford II, Clare Booth Luce, Heywood Broun czy Louis Budenz. To by∏y wówczas szczególne znaki rodzaçej si´ wiary
w bogactwie wielorakich kulturowych przemian w USA tego okresu. Za∏aszcza interesujàce sà osobowe przemiany, na które tak mocno zwraca∏ uwag´ Arcybiskup, a które jednak ostatecznie pozostajà niezg∏´bionà tajemnicà.
Warto zauwa˝yç, ˝e abp F. J. Sheen jest autorem ponad 60 ksià˝ek i ogromnej iloÊci
artyku∏ów z zakresu problematyki spo∏ecznej, teologicznej i pastoralnej. I w tym przekazie ewangelizacyjnym jest on niedoÊci∏ym wzorem zawsze wiernym or´dziu Ewangelii,
odczytywanym stosowanie do czasu oraz adresatów. Pisarstwo to jednak by∏o zw∏aszcza
pok∏osiem licznych autorskich audycji telewizyjnych oraz radiowych. Tak˝e po jego
Êmierci ukazujà si´ nadal wznowienia jego prac i cieszà si´ du˝à popularnoÊcià.
W swej szerokiej dzia∏alnoÊci duszpasterskiej, a zw∏aszcza medialnej F. J. Sheen jawi
si´ jako ewangelizator tak odniesiony do bogatych jak i do biednych. Widaç, i˝ mia∏
szczególnie ostrà ÊwiadomoÊç, i˝ Ewangelia adresowana jest do wszystkich. To by∏a wyjàtkowa i zarazem twórcza umiej´tnoÊç pogodzenia wrćz skrajnych opcji czy oczekiwaƒ, ale ostatecznie zjednocznych w duchu Ewangelii i jej przes∏ania wiary, nadziei oraz
mi∏oÊci. Widaç tutaj, i˝ wspó∏czesne ˝ycie KoÊcio∏a niesie w sobie w∏aÊnie szczególne bogactwo wielorakich historycznych odniesieƒ.
Interesujàcym jest, ˝e w badaniach przeprowadzonych w USA w 1999 r. odnoÊnie do
najpopularniejszych osób XX wieku na pierwszym miejscu znalaz∏ si´ Jan Pawe∏ II, a na
drugim Matka Teresa z Kalkuty. Po trzecim miejscu zaj´tym przez Padre Pio znalaz∏ si´
abp Fulton J. Sheen. Taka gradacja jest szczególnie wymownà oraz jednoczeÊnie bardzo
twórczà w rozeznaniu cenionych wartoÊci prezentowanych przez poszczególne osoby.
[11]
3/04/2006
20:01
Page 289
289
Autor zdaje si´ wskazywaç, i˝ abp. F. J. Sheen by∏ bardziej popularny ni˝ papie˝e
Pius X, Pius XII, Pawe∏ VI, Jan XXIII oraz Êwići Faustyna Kowalska, Maksymilian M.
Kolbe i Benedykta od Krzy˝a (Edyta Stein). Taka opinia wydaje si´ byç chyba przesadzona, zw∏aszcza w stosunku do Êwi´tych i oparta jest na czysto amerykaƒskich rozeznaniach. To zaÊ nie odzwierciedla szerszego i bardziej powszechnego rozeznania (s. 9).
OczywiÊcie nie oznacza to pomniejszenie popularnoÊci F. J. Sheen, ale winna ona byç
widziana w okreÊlonych kryteriach, zw∏aszcza dalekich od emocji czy osobistego zauroczenia. O to ostatnie mo˝na zapewne podejrzewaç autora ksià˝ki.
Wa˝nym jest jednak ponowne przypomnienie tej niezwykle interesujàcej i wa˝nej postaci dla katolicyzmu amerykaƒskiego po∏owy XX wieku. Oddzia∏ywa∏ on bardzo szeroko i jednoczeÊnie kszta∏towa∏ postawy ludzkie, nie tylko w p∏aszczyênie religijnej czy
moralnej. To by∏o cz´sto kszta∏towanie Amerykanina katolika, a wielokrotnie i innych.
Bp Andrzej F. Dziuba
The Image of C h r i s t. Gabriele Finaldi with an Introduction by Neil MacGregor
and contributions by Susanna Avery-Quash, Xavier Bray, Erika Langmuir, Neil MacGregor, Alexander Strgis. National Gallery Company Limited. London. Distributed by
Yale University Press. London 2000, ss. 224.
ChrzeÊcijaƒstwo, takze w sensie pozareligijnym, zawsze zostaje rozeznawane w swym
niepowtarzalnym odniesieniu do Jezusa Chrystusa. On jest nie tylko Za∏o˝ycielem nowej religii, ale przede wszystkim ˝ywym faktem jej zaistnienia oraz ciàgle trwajàcego istnienia, przynajmniej tak rozeznaja Go uczniowie. Zatem tylko dzi´ki Jego ˝ywemu
trwaniu, jest z wami po wszystkie dni a˝ do skoƒczenia Êwiata, chrzeÊcijaƒstwo ma takà
w∏aÊnie, bliskà ˝ycia, niepowtarzalnà specyfik´.
Jezus z Nazaretu jest historycznà postacià – czego ju˝ dziÊ zasadniczo si´ nie kwestionuje -, która wywar∏a tak˝e okreÊlony historyczny wp∏yw, nie tylko religijny, ale tak˝e w zakresie kultury, ˝ycia spo∏ecznego czy nawet politycznego, co wićej wywiera go
i dziÊ na szerokie rzesze niekoniecznie wierzàcych. ChrzeÊcijaƒstwo staje si´ Jego znakiem, obecnym we wspó∏czesnym ziemskim pielgrzymowaniu KoÊcio∏a, spo∏ecznoÊci ludu Bo˝ego Nowego Przymierza. Tak˝e KoÊcio∏a niestety nadal rozdartego podzia∏ami,
u podstaw których tkwi grzech i s∏aboÊci ludzi.
Postaç Jezusa Chrystusa, wrćz od samego poczàtku chrzeÊcijaƒstwa znalaz∏a szczególne miejsce w szeroko poj´tej sztuce. To zw∏aszcza napisy, malowid∏a, ikony, rze˝by,
obrazy, freski czy ikony. W tych wielorakich interpretacjach zawsze jednak centrum stanowià szczegó∏y z Jego ˝ycia i dzia∏alnoÊci. OczywiÊcie, elementy te widziane sà bogactwie ró˝norodnych interpretacji, cz´sto uwarunkowanych miejscem czy czasem, ale
ostatecznie zawsze docierajàce w swym przes∏aniu do osoby Jezusa z Nazaretu.
Obrazowi czy wyobra˝eniom Jezusa w sztuce zosta∏a poÊwićona specjalna wystawa
w National Gallery w Londynie w dniach 26.02-7.05.2000. MieÊci si´ ona w cyklu wystaw
290
3/04/2006
20:01
Page 290
[12]
monotematycznych podejmowanych, od wielu lat, przez to muzeum. Przy tej okazji wydani monumentalny katalog.
Ca∏oÊç publikacji otwiera spis treÊci (s. 5) oraz wprowadzenie (s. 6-7). Z kolei zamieszczono szczegó∏owy katalog podzielony na siedem cz´Êci.
Wystaw´ otwiera zbior opatrzony tytu∏em: „Znak i symbol”, m.in. Dobrego Pasterza
(s. 8-43). Nast´pnie wskazano, jako okreÊlono na „Podwójnà natur´”, a wić Bóg
i prawdziwy cz∏owiek (s. 44-73). Kolejnyn blok wystawy a zarazem i katalogu mówi
i prawdziwym podobieƒstwie (s. 74-103). Wreszcie ukazano „Cierpienie i wspó∏czucie”
(s. 104-131). Ta cz´Êç wzbudza wiele uczuç i emocji tak˝e czysto ludzkich.
Dalsze bloki jeszcze bardziej koncentrujà si´ na paschalnej prawdzie ˝ycia i pos∏ugi
Jezusa Chrystusa. Najpierw dotkni´to modlitwy i cierpienia (s. 132-167). W kolejnej
cz´Êci wskazano na znaczenie zbawczego cia∏a (s. 168-191). Wreszcie wskazano na trwa∏à obecnoÊç Jezusa Chrystusa (s. 192-207).
