Paradoksy ekonomii
Transkrypt
Paradoksy ekonomii
Paradoksy ekonomii Bohdan Wyżnikiewicz Sopot, 5 marca 2015 r. Plan wykładu 1. Wprowadzenie: przedmiot wykładu, literatura 2. Czym jest paradoks 3. Przedmiot ekonomii jako nauki 4. Zagadki i paradoksy w ekonomii 5. Natura paradoksu w ekonomii 6. Elementy teorii ekonomicznych: założenia, podstawowe koncepcje 7. Paradoks statystyczny 8. Niewidzialna ręka rynku Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 2 Przedmiot wykładu Przedmiotem wykładu jest paradoks w ekonomii. Wykład ma dwa nurty, rozważania na gruncie teorii ekonomii i omawianie przypadków empirycznych. Niektóre paradoksy są znane od dawna i były przedmiotem wieloletnich debat ekonomistów, inne ujawniły się w ostatnich latach, czy nawet miesiącach. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 3 Literatura do wykładu Mark Skousen, Kenna C. Taylor,Puzzles and Paradoxes in Economics, Elgar, Cheltenham, UK, Northampton MA, USA,1998 Charles Handy, Wiek paradoksu. W poszukiwaniu sensu przyszłości, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996 Obstfield Maurice, Rogoff Keneth, The Six Major Puzzles In International Macroeconomics: Is There a Common Cause? The MIT Press,Cambridge, Massachusetts, NBER Macroeconomics Annual, 15, 2000 (dla ambitnych) Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 4 Popularne definicje paradoksu Paradoks 1. pogląd, twierdzenie zaskakująco sprzeczne z ugruntowanymi poglądami, często ujęte w formę błyskotliwego aforyzmu. 2. log. rozumowanie o pozornie oczywistej prawdziwości jego elementów, ale wskutek zawartego w nim błędu prowadzące do wniosków jawnie sprzecznych ze sobą. Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1995, wyd. I Paradoks - podane w błyskotliwej oryginalnej formie twierdzenie albo rozumowanie sprzeczne (czasem tylko pozornie) z tym, co ogólnie uznane za prawdę; rozumowanie, w którym (pozornie) poprawne założenia (i wnioskowanie) prowadzą do sprzeczności i fałszu. Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Bertelsmann Media, Warszawa 2000 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 5 Popularne definicje paradoksu Paradoks - stwierdzenie, doktryna lub wyrażenie pozornie absurdalne lub sprzeczne z powszechnymi poglądami lub z tym, w co się wierzy, ale w rzeczywistości prawdziwe. Webster Comprehensive Dictionary, Internanational Edition, Ferguson Publishing Company, Chicago, 1998 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 6 Czym się zajmuje ekonomia? Ekonomia jest nauką badającą wybory ludzi odnoszące się do relacji pomiędzy celami i rzadkimi zasobami (nakładami) mającymi alternatywne zastosowania. Lionel Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Macmillan 1932. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 7 Teoria ekonomii i empiria Ekonomia jest nauką społeczną, w której teorie zostały sformułowane w oparciu o obserwacje empiryczne. Ekonomia jest nauką niejednolitą. Oznacza to, że wyjaśniając naturę zjawisk gospodarczych ekonomia formułuje hipotezy i teorie, które niekiedy nie są powszechnie akceptowane. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 8 Teoria ekonomii i empiria (2) Pewne teorie ekonomiczne przyjmowane są początkowo jako hipotezy i dopiero z upływem czasu stają się teoriami. Obserwacje empiryczne, które posłużyły w przeszłości (i służą obecnie) do formułowania teorii ekonomicznych charakteryzują się powszechnością i powtarzalnością. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 9 Zagadki w ekonomii Zagadką w ekonomii nazwiemy niedające się wyjaśnić przez zastosowanie prostych reguł ekonomii zjawisko, które jednak staje się zrozumiałe przy odwołaniu się do zastosowań rozwiniętych teorii ekonomicznych. Mark Skousen, Kenna C. Taylor, Puzzles and Paradoxes in Economics, Elgar, Cheltenham, UK, 1998 Nierozwiązaną zagadkę określa się mianem conundrum. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 10 Paradoksy w ekonomii Paradoksem w ekonomii nazwiemy zjawisko, które wydaje się sprzeczne z opiniami i zdrowym rozsądkiem, a które jednak może zostać wyjaśnione przez teorię ekonomii. Mark Skousen, Kenna C. Taylor, Puzzles and Paradoxes in Economics, Elgar, Cheltenham, UK, 1998 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 11 Paradoksy i zagadki w ekonomii 3 rodzaje paradoksów i zagadek w ekonomii: Dające się łatwo wyjaśnić w świetle teorii ekonomii Dające wyjaśnić się w świetle teorii ekonomii w miarę jej rozwoju, w dłuższym okresie Stanowiące nierozwiązywalne (na razie) zagadki Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 12 Natura paradoksu w ekonomii Założenia Teoria ekonomii - prawo w ekonomii Weryfikacja PARADOKS Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 13 Natura paradoksu w ekonomii (2) Paradoks może pojawić się, jeżeli ma miejsce choćby jedno z poniższych: nie zostały spełnione założenia teorii ekonomicznej lub jedno z założeń, teoria ekonomiczna nie wspomina o wyjątkach i szczególnych sytuacjach, zastosowana metoda weryfikacji teorii ekonomicznej nie jest właściwa (poprawna). Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 14 Trzy elementy teorii ekonomii Teorie ekonomii budowane są na podstawie: centralnych założeń, podstawowych koncepcji teoretycznych, informacji pomocniczych odnoszących się do danego problemu (danych empirycznych i hipotez wysuwanych w oparciu o podstawowe koncepcje). Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 15 Założenia teorii ekonomii Teorie ekonomiczne tworzone są w oparciu o system założeń o różnej mocy. Podstawowym (centralnym) założeniem jest przyjęcie, że zachowania osób są racjonalne. Założenie to nie jest udowadniane. Racjonalność zachowań oznacza, że osoba ma preferencje, które są kompletne i przechodnie. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 16 Założenia teorii ekonomii (2) Założenie racjonalności zachowań oznacza ich spójność prowadzącą do osiągnięcia zamierzonych celów. Przyjmuje się, że indywidualne preferencje są jasno określone (uformowane), stabilne i znajdują odbicie w podejmowanych wyborach (decyzjach). Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 17 Założenia teorii ekonomii (3) Kolejnym założeniem racjonalności zachowań jest kierowanie się przez osobę interesem materialnym i jej egoizm (interes własny). Kierowanie się interesem materialnym to chęć nabycia dóbr: osoba woli mieć więcej niż mniej. Egoizm oznacza, że interes własny osoby stanowi główny motyw postępowania przy respektowaniu systemu norm i wartości. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 18 Podstawowe koncepcje Wyróżnia się następujące ważniejsze koncepcje teoretyczne w ekonomii: Prawa własności Prawo podaży i popytu Prawo malejącej wydajności krańcowej Prawo malejącej użyteczności Substytucja Zależność cena / dochód Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 19 Podstawowe koncepcje (2) Rynki i informacje Analiza marginalna Rzadkość i koszt alternatywny (opportunity cost) Racjonalne oczekiwania Dobrowolna wymiana i nadwyżka Subiektywność popytu Efekty bezpośrednie i pośrednie Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 20 Paradoks statystyczny W pewnej fabryce są trzy wydziały produkcyjne: A, B i C. Zgodnie z regulaminem fabycznym wynagradzania podwyżki wynagrodzeń załogi mają miejsce tylko w przypadku wzrostu wydajności pracy w wydziale. W przypadku wzrostu wydajności pracy w całej fabryce regulamin przewiduje podwyżki wynagrodzeń zarządu fabryki. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 21 Paradoks statystyczny (2) W fabryce tej między okresem podstawowym (0) a okresem badanym (1) zarząd fabryki zrealizował program inwestycyjny polegający na rozbudowie fabryki i zwiększeniu zatrudnienia we wszystkich wydziałach produkcyjnych. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 22 Paradoks statystyczny (3) Wydział Produkcja (0) Osoby (0) Wydajność (0) Produkcja (1) Osoby (1) Wydajność (1) A 200 60 3,33 215 65 3,31 B 600 120 5,00 710 145 4,90 C 100 15 6,67 200 31 6,45 Fabryka 900 195 4,62 1125 241 4,67 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 23 Paradoks statystyczny (4) Wydział Dynamika (1/0) Produkcji Zatrudnienia Wydajności pracy A 1,075 1,083 0,992 B 1,183 1,208 0,979 C 2,000 2,067 0,968 Fabryka 1,250 1,236 1,011 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 24 Paradoks statystyczny (5) We wszystkich trzech wydziałach produkcyjnych fabryki zmniejszyła się wydajność pracy, a w całej fabryce wydajność pracy wzrosła. Tym samym, w świetle regulaminu wynagradzania załogi, nie ma podstaw do podwyższania wynagrodzeń pracownikom, mimo wzrostu wydajności pracy w całej fabryce. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 25 Paradoks statystyczny (6) Czy to oznacza, że kierownictwo fabryki manipuluje danymi wydajności pracy, by nie opłacić wzrostu wydajności pracy w trzech wydziałach fabryki i samemu na tym skorzystać? Odpowiedź na powyższą tezę można uzyskać przeprowadzając dekompozycję indeksów agregatowych wielkości stosunkowych. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 26 Agregatowy indeks wielkości stosunkowych Oznaczenia symboli Produkcja jednostkowa (wydziału) ai , i = 1,2,3. Produkcja fabryki A = Σ ai. Zatrudnienie jednostkowe (wydziału) bi , i = 1,2,3. Zatrudnienie w fabryce B = Σ bi. Wydajność jednostkowa (wydziału) xi = ai / bi. Wydajność w fabryce X = A / B. Okres podstawowy 0; okres badany 1. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 27 Agregatowy indeks wydajności pracy Agregatowy indeks wydajności pracy X1/0 = X 1 = X0 x = ba ; a1 b1 a0 b0 a = x b; = x1b1 b1 x0b0 b0 = a1 x1 a1 a0 x0 a0 b = ax Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 28 System agregatowych indeksów wydajności pracy Indeks wydajności pracy o stałej strukturze zatrudnienia z okresu 0 x1b0 x1b0 b0 X = = b=const(0) 1/0 x0b0 x0b0 b0 Indeks wpływu zmian w strukturze zatrudnienia na wydajność pracy (z okresu 1) b1 x1 b1 wzsz(1)X1/0 = b0 x1 b0 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 29 System agregatowych indeksów wydajności pracy (2) Iloczyn indeksów wydajności pracy o stałej strukturze zatrudnienia (z okresu 0) i wpływu zmian w strukturze zatrudnienia na wydajność pracy (z okresu 1) równy jest agregatowemu indeksowi wydajności pracy. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 30 System agregatowych indeksów wydajności pracy (3) b=const(0)X1/0 * wzsz(1)X1/0 = x1b0 x0b0 b1 b1 = b0 x1 b0 x1 1 B1 = x1b1 B0 = A1 B0 = = x1b0 1 A0 B1 x0b0 x0b0 B1 x1b0 B0 = A1 B0 = X 1 = X1/0 B1 A0 X0 x1b1 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 31 Indeks wydajności pracy o stałej strukturze zatrudnienia z okresu 0 Wydział x0 x1 b0 x1b0 x0b0 A 3,333 3,308 60 198,5 200 B 5,000 4,897 120 587,6 600 C 6,667 6,452 Σ 4,615 4,668 b=const(0)X1/0 = x1b0 x0b0 15 96,8 100 195 882,8 900 = 882,8 / 900 = 0,9809 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 32 Indeks wpływu zmian w strukturze zatrudnienia na wydajność pracy (1) Wydział x1 b1/B1 b0/B0 x1b1/B1 x1b0/B0 A 3,308 0,270 0,308 0,892 1,018 B 4,897 0,602 0,615 2,946 3,013 C 6,452 0,129 0,077 0,830 0,496 Σ 4,668 1,000 1,000 4,668 4,527 wzsz(1)X1/0 = 4,668 / 4,527 = 1,0311 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 33 Dekompozycja agregatowego indeksu wydajności pracy Indeks wydajności pracy (ogólny) Indeks o stałej strukturze zatrudnienia z okresu 1 Indeks wpływu zmian w strukturze zatrudnienia na wydajność pracy Indeks o stałej strukturze zatrudnienia z okresu 0 Indeks wpływu zmian w strukturze zatr. na wydajność pracy Indeks o stałej strukturze produkcji z okresu 1 Indeks wpływu zmian w strukturze produkcji na wydajność pracy Indeks o stałej strukturze produkcji z okresu 0 Indeks wpływu zmian w strukturze produkcji na wydajność pracy Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 1,0114 0,9797 1,0324 0,9809 1,0311 0,9813 1,0307 0,9824 1,0296 34 Zmiany w strukturze produkcji i w strukturze zatrudnienia Struktura produkcji 0 1 1-0 Struktura zatrudnienia 0 1 1-0 A 0,308 0,270 -0,038 0,222 0,191 -0,031 B 0,615 0,602 -0,014 0,667 0,631 -0,036 C 0,077 0,129 0,052 0,111 0,178 0,067 Σ 1,000 1,000 0,000 1,000 1,000 0,000 Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 35 Wyjaśnienie paradoksu statystycznego Przyczyną „paradoksalnych” rezultatów zmian wydajności pracy w fabryce były zmiany w strukturze produkcji i zmiany w strukturze zatrudnienia. Polegały one na wzroście udziału zatrudnienia i produkcji w wydziale o największej wydajności pracy (wydział C), przy równocześnie mniejszej dynamice produkcji niż zatrudnienia we wszystkich wydziałach (poprzednia strona). Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 36 Niewidzialna ręka rynku Adam Smith (1723 - 1790) w 1776 roku pisał w Bogactwie narodów, że kiedy pojedynczy ludzie próbują osiągnąć dla siebie większy dochód i nie są ograniczani w swoich działaniach, to ich połączony wysiłek prowadzi do korzyści dla społeczeństwa, mimo tego, że nie było to ich intencją. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 37 Niewidzialna ręka rynku (2) Adam Smith pisał również w Bogactwie narodów, że „pojedynczy producent kierując się swoim własnym interesem (his own gain), jest w tym przypadku, jak i wielu innych, prowadzony niewidzialną ręką (invisible hand) powodując rezultat, który nie był przez niego zamierzony”. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 38 Adam Smith Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 39 Niewidzialna ręka rynku (3) Paradoks wynikający z koncepcji niewidzialnej ręki (rynku) polega na tym, że intencje pojedynczych osób dają w efekcie nie zamierzony przez nich rezultat. Rozwiązanie tego paradoksu sprowadza się do opisania mechanizmu w sposób nieuchronny powodującego taki proces. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 40 Niewidzialna ręka rynku (4) Noblista z roku 1972 Kenneth Arrow (1921-) koncepcję niewidzialnej ręki rynku Adama Smitha określił jako „najważniejszy intelektualny wkład w myśl ekonomiczną, dzięki któremu nastąpiło zrozumienie procesów społecznych”. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 41 Kenneth Arrow Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 42 Niewidzialna ręka rynku (5) Pomimo upływu ponad 200 lat od sformułowania koncepcji niewidzialnej ręki, jej prawdziwość znajduje wielu kontestatorów wśród autorytetów religijnych, akademików spoza ekonomii, jak również wśród ekonomistów. Koncepcja Smitha, która powstała w epoce Oświecenia, w gruncie rzeczy podważała doktryny Kościoła. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 43 Niewidzialna ręka rynku (6) Smith dostrzegł porządek i harmonię tam, gdzie inni dostrzegali tylko chaos. Smith posłużył się koncepcją niewidzialnej ręki do wyjaśnienia w jaki sposób racjonalne kalkulacje pojedynczych osób w sprawie ich własnego materialnego interesu prowadzą do działania zjawiska konkurencji. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 44 Niewidzialna ręka rynku (7) Z kolei konkurencja, według Adama Smitha przyczynia się do wzrostu produkcji i powstawania dochodów w systemie gospodarczym i do tworzenia materialnego bogactwa społeczeństwa. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 45 Niewidzialna ręka rynku (8) Smith dostrzegł, że Bóg stworzył proces samoregulacji rynkowej jako naturalne prawo prowadzące do harmonii. Powinno się polegać na interesie własnym, ponieważ przyjmuje się, że każdy ma właściwe wyczucie w tej sprawie. Przyznawał on znaczenie innym czynnikom motywacji, jednak za dominujący do uzyskania harmonii społecznej uznał własny interes. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 46 Niewidzialna ręka rynku (9) Smith nie potrafił do końca wyjaśnić dlaczego dominującym czynnikiem motywacji był interes własny, a nie jakikolwiek inny czynnik. Adam Smith nie rozróżniał między użytecznością całkowitą i użytecznością marginalną. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 47 Niewidzialna ręka rynku (10) Rozwiązanie paradoksu Smitha nastąpiło wraz ze sformułowaniem przez Alfreda Marshala (1842-1924) teoretycznych elementów podaży, popytu i ich wzajemnych uwarunkowań. „Harmonia” według Smitha jest dziś odnoszona do podstawowego twierdzenia ekonomii dobrobytu, według którego w systemie rynkowym konkurencja prowadzi do efektywnej alokacji zasobów. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 48 Alfred Marshall Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 49 Niewidzialna ręka rynku (11) Alternatywnym, formalnym, rozwiązaniem paradoksu Adama Smitha może być teoria równowagi ogólnej, a także model równowagi ogólnej, którego pierwszą wersję sformułował francuski ekonomista Leon Walras (1834-1910). Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 50 Leon Walras Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 51 Niewidzialna ręka rynku (12) Celem modelu równowagi ogólnej było udowodnienie głównej idei ekonomistów liberalnych, zgodnie z którą swobodna gra konkurencji prowadzi do ukształtowania się układu cen, który zapewnia równowagę pomiędzy podażą a popytem na wszystkich rynkach odpowiadającej najlepszej możliwej alokacji zasobów. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 52 Niewidzialna ręka rynku (13) W modelu równowagi ogólnej zostało wykazane, że istnieje równowaga ogólna, że jest ona jedynym rozwiązaniem modelu i że ma ona charakter stabilny. Paradoksy ekonomii © Bohdan Wyżnikiewicz 53