Ludwik I Wittelsbach Bawarski założył zakład witrażowy

Ludwik I Wittelsbach Bawarski założył zakład witrażowy

1. KALWARIA WARMIŃSKA W GŁOTOWIE K.DOBREGO MIASTA
Panorama wsi Głotowo (fot.2004 r.)
Głotowo. Kościół z XVIII w. (fot.2005 r.)
Park Kalwarii Warmińskiej i stacja VI Drogi Krzyżowej w wąwozie rzeki Kwieli. Grupa figuralna w Stacji VI Weronika ociera twarz Panu Jezusowi. (fot.2006 r.)
Strona tytułowa katalogu Mayersche-Kunstanstat für kirchliche Arbeiten z 1876 r. odnalezionego w spalonym
archiwum parafii w Głotowie. Anioł z katalogu i figura (metal) w Stacji XIII Kalwarii Warmińskiej. Sygnatura
pracowni Mayera z Monachium w podstawie figury Św.Jana w Stacji XII, zidentyfikowana w 2007 r.
Obóz naukowy studentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i Wolontariatu w Ochronie
Zabytków Fundacji BORUSSIA w 2007 r. Praca i notata terenowa Stacji XII – Ukrzyżowanie (Fot.2007 r.)
2. STACJA IX – PAN JEZUS UPADA POD KRZYŻEM PO RAZ TRZECI
Stacja IX w Kalwarii Warmińskiej
Głotowo. Grupa figuralna w Stacji IX (fot.ok.1930 r.)
Głotowo.Grupa figuralna w Stacji IX (fot.2006 r.)
Stacja IX w Katowicach-Załężu (fot 2007 r.)
Głotowo. Grupa figuralna w Stacji VII (fot.2006 r.)
Upadek według katalogu Mayersche-Kunstanstalt
für kirchliche Arbeiten z 1876 r.
3. STACJA XI – PAN JEZUS PRZYBITY DO KRZYŻA
Stacja XI w Kalwarii Warmińskiej
Głotowo.Grupa figuralna w Stacji XI (fot.2006 r.)
Stacja XI w Katowicach-Załężu
(fot. 2007 r.)
Głotowo. Grupa figuralna w Stacji XI (fot. ok.1930 r.)
Głotowo. Narzędzia męki w stacji X. (fot.2007 r.)
Krzyżowanie według katalogu Mayersche-Kunstanstalt
für kirchliche Arbeiten z 1876 r.
4. STACJA XII – PAN JEZUS UMIERA NA KRZYŻU
Stacja XII w Kalwarii Warmińskiej
Głotowo. Grupa figuralna w Stacji XII (fot.ok.1930 r. i 2007 r.)
Głotowo.Grupa figuralna w Stacji XII Maryja, łotr zbawiony, Jezus i Magdalena, Jan, łotr potępiony (fot.2007)
Stacja XII w Katowicach-Załężu
(fot. 2007 r.)
Ukrzyżowanie według katalogu Mayersche-Kunstanstalt
für kirchliche Arbeiten z 1876 r.
5. STACJA XIII – PAN JEZUS ZDJĘTY Z KRZYŻA
Stacja XIII w Kalwarii Warmińskiej (fot.2006 r.)
Grupa figuralna w Stacji XIII (fot.2006 r.)
Grupa figuralna w Stacji XIII (fot.ok.1930 r.)
Stacja XIII w Katowicach-Załężu (fot.2007 r.)
Pieta według katalogu Mayersche-Kunstanstalt für kirchliche Arbeiten z 1876 r.
Magdalena Swaryczewska1
Współpraca: Agata Karbowska2, Anna Kraszewska3
SANKTUARIUM EUCHARYSTYCZNE NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU
I KALWARIA WARMIŃSKA W GŁOTOWIE (GLOTOWIE) K. DOBREGO MIASTA
REALIZM I EKSPRESJA MĘKI CHRYSTUSOWEJ
W XIX-WIECZNEJ RZEŹBIE SAKRALNEJ
Kalwaria Warmińska wraz z Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Pańskiej
leży na terenie wsi Głotowo (Glotowo) koło Dobrego Miasta, w silnie sfalowanym
krajobrazie Pojezierza Olsztyńskiego. Założenie rozciąga się na powierzchni 7 hektarów i
obejmuje działki gruntowe nr 209 i 210, należące do tutejszej Parafii Rzymsko- Katolickiej.
Figuruje w rejestrze zabytków Województwa Warmińsko-Mazurskiego pod numerem A-2097
(Kalwaria) i A-820/0 (kościół parafialny)4.
Pierwszy kościół głotowski został zniszczony w 1300 r. w wyniku najazdu Litwinów.
Mieszkańcy ukryli Najświętszy Sakrament w ziemi, gdzie po latach przypadkowo odkryto Go
podczas wiosennej orki - jak głosi legenda, woły ciągnące pług uklękły podkreślając
nadzwyczajność chwili. Wydarzenie to zapoczątkowało budowę nowego kościoła ku czci
1
DR INŻ.ARCH. MAGDALENA SWARYCZEWSKA, absolwentka Politechniki Krakowskiej, wykładowca
Uniwersytetu Jagiellońskiego, adiunkt w Katedrze Architektury Krajobrazu i Agroturystyki Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w zakresie
Opieki nad Zabytkami. Od 2005 roku prowadzi coroczne obozy naukowo-badawcze dla studentów Koła
Naukowego Architektów Krajobrazu „Horyzont” oraz polskich, niemieckich i rosyjskich wolontariuszy Fundacji
BORUSSIA w Głotowie.
2
AGATA KARBOWSKA, studentka 3 roku Ochrony Dóbr Kultury na Wydziale Sztuk Pięknych
Uniwersytetu im.Mikołaja Kopernika w Toruniu. W ramach Wolontariatu w Ochronie Zabytków
uczestniczy w terenowych pracach dokumentacyjnych oraz w kwerendzie archiwalnej dotyczącej
Kalwarii Warmińskiej w Głotowie.