Po tych elementach treÊciowych wskazano pochodzenie obiektów oraz odpowiednià
dla nich bibliografi´ (s. 208-212). Interesujàca jest tak˝e ogólna bibliografia (s. 213218). Z elementów formalnych dodano potwierdzenia publikowanych fotografii (s.
219), wykaz instytucji, które wypo˝yczy∏y poszczegó∏lne obiekity (s. 220) a tak˝e podzi´kowania autorskie (s. 221). Wa˝nym uzupe∏nieniem jest indeks (s. 222-224).
Ka˝dy rozdzia∏ów prezentowanego katalogu posiada specjalny wst´p, swoiste wprowadzenie, które jest tak˝e pewnymi ogólnymi refleksjami skupionymi wokó∏ konkretnej tematyki. Wreszcie ka˝dy z obiektów znajdujàcych si´ na wystawie opatrzony zosta∏ bardzo
szczegó∏owym opisem, który zawiera m.in. nazw´, dat´ powstania, autora, miejsce przechowywania i ewentualnà bibliografi´. Jest to wa˝ny opis w ca∏oÊci wst´pnego rozeznania danego obiektu. Niejednokrotnie, w ramach prezentacyjnego tekstu danego obiektu, dodano
tak˝e interesujàce przypisy, które sà wa˝nym elementem dla ewentualnych dalszych badaƒ.
Prezentowane obiekty pochodzà przede wszystkim z National Gallery, ale zosta∏y
tak˝e wypo˝yczone m.in. z innych muzeów brytyjskich, np. Glasgow Museums, Victoria
and Albert Museum, British Museum, Bodleian Library z Oxfordu jak i z zagranicy,
m.in. Rijksmusum z Amsterdam, Vatican Museums, Museo Nacional del Prado z Madrytu czy prywatne zbiory (2 obiekty).
Natomiast wÊród autorów przedstawiono m.in.: prace Raphael, Rembrandt, Francisco de Zurbaran, Titian, Salvador Dali, Albrecht Durer, Graham Sutherland, Stanley
Spencer, El Greco, Willima Holman Hunt, Jacopo Negrett czy pewne obiekty, np. monstrancj´ z motywem Ostatniej Wieczerzy z 1705 r., ikon´ Mandylion z Edessy oraz rzeêb´ Dobrego Pasterza z Rzymu.
W katalogu istniejà tak˝e liczne odwo∏ania do obiektów, które nie by∏y bezpoÊrednio
obecne na wystawie, stanowià obowiem sta∏e elementy Êwiàtyƒ czy innych obiektów
oraz np. tak˝e Ca∏un turyƒski (s. 176, 202). Niekiedy obrazy pokazane zosta∏y w ca∏oÊci
oraz ze szczególnym zwróceniem uwagi na ich fragmenty (s. 8 i 29, 33 i 35, 69 i 71,
99 i 101, 192 i 197, 199 i 201).
W samej istocie wystawy oraz w jej prezentacji dokonanej w omawianym katalogu
autorzy zauwa˝ajà, i˝ poszczególne obiekty sztuki niosà tak˝e pewne przes∏anie nie tyl-
[13]
3/04/2006
20:01
Page 291
291
ko dla chrzeÊcijan. Nie idzie tu tylko o znamiona kultu, ale bardziej szerzej o realia postaw ˝yciwoych czy refleksji nad sobà samym. ˚ycie i Êmierç Jezusa uÊwiadamiajà cz∏owiekowi liczne prawdy, które bezpoÊrednio dotyczà jego samego, w∏aÊnie jako cz∏owieka. Jezus Chrystus obecny w dzie∏ach sztuki sk∏ania tak˝e ku stawaniu w prawdzie. To
odkrywanie prawdy ludzkiej przez artystów nie tylko dla chrzeÊcijan. Jesus z Nazaretu
jest zatem swoistym archetypem dla ludzkiego doÊwiadczenia. Nie jest mu przecie˝ obce
narodzenie, m∏odoÊç, cierpienie, Êmierç czy inne ludzkie cechy.
Z prezentowanych obrazów oraz innych obiektów tchnie bardzo ciep∏a prawda Maryi karmiàcej Jezusa z Nazaretu, a z innej strony kpiàca z Jezusa Chrystusa przemoc.
Neil MacGregor wskazuje we wst´pie, ˝e jednak Chrystus zmartwychwsta∏y nie mo˝e
ju˝ byç zniczczonym przez z∏o i Êmierç, gdy˝ mi∏oÊci nic nie jest w stanie pokonaç (s. 7).
Dobrze, ˝e w wystawie dosz∏y do g∏osu ró˝ne tradycje chrzeÊcijaƒskie, choç pytanie
czy w stopniu reprezentatywnym. Przewa˝a jednak zdecydowanie nurt europejski, i to
w wydaniu zachodnim, a mo˝e i ∏aciƒskim. Oblicze Jezusa Chrystusa jest bowiem inaczej ukazywane np. w sztuce Ameryki Po∏udniowej czy Czarnej Afryki jak i Dalekiego
Wschodu. Tamtejsza sztuka jest tak˝e godna pokazania, mówi ona bowiem obliczem
Jezusa Chrystusa, a wić swym ewangelicznym przes∏aniem adresowana jest do wszystkich ludzi.
Prezentowana wystawa, a w znacznym stopniu i katalog mogà byç tak˝e interesujàcym wk∏adem w proces chrzeÊcijaƒskiego ekumenizmu. Wydaje si´, ˝e takie formy sà
bardziej budujàcymi i przekszta∏cajàcymi ÊwiadomoÊç poszczególnych osób ku zbli˝eniu
ró˝nych nurtów chrzeÊcijaƒstwa. Sztuka, mimo ró˝nych wyrazów, wynikajàcych tak˝e
z ró˝nych tradycji, ostatecznie niesienie to samo przes∏anie wiary.
Autorzy poszczególnych tekstów majà ÊwiadomoÊç, i˝ faktycznie nie tylko referujà
pewne historyczne wydarzenia, utrwalone w takiej czy innej formie artystycznej, ale porzede wszystkim wskazujà na pewne ˝ywe prawdy, trwa∏e i rozeznawane dziÊ. Stajà si´
jakby Êwiadkami dziÊ, tego co wydarzy∏o si´ w przesz∏oÊci, ale jednoczeÊnie trwa nadal
w chrzeÊcijaƒskim Êwiadectwie ˝ycia.
Bp Andrzej F. Dziuba
Czes∏aw M i l e w s k i – Rody szlacheckie na Litwie w XIX wieku. Powiat lidzki, Wilno
2005, s. 305.
Recenzowana praca Czes∏awa Malewskiego nale˝y do tych nielicznych opracowaƒ,
których autorzy z pasjà i dzi´ki benedyktyƒskiej wprost cierpliwoÊci ukazujà czytelnikowi dzieje swoich ma∏ych ojczyzn – w tym przypadku ziemi lidzkiej, b´dàcej cz´Êcià Nowogródczyzny. Nie mia∏a ona szcz´Êcia w historii. Nie doÊç, ˝e nale˝a∏a do najbiedniejszych regionów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, to dodatkowo, poczynajàc od szesnastego, po osiemnasty wiek, by∏a wielokrotnie niszczona przez najazdy tatarskie, kozackie zagony i wojska moskiewskie. Szczególne straty ponosi∏a tu szlachta polska, nie-
292
3/04/2006
20:01
Page 292
[14]
mal przez wszystkich najeêdêców uwa˝ana za element kolonizatorski dawnych ziem ruskich, obcy narodowoÊciowo, ale zarazem najlepiej wykszta∏cony, czy to pod wzgl´dem
intelektualnym, ekonomicznym, czy te˝ wojskowym.
