realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach natura 2000

Marek Furmankiewicz, Marek Krukowski
REALIZACJA PRZEDSIĘWZIĘĆ
INWESTYCYJNYCH
NA OBSZARACH NATURA 2000
W KONTEKŚCIE DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ
Polska na podstawie podpisanego traktatu akcesyjnego zobowiązała się do
wypełniania obowiązujących na terytorium Unii Europejskiej aktów prawnych,
w tym do ich implementacji oraz harmonizacji z nimi prawa krajowego. Dotyczy to w szczególności wszelkich uregulowań o randze dyrektyw, spośród których w zakresie ochrony przyrody i środowiska jednymi z najważniejszych są
Dyrektywa Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia, dalej DP) i Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk
naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa, dalej DS), stanowiące podstawy prawne zasad tworzenia i gospodarowania obszarami Natura
2000. W przypadku działań administracyjnych przygotowujących projekty przedsięwzięć inwestycyjnych mogących w znaczący sposób oddziaływać na obszary
sieci Natura 2000, niezbędne jest uwzględnienie szczegółowych zapisów obu
dyrektyw, a także ich interpretacji, opinii Komisji Europejskiej wydawanych na
wniosek zainteresowanych stron, a w szczególnych przypadkach także uzasadnień Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawach dotyczących inwestycji na obszarach Natura 2000 (por. np. KOMISJA EUROPEJSKA 2007 oraz informacje na
stronie internetowej http://ec.europa.eu/environment/law).
Gospodarowanie terenami włączonymi do sieci Natura 2000 musi spełniać
określone wymogi formalne. Zgodnie z zapisami ww. dyrektyw podstawowe
dane o przedmiocie i obszarze ochrony – państwa członkowskie przedstawiają w tzw. standardowym formularzu danych (Standard Data Form). Dodatkowo,
38
MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI
zgodnie z zapisami polskiej Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92 poz. 880 z 2004 r., z późniejszymi zmianami), dla obszarów
Natura 2000 powinny zostać przygotowane szczegółowe plany ochrony, które
m.in. określą podstawowe zasady gospodarowania i zarządzania nimi (przy czym
zgodnie z nowelizacją z dnia 3 października 2008 r. plany te mogą być zastąpione w określonych warunkach przez plany urządzania lasu lub plany ochrony
rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego lub parku narodowego).
Plan ochrony może wskazywać, że pewne typy przedsięwzięć, bądź też konkretne ich lokalizacje, mogą stanowić zagrożenie dla osiągnięcia celów ochronnych obszaru, dlatego powinny być one szczególnie wnikliwie oceniane (por.
PAWLACZYK i JERMACZEK 2004). W zapisach Dyrektywy Siedliskowej nie ma listy
narzuconych prawnie ograniczeń w zagospodarowaniu danego obszaru Natura
2000, poza podstawowym założeniem w Artykule 2 (2) DS mówiącym, iż jakiekolwiek działania muszą spełniać warunek zachowania siedlisk przyrodniczych
oraz gatunków dzikiej fauny i flory, w stanie sprzyjającym ochronie lub też odtworzeniu tego stanu. Według Artykułu 1 (e) Dyrektywy w przypadku siedlisk
przyrodniczych „stan sprzyjający ochronie” oznacza, że:
•
naturalny zasięg danego siedliska nie zmniejsza się, a jego obszary (płaty)
mieszczące się w obrębie tego zasięgu są stałe lub zwiększają się;
•
siedlisko posiada (i w dającej się przewidzieć przyszłości będzie nadal posiadać) specyficzną strukturę i funkcje, konieczne dla jego długotrwałego
zachowania;
•
stan ochrony gatunków typowych dla danego siedliska również można
uznać za „sprzyjający”;
Natomiast w przypadku gatunków zwierząt i roślin „stan sprzyjający ochronie”
oznacza według Artykułu 1 (i) DS, że:
•
zachowana zostaje liczebność populacji danego gatunku, gwarantująca
utrzymanie się jej w biocenozie w dłuższej perspektywie czasowej;
•
naturalny zasięg gatunku nie ulega (i w dającej się przewidzieć przyszłości
nadal nie będzie ulegać) zmniejszeniu;
•
pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedlisk danego
gatunku.