3
MGR ANNA KRASZEWSKA, absolwentka etnologii i studentka historii Uniwersytetu im.Mikołaja
Kopernika w Toruniu. W ramach Międzynarodowego Wolontariatu w Ochronie Zabytków uczestniczy
w terenowych pracach dokumentacyjnych oraz w kwerendzie archiwalnej dotyczącej Kalwarii
Warmińskiej w Głotowie.
4
SWARYCZEWSKA M.,ANTOLAK M. 2005: Kalwaria Warmińska w Głotowie. Inwentaryzacja dendrologiczna i
gospodarka drzewostanem. Oddane do druku w: Acta Scientiarum Polonorum, Wrocław.
Bożego Ciała. Od tego czasu Głotowo stało się miejscem pielgrzymkowym. Obecnie
istniejący, murowany kościół konsekrowano w 1722 roku5.
Kalwarię, czyli zespół kaplic z wizerunkami Męki Pańskiej, zbudowano w latach 1878 –
1894 z inicjatywy pobożnego głotowianina Jana Mertena. Park kalwaryjny położony jest w
malowniczym, gęsto zalesionym wąwozie, którego dnem przepływa mała, okresowo
wysychająca rzeka Kwiela, dopływ Łyny. Zbocza wąwozu są bardzo strome i trudno
dostępne, pocięte urwiskami i korytami okresowych strumieni. Na uwagę zasługuje źródełko
bijące spod groty Matki Boskiej. Woda wypływa z kamiennej studni a przyjeżdżający tu
pielgrzymi wierzą w jej wyjątkową moc.
W parku znajduje się 14 stacji Drogi Krzyżowej, usytuowanych przy głównej alejce, którą
poprowadzono trawersami nad rzeką i po zboczach wąwozu. Neogotyckie, kryte spadzistymi
dachami kaplice wymurowane są z kamienia i cegły a wewnątrz otynkowane. Na uwagą
zasługują detale wystroju architektonicznego – figury, witraże, kraty, posadzki i malowidła
oraz zróżnicowana, choć podporządkowana jednolitej stylistyce architektura. W miejscach
gdzie droga pielgrzymkowa przecina rzekę, znajdują się mostki z reszykami ceglanych łuków
nośnych. Zachowała się też ozdobna, kuta brama od strony kościoła i fragmenty ozdobnych
ogrodzeń.
Kalwarię w Głotowie zbudowano przed 120 laty, czyli jak na warunki warmińskie
stosunkowo niedawno, jednak pod wieloma względami obiekt stanowi zagadkę dla historyka i
historyka sztuki. Wiele pytań dotyczących procesu tworzenia obiektu, budowy parku i
samych kaplic pozostaje bez odpowiedzi. Dostępne informacje pochodzą z małej monografii,
wydanej przez parafię w Głotowie, gdzie Autor skupia się głównie na tradycji i religijnym
znaczeniu obiektu zaś opisy są w dużej mierze powieleniem treści poprzednich
przewodników parafialnych i ogólnodostępnej literatury6. Dane te są często sprzeczne i
niekompletne (pomijają całkowicie symboliczne i krajobrazowe walory obiektu) a nierzadko
błędne, jak np. uporczywie powracająca, a bezkrytycznie przepisywana przez kolejnych
autorów informacja o „neoromańskich” kaplicach w Głotowie7.
W celu gruntownego przebadania obiektu, przygotowania dokumentacji konserwatorskiej
a także uzyskania choćby pośrednich informacji na temat procesu tworzenia tak
5
KS.MGR BALCER J. Głotowo-Glotowo. Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Pańskiej. Zarys historii.
Stowarzyszenie „GLOTOVIA”, Drukarnia MONIKA, Kraków 2006.
6
KS.MGR BALCER J. Głotowo-Glotowo. Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Pańskiej. Zarys
historii… op.cit.
7
Już porównanie treści poważnego Przewodnika po zabytkowych kościołach północnej Warmii autorstwa
TADEUSZA CHRZANOWSKIEGO (Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1978) z hasłem „Głotowo” w
znakomitym przecież Słowniku Warmii JANA CHŁOSTY (LITTERA, Olsztyn 2002) pozwala wyłowić szereg
sprzecznych informacji na temat Kalwarii Warmińskiej.
monumentalnego dzieła krajobrazowego i architektonicznego, przez trzy lata z rzędu
organizuję w Głotowie obóz naukowo-badawczy8. Obóz odbywa się przy czynnej pomocy i
współpracy Kustosza Sanktuarium w Głotowie ks.dr Marka Proszka, któremu należy się
oddzielne, gorące podziękowanie.
Nasza dokumentacja, rozpoczęta w 2005 roku, obejmuje rozpoznanie literatury źródłowej,
planów
i
fotografii
archiwalnych.
Zinwentaryzowano
także
niektóre
elementy
architektoniczne, drzewostan i układ kompozycyjny. Opracowano wytyczne konserwatorskie,
które obejmują uczytelnienie krajobrazu sakralnego, zabiegi hydrotechniczne, gwarantujące
zachowanie równowagi ekologicznej parku kalwaryjnego a także odwodnienie i odnowę
kaplic oraz kompleksową gospodarkę drzewostanem. Wykonano też ogromne i nielekkie
roboty przy porządkowaniu terenu, usuwaniu samosiewów i chorych drzew.
Tegoroczne prace uczestników obozu (lipiec 2007 r.), obok bieżących porządków w parku,
koncentrowały się na dokumentacji wyposażenia stacji pasyjnych a szczególnie grup
figuralnych, które reprezentują bardzo dojrzały poziom artystyczny i wymagają nareszcie
wpisania do rejestru zabytków. W czternastu stacjach Drogi Krzyżowej wykonano
szczegółowe szkice, opisy i fotografie. Wyznaczone osoby porządkowały i archiwizowały
akta parafialne, niestety w dużej części spalone i zniszczone. Badano także olsztyńskie
archiwa i przeprowadzono rozmowy z lokalnymi historykami oraz z miejscową ludnością.