Wiek dziewi´tnasty nie przyniós∏ ziemi lidzkiej poprawy, choç w∏aÊnie w tym wieku
ziemiaƒstwo zapisa∏o wspania∏e karty w dziejach Polski. Podczas kampanii napoleoƒskiej 1812 r. szlachta, ale te˝ i ch∏opi udzielali znaczàcej pomocy wojskom francuskim,
rozbrajajàc ˝o∏nierzy rosyjskich, dostarczajàc przewodników i aprowizujàc je. Podczas
powstania listopadowego liczne oddzia∏y polskie, cz´sto podejmujàce walk´ partyzanckà, toczy∏y boje z Rosjanami. Wystarczy wymieniç oddzia∏ Przeêdzieckiego walczàcy m.in. w Puszczy Nalibockiej, genera∏a Henryka Dembiƒskiego na Nowogródczyênie, pu∏kownika Brze˝aƒskiego czy kapitana ¸empickiego. Szczególnà rol´ podczas powstania na ziemi lidzkiej odegra∏a dywizja dowodzona przez genera∏a Dezyderego Ch∏apowskiego, która 28-29 maja 1831 r. stoczy∏a z Rosjanami pod Lidà zwyci´skà bitw´, bioràc jeƒców i zdobywajàc tabory. Rok 1863 przyniós∏ kolejne powstanie,
powstanie styczniowe. I tu na Nowogródczyênie i ziemi lidzkiej ponownie ws∏awi∏y si´
oddzia∏y szlacheckie dowodzone przez Ludwika i Boles∏awa Narbuttów, ksi´dza Józefa Horbaczewskiego, ksi´dza ¸aszkiewicza, toczàce boje w Puszczy Nackiej, pod Dubiczami, Krzywoszynem czy Mi∏owodami. Kl´ska Napoleona i upadek obu powstaƒ
spowodowa∏y ostre represje Rosji wobec Polaków. Masowe zsy∏ki, wyw∏aszczenia majàtków, zabór mienia, a tak˝e rozliczne wyroki Êmierci na powstaƒcach wydawane
przez carski aparat wojskowy i sàdowniczy dokona∏y dzie∏a zniszczenia. Po wojnach
i powstaniach pozosta∏y ju˝ tylko nieliczne Êlady – tablice pamiàtkowe, pomniki i groby. DziÊ mo˝na je odnaleêç ju˝ tylko w Arabowszczyênie, Krzywoszynie, Lidzie, Mi∏owidach, Mochowiczach i Dubiczach.
Prac´ Czes∏awa Malewskiego rozpoczynajà dwa rozdzia∏y zatytu∏owane: Zarys historyczny powiatu lidzkiego do XIX wieku i Wiek XIX i XX. W zwi´z∏y, wrćz syntetyczny sposób ukazujà one zarys historii ziemi lidzkiej na przestrzeni dziejów, przy czym,
co oczywiste, dziewi´tnaste stulecie jest opisane najbardziej szczegó∏owo. Poczesne
miejsce zajmujà tu dzia∏ania polskich oddzia∏ów powstaƒczych w 1863 r. oraz represje, jakie spotka∏y ich oficerów i ˝o∏nierzy. Warto tu przede wszystkim zwróciç uwag´
na wykaz szlachty represjonowanej przez w∏adze rosyjskie. Obejmuje on ponad 350
osób, w tym, co warte podkreÊlenia, 10 ksi´˝y. Ka˝de nazwisko jest opatrzone minibiogramem, obejmujàcym, o ile to mo˝liwe, dat´ urodzenia, imi´ ojca, wiek, miejsce
zamieszkania oraz miejsce zsy∏ki lub wykonania wyroku Êmierci; istotna jest tu tak˝e
podana przez autora tabela, ukazujàca liczb´ majàtków (z podaniem nazwisk ich w∏aÊcicieli) skonfiskowanych przez carat. To jednak nie wszystko. Nast´pny rozdzia∏ zawiera jeszcze czternaÊcie tabel, dzi´ki którym badacze mogà zapoznaç si´ ze strukturà
demograficznà i narodowoÊciowà ziemi lidzkiej (tak˝e ca∏ej Wileƒszczyzny), strukturà
parafialnà, liczba szlachty w miastach i powiatach guberni wileƒskiej czy stanem posiadania ziemi.
Ostatni z rozdzia∏ów to Spis rodzin szlacheckich. Jakie˝ tu bogactwo nazwisk i rodów
od wieków zasiedzia∏ych na Nowogródczyênie. Ka˝de z nich opatrzone jest nazwà her-
[15]
3/04/2006
20:01
Page 293
293
bu, potwierdzeniem szlachectwa, nazwami posiad∏oÊci ziemskich i ich przynale˝noÊcià
do powiatów oraz, co istotne dla historyków-geografów KoÊcio∏a, parafii, a w miar´ zachowanych danych – liczba mieszkaƒców danego majàtku. Spis jest bogato ilustrowany,
m.in. fotografiami istniejàcych do dziÊ koÊcio∏ów parafialnych, kaplic cmentarnych czy
miejsc pochówku osób szczególnie zas∏u˝onych dla ziemi lidzkiej.
Mo˝na zadaç pytanie, czy praca Czes∏awa Malewskiego to tylko „poszukiwanie w∏asnej przesz∏oÊci, korzeni, to˝samoÊci”, jak napisa∏ we wst´pie do ksià˝ki Franciszek Nowiƒski, czy te˝ ukazanie w pe∏nym wymiarze dziejów Lidy, jej okolic i jej mieszkaƒców.
Dla mnie ksià˝ka Malewskiego jest na swój sposób dzie∏em fundamentalnym, nie do powtórzenia. Autor jest historykiem kompletnym, o czym Êwiadczy niezwyk∏a rzetelnoÊç
przy korzystaniu ze êróde∏ pochodzàcych z akt osobowych i ziemskich znajdujàcych si´
w Paƒstwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie, ksi´gach metrykalnych koÊcio∏ów parafialnych dekanatu lidzkiego i raduƒskiego, inwentarzach parafialnych koÊcio∏ów powiatu lidzkiego, Kancelarii wileƒskiego genera∏-gubernatora czy Kancelarii wileƒskiego samorzàdu szlacheckiego.
Praca Malewskiego, ciekawa i wa˝na sama w sobie, b´dzie przecie˝ kontynuowana.
Wiem, ˝e autor przystàpi∏ do opracowywania spisu rodów szlacheckich na Wileƒszczyênie. Trzeba wić trzymaç kciuki za to, by Czes∏aw Malewski ukoƒczy∏ swe DZIE¸O dotyczàce ca∏oÊci Kresów Pó∏nocno-Wschodnich Rzeczypospolitej.
Cyprian Wilanowski
Henryk K o m a ƒ s k i, Szczepan S i e k i e r k a, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946. Wroc∏aw
2004, Wydaw. Nortom, ss. 1182, fot. 379.
W 1983 r. ukaza∏a si´ drukiem ksià˝ka ks. bpa prof. dra hab. Wincentego Urbana pt.
Droga Krzy˝owa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojny Êwiatowej 1939-1945. Wywo∏a∏a ona wielkie poruszenie wÊród polskich czytelników i negatywny odzew ze strony niektórych Ukraiƒców. Wtedy zrozumia∏em, ˝e powinna ukazaç si´ wielka pozycja naukowa, która przedstawi∏aby prawd´ o gehennie ludnoÊci polskiej ze strony ludobójczej
dzia∏alnoÊci OUN-UPA. Z opowiadaƒ mojej Mamy wiedzia∏em, ˝e gdy przychodzi∏ wieczór ucieka∏a z dzieçmi z domu przed banderowcami. Moja Ciocia zosta∏a w bestialski
sposób zamordowana w swoim domu niemal na oczach m´˝a i dwóch synów, ukrytych
na strychu. W tym czasie mój Ojciec s∏u˝y∏ w Wojsku Polskim i poniós∏ Êmierç na froncie
w styczniu 1945 r. w Wadowicach. Przekona∏em si´, ˝e nie mo˝na budowaç stosunków
mi´dzy narodami, zw∏aszcza sàsiadami, na k∏amstwie i niedomówieniach. Po latach moje przekonanie wzmocni∏ Jan Pawe∏ II Wielki, piszàc w swojej ksià˝ce pt.: Wstaƒcie,
chodêmy: „Istotnie nie wolno odwracaç si´ od prawdy, zaprzestaç jej g∏oszenia, ukrywaç,
nawet jeÊli jest to prawda trudna, a jej wyjawienie wià˝e si´ z wielkim bólem. Poznacie
prawd´, a prawda was wyzwoli (J 8, 32) – oto jest nasze zadanie i zarazem nasze oparcie!