Kluczowym warunkiem osiągnięcia bądź utrzymania powyższych celów w projektach przedsięwzięć inwestycyjnych jest zagwarantowanie ich realizacji w taki
sposób, by jakiekolwiek działania nie pogorszyły warunków siedlisk przyrodniczych oraz gatunków je zamieszkujących. Pogarszanie jest najczęściej związane
Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000...
39
z fizyczną degradacją siedliska i może być oceniane na podstawie takich wskaźników, jak procent redukcji areału siedliska lub zanik jego cech charakterystycznych. Takie podejście oznacza, że obszary Natura 2000 nie są równoważnym
odpowiednikiem rezerwatu przyrody czy parku narodowego (tzn. ich powołanie
nie musi implikować ochrony ścisłej), a wszelka działalność gospodarcza na ich
terenie jest możliwa, o ile tylko nie powoduje „pogorszenia” jakości siedliska.
W analogiczny sposób oceniane są działania mogące wpływać na zmianę wskaźników stanu ochrony gatunków. W wielu przypadkach dla zapewnienia właściwego stanu ochrony (stanu sprzyjającego ochronie) siedlisk konieczne jest prowadzenie określonych zabiegów gospodarczych. Przykładem może być okresowe
koszenie cennych przyrodniczo łąk w celu utrzymania procesów ekologicznych
w stadium zapobiegającym sukcesji drzew i krzewów czy też takie gospodarowanie stawami hodowlanymi, które zapewnia odpowiednie warunki dla bytowania
dziko występujących gatunków roślin i zwierząt. W takich przypadkach ścisła
ochrona, polegająca na zaprzestaniu wszelkiej działalności rolniczej lub użytkowania obiektu (urządzeń), byłaby zagrożeniem dla zachowania siedliska i/lub gatunków je zamieszkujących. Obszary takie nie mogą być jednak gospodarowane
w sposób dowolny lub wyłącznie według zasad opłacalności ekonomicznej, ale
konieczne jest przestrzeganie zasad określonych w planie ochrony i dokumentach
pokrewnych. Ponadto wszystkie projektowane przedsięwzięcia inwestycyjne,
mogące znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000, muszą posiadać ocenę
oddziaływania na środowisko, uwzględniającą już na etapie planowania, rozwiązania alternatywne, w tym również zaniechanie inwestycji (tzw. opcję zerową).
Okoliczności, w których dopuszczona jest realizacja planów i projektów
przedsięwzięć, posiadających negatywny wpływ na chronione typy siedlisk przyrodniczych i/lub gatunki je zamieszkujące, określa Artykuł 6(3) i (4) Dyrektywy Siedliskowej. Definicję terminu „projekt” zawiera Artykuł 1(2) Dyrektywy 85/337/EWG
objaśniający, że pod tym pojęciem należy rozumieć: wykonanie prac budowlanych
lub innych instalacji, a także inne interwencje w otoczenie naturalne i krajobraz,
włącznie z wydobyciem zasobów mineralnych. Jest to zatem szeroka definicja, nie
ograniczona wyłącznie do pojęcia budowli fizycznej – przykładowo, znaczący
wzrost ruchu turystycznego, który grozi płoszeniem szczególnie rzadkich zwierząt
lub pogorszeniem warunków ich bytowania, może być również zaliczony do tej
kategorii. Dyrektywa Siedliskowa wskazuje, że jej zapisom podlegają wszystkie plany lub projekty, które zostały już zatwierdzone, a których wdrożenie nie zostało
jeszcze rozpoczęte bądź zakończone. Jednak zgodnie z orzeczeniem Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości w związku ze sprawą C-209/04, jeżeli wniosek o wydanie zezwolenia na realizację przedsięwzięcia został złożony przed upływem transpozycji dyrektywy lub przed przystąpieniem do Unii Europejskiej (dla Polski przed
40
MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI
01.05.2004 r.), przedsięwzięcie nie podlega wymogom ustanowionym w artykule
6 (3 i 4). Natomiast w przypadku wniosków złożonych po tym terminie, wszystkie
zapisy dyrektywy muszą zostać uwzględnione, niezależnie od tego, czy polskie
przepisy były już w pełni dostosowane do wymogów Unii Europejskiej.