Kwerenda miała na celu wyjaśnienie pochodzenia rzeźb a także rzut światła na sam proces
budowy w XIX wieku oraz na przebieg dotychczasowych prac konserwatorskich.
Nieoczekiwanie szybko rozwiązała się zagadka samych figur, w których znakomity
warsztat idzie w parze z doskonałym wyczuciem kompozycji i dramatycznym naturalizmem.
W wyodrębnionej wstępnie grupie akt parafialnych w lat 1870-1900, a więc z czasu budowy
Kalwarii, wolontariusze natrafili na katalog pracowni Mayera z Monachium z 1876 roku9.
Katalog obejmuje bogatą ofertę rzeźby sakralnej w postaci figur różnej wielkości z marmuru,
drewna, „masy kamiennej” i metalu, ołtarzy i wyposażenia dla kościołów. W katalogu
podkreślono, że wszystkie figury oznakowane są sygnaturą pracowni: Mayer’sche
8
W dwutygodniowych obozach naukowych biorą udział studenci Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w
Olsztynie z Koła Naukowego Architektów Krajobrazu „Horyzont” przy Katedrze Architektury Krajobrazu i
Agroturystyki (Kierownik Katedry prof.dr hab.Krzysztof Młynarczyk), oraz młodzież pracująca w ramach
Międzynarodowego Wolontariatu w Ochronie Zabytków Fundacji BORUSSIA pod opieką mgr Beaty
Samojłowicz. Zadaniem uczestników jest między innymi dokumentacja dendrologiczna, dokumentacja
zabytków ruchomych, kwerenda archiwalna oraz prace porządkowe związane u uczytelnieniem i konserwacją
krajobrazu sakralnego. Osoby, które pracują z dużym zaangażowaniem i mają aspiracje naukowe, zostają
współautorami moich publikacji. Opracowane materiały pozostają także w dyspozycji parafii.
9
Mayersche-Kunstanstat für kirchliche Arbeiten, München 1876 (Mayerowski Zakład Sztuki Kościelnej,
Monachium 1876) odznaczony Wielkim Medalem przez papieża Piusa IX. Oryginał katalogu, częściowo
uszkodzony w pożarze, znajduje się w archiwum parafii w Głotowie.
Kunstanstalt München. Dokładniejsze oględziny wystroju w głotowskich kaplicach
potwierdziły pochodzenie przynajmniej części figur, gdyż począwszy od stacji VI, w mało
widocznych miejscach na cokołach rzeczywiście umieszczono niewielkie blaszane tabliczki z
takim napisem. Głotowskie figury stanowią więc nieznaną i dotychczas i nie opisaną kolekcję
znakomitej i sławnej pracowni, która pozostawiła liczne dzieła sztuki w Europie i w
Ameryce10 i działa nieprzerwanie od połowy XIX wieku po dziś dzień11. Fakt ten rzuca
dodatkowe światło na historię powstania Kalwarii Warmińskiej, związanie z nią aspiracje
artystyczne a także ówczesne możliwości finansowe fundatora i samej parafii.
W tym miejscu wypada zaznaczyć, że dworska pracownia Mayera w Monachium12 znana
jest przede wszystkim ze znakomitych witraży, perfekcyjnie wykonanych i dostosowanych do
charakteru stylowego poszczególnych budowli sakralnych13. W latach osiemdziesiątych XIX
stulecia pracownię prowadził Franz Borgias Mayer i z jego osobą należy wiązać wystrój stacji
pasyjnych w Głotowie14.
Mimo że zebrane dotychczas informacje stanowią ledwie wycinek fascynujących dziejów
Kalwarii Warmińskiej, przedstawiamy poniżej nowo opracowane kalendarium, gdzie ramowo
przedstawione są dzieje samej wsi a obszerniejszy komentarz dotyczy założenia
kalwaryjnego.
1290 – Warmia w granicach państwa krzyżackiego15; pierwsza wzmianka o wsi Glotowo
(niem.Glottau)16. We wsi istniała parafia i drewniany kościół pw.Św.Andrzeja17.
10
Z bardzo skróconych na razie badań literatury i poszukiwań w Internecie wynika, że witraże Mayera istnieją w
wielu kościołach na Śląsku np. w Opolu, Raciborzu, Bytomiu-Szombierkach, Łączniku, Rudzie Śląskiej-Goduli
(Por. GAJEWSKA-PROROK E; Katalog… op.cit.), zaś figury z tej pracowni znajdują się między innymi w
Sanktuarium Matki Boskiej Śnieżnej, Przyczyny Naszej Radości w Górze Iglicznej i w kościele pw. Św.Józefa
w Katowicach-Załężu. Temat zachowania i identyfikacji figur sakralnych Mayera na ziemiach polskich wymaga
niewątpliwie obszerniejszych studiów.
11
Według informacji mgr Barbary Ciciory ze Stowarzyszenia Miłośników Witraży w Krakowie, która prowadzi
badania na temat historii sztuki witrażowej, w monachijskiej pracowni Mayera nie zachowały się przedwojenne
archiwa. Trudne więc będzie ustalenie bliższych danych na temat zamówienia, cen i transportu co najmniej 50
dużych figur do Głotowa przed 1880 rokiem. Możliwe, że w archiwum parafii Głotowie lub w aktach parafii
dobromiejskiej w Archiwum Diecezjalnym w Olsztynie uda się jeszcze odszukać rachunki lub zapiski na ten
temat.