294
3/04/2006
20:01
Page 294
[16]
W tej sprawie nie ma kompromisów, ani oportunistycznego uciekania si´ do ludzkiej
dyplomacji”1.
Tymczasem temat zbrodni pope∏nianych przez Ukraiƒców na polskiej ludnoÊci kresowej nadal by∏ konsekwentnie pomijany i przemilczany. Dopiero w 1990 r. powsta∏a organizacja pod nazwà: Stowarzyszenie Rodzin Ofiar Ukraiƒskiego Nacjonalizmu – „Misja Pojednania i Pokuty”. Otrzyma∏o ono 22 I 1992 r. osobowoÊç prawnà i wynikajàce
z tego tytu∏u uprawnienia. Dwaj cz∏onkowie noszàcego aktualnie nazw´ „Stowarzyszenia Upami´tniajàcego Ofiary Zbrodni Ukraiƒskich”: Szczepan Siekierka (dzisiejszy
prezes) i Henryk Komaƒski podj´li si´ opracowania ksià˝ki pod wy˝ej podanym tytu∏em
na podstawie podanych materia∏ów zgromadzonych przez wymienione Stowarzyszenie
i literatury przedmiotu. Wykorzystali w swojej pracy 2 951 relacji Êwiadków, którzy
prze˝yli mordy ukraiƒskie i blisko 400 dokumentów faktograficznych, dotyczàcych 17
powiatów województwa tarnopolskiego. Dla celów publikacji materia∏ów r´kopiÊmiennych w 1992 r. m.in. z ich inicjatywy „Stowarzyszenie” zacz´∏o wydawaç drukiem czasopismo pt.: Na Rubie˝y. Na jego ∏amach Êwiat∏o druku ujrza∏y niektóre relacje, listy,
wspomnienia, odpowiedzi na ankiety bezpoÊrednich Êwiadków, którzy ocaleli od banderowskich rzezi, opracowania oparte na relacjach Êwiadków zbrodni w poszczególnych
miejscowoÊciach wykonane przez respondentów, fotografie osób zamordowanych i rannych, budynków ocala∏ych i zniszczonych, akta i postanowienia sàdów, zw∏aszcza grodzkich z lat 1946-1950, w sprawach o uznanie za zmar∏ych osób zamordowanych lub zaginionych podczas masakry Polaków na Wschodzie. Autorzy dotarli do materia∏ów Polskiego Paƒstwa Podziemnego, Biura Informacji i propagandy Komendy G∏ównej Armii
Krajowej oraz zdobyli meldunki, sprawozdania, raporty ró˝nych ogniw AK i Delegatury
Rzàdu Polskiego w Londynie, pochodzàce z publicznych zbiorów archiwalnych i osób
prywatnych. Zdobyli tak˝e akta zgonów z ksiàg parafialnych zawierajàcych zapisy osób
zamordowanych oraz rejestr pojedynczych i zbiorowych mogi∏. OczywiÊcie autorzy dotarli i wykorzystali bogatà literatur´ przedmiotu. Nale˝y wyraziç ogromny podziw
i uznanie pod adresem autorów w ich pracy w zakresie przeprowadzonej kwerendy êróde∏ i wykorzystania opracowaƒ. Nale˝y równie˝ podkreÊliç krytyczne oceny zeznaƒ
Êwiadków, którzy po 50 latach od przedstawionych tragicznych dni nie wszystko pami´tali i mogli si´ myliç w podawaniu nazwisk, wieku osób, czy dat opisywanych wydarzeƒ.
Zeznania by∏y porównywane z innych danymi, by mog∏y otrzymaç miano wiarygodnoÊci.
Ca∏oÊç publikacji zosta∏a uj´ta w dwóch cz´Êciach, poprzedzonych dobrze opracowanym Wst´pem. Cz´Êç pierwsza zawiera 18 rozdzia∏ów, z których rozdzia∏ 1 ukazuje formacje ukraiƒskich nacjonalistów i podaje ogólne wiadomoÊci o województwie tarnopolskim. Nast´pne rozdzia∏y zawierajà rejestr zbrodni ludobójstwa wed∏ug poszczególnych
miejscowoÊci w 17 powiatach omawianego województwa, wraz z podaniem informacji
o organizatorach i wykonawcach mordów ludnoÊci polskiej. Ponadto przedstawiono dane o liczbie ludnoÊci poszczególnych miejscowoÊci, wykazy danych osób zamordowa-
1
J a n P a w e ∏ II, Wstaƒcie, chodêmy! Kraków 2004, s. 147.
[17]
3/04/2006
20:01
Page 295
295
nych, rannych oraz liczby osób zabitych, których nazwisk nie ustalono, a tak˝e przy niektórych miejscowoÊciach podano nazwiska Ukraiƒców, bioràcych udzia∏ w mordowaniu
Polaków. Na uwag´ zas∏ugujà mapki z naniesionymi miejscowoÊciami, w których mia∏y
miejsce ludobójcze ekscesy w ca∏oÊci lub cz´Êciowo udokumentowane i miejscowoÊci
pozbawione dokumentacji. Przy ka˝dym powiecie znajduje si´ dobrze wykonana tabela
podsumowujàca udokumentowane straty osobowe. Przy ka˝dej miejscowoÊci podane sà
numery publikacji z ogólnego zestawu opracowaƒ, które jej dotyczà. W cz´Êci drugiej
znajdujà si´ u∏o˝one alfabetycznie w poszczególnych powiatach relacje bezpoÊrednich
Êwiadków – osób ocala∏ych z rzezi. Jedne z nich sà krótsze, inne d∏u˝sze. Jedne zawierajà liczne szczegó∏y, inne sà bardziej ogólne. Wszystkie jednak sà wstrzàsajàce i prowadzà
do jednego, wspólnego mianownika: ludobójstwo. Na stronicach wstrzàsajàcej publikacji umieszczono nast´pnie 379 fotografii osób zamordowanych i rannych, pogrzebów,
mogi∏, cmentarzy, Êwiàtyƒ, szkó∏, budynków u˝ytecznoÊci publicznej, widoki miejscowoÊci zwiàzanych z grasowaniem banderowców. Ta cz´Êç dokumentacyjno-fotograficzna
kosztowa∏a bardzo du˝o wysi∏ku dotarcia do ró˝nych zbiorów, zw∏aszcza rodzinnych
i znacznego nak∏adu finansowego.
Z obowiàzku recenzenta pragn´ podaç pewne sugestie, które mogà pos∏u˝yç autorom
przy opracowywaniu nast´pnych tomów, dotyczàcych innych województw Kresów
Wschodnich Rzeczypospolitej. Ca∏a bibliografia powinna byç bardziej czytelna i podzielona na êród∏a r´kopiÊmienne, znajdujàce si´ w danym archiwum wraz z podaniem sygnatur, jeÊli takowe istniejà oraz na opracowania. Przy czasopismach nale˝a∏oby podaç
numery i stronice, na których znajdujà si´ odpowiednie opracowania, relacje, czy te˝ ró˝ne wzmianki. W ksià˝ce brakuje opracowaƒ z wydawnictwa zbiorowego ˚ycie religijne
w Polsce pod okupacjà hitlerowskà 1939-1945 (Warszawa 1982) oraz ˚ycie religijne w Polsce pod okupacjà 1939-1945 (Katowice 1992) pod red. ks. prof. Zygmunta Zieliƒskiego.
Jestem Êwiadomy, ˝e prezentowanej ksià˝ki nie mo˝na krytykowaç. Mo˝na tylko podziwiaç ogromnà pracowitoÊç jej autorów, ich zami∏owanie w dociekaniu do prawdy, ich
konsekwencj´ w docieraniu do tych, którzy przekazali swoje zeznania o martyrologii
kresowej ludnoÊci polskiej.
Ks. Józef Mandziuk
J a n P a w e ∏ II, Pami´ç i to˝samoÊç. Rozmowy na prze∏omie tysiàcleci. Kraków 2005,
ss. 174.
Najnowsza ksià˝ka Jana Paw∏a II wpisuje si´ we wspó∏czesnà myÊl filozoficznà i antropologiczno-teologicznà w XX / XXI wieku, w której Autor aktywnie uczestniczy∏ najpierw jako ksiàdz, potem jako biskup, a zw∏aszcza jako papie˝.