W przypadku stwierdzenia możliwości pogorszenia jakości środowiska, kompetentne władze lub inwestor, muszą zbadać możliwości odwołania się do rozwiązań alternatywnych, które zapewnią spójność obszaru Natura 2000 (np. realizacja przedsięwzięcia w innej lokalizacji). Rozwiązania takie powinny zostać
zidentyfikowane już wcześniej na podstawie oceny wstępnej na mocy Artykułu 6
(3). Należy przy tym pamiętać, że zgodnie z zasadą ostrożności ryzyko pogorszenia jakości środowiska uznaje się za istniejące, jeżeli na podstawie obiektywnych
przesłanek nie można wykluczyć, że plan lub przedsięwzięcie będzie znacząco
oddziaływać na dany obszar. Na rozwiązania takie mogą się składać alternatywna lokalizacja (np. szlaku komunikacyjnego), odmienna skala bądź konstrukcja,
alternatywne procesy lub wręcz zaniechanie realizacji. Zgodnie z zasadą podmiotowości, przeprowadzenie niezbędnych zestawień rozwiązań alternatywnych spoczywa na kompetentnych władzach administracyjnych, przy czym ich
parametry obejmują również ochronę oraz utrzymanie spójności obszaru Natura
2000 i jego funkcji ekologicznych. Zgodnie z zapisami dyrektywy na tym etapie postępowania, inne mierniki oceny, takie jak kryteria gospodarcze, nie mogą
unieważniać kryteriów ekologicznych. Tak więc nie można odrzucić rozwiązania
alternatywnego uzasadniając, że będzie ono droższe, wymaga więcej czasu do
realizacji, przyniesie mniejsze zyski lub też nie ma poparcia społecznego. Protesty
mieszkańców sprzeciwiających się realizacji np. inwestycji liniowej przez tereny
rolnicze lub w pobliżu osiedli nie są wystarczającym uzasadnieniem, by odrzucić
taką alternatywę, jeżeli taka lokalizacja może zapewnić ochronę obszarów sieci
Natura 2000. Postanowienia Artykułu 6 nie są ograniczone do planów i projektów, które obejmują wyłącznie obszary chronione Natura 2000. Celem przedsięwzięć mogą być również działania poza granicami ww. obszarów, na które jednak
mogą one potencjalnie wywierać istotny wpływ (np. budowa zbiornika wodnego,
zmieniająca radykalnie reżim hydrologiczny cieku przepływającego dalej przez
obszar Natura 2000). A więc przedsięwzięcia zlokalizowane poza omawianymi
obszarami chronionymi, ale mogące potencjalnie wpływać negatywnie na ostoję
sieci, także muszą posiadać odpowiednią oceną oddziaływania na środowisko.
W ocenie należy przyjąć podejście zapobiegawcze i opierać ocenę niepożądanego efektu o najgorszy możliwy scenariusz zdarzeń. Ponadto w myśl przepisów
nowej ustawy o udziale społeczeństwa oraz o ocenach oddziaływania na środowisko konieczne jest przygotowanie odrębnej analizy, będącej oceną przedsięwzięcia na obszar Natura 2000.
Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000...
41
Dyrektywy stanowią, że w pewnych przypadkach można zrealizować inwestycję wpływającą negatywnie na obszar Natura 2000. Generalnie inwestycja taka
jest możliwa, pomimo negatywnego wpływu na chroniony obszar, tylko i wyłącznie wtedy, gdy spełnione są łącznie trzy główne warunki (MINISTERSTWO ROZWOJU
REGIONALNEGO, 2008):
•
brak jest racjonalnej alternatywy dla wybranego wariantu inwestycji,
•
występuje nadrzędny interes publiczny dla planowanej inwestycji,
•
inwestor zapewni kompensację przyrodniczą.