12
Pracownia założona ok.1845 lub 1848 r. przez Josepha Gabriela Mayera w ramach Kunstanstalt für
Bilthauerei, Architektur und Malerei (Zakład Sztuki Rzeźbiarskiej, Architektonicznej i Malarskiej) pod
patronatem królów Bawarii. Zgodnie z tytułem, nadanym przez papieża Leona XIII - „Instytut Świętego
Apostolskiego Tronu”. Por: GAJEWSKA-PROROK E. 2002; Katalog wytwórni i projektantów czynnych na Górnym
Śląsku. Materiały sesji Górnośląskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Chorzów 2001. Red.
Dudek-Bujarek T.; Katowice; s.163.
13
GAJEWSKA-PROROK E. 2002; Witraże na Górnym Śląsku 1850-1950. Zarys problematyki. Projektanci.
Pracownie. W: Witraże na Śląsku. Materiały sesji Górnośląskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
Chorzów 2001. Red. Dudek-Bujarek T.; Katowice; s.49.
14
„Na pięknem wzgórzu przy Głotowie znajdują się t. zw. Stacyje Męki Pańskiej, czyli Droga krzyżowa albo
Kalwarya glotowska; figury Męki Pańskiej do licznych kaplic i stacyj nowo teraz właśnie zostały sprowadzone.”
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich; Tom II, Zeszyt XIII; Red. Sulimierski
F. Chlebowski W. Walewski W. Warszawa 1881; Głotowo, s.608.
15
ACHREMCZYK S. 2000; Warmia, LITTERA Olsztyn; s.23
1300 – najazd Litwinów. Mieszkańcy ukryli Hostię w ziemi w obawie przed grabieżą i
profanacją18.
1313 – akt lokacyjny wydany przez biskupa warmińskiego Eberharda z Nysy19.
1363 – ponowna lokacja wsi20.
XIV – cudowne odnalezienie Hostii w polu, podczas wiosennej orki, początek
pielgrzymek i kultu Najświętszego Sakramentu21. Budowa nowego, murowanego kościoła22.
1466 – pokój w Toruniu i przyłączenie Warmii do Polski; wzmożony ruch
pielgrzymkowy23.
pocz.XVI w. – sekularyzacja Prus, początki konfrontacji religijnej i kulturowej Warmii z
protestanckim sąsiadem24.
XVII w. – cudowne uzdrowienia w Głotowie25.
1726 – biskup warmiński Krzysztof Szembek konsekruje nowy, barokowy kościół,
wzniesiony przez budowniczego Krzysztofa Reimersa z Ornety26.
1772 – w wyniku rozbioru Polski dominium warmińskie włączone w granice państwa
pruskiego27.
2 poł.XIX w. –Johannes Merten (Marten), zamożny i religijny mieszkaniec Głotowa,
pielgrzymuje do Ziemi Świętej. Przywozi ze sobą jako relikwie – kamyczki z poszczególnych
stacji jerozolimskiej Drogi Krzyżowej28. Był to okres Kulturkampfu na Warmii,
prześladowania księży i wiary katolickiej29, parafie nie mogły nabywać ziemi, dlatego Merten
zakupił ponad 7 ha gruntu i podarował go Kościołowi z przeznaczeniem pod budowę Drogi
Krzyżowej30. Scalenie terenów, datowane na rok 1855, naniesiono na plan katastralny, który
zachował się w Archiwum Państwowym w Olsztynie31.
1855-1878 – przypuszczalnie zbudowano kamienny, ustrojony pątniczymi muszelkami
„szałas” przy źródle w dolinie Kwieli. Stanowi on symboliczny zaczątek założenia
kalwaryjnego a obecnie mieści (niespecjalnie udaną) scenę Modlitwy w Ogrojcu. Najpewniej
jeszcze przed 1878 rokiem zamówiono w Monachium część figur i toczyły się poważne prace
projektowe i wykonawcze, związane z formowaniem wąwozu i serpentyny.
29 lipca 1878 – uroczyste rozpoczęcie budowy Kalwarii32 (być może uzyskano wtedy
pozwolenia budowlane33). Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że budowę
16
CHŁOSTA J. 2002; Słownik Warmii ; LITTERA Olsztyn, s.117.
KS.MGR BALCER J…op.cit.
18
Tamże.
19
CHŁOSTA J… op.cit. s.118.
20
CHRZANOWSKI T. 1978: Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii. Warmińskie
Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn; s.53.
21
CHŁOSTA J… op.cit. s.118.
22
KS.MGR BALCER J…op.cit.
17
23
24
Tamże.
ACHREMCZYK S…op.cit. s.23 i dalsze
25
Tamże.
CHRZANOWSKI T…OP.CIT. S.53.
27
ACHREMCZYK S…op.cit. s.23 i dalsze
28
KS.MGR BALCER J…op.cit.
26
29
30
31
32
CHŁOSTA J… op.cit. s.192-193.
KS.MGR BALCER J…op.cit.
Materiały Autorki.
Tamże.
rozpoczęto od Stacji XIV, XIII i XII, które są najbardziej okazałe i zlokalizowane na łatwo
dostępnym terenie wierzchowiny.
Po 1878 – budowa założenia kalwaryjnego pod nadzorem proboszcza Ferdynanda
Engelbrechta a następnie ks.Donalda Steisohna, wspierana pracą i datkami ludności
katolickiej z całej diecezji warmiskiej34. Kompozycja parku nawiązuje do wcześniejszych,
znanych kalwarii włoskich i polskich, ściśle podporządkowana jest koncepcji drogi pasyjnej,
poprowadzonej główną aleją założenia. Według tradycji, odległości i wzajemne deniwelacje
kaplic dokładnie obliczono na wzór parametrów przeniesionych z autentycznej Jerozolimy35.
Budowa Jerozolimy Warmińskiej była niewątpliwie wielkim przedsięwięciem
technicznym i ekonomicznym, które wymagało precyzyjnego formowania wielkich mas
ziemnych i profesjonalnych rozwiązań architektonicznych, nie znamy jednak nazwisk
architektów, czy budowniczych, współpracujących z fundatorem i parafią w okresie, jaki
upłynął od powrotu Jana Martena z Ziemi Świętej i rozpoczęcia budowy do konsekracji
Kalwarii w 1894 r.