W zainteresowaniach naukowych dominowa∏ najpierw u ks. Karola Wojty∏y tzw. rys
mistyczny (do ok. 1950 r.). By∏ on zwiàzany g∏ównie ze studiami w Rzymie (1946-1948)
i z przygotowywanà przez niego rozprawà doktorskà pt. Quaestio de fide apud S. Joan-
296
3/04/2006
20:01
Page 296
[18]
nem de Cruce. Ksià˝ka zosta∏a prze∏tumaczona na j´zyk w∏oski i wydana w Rzymie
w 1979.
W póêniejszym okresie (do ok. 1959) zainteresowania naukowe ks. K. Wojty∏y posz∏y
w kierunku etyki chrzeÊcijaƒskiej, a zw∏aszcza fenomenologii i aksjologii w ujćiu fenomenologa Maksa Schelera (1874-1928). W wyniku tych zainteresowaƒ powsta∏a praca
habilitacyjna pt. Ocena mo˝liwoÊci zbudowania etyki chrzeÊcijaƒskiej przy za∏o˝eniach systemu Maksa Schelera (Lublin 1959).
W okresie, gdy profesor KUL pe∏ni∏ funkcj´ metropolity krakowskiego i kardyna∏a
oraz czynnie uczestniczy∏ w pracach Soboru Watykaƒskiego II (1962-1965) i pracach kolejnych Synodów w Rzymie, jego zainteresowania naukowe by∏y zwiàzane z eklezjologià, g∏ównie oddzia∏ywaniem i rolà KoÊcio∏a w Êwiecie wspó∏czesnym i problematykà
spo∏ecznà wynikajàcà z jego misji pastoralnej. Do najbardziej znanych prac nale˝à:, Mi∏oÊç i odpowiedzialnoÊç (Lublin 1960), Osoba i czyn (Kraków 1969) i U podstaw odnowy.
Studium o realizacji Vaticanum II (Kraków 1972).
Okres papieski (od 1978) charakteryzuje si´ niezwykle bogatà dzia∏alnoÊcià pastoralno-naukowà. Do najwi´kszych osiàgnieç Papie˝a-Polaka nale˝à g∏ównie jego encykliki
(14), adhortacje apostolskie (ponad 65) i inne pisma papieskie, jak listy, bullae itp. Do
oryginalnych dzie∏ nale˝y zaliczyç ksià˝k´, w której Autor odpowiada na pytania najbardziej niepokojàce wspó∏czesnego cz∏owieka, sformu∏owane przez dziennikarza Vittoria
Messoriego (35 pytaƒ), noszàcej tytu∏: Przekroczyç próg nadziei (Lublin 1994). Z okazji 50
-rocznicy Êwieceƒ kap∏aƒskich Jan Pawe∏ II wyda∏ swojà autobiografi´ pt.: Dar i tajemnica
(Kraków 1996). W formie poetyckiej Papie˝ – poeta ujà∏ egzystencjalne problemy cz∏owieka w medytacjach, noszàcych tytu∏: Tryptyk Rzymski (Kraków 2003). Dalszy ciàg wymienionego dzie∏a autobiograficznego stanowià wspomnienia z okazji rocznic 45-lecia
sakry biskupiej i 25 -lecia pos∏ugi papieskiej pt.: Wstaƒcie, chodêmy! (Kraków 2004).
Przypatrzmy si´ formie i genezie prezentowanej ksià˝ki. Ukaza∏a si´ jako wynik
„rozmowy na prze∏omie tysiàcleci”. Impulsem do jej powstania by∏y rozmowy, jakie
w 1993 r. przeprowadzili z papie˝em w Gastel Gandolfo dwaj wielcy wspó∏czesni myÊliciele: ks. prof. Józef Tischner (1931-2000) i prof. Krzysztof Michalski, za∏o˝yciele wiedeƒskiego Instytutu Nauk o Cz∏owieku (Institut für die Wissenschaften vom Menschen). Zaproponowanym wówczas tematem i zagadnieniem w dyskusji, jak i zasadniczym problemem w tej ksià˝ce jest „analiza historyczna i filozoficzna dwóch dyktatur,
które naznaczy∏y pi´tnem dwudzieste stulecie: nazizmu i komunizmu. Nagrane wówczas
rozmowy zosta∏y potem spisane. Jednak˝e Ojciec Âwi´ty, wracajàc do kwestii podnoszonych w tamtej konwersacji, uwa˝a∏ za konieczne rozszerzenie perspektyw wywodu. Wychodzàc zatem od wspomnianych rozmów, rozwinà∏ swojà refleksj´ o nowe elementy.
W ten sposób powsta∏a ksià˝ka, która podejmuje zagadnienia majàce istotne znaczenie
dla losów ludzkoÊci, stawiajàcej pierwsze kroki w trzecim tysiàcleciu.
Mo˝na dotknàç problemu wyjaÊnienia samego tytu∏u prezentowanego dzie∏a.
Jego sens znajduje si´ w s∏owie Od redakcji, gdzie ks. P. Ptasznik i arcybp P. Sardi piszà:,, Szczególnym Êwiadkiem tych wydarzeƒ jest Papie˝ Jan Pawe∏ II. OsobiÊcie doÊwiadczy∏ dramatycznych i heroicznych dziejów swojego kraju, Polski, z którym wcià˝
[19]
3/04/2006
20:01
Page 297
297
jest zwiàzany. W ostatnich dziesićioleciach by∏ równie˝ uczestnikiem [...] wielu wydarzeƒ w historii Europy i ca∏ego Êwiata. Ta ksià˝ka prezentuje niektóre z jego doÊwiadczeƒ i refleksje, jakie dojrzewa∏y w nim w obliczu ró˝norakich form z∏a, wobec którego
nie traci∏ nigdy perspektywy dobra, przeÊwiadczony, ˝e to ono ostatecznie zwyci´˝a. Dokonujàc przeglàdu ró˝nych aspektów dzisiejszej rzeczywistoÊci, Ojciec Âwi´ty w cyklu
<rozmów na prze∏omie tysiàcleci>[podtytu∏ dzie∏a] podjà∏ refleksj´ nad obecnymi zjawiskami w Êwietle minionych dziejów, w których usi∏owa∏ odnaleêç korzenie tego, co teraz dokonuje si´ w Êwiecie, aby daç wspó∏czesnym, poszczególnym osobom i ca∏ym ludom mo˝liwoÊç obudzenia w sobie, poprzez uwa˝ny powrót do <pamići> [pierwszy
cz∏on tytu∏u], ˝ywego poczucia w∏asnej <to˝samoÊci>” [drugi cz∏on tytu∏u].
Te 26 pytaƒ i odpowiedzi zosta∏y w ksià˝ce zgrupowane w pi´ç zagadnieƒ i tytu∏ów,
a mianowicie: Miara wyznaczona z∏u (I), WolnoÊç i odpowiedzialnoÊç (II), MyÊlàc Ojczyzna...(III), MyÊlàc Europa...(IV), Demokracja: Mo˝liwoÊci i zagro˝enia (V). Zakoƒczenie
ksià˝ki, a zarazem 26 pytanie i odpowiedê dotyczy dwóch relacji, a mianowicie z zamachu na Ojca Âwi´tego i z odwiedzin papie˝a u zamachowca Ali Agcy. Jan Pawe∏ II nie
tylko relacjonuje przebieg tych zdarzeƒ, lecz wyjaÊnia ich g∏´bszy sens:,, KtoÊ prowadzi∏
t´ kul´...” [taki jest te˝ tytu∏ zakoƒczenia]. Relacj´ z przebiegu tych zdarzeƒ na Placu Êw.
Piotra uzupe∏nia najbli˝szy ich Êwiadek arcybp Stanis∏aw Dziwisz.
Te wszystkie tematy odczytuje Ojciec Âwi´ty na bazie filozofii, antropologii, zw∏aszcza personalizmu, oceniajàc je z punktu widzenia etyczno-teologicznego i biblijnego jako „koegzystencj´ dobra i z∏a” (mysterium iniquitatis).