Drugi podpunkt Artykułu 6 (4), mówi że wykonanie planów lub projektów mogących pogarszać jakość siedliska przyrodniczego i/lub siedliska gatunków fauny
i flory, jest dopuszczalne wyłącznie w przypadku kiedy uzasadnia je nadrzędny
interes publiczny w sferach obejmujących:
•
ochronę zdrowia ludzkiego,
•
zapewnienie bezpieczeństwa publicznego,
•
realizację nadrzędnego interesu, jakim jest korzyść środowiskowa,
•
lub jeśli na etapie poprzedzającym przyjęcie takiego planu lub projektu,
Komisja wyda odpowiednią opinię na jego temat.
W tym ostatnim przypadku uzyskanie opinii Komisji jest niezbędne dla zgodnej
z prawem realizacji zamierzonego przedsięwzięcia. Przykładowo trudno zwykle
obiektywnie uznać, że budowa obwodnicy drogowej przez obszar Natura 2000
spełniać będzie te szczególne warunki – prawie zawsze można znaleźć bowiem
inną lokalizację drogi (być może bardziej kosztowną, albo dłuższą), która tak samo
zapewni bezpieczeństwo ruchu. Nie można także np. zasypać szybu lub niebezpiecznego wejścia do sztolni będącej siedliskiem nietoperzy uzasadniając to ochroną „zdrowia ludzkiego”, gdyż zabezpieczenia można wykonać bez negatywnego
wpływu na siedlisko (np. ogrodzenie i oznaczenie otoczenia otworu, wykonanie
krat w otworze wejściowym w sposób pozwalający na wlot nietoperzy etc.).
Jeżeli przedsięwzięcie negatywnie oddziałujące na obiekt lub obszar sieci Natura 2000 spełni wymienione wyżej szczególne warunki, to może być ono zrealizowane wyłącznie pod warunkiem podjęcia działań kompensujących. Ponadto
obiekt, na który stwierdzono negatywny wpływ inwestycji, nie może zostać poddany nieodwracalnym zmianom przed wykonaniem działań kompensujących.
Normalne działania, wymagane dla wdrożenia Dyrektywy Siedliskowej lub Ptasiej, nie mogą być uważane za kompensujące w stosunku do przedsięwzięcia powodującego zniszczenia. Dla przykładu powołanie nowego obszaru Natura 2000
42
MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI
dla objęcia ochroną istniejącego siedliska przyrodniczego stanowi takie właśnie
normalne działanie państwa członkowskiego. Powoduje to, że w ramach kompensacji utraty lub znaczącego pogorszenia stanu siedliska i/lub siedliska gatunku
w danym miejscu, nie można wyznaczyć do ich ochrony innego obszaru, który już uprzednio spełniał wymogi obszaru Natura 2000, gdyż powinien być on
wyznaczony na podstawie standardowych procedur. Działania kompensujące są
zatem działaniami dodatkowymi do procedur właściwego wdrażania Dyrektywy
Siedliskowej i mogą obejmować (EUROPEAN COMMISSION 2000):
•
odbudowę siedliska na nowym lub powiększonym obszarze, który będzie
włączony do sieci Natura 2000;
•
poprawę siedliska na części obiektu lub na innym obiekcie Natura 2000,
proporcjonalnie do strat poniesionych w wyniku projektu;
•
tylko w wyjątkowych przypadkach zaproponowanie nowego obiektu na
mocy Dyrektywy Siedliskowej.
Kompensacja przyrodnicza powinna być co najmniej proporcjonalna do zakładanych strat, a najlepiej by prowadziła wręcz do poprawy warunków zagrożonych siedlisk i gatunków. Jak już wspomniano, musi być ona wykonana przed
dokonaniem nieodwracalnych zmian na obszarze Natura 2000, które wynikają
z realizacji przedsięwzięcia. Efekt środków kompensujących powinien być widoczny w chwili pojawienia się szkód związanych z projektem na obszarze Natura 2000, chyba że zostanie udowodnione, że tego typu równoczesne działania
nie są niezbędne aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie danego obiektu sieci
Natura 2000. W okolicznościach, kiedy warunek ten nie może zostać spełniony, konieczna jest dodatkowa kompensacja. Komisja Europejska powinna być
wcześniej poinformowana o podjętych działaniach kompensacyjnych, a ponadto
należy bezwzględnie wykazać ich zasadność oraz skuteczność, mając na względzie spójność danego obszaru. Dodatkowo źródłami informacji musi być najlepsza wiedza naukowa, dostępna w danej dziedzinie, uzupełniona konkretnymi
badaniami, w oparciu o które będą wdrażane adekwatne środki kompensujące.