Ok.1880 – sprowadzenie figur do nowo zbudowanej Kalwarii36. Obecnie wiemy, że były
to figury wykonane w światowej sławy Mayersche-Kunstanstat für kirchliche Arbeiten w
Monachium. Prawdopodobnie w tym czasie zbudowane były już kaplice od stacji VI do XIV,
w których umieszczono rzeźby, skomponowane w grupy i postawione na wysokich,
murowanych i drewnianych, polichromowanych postumentach. W najobszerniejszej Stacji
XII wzniesiony został okazały ołtarz w formie Golgoty z ośmioma figurami naturalnej
wielkości. Zarówno architektura kaplic jak ich wystrój rzeźbiarski i aranżacja naturalnego
oświetlenia świadczy o zamierzonej ekspresji dzieła, wysokich aspiracjach artystycznych i
dużych możliwościach finansowych całego przedsięwzięcia, które niewątpliwie wymagało
współpracy wieku uzdolnionych artystów i rzemieślników37.
1880 - 1894 – najpewniej formowanie dna wąwozu i budowa pozostałych kaplic Drogi
Krzyżowej. Musiał to być najtrudniejszy, kosztowny a mało efektowny etap budowy,
związany z koniecznością regulowania rzeki, trasowania głównej alei oraz ścieżek
spacerowych na dnie i w zboczu wąwozu, budowy mostków, fontanny i zabezpieczania kaplic
murami oporowymi. Usytuowanie i skromniejsza architektura stacji I-V wskazuje, że
wprowadzono tu pewne oszczędności, liczono się także z warunkami naturalnymi –
wylewami rzeki, osuwiskami i wodą opadową i gruntową. Także figury w stacjach I-V,
wykonane z masy kamiennej i drewna, miejscami nieproporcjonalne, odbiegają stylem i
poziomem artystycznym od mayerowskiej perfekcji i ekspresji – zapewne pochodzą z innej
pracowni, przypuszczalnie z firmy F. BUSCH BERLIN38. Są też dość przypadkowo,
pospiesznie i niedokładnie zestawione.
W okresie tym pojawiają się w gazetach lokalnych i prasie katolickiej liczne wzmianki,
dotyczące pielgrzymek do Głotowa i ofiarności wiernych, którzy zachęcani i wzywani przez
33
Wg. mgr Andrzeja Rzempołucha, znawcy historii i architektury Warmii, takie pozwolenia, wydane w Dobrym
Mieście, mogły zachować się w Archiwum Dicezjalnym w Olsztynie. Nigdy jednak nie były badane ani
publikowane.
34
Tamże.
35
Tamże. Chłosta Informacja ta, podobnie jak kilka innych bardzo popularna i chętnie powtarzana powinna być
zweryfikowana na podstawie badań terenowych. Przypomnijmy, że idea zgodności topograficznej z autentyczną
Jerozolimą nieobca jest założeniom kalwaryjnym jeszcze w XVI i XVII wieku.
36
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich; Tom II, Zeszyt XIII; Red.
Sulimierski F. Chlebowski W. Walewski W. Warszawa 1881; Głotowo, s.608.
37
Niestety zarówno w literaturze jak i w ówczesnej prasie wokół tych nazwisk panuje zadziwiające milczenie.
Być może informacje o nich odnajdziemy w nadpalonych, ręcznie pisanych starą niemczyzną rachunkach
głotowskiej parafii z lat 1870-1900. Jednak całkiem możliwe, że przy obecnym stanie zachowania źródeł na
Warmii nie da się już tych osób zidentyfikować.
38
Por. informację z roku 1927.
duchowieństwo katolickie, przybywali z całej diecezji warmińskiej aby pomagać przy
budowie39. Z analizy dendrologicznej wynika, że w tym czasie sadzono też drzewa – głównie
klony, jesiony i świerki rzędami wzdłuż ogrodzeń i przy alejach parkowych40.
18 maja 1894 – biskup warmiński Andrzej Thiel uroczyście konsekruje Kalwarię w
Głotowie41. Należy przyjąć, że zbudowano już wszystkie neogotyckie, ceglane i kamiennoceglane stacje o dość intrygującej a wdzięcznej architekturze i całe założenie było ukończone,
choć jego wygląd znacznie odbiegał od dzisiejszego wizerunku. Świadczą o tym widokówki,
na których ukazano bezdrzewne wzgórze Calvarienberge Glottau z dobrze eksponowaną
rzeźbą terenu i kaplicami. Nie wiadomo, jak radzono sobie początkowo z ustabilizowaniem
stromych, sztucznie uformowanych stoków wąwozu, gdyż leśny, łęgowo-grądowy charakter
parku kalwaryjnego ukształtował się z czasem drogą naturalnej sukcesji przyrodniczej.
Oprócz rozbudowanych scen pasyjnych, wykonanych z polichromowanego drewna i
sztucznego kamienia w pełnej rzeźbie (naturalnej lub ¾ wielkości) a chronionych
drewnianymi okiennicami, w każdej kaplicy umieszczono drewniane lub metalowe figury
aniołów, trzymających zwoje z inskrypcjami z Pisma Świętego oraz drewniany (ok.40 cm
wysoki) „Krzyż Odpustowy” (Ablass Kreutz), w którym wmontowany został kamyk,
przywieziony przez Johannesa Mertena z Jerozolimy. Krzyż otoczony jest przez precyzyjnie
wykonane, miniaturowe armae Christi a całość przykryto szklanym kloszem. Relikwiarze te
zachowały się tylko w niektórych kaplicach.