Jan Pawe∏ II jest w tej ksià˝ce nie tylko szczególnym Êwiadkiem historii, ale jej interpretatorem:,, Upadek najpierw nazizmu, a potem Zwiàzku Radzieckiego to potwierdzenie kl´ski z∏a. Ujawni∏ ca∏y bezsens przemocy na wielkà skal´, zaplanowanej i realizowanej przez te systemy. Czy ludzie wyciàgnà wnioski z tych dramatycznych,, lekcji”, jakie
przynios∏a im historia? A mo˝e pozwolimy, aby zwyci´˝a∏y budzàce si´ duszy pokusy,
aby ponownie uciekaç si´ do zgubnych metod przemocy? [...]. W naszych czasach z∏o
ogromnie naros∏o, pos∏ugujàc si´ przewrotnymi systemami, które na szerokà skal´ stosowa∏y przemoc i ucisk [...]. Z∏o XX wieku nie by∏o z∏em w jakimÊ ma∏ym „sklepikowym
wydaniu”. To by∏o z∏o na wielkà skal´, z∏o, które przyoblek∏o si´ w kszta∏t paƒstwowy,
aby dokonaç zgubnego dzie∏a, z∏o, które przybra∏o kszta∏t systemu” (s. 170-171).
Papie˝, wracajàc do zamachu na Pl. Âw. Piotra, tak mówi:,, MyÊl´, ˝e by∏ on jednà
z ostatnich konwulsji XX -wiecznych ideologii przemocy [...], odnosz´ wra˝enie, ˝e
przejawy przemocy w formie – by tak powiedzieç -zinstytucjonalizowanej znacznie przycich∏y. Jednak w ostatnim czasie rozszerzajà si´ w Êwiecie tak zwane,, siatki terroru”,
które stanowià nieustanne zagro˝enie dla ˝ycia milionów niewinnych ludzi” (s. 170).
Mimo tych ciàg∏ych zagro˝eƒ i ró˝norakich przejawów z∏a papie˝ w oparciu o przes∏anki biblijno-teologiczne g∏osi wspó∏czesnemu Êwiatu,, Ewangeli´ nadziei”:,, Tam,
gdzie narasta z∏o, roÊnie równie˝ nadzieja dobra i ono ostatecznie zwyci´˝a (171). [...]
W mi∏oÊci, która ma swoje êród∏o w Sercu Chrystusa, jest nadzieja na przysz∏oÊç Êwiata.
Chrystus jest Odkupicielem Êwiata, <a w jego ranach jest nasze uzdrowienie>(Iz 53,5).
Rozmawiajàc o cz∏owieku z Cz∏owiekiem, w którym jako jedynym historia nabiera pe∏-
298
3/04/2006
20:01
Page 298
[20]
nego sensu, papie˝ przytacza na s. 159-160 napisany wczeÊniej wiersz pt.: Wigilia wielkanocna1966, gdzie znajdujà si´ m.in. takie s∏owa:
„Do Ciebie wo∏am, Cz∏owieku, Ciebie szukam – w którym
historia ludzi mo˝e znaleêç swe Cia∏o.
Ku Tobie id´, i nie mówi´,, przybàdê”,
ale po prostu,, bàdê”[...]
Cz∏owieku, w którym ka˝dy cz∏owiek odnaleêç mo˝e zamys∏ najg∏´bszy
i korzeƒ w∏asnych uczynków:
zwierciad∏o ˝ycia i Êmierci wpatrzone w ludzki nurt,
do Ciebie – Cz∏owieku – stale docieram przez p∏ytkà rzek´ historii,
idàc w stron´ serca ka˝dego, idàc w stron ka˝dej myÊli
(historia – myÊli st∏oczeniem i Êmiercià serc).
Szukam dla ca∏ej historii Twojego Cia∏a,
szukam Twej g∏´bi”.
Tak wić – zdaniem Papie˝a S∏owianina – najg∏´bszy sens historii wykracza poza histori´ i znajduje pe∏ne wyjaÊnienie w Chrystusie Bogu-Cz∏owieku.
Lektura prezentowanej ksià˝ki nie tylko uczy historii i jest szczególnym Êwiadectwem tego, co wydarzy∏o si´ w XX wieku, zw∏aszcza w ostatnich dziesićioleciach tego
stulecia, ale dzi´ki doÊwiadczeniom i g∏´bokim refleksjom papie˝a, najwi´kszego humanisty i pedagoga w naszych czasach, pomo˝e zrozumieç los cz∏owieka i jego misj´ oraz
zadania we wspó∏czesnym Êwiecie,,, ˝eby wyzwoliç w nas mi∏oÊç, ów hojny i bezinteresowny dar w∏asnego «ja» (s. 172).
Ks. Józef ¸ach
S
P
3/04/2006
20:01
R
W
A
Page 299
O
Z
D
A
N
I
A
12 (2005) nr 2
ARTUR ANDRZEJUK
II KONGRES MEDIEWISTÓW POLSKICH
W dniach od 18 do 21 wrzeÊnia 2005 r. mia∏ miejsce w Lublinie II Kongres Mediewistów Polskich (Pierwszy taki Kongres odby∏ si´ w 2002 r. w Toruniu; III odb´dzie si´
w 2008 r. w ¸odzi). G∏ównym organizatorem Kongresów jest Sta∏y Komitet Mediewistów Polskich, któremu przewodniczy prof. Wojciech Fa∏kowski. Powstaniu tego Komitetu przyÊwieca∏a myÊl o powo∏aniu interdyscyplinarnego forum badaczy wieków
Êrednich; osobno bowiem pracowali historycy ró˝nych specjalnoÊci, literaturoznawcy,
archeologowie, filologowie, historycy filozofii i teologii. Chodzi∏ wić o zgromadzenie
w jedno forum badaczy ró˝nych specjalnoÊci, zainteresowanych epokà Êredniowiecza.
Celem, przyÊwiecajàcym tej inicjatywie, jest zogniskowanie ró˝nych badaƒ na tej samej problematyce w celu jej lepszego oÊwietlenia i dok∏adniejszego zbadania1. Przyk∏adem i ilustracjà takiej problematyki by∏o na II Kongresie Mediewistów Polskich zagadnienie nauczania „artes liberales” w Êredniowiecznych szko∏ach i na Êredniowiecznych uniwersytetach.
Wspó∏organizatorami II Kongresu by∏y Instytuty Historii obydwu lubelskich Uniwersytetów. Kongres zgromadzi∏ ok. 300 uczestników; zaprezentowano na nim ok. 160
referatów. Organizatorzy postawili tak˝e Kongresowi cele spo∏eczne, mianowicie,
zwi´kszenie udzia∏u historyków w debacie publicznej w Polsce, skoro historia jest ciàgle
dla Polaków elementem to˝samoÊci narodowej. Wià˝e si´ z tym podniesienie wiarygodnoÊci uczonych. Za istotnà spraw´ uznano te˝ budowanie mi´dzynarodowego presti˝u
nauki polskiej.
1
Na Êwietnie prowadzonej stronie internetowej Komitetu (www. mediewistyka. net) czytamy, ˝e Sta∏y Komitet Mediewistów Polskich ukonstytuowa∏ si´ 11 lutego 2003 r. na zebraniu
w Instytucie Historii PAN. W sk∏ad Komitetu wesz∏o niespe∏na 50 przedstawicieli oÊrodków
uniwersyteckich i PAN-owskich. Przewodniczàcym wybrano prof. Wojciecha Fa∏kowskiego.
Celem nadrz´dnym Komitetu jest integracja mediewistów ró˝nych dyscyplin w jednym Êrodowisku. S∏u˝à temu zadania szczegó∏owe:
– stworzenie strony internetowej zawierajàcej: list´ adresowà (w rozbiciu na regiony)
i indywidualne sylwetki polskich badaczy Êredniowiecza (publikowane w miar´ ich zg∏aszania
przez zainteresowane osoby), wykaz rozpocz´tych prac doktorskich, habilitacyjnych i innych
ksià˝ek naukowych, forum dyskusyjne „Mediewistyka polska” – przygotowanie II Kongresu
Mediewistów Polskich (2005), nast´pnych kongresów i mi´dzynarodowych spotkaƒ Êrodowisk mediewistycznych
– powo∏anie wspólnego towarzystwa naukowego.