Działania, których skuteczność nie może zostać zagwarantowana, nie powinny
być w ogóle brane pod uwagę. Przykładowo – nasadzenie drzew na terenach
bezleśnych nie może być samo w sobie uznane za wystarczającą kompensację
zniszczenia, posiadającego specyficzny charakter siedliska leśnego. Odtworzenie
w krótkim czasie i w innym miejscu takiego siedliska, obejmującego cały zespół
określonych gatunków roślin i zwierząt, w rzeczywistości jest bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Zgodnie z zasadą polluter pays (zanieczyszczający płaci)
koszty działań kompensujących ponosi inwestor, który w przypadku finansowania projektu o charakterze publiczno-prywatnym, może uwzględnić je w ogólnym
Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000...
43
budżecie projektu. W przypadku środków kompensujących wymaga się, aby zapewnić również trwałe podstawy prawne i finansowe ich obsługi, uwzględniające
konieczność zapewnienia monitoringu przyrodniczego, który umożliwi rzetelną
ocenę strat i efektów uzyskanej kompensacji.
Właściwe organy administracyjne muszą wcześniej powiadomić Komisję
o przyjętych działaniach kompensujących. Generalnie obowiązek ten spoczywa na Ministrze właściwym do spraw środowiska, nadzorującym działania Generalnego i Regionalnych Dyrektorów Ochrony Środowiska, odpowiedzialnych
za ustalanie zakresu działań kompensacyjnych na obszarach Natura 2000. Informacje o podjętych środkach powinny zostać przedłożone Komisji po pierwsze
– zanim zostaną one wdrożone, a po drugie – przed realizacją danego planu lub
przedsięwzięcia, ale po formalnym ich zatwierdzeniu. Ma to na celu umożliwienie Komisji oceny poprawności zastosowania przepisów i podjęcia odpowiednich kroków, w przypadku gdyby stwierdzono błędne zastosowanie wymogów
prawnych dyrektywy, oraz środków osiągnięcia wyznaczonego celu kompensacji.
W celu ułatwienia tego procesu, służby Komisji przygotowały odpowiedni formularz (Aneks IV) na mocy Artykułu 6(4)1 lub 6(4)2. Ta forma powiadomienia Komisji powinna umożliwić jej zrozumienie sposobu, w jaki są wypełniane założenia
ochrony danego obiektu.
Polska miała duże opóźnienie we wdrażaniu systemu Natura 2000 i wyznaczaniu obszarów chronionych tej sieci. Protesty władz lokalnych oraz instytucji zarządzających powierzchniowymi zasobami wód, siecią dróg krajowych
i autostrad oraz lasami państwowymi blokowały tworzenie uzasadnionych merytorycznie obszarów sieci. W przypadku Polski, w latach 2004-2007, kolejne
listy obszarów Natura 2000, zatwierdzone i zgłaszane przez Ministerstwo Środowiska, decyzją Komisji Europejskiej (na podstawie wyników tzw. Seminariów
Biogeograficznych) uznawane były za niewystarczające i niekompletne. Komisja
stwierdzała wielokrotnie, iż do czasu ostatecznego uzgodnienia z rządem polskim
listy chronionych obszarów (co nie nastąpiło do połowy 2008 r., a więc w ciągu ponad 4 lat od wejścia Polski do Unii Europejskiej), zgodnie z unijną zasadą
ostrożności (przezorności), pełnej ochronie, zgodnie z regułami obowiązującymi
na obszarach Natura 2000, mają podlegać wszystkie obszary zgłoszone na tzw.
Shadow List (dosłownie „Lista Cieni”). Dokument ten został przygotowany już
w roku 2004 przez organizacje pozarządowe (por. PAWLACZYK i in. 2004) i był
weryfikowany oraz uzupełniany w roku 2006 i 2008. Oznacza to, że niezależnie
od stanu prawodawstwa krajowego (a więc niezależnie od tego czy obszar został
przyjęty decyzją Ministra Środowiska, czy też znajdował się wyłącznie na liście
organizacji pozarządowych jako potencjalna ostoja) wszelkie plany i realizowane inwestycje powinny również uwzględniać zasięg obszarów proponowanych
44
MAREK FURMANKIEWICZ, MAREK KRUKOWSKI
w najbardziej aktualnym dokumencie Shadow List. Niewystarczające wdrażanie
Dyrektywy Siedliskowej od roku 2004 skutkowało poważnymi konsekwencjami
dla wielu przedsięwzięć krajowych, które nie uwzględniły konieczności przygotowania pełnej dokumentacji zgodnej z wymogami prawodawstwa obowiązującego na obszarach Natura 2000. Przykładowo – pierwotna ocena oddziaływania na
środowisko autostrady A4 na odcinku Zgorzelec-Krzyżowa na Pogórzu Sudeckim
nie spełniała wymogów Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej, co zagroziło nawet utratą dofinansowania ze środków Unii Europejskiej. Niedopełnienie procedur przez
polskie instytucje może zatem skutkować bardzo poważnymi skutkami finansowymi. Problemy prawne wynikające z niedostosowania polskiego prawa do opisanych dyrektyw Unii Europejskiej w latach 2004-2008, w większości wyeliminowała nowelizacja Ustawy o ochronie przyrody z dnia 3 października 2008 r. oraz
Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku
i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko.
Należy pamiętać, że – zgodnie z zasadami obowiązującymi w Unii Europejskiej – decyzje lokalizacyjne na obszarach Natura 2000 mogą zostać formalnie
zaskarżone przez dowolne organizacje pozarządowe do Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości, którego ewentualna decyzja, zgodnie z przyjętymi zobowiązaniami międzynarodowymi Polski, jest nadrzędna w stosunku do krajowych decyzji administracyjnych i sądowych. W przypadku stwierdzenia złamania dyrektyw
UE, trybunał może nałożyć wysokie kary finansowe oraz nakazać rozbiórkę już
wybudowanych obiektów (nawet autostrady!). Dlatego też, uwzględniając także
długotrwałość i koszty takich procesów, władze administracyjne powinny bezwzględnie dbać o to, by proces przygotowania inwestycji w pełni odpowiadał
zapisom prawnym i interpretacjom stosowanym przez Komisję Europejską.
Na zakończenie warto wspomnieć, że na utrzymanie szczególnie cennych
z europejskiego punktu widzenia, czyli priorytetowych gatunków i typów siedlisk,
przewidziane jest wsparcie finansowe ze strony Unii Europejskiej. Teoretycznie
więc podmioty gospodarujące na obszarach Natura 2000 mogą starać się o dodatkowe środki finansowe w celu np. właściwego zabezpieczenia obiektów czy też
poniesienia dodatkowych kosztów związanych z ochroną obszaru czy też określonych w planie ochrony szczególnych metod gospodarowania.
Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych na obszarach NATURA 2000...
45
Literatura i źródła
EUROPEAN COMMISSION, 2000: Managing Natura 2000 sites, The provisions of Article 6 of the
‘Habitats’ Directive 92/43/EEC, Luxembourg: Office for Official Publications of the
European Communities.
KOMISJA EUROPEJSKA, 2007: Zarządzanie obszarami NATURA 2000, Artykuł 6(4) (wersja polska udostępniona na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska).
MINISTERSTWO ROZWOJU REGIONALNEGO, 2008: Vademecum - Europejska Sieć Natura 2000
(http://www.nowedrogirozwoju.pl/press/vademecum, pobrane dnia 15.09.2008).
PAWLACZYK P., JERMACZEK A., 2004: NATURA 2000 – Narzędzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarów NATURA 2000. WWF Polska, Warszawa.
PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZIĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZUBERT A., SIDŁO P.O., 2004:
Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List”., KP,
OTOP, PTOP „Salamandra”, WWF Polska. Warszawa.
Kontakt z autorami:
Marek Furmankiewicz
Katedra Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
ul. Grunwaldzka 53
50-357 Wrocław
e-mail: [email protected]
Marek Krukowski
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
Instytut Architektury Krajobrazu,
pl. Grunwaldzki 24a
50-363 Wrocław
e-mail: [email protected]