„Język wrogości” w perspektywie analizy dyskursu publicznego

„Język wrogości” w perspektywie analizy dyskursu publicznego.
Wstępne rezultaty projektu badawczego oraz uwagi metodologiczne.
Marek Czyżewski
Zakład Badań Kultury Europejskiej, Instytut Socjologii,
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
ul. Rewolucji 1905 r. 41/43, 90-214 Łódź
Analiza problematycznych zjawisk w dziedzinie publicznego komunikowania lat 2005-2007
wymaga uwzględnienia obszaru obejmującego nie tylko mowę nienawiści w znanym sensie tego
pojęcia, lecz ogół wypowiedzi, które można uznać za przejaw „języka wrogości”. Roboczo i
wstępnie do języka wrogości zakwalifikować można (prócz „mowy nienawiści”) przejawy agresji i
brutalizacji przekazu, inwektywy, zabiegi stygmatyzacji i dyskredytacji, konfrontacyjne sposoby
prowadzenia rozmów i debaty, a także język obcości. Trzeba też podkreślić, że do języka wrogości
należą nie tylko dyskursy problematyczne (np. wypowiedzi dyskredytujące), lecz również te
dyskursy problematyzujące, które mają cechy problematyczne (np. agresywne wytykanie komuś
skłonności do agresji).
Wystąpienie zawiera wstępne rezultaty projektu badawczego afiliowanego przy Collegium
Civitas; prezentacja może mieć także po części charakter warsztatowy (wspólna praca nad
wybranym materiałem). Do monitoringu i analizy wybrano cztery „sprawy” („issues”, tematycznie
zogniskowane strumienie) publicznego komunikowania: „sprawę” taśm Renaty Beger, „sprawę”
wiecu w stoczni, „sprawę” abp. Wielgusa oraz „sprawę” dotyczącą likwidacji WSI i ustawy
lustracyjnej. Monitoring obejmował okresu od 15 września 2006 do 15. lutego 2007. Prócz
wymienionych czterech „spraw” za przedmiot monitoringu i analizy uznano dwa „toposy” (związki
tematyczno-argumentacyjne): „Kaczyńscy” oraz „Michnik”. Te toposy obejmują wypowiedzi
dotyczące postaci stanowiących w pewnym sensie „ikony” stron zasadniczego sporu o III i IV RP –
Jarosława i Lecha Kaczyńskich oraz Adama Michnika. Postaci te były w analizowanym okresie
traktowane jako uosobienie stron politycznego sporu o III i IV RP (także na poziomie retorycznym, o
czym świadczą m.in. pejoratywne neologizmy „kaczyzm” i „michnikowszczyzna”) i stawały się
przedmiotem szczególnie wyrazistych komentarzy i jaskrawych ocen.
Jakościowej analizie sekwencyjnej poddano duży korpus materiałów prasowych i telewizyjnych,
wyselekcjonowany z ogólnej puli materiałów uzyskanych drogą monitoringu. Przyjęty sposób
postępowania badawczego (analiza konwersacyjna, strategia teorii ugruntowanej) wykluczał
precyzyjne definiowanie kluczowych pojęć przed badaniem. To właśnie precyzacja pojęcia języka
wrogości i jego części składowych jest jednym z głównych celów badania. Niejako przy okazji
przedstawiane jest proponowane przez autora podejście w ramach analizy dyskursu, roboczo
określane mianem „pośredniczącej analizy dyskursu”.
Ogólna teoretyczna rama projektu wypracowywana jest równolegle i dotyczy relacji między
wzorami publicznego komunikowania i wymogami nowoczesnej demokracji. Brane są pod uwagę
przede wszystkim tezy zawarte w „Strukturalnych przeobrażeniach sfery publicznej” Jürgena
Habermasa, warianty koncepcji demokracji deliberacyjnej oraz koncepcja wielorakich sfer
publicznych proponowana w pracach zespołu S.N. Eisenstadta. Wszystkie te ujęcia traktowane są z
dystansem, jako rama odniesienia dla sformułowania własnej koncepcji, wiążącej kwestię języka
wrogości z problematyką zróżnicowanych mechanizmów dyskursowych, przeciwstawnych
tendencji polaryzacyjnych i ceremonialnych oraz reguł aranżowania i zapośredniczania sporów
publicznych.