300
3/04/2006
20:01
Page 300
SPRAWOZDANIA
[2]
Organizatorzy zaplanowali prace Kongresu w sekcjach i sesjach, których tematyka
by∏a przez nich okreÊlona, a referaty – zamawiane. Zwykle organizowanie sesji powierzano jakiemuÊ jednemu profesorowi. Na wystàpienia, zg∏oszone przez uczestników,
a nie zakwalifikowane do ˝adnej sekcji lub sesji, przewidziano czas w ramach tzw. „referatów indywidualnych”; starano si´ je tak˝e pogrupowaç w bloki tematyczne. Sekcji,
które pracowa∏y popo∏udniami, by∏o kilkanaÊcie. OczywiÊcie, uczestnik by∏ zmuszony do
wybierania pomi´dzy poszczególnymi propozycjami; wybór, ze wzgl´du na du˝e niekiedy oddalenie, móg∏ dotyczyç ca∏ych bloków. Sam ten wybór utrudnia∏ brak streszczeƒ
referatów oraz niekiedy doÊç „poetyckie” ich tytu∏y w programie.
W pierwszym dniu Kongresu, zaraz po jego otwarciu, odby∏a si´ jedyna na Kongresie
sesja plenarna, zorganizowana przez prof. Teres´ Micha∏owskà, zatytu∏owana: „Septem
artes w kszta∏towaniu kultury umys∏owej w Polsce”. Jako pierwszy zabra∏ g∏os prof. Juliusz Domaƒski, który mia∏ wyg∏osiç referat zatytu∏owany „Od ars gramatica do gramatyki spekulatywnej”. Zaznaczy∏, ˝e to przejÊcie dokonuje si´ od po∏owy XIII wieku, dajàc w efekcie rodzaj filozofii j´zyka (system znaków jako odpowiedników rzeczy). Znakiem rozpoznawczym gramatyki spekulatywnej jest wyodr´bnienie trzech skorelowanych trybów (modi): essendi – rzeczy, intelligendi – rozumienia, significandi – oznaczania.
Nast´pny mówca, prof. Mieczys∏aw Markowski, podjà∏ temat „Filozoficznej formacji
uniwersyteckiej w Polsce Êredniowiecznej”. Prof. Teresa Micha∏owska w referacie pod
tytu∏em „Ars dictaminis w Polsce Êredniowiecznej” zaj´∏a wyodr´bnieniem si´ z retoryki,
jako sztuki s∏owa mówionego, sztuk´ formowania tekstu pisanego. Ostatnim mówcà tej
sesji by∏ prof. Krzysztof O˝óg, który omówi∏ „Zakres i metody nauczania septem artes na
Wydziale Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego”.
Obrady tej sesji kontynuowano po po∏udniu w sekcji pierwszej Kongresu, w ramach
której, prof. El˝bieta Witkowska-Zar´ba wyg∏osi∏a referat zatytu∏owany: „Ars musica
w kszta∏towaniu kultury umys∏owej w Polsce Êredniowiecznej”. Prof. Mieczys∏aw Markowski w referacie pt. „Krakowska szko∏a mi´dzynarodowego nauczania astronomii”
przekonywa∏, ˝e geniusz Miko∏aja Kopernika nie pojawi∏ si´ „ex machina deus” na firmamencie Êwiatowej nauki. Nauczanie na wysokim poziomie matematyki i kosmologii
by∏o wyró˝nikiem Krakowa spoÊród innych uniwersytetów. Prof. Krzysztof Stopka omówi∏ „Zakres i program nauczania septem artes w szko∏ach katedralnych”. Prof. Mieczys∏aw Mejor przedstawi∏ „Kanon lektur i komentarze w polskich szko∏ach XIV i XV w.”
Nie mniej ciekawa by∏a sekcja 2, zatytu∏owana „W∏adza terytorialna i spo∏eczeƒstwo
w Êredniowieczu – na przyk∏adzie paƒstwa zakonu krzy˝ackiego w Prusach”. Sekcja 3 pt.
„Historia jako rzeczywistoÊç przedstawiona i jako rzeczywistoÊç odgrywana”, podejmowa∏a
temat gestów i zachowaƒ zrytualizowanych. Na sekcji 4, zatytu∏owanej „èród∏a podstawa warsztatu mediewisty” omówiono m.in.: Polskie kolekcje kaznodziejskie póênego
Êredniowiecza (Krzysztof Bracha), Âredniowieczne êród∏a ikonograficzne (Aleksandra
Jaworska), Kalendariografia Êredniowieczna (Henryk Wasowicz), Epigrafika Êredniowieczna (Barbara Trelinska).
W drugim dniu Kongresu przed po∏udniem zorganizowano dwie równoleg∏e sesje.
Pierwszà (Sesja B), poÊwićonà archeologii i drugà (Sesja C) na temat problemów po-
[3]
3/04/2006
20:01
Page 301
SPRAWOZDANIA
301
granicza w Êredniowieczu. Przedpo∏udniowe referaty indywidualne, zgrupowano
w trzech blokach (a, b, c). Blok „a” dotyczy∏ architektury, „b” – kronikarstwa, „c” –
sztuk plastycznych.
Po po∏udniu, w sekcjach, kontynuowano niektóre sesje oraz otwarto nowe: O najnowszych badaniach nad literatura polskiego Êredniowiecza, o mediewistyce polskiej
w XX w., o Bizancjum i Ba∏kanach wobec Turków Osmaƒskich, o religiach pogaƒskich
w Êredniowieczu. Referaty indywidualne poÊwićono zamkom (d), stosunkowi do przyrody oraz rycerstwu (e), r´kopisom (f), dziejom nauki.
OczywiÊcie, tematyk´ bloków referatów indywidualnych podaç mo˝na jedynie
w pewnym przybli˝eniu, gdy˝ nie zawsze uda∏o si´ zebraç grup´ referatów na jakiÊ okreÊlony temat; nie zawsze te˝ ich tytu∏y dok∏adnie sygnalizowa∏y treÊç. Dobrym przyk∏adem mo˝e byç blok „e”, w którym referat pt. „Renesans ottonski w Polsce na przyk∏adzie
Modlitewnika Gertrudy Mieszkówny”, wyg∏osi∏ piszàcy te s∏owa. By∏ to bowiem zasadniczo bok poÊwićony historii sztuki. Nasz referat dotyczy∏ szeroko poj´tej historii kultury
(na szcz´Êcie manuskrypt Gertrudy ma ciekawe miniatury, które przezornie przygotowa∏em w stosownà prezentacj´). W tym bloku pojawi∏ si´ jednak referat ÊciÊle „polityczny”, dotyczàcy przyczyn czeskiej orientacji biskupów krakowskich pod koniec rozbicia
dzielnicowego; na ten temat – niestety – nie zachowa∏y si´ ˝adne ilustracje.
Przedpo∏udnie ostatniego dnia Kongresu zdominowa∏y obrady sekcji 10 „Europeizacja? Pytanie o prze∏om w ˝yciu wczesnoÊredniowiecznej S∏owiaƒszczyzny (ze szczególnym uwzgl´dnieniem Zachodniej) i modele jego interpretacji”. Troch´ szkoda, bo równolegle odbywa∏y si´ ciekawe obrady sekcji 11 nt. archeologii historycznej, sekcji 12 nt.
historii sztuki polskiej u progu XXI w., sekcji 13 na temat klasztorów. Nie mniej ciekawe referaty indywidualne (h, i, j) dozna∏y w tym dniu wyjàtkowego przemieszania.
Jak ju˝ wspomniano, szczególnà uwag´ przyciàgn´∏y w ostatnim dniu, obrady Sekcji
10 poÊwićone pojćiu „europeizacji”. Zagajenie wyg∏osi∏ prof. Henryk Samsonowicz,
twierdzàc, ˝e nie by∏o takiego prze∏omu, a rozwój S∏owiaƒszczyzny by∏ uwarunkowany
otwartoÊcià na nowà kultur´. Mówca postanowi∏ jednak opisaç pojćie europeizacji,
charakteryzujàc je w szeÊciu punktach.