1910 – Lage-Plan von dem der Kirchengemeinde in Glottau gehörenden Calverienberge,
sporządzony na podstawie pomiarów z 1909 r. przez Roepera, geodetę z Lidzbarka
Warmińskiego42. Na planie pokazano sieć ścieżek parkowych, mostki, fontannę i lokalizację
kaplic. Część tych urządzeń obecnie już nie istnieje a mało używane alejki zanikły. Na planie
nie zaznaczono Groty Loretańskiej i źródełka, stąd można wnioskować, że zbudowano je
później, przypuszczalnie ok.1915 roku.
1927 – restauracja kaplic. Odmalowano figury w Stacjach I – V. Potwierdza tę
informację napis znajdujący się na plecach żołnierza w Stacji V: „RENOV. MAI- AUGUST
1927 F. BUSCH BERLIN R…..”. Być może właśnie pracownia F. BUSCH wykonała te dość
toporne, wielkogłowe figury ok.1890 roku43. Założono przy wejściach do kaplic ozdobne,
metalowe kraty i wykonano serię dobrych, czarno-białych fotografii głotowskich grup
figuralnych, które widnieją na kartach pocztowych.
Po 1945 – Warmia i Mazury w granicach Polski. Trudny okres dla Kościoła i dla
„poniemieckich” zabytków na Ziemiach Odzyskanych. Do inwentarza parafii, sporządzonego
w 1956 roku, dołączono pismo parafian skierowane do władz diecezji, które informuje, że
podczas działań wojennych kościół i kalwaria nie uległy zniszczeniu44.
39
Badanie materiałów prasowych rozpoczęli w 2006 roku wolontariusze Fundacji BORUSSIA: Gabriela
Siegmund, Mariusz Antolak i Sebastian Parszutowicz.
40
SWARYCZEWSKA M. ANTOLAK M. 2005: Kalwaria Warmińska w Głotowie. Inwentaryzacja dendrologiczna i
gospodarka drzewostanem. Oddane do druku w: Acta Scientiarum Polonorum, Wrocław. Por. także
niepublikowane materiały z Obozu Naukowego Głotowo 2005 w archiwum Koła Naukowego „Horyzont” przy
Katedrze Architektury Krajobrazu i Agroturystyki UWM w Olsztynie.
41
KS.MGR BALCER J…op.cit.
42
Oryginał planu Roepera znajduje się w archiwum parafii w Głotowie. Może ten jedyny, odnotowany
dotychczas profesjonalista uczestniczył w latach 1870-1890 w budowie parku i trasowaniu serpentyny a tym
planem podsumował swoją pracę?
43
Wyjaśniło by to pochodzenie rzeźb w stacjach I-V, informacja jednak wymaga sprawdzenia. Zapewne w tym
czasie malowane były też cokoły wszystkich figur i przy okazji pociągnięto brązową farbą blaszane tabliczki z
sygnaturą Mayera, co je skutecznie, na długie lata zamaskowało.
44
„Inwentarz”, Głotowo 1956; maszynopis w archiwum parafii w Głotowie. Jednak podczas działań wojennych
mocno ucierpiały niektóre witraże w kościele (pracownia Christoph Rings z Koeln – 1887), co mimo przeróbki i
prowizorycznej naprawy widać niestety do dzisiaj. Także okres wojny a potem „odprusaczania” kultury i walki z
1974 - ks. Henryk Madeja sporządził ogólny opis każdej kaplicy oraz groty, opisał stan
techniczny oraz wymienił zakres prac, jakie powinny być wykonane w celu zabezpieczenia
obiektów oraz ich wyposażenia. Dowiadujemy się także o składkach na renowację i
konserwację kaplic, przeprowadzanych w latach pięćdziesiątych oraz osiemdziesiątych XX
w.45
Ok. 1980 – odnowa a częściowo nowa aranżacja polichromii kaplicach. Jako autor i
wykonawca prac odnotowany art. plastyk Jan Wytyk 46.
2000 - 2006 – sporadyczne i niezbyt fortunne prace konserwatorskie we wnętrzach
kaplic i przy figurach, polegające głównie na odnowie warstwy malarskiej. Szczęśliwie
uniknęły tej ingerencji znakomite dzieła Mayera, zgromadzone głównie w Stacjach VI-XIV, o
czym świadczy pojedyncza warstwa i nienajlepszy stan polichromii, z licznymi odpryskami i
przetarciami (oprócz warunków atmosferycznych przyczyniło się do tego najpewniej mycie
figur przez parafian, opiekujących się kaplicami). Figury wymagają pilnej konserwacji.
Interwencji konserwatorskiej potrzebują też same kaplice, z licznymi uszkodzeniami wątków
i pokrycia dachów.
2007 – dokumentacja wystroju rzeźbiarskiego wszystkich stacji w Kalwarii
Warmińskiej. Wykonano fotografie, pomiary i szkice wnętrz wraz z opisem usytuowania i
stanu poszczególnych figur47. Można stwierdzić, że stan rzeźb jest niezadowalający.
Kamienne (czy też ceramiczne) które były ostatnio malowane, wyglądają zbyt jaskrawo i
pospolicie. Na pozostałych widać zniszczoną malaturę, ubytki i pęknięcia a także łączenia
różnych kawałków drewna 48. W Stacji XIV aniołek przy trumnie nie ma prawej dłoni, rzeźby
w Stacji VII mają liczne uszkodzenia, anioły w zewnętrznych wnękach mają zmurszałe
cokoły, niektóre utraciły skrzydła. Obok dokumentacji figur, w toku są prace pielęgnacyjne i
wycinka sanitarna w parku, w przygotowaniu jest dokumentacja związana ze stabilizacją
osuwisk i regulacją Kwieli, uporządkowaniem nawierzchni i obudową stylowych mostków.
Ks.Kustosz planuje też fachową konserwację architektury i wystroju kaplic.
Ograniczony czas i niewielkie na razie możliwości kontynuacji badań nie pozwalają na
kompleksowe ujęcie tego interesującego tematu. Najpewniej grupy figuralne w Kalwarii
Warminskiej, wykonane i ustawione na przestrzeni kilkunastu lat, pochodzą z dwóch lub
Kościołem niewątpliwie utrudnił opiekę nad zabytkami i przyczynił się do stagnacji i degradacji założenia. Nie
zapominajmy również o tym, że jeszcze w latach osiemdziesiątych XX stulecia dziedzictwo XIX wieku nie było
wysoko cenione ani specjalnie dokumentowane, traktowano je krytycznie i niechętnie opisywano.
45
Ks. Henryk Madeja „Kalwaria 1974 rok”; maszynopis w archiwum parafii w Głotowie.
46
Wg. informacji w parafii.
47
Praca ta została wykonana (choć nie jest na razie ukończona) podczas Obozu Naukowego Głotowo 2007,
przez członków Koła Naukowego Architektów Krajobrazu „Horyzont” przy Katedrze Architektury Krajobrazu i
Agroturystyki Uniwersytetu Warminsko-Mazurskiego w Olsztynie (Izabella Ciesielska, Monika Han, Paula
Kamińska, Izabella Kraszewska, Natalia Osiecka, Maja Skłodowska) i Międzynarodowy Wolontariat w
Ochronie Zabytków Fundacji BORUSSIA (Artur Chmielewski, Ivan Tatarikov–Karpenko, Elnara Mamedova,
Natalya Dorushyna, Alexandry Nikitin, Anastasya Vertyashkina, Galina Lyapko, Gregory Ergemlidze, Tobias
Skalund, Alexander Herms, William Karg, Annemarie Bruckner, Mandy Telle, Matthias Freeling, Daria
Morawska, Daria Morawska, Marcin Zwierzykowski, Agata Karbowska, Izabela Kraszewska, Kamila Choińska,
Anna Kraszewska, Jeannine Nowak, Marta Jakubowska, Marta Szymaniuk), pod moim kierunkiem i przy
konsultacji mgr Olimpii ….z Wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków w Olsztynie.
48
Łączenie poszczególnych fragmentów figur, uzasadnione właściwościami drewna, świadczy o tym, że
wykonane a może także transportowane były w częściach. Montaż grupy figuralnej polegałby wtedy nie tylko na
wykonaniu wspólnego cokołu i ustawieniu postaci w odpowiednich gniazdach i podestach (robotę tę widać w
każdej kaplicy), ale także na scaleniu samych figur. Taka technologia wykonawstwa umożliwiała też
wprowadzenie różnych wariantów tej samej postaci, co przy na pół seryjnej produkcji mogło dawać dodatkowe
możliwości komponowania gestów. Założenie to wymaga jednak zweryfikowania.
nawet trzech pracowni. Większość z nich wykonano jednak z całą pewnością w Monachium,
w Mayersche-Kunstanstat für kirchliche Arbeiten. Są to okazałe i perfekcyjnie wykonane
postacie w Stacji VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII i XIV, być może kilku użyto także w
Stacjach I-V. We wszystkich kompozycjach mayerowskich figury tworzą jedną
kompozycyjną całość, zachowano proporcje i hamonie barw, draperiowanie szat i inne
szczegóły są bardzo dobrze dopracowane, mimika twarzy oddaje uczucia, emocje i przeżycia
danej postaci. Dzieła te niewątpliwie wzorowane są na późnorenesansowych i barokowych
figurach, jakie spotykamy w kalwariach włoskich. Obok wysokiego poziomu artystycznego i
silnej ekspresji reprezentują jednak XIX-wieczny kanon, który obowiązywał wówczas w
sztuce sakralnej, nasze kościoły pełne są więc lepszego lub gorszego naśladownictwa49.
Jeżeli poszukujemy oryginałów i możliwości badań porównawczych, najbliższy
rozpoznany trop mayerowski prowadzi do kościoła parafialnego pw.Św.Józefa w
Katowicach-Załężu, gdzie znajduje się Droga Krzyżowa z początku XX stulecia. Rzeźby te
zidentyfikował na podstawie zachowanych rachunków i opisał w latach osiemdziesiątych
ówczesny proboszcz parafii w Załężu, ks. prałat Jerzy Nyga, przewodniczący Komisji ds.
Architektury i Sztuki Sakralnej Archidiecezji Katowickiej50. Obecnie stacje Drogi Krzyżowej
w Załężu można uznać za bardzo dobrze zachowane, podobnie jak cały, historyzujący wystrój
kościoła, wzniesionego na przełomie XIX i XX wieku. Są to skomponowane na złotym tle
realistyczne półpłaskorzeżby, (najprawdopodobniej odlewy z masy ceramicznej), o
wymiarach ok. 1,5 na 2 metry, umieszczone na ścianach wewnątrz świątyni. Oprawiono je w
okazałe drewniane ramy z ostrołukową dekoracją i pinaklami. Dynamiczne i pełne ekspresji
sceny pasyjne reprezentują uderzające analogie ikonograficzne i styl podobny do wizerunków
w katalogu Mayersche-Kunstanstat für kirchliche Arbeiten a także do rzeźb w Głotowie. Nie
widać jednak nigdzie mayerowskich sygnatur, które być może zostały zamalowane lub
usunięte podczas powojennej konserwacji, jako świadectwo niemieckiej przeszłości.
Zakładając, że Droga Krzyżowa w Załężu została wykonana ok.1900 roku na zamówienie
nowo powstałej parafii, a katalog ukazywał się co najmniej od 1869 roku51, możemy przyjąć,
że monachijska pracownia Mayera pozostawiła ogromną spuściznę rzeźby sakralnej52, może
49
Za przykład może posłużyć spójny i miły dla oka wystrój kościoła pw.Najświętszego Serca Jezusowego w
Olsztynie (ok.1900 r.) lub żywcem wyjęta w majerowskiego katalogu, neogotycka Pieta w lewym bocznym
ołtarzu kościoła parafialnego w Ełdytach Wielkich na Warmii.
50
Ks. prałat Jerzy Nyga w rozmowie telefonicznej nadmienił, że wydał wówczas w niewielkim nakładzie
monografię historyczną parafii pw.Sw.Józefa w Katowicach-Załężu. Nie udało się dotychczas dotrzeć do tej
pozycji.
51
Jak wynika z informacji na stronie tytułowej, katalog Mayersche-Kunstanstat für kirchliche Arbeiten z 1876 r.
jest wydaniem siedemnastym.
52
Będę bardzo wdzięczna za wszelkie informacje w tej sprawie.
nawet porównywalną z dziedzictwem bardzo dobrze znanej i opisanej mayerowskiej sztuki
witrażowej.
Rzeźba ta reprezentuje znakomite wykonawstwo i wysoki poziom artystyczny. Jest to
niewątpliwie estetyka oparta na teatralności i dosłowności, z ducha i formy akademicka.
Przemawia jednak bardzo silnie, nawet do wyrobionego, współczesnego odbiorcy, bowiem
wyzbyta jest nieznośnej dydaktyki i słodyczy, jaką często emanuje dziewiętnastowieczna
sztuka sakralna53. Powracając do warmińskiej Drogi Krzyżowej trzeba przyznać, że na jej
szczególny odbiór składa się kilka okoliczności w tym przetarte, zgaszone barwy, patyna i
ślad upływu czasu na samych figurach, mrok w kaplicach i tajemnicza atmosfera leśnego
parku. Także sama Pasja, ukazująca dramatyzm samotnego bólu, wstydu i śmierci, oglądana
niemal na wyciągnięcie ręki, nie poddaje się tu naiwnej interpretacji artystycznej. Głotowski
cykl wzbogacony jest także portretem psychologicznym postaci drugoplanowych, ich gniewu,
współczucia i desperacji. Opowiedziana historia zawiera więc równoległe wątki narracyjne,
dotyczące świętych niewiast a także sugestywny obraz prostych ludzi, sług, żołnierzy i
rzemieślników, uwikłanych w tragiczne wydarzenie - prowadzenie na śmierć i krzyżowanie
niewinnego Jezusa. Ukazano więc nie tylko przejmujący wizerunek Męki Chrystusowej, ale
też bezradność ludzką wobec zła i przemocy, co w zamierzony, jak sądzę, sposób przybliża
sztukę Mayera realnemu światu i naszej osobistej refleksji.
Jerozolima
Warmińska
jako
ekosystem,
kompozycja
krajobrazowa
i
zespół
architektoniczny z wybitnym wystrojem rzeźbiarskim jest nadal słabo rozpoznana. Być może
więcej tu pytań niż odpowiedzi, choć intensywne prace badawcze przyniosły bardzo
interesujące rezultaty. Obiekt reprezentuje zasób przyrodniczy i kulturowy o wyjątkowych
walorach estetycznych i symboliczno-emocjonalnych. Należy niewątpliwie do dziedzictwa
europejskich ogrodów sakralnych, warto też podkreślić spójność stylową, kompletny stan
zachowania i związki z lokalną tradycją budowlaną a także ogromne znaczenie dla życia
religijnego i tożsamości Warmii54. Służy też uniwersalnym wartościom duchowym i integracji
53
Realistyczne a „słodkie” obrazy i figury przyczyniły się do kompromitacji i w istocie do odrzucenia
akademizmu i historyzmu w sztuce sakralnej. W konsekwencji intensywnych poszukiwań twórczych, opartych
na negacji, została też odrzucona tradycja a z tradycją nierzadko wiedza. Dzisiaj powrót do realizmu w sztuce
sakralnej stanowi duże ryzyko estetyczne - flirt z lukrem i kiczem, co widzimy na targach Sacro-Expo a także w
nowych, licznie powstających kalwariach i ogrodach sakralnych (np. Ludźmierz, Gietrzwałd, Wąwolnica).
Por. Plazaola J. Kościół i sztuka od początków do naszych dni. Wyd. Jedność, Kielce 2001; s.218.
54
Kalwaria Warmińska w Głotowie nie figuruje dotychczas w Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi
devozionali europei, wydanym i uzupełnianym przez Instituto Geografio de Agostini oraz Centro di
Documentatione w Sacro Monte di Crea w Piemoncie. Atlas, który uwzględnia kilkaset kalwarii europejskich,
wydany został w 2001 r.
kulturowej55. Jest otoczona opieką mieszkańców i Kustosza Sanktuarium, jednak zadanie to
przerasta możliwości finansowe i organizacyjne parafii. Jak najszybciej więc wystrój,
architektura i krajobraz Kalwarii powinny doczekać się realnej pomocy ze strony władz
państwowych i samorządowych oraz kompleksowej rewaloryzacji56.
.
55
Warmia należy do obszarów o wyjątkowo skomplikowanym porządku kultury i zawikłanych relacjach
etniczno-religijnych. Problem ten omawiam szerzej w pracy habilitacyjnej „Sacrum i profanum w krajobrazie
kulturowym. Dziedzictwo przestrzeni sakralnej na Warmii”, które została złożona do druku w Olsztynie w lipcu
2007 r.
56
Do tej pory ukazały się drukiem lub są przyjęte do druku następujące publikacje: SWARYCZEWSKA M.,
ANTOLAK M. 2005: Kalwaria Warmińska w Głotowie. Inwentaryzacja dendrologiczna i gospodarka
drzewostanem. Oddane do druku w: Acta Scientiarum Polonorum, Wrocław. Por. także niepublikowane
materiały z Obozu Naukowego Głotowo 2005 w archiwum Katedry Architektury Krajobrazu i Agroturystyki
UWM w Olsztynie; SWARYCZEWSKA M., ANTOLAK M. 2006: Kalwaria Warmińska w Głotowie – problemy
dokumentacji i konserwacji krajobrazu sakralnego. W: Przyroda i Miasto. Red. J. Rylke 2006. T.8.
Wydawnictwo SGGW, Warszawa.