1. Chrystianizacja wiàza∏a si´ z obiektywizacjà dobra i z∏a moralnego oraz wprowadza∏a linearne widzenie Êwiata, który mia∏ poczàtek b´dzie mia∏ koniec.
2. Wprowadzenie struktury paƒstwa
3. Silne samorzàdy (terytorialne lub zawodowe)
4. Wspólne formy komunikacji spo∏ecznej (j´zyk, system znaków, obrz´dowoÊç, relacje mi´dzyludzkie)
5. Powstanie wspólnej pamići, jako czynnika ∏àczàcego. Jest to, jak zaznaczy∏ Samsonowicz, teza dyskusyjna. Jednak zdaje si´ jà potwierdzaç spisywanie dziejów dynastii,
jako formy „pamići o paƒstwie”
6. Wspólne, nowe obyczaje (posty, niedziela, Êwiadczenia)
Prof. Samsonowicz podkreÊli∏, ˝e Polacy nie stworzyli paƒstwa analogicznego do zachodniego, ze wzgl´du na ogólne zapóênienie, bardzo s∏abà „alfabetyzacj´” oraz odmiennoÊç j´zyka i tradycji. Zaznaczy∏ tak˝e, ˝e proponowane okreÊlenie europeizacji jest doÊç
302
3/04/2006
20:01
Page 302
SPRAWOZDANIA
[4]
dyskusyjne, bo na przyk∏ad rodzi pytanie, czy Bizancjum nale˝y do kultury europejskiej.
Samsonowicz uzna∏, ˝e w „imi´ pluralizmu” nale˝y odpowiedzieç twierdzàco mimo, ˝e nie
ma tam wielu wymienionych cech. Byç mo˝e, uzna∏ w zakoƒczeniu, nale˝y przyjàç Europ´
pierwszà i Europ´ drugà, a gdzieÊ pomi´dzy nimi Europ´ trzecià – s∏owiaƒskà.
Kolejnym mówcà by∏ prof. Lech Leciejewicz, który w swoim referacie zatytu∏owanym „Prze∏om cywilizacyjny w Êwiecie s∏owiaƒskim we wczesnym Êredniowieczu” stwierdzi∏, ˝e przynajmniej z pozycji antropologii kulturowej, prze∏om, na który nie godzi si´
H. Samsonowicz, bezsprzecznie nastàpi∏, a jego wyznacznikiem jest pismo. Mo˝na te˝
zauwa˝yç wià˝àce si´ z tym prze∏omem powstanie miast i rolnictwa. Nie zgodzi∏ si´ z kolei na termin „europeizacja”, zwracajàc uwag´, ˝e cywilizacja nie jest zjawiskiem typowo
europejskim. Mo˝na natomiast mówiç o ∏aciƒskim kr´gu kulturowym, który powsta∏ za
Karola Wielkiego Wielkiego IX wieku i bizantyjskim, który wykszta∏ci∏ si´ mniej wićej
tym samym czasie po przezwyci´˝eniu kryzysu VII i VIII wieku.
Prof. Stanis∏aw Bylina w referacie zatytu∏owanym „D∏ugie trwanie przedchrzeÊcijaƒskich wyobra˝eƒ Êwiecie, cz∏owieku i zaÊwiatach w ÊwiadomoÊci schrystianizowanej S∏owiaƒszczyzny”, wychodzàc od D∏ugosza, który pisze, ˝e w jego czasach wyst´powa∏o
jeszcze pogaƒstwo, autor referatu twierdzi, ˝e pomimo braku êróde∏ mo˝na mówiç
o d∏ugim trwaniu postaw i wierzeƒ pogaƒskich czterech dziedzinach:
1. Postawa wobec sacrum
2. Kult Êwi´tych
3. Postawa wobec natury i jej si∏
4. Postawa wobec zmar∏ych
Wszystkie te postawy charakteryzowa∏, zdaniem autora referatu, pe∏ny synkretyzm
z wiarà chrzeÊcijaƒskà, powodujàcy, ˝e ludzie praktyk i wierzeƒ pogaƒskich nie uwa˝ali
za wrogie chrzeÊcijaƒstwu.
Kolejnym mówcà by∏ prof. Wojciech Mrozowicz, który przedstawi∏ „Poczàtki kultury
pisma na S∏owiaƒszczyênie zachodniej”. Przychyli∏ si´ do tezy, ˝e pojawienie si´ pisma
wiàza∏o si´ z chrystianizacjà i oznacza∏o prze∏om. Wyraênie potwierdza to Kronika Galla Anonima.
Ostatnim mówcà by∏ dr Marcin Pauk, który w referacie pod tytu∏em „Recepcja nowych wzorów ˝ycia spo∏ecznego na S∏owiaƒszczyênie w dobie kolonizacji na prawie niemieckim”, podjà∏ problem „rewolucji feudalnej”, omawiajàc wyst´pujàce w literaturze
jej modele. Uzna∏, ˝e nale˝y bli˝ej zbadaç relacje w∏adzy do wspólnot i podkreÊli∏ pierwszoplanowà rol´ rodzimych elit.
W dyskusji jako pierwszy zabra∏ g∏os prof. Józef Szymaƒski. Zakwestionowa∏ pojćie
europeizacji jako nieprzydatne dla historyka. Polemizowa∏ z tezà o znacznym opóênieniu cywilizacyjnym S∏owiaƒszczyzny (na przyk∏ad nie zgodzi∏ si´ z Samsonowiczem i Bylinà, ˝e byliÊmy zapóênieni w alfabetyzacji nawet w stosunku do Rusi). Mia∏ te˝ wàtpliwoÊci, czy êród∏a kaznodziejskie, na których opiera∏ si´ prof. Bylina, sà wiarygodnà podstawà do mówienia o pogaƒstwie.
Innego zdania by∏ Edward Podkowski, który godzi si´ na pojćie europeizacji, którà
dzieli na dwa kr´gi: ∏aciƒski i bizantyjski. Dyskutuje natomiast z tezà o wy˝szoÊci cywili-
[5]
3/04/2006
20:01
Page 303
SPRAWOZDANIA
303
zacyjnej Rusi nad Polskà we wczesnym Êredniowieczu i ma wàtpliwoÊci, co do powszechnoÊci praktyk pogaƒskich Êredniowiecznej Polsce.
Na zakoƒczenie prof. H. Samsonowicz usi∏owa∏ broniç swojego pojćia europeizacji
i tezy o zacofaniu cywilizacyjnym ziem polskich.
Nale˝y koniecznie dodaç, ˝e Kongresowi towarzyszy∏y rozmaite imprezy. WÊród nich
przed wszystkim nale˝y wymieniç wystaw´ pt. KoÊció∏ w Polsce i Europie Êrodkowej
w ujćiu kartograficznym, zorganizowana na KUL. Nie mo˝na te˝ nie wspomnieç
o wspania∏ym bankiecie, zorganizowanym z iÊcie wschodnià goÊcinnoÊcià w podziemiach dawnego klasztoru w Lublinie.
Zakoƒczenie Kongresu by∏o okazjà do pierwszych podsumowaƒ. Prof. Wojciech Fa∏kowski nie kry∏ – uzasadnionego – zadowolenia: Kongres by∏ niewàtpliwym sukcesem.
Odnotowaç nale˝y, ˝e ten nastrój swoistej euforii nie przeszkodzi∏ Przewodniczàcemu
ostro zganiç tych mediewistów, którzy zg∏osili referaty a nast´pnie, bez jakiegokolwiek
uprzedzenia, po prostu nie przyjechali na Kongres; wszyscy oni zostanà wykluczeni z pokongresowej publikacji.
Dyskusja na temat kongresu przenios∏a si´ nast´pnie na forum internetowe Komitetu (www. mediewistyka. net). Zosta∏y tam podniesione – w odniesieniu ju˝ do nast´pnego Kongresu – dwie zasadnicze kwestie: zagadnienie zwi´kszenia interdyscyplinarnoÊci
oraz problem bardziej „modu∏owej” organizacji obrad.
3/04/2006
20:01
Page 304
Nak∏adem
w Warszawie
Marian Banaszak
HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO
Tom I. Staro˝ytnoÊç
wydanie II

saeculum christ 12-2 - Saeculum Christianum

Transkrypt

Podobne dokumenty

1923 2016 ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA