materia³y џrуd³owe

O pisarzach ¿ydowskich z Bia³orusi
W artykule Aleksandry Bergman pt. „Przygody szperacza” zamieszczonym w poprzednim numerze „Bia³oruskich Zeszytów Historycznych” (2011,
z. 35, s. 173-202) autorka mimochodem tylko wspomnia³a o tym, ¿e o dzia³aczach KPZB, którzy byli ¯ydami, pisywa³a nieraz w ¿ydowskiej gazecie
„Fo³ks-Sztyme”. Zamieszcza³a tam równie¿ noty o ¿ydowskich pisarzach
i poetach. Jej szczególne zainteresowania rol¹ pisarzy i dziennikarzy ¿ydowskich pochodz¹cych z Bia³orusi zaowocowa³y obszernym artyku³em1. Tekst
ten powsta³ w 1988 r., by³ poddany cenzurze, do tego ukaza³ siê w ma³o
poczytnym czasopiœmie i Mama nie mog³a w nim wyraziæ wszystkich swoich przemyœleñ na temat roli, jak¹ ci ludzie odegrali w rozwoju kultury bia³oruskiej, szczególnie w rozpowszechnianiu ksi¹¿ek i upowszechnianiu literatury w jêzyku bia³oruskim. Parê lat póŸniej dopisa³a wiêc „Post scriptum”, w którym ten w¹tek rozwinê³a, ³¹cz¹c go zreszt¹ z ówczesn¹ bia³orusk¹ polityk¹ historyczn¹ w tematyce ¿ydowskiej. W 1994 r. by³a ju¿ powa¿nie
chora i nie mog³a pojechaæ do Miñska na Miêdzynarodow¹ Konferencjê
„ߢðýéñêàÿ êóëüòóðà Áåëàðóñi i ÿå ¢çàåìàäçåÿííå ç áåëàðóñêàé i iíøûìi êóëüòóðàìi”. Zast¹pi³ j¹ Ojciec, wyg³aszaj¹c po polsku referat oparty na
dwóch tekstach Mamy, do którego doda³ wiele jeszcze w³asnych przyk³adów. Materia³y z tej konferencji ukaza³y siê w 1995 r.2, wœród nich w skrócie wyst¹pienie Ojca w przek³adzie na jêzyk bia³oruski. Zarówno „Post scriptum”, jak i ten referat, zamieszczamy tutaj w ca³oœci.
Opracowanie tekstu: Eleonora Bergman i Zofia Zarêbska
Aleksandra Bergman, Stefan Bergman3
O pisarzach ¿ydowskich pochodz¹cych z Bia³orusi
W 1985 r. napisa³am recenzjê ksi¹¿ki Hienadzia Kachanowskiego Adczynisia tajamnica czasu (Miñsk 1984)4. Zakoñczy³am j¹ s³owami: „Szkoda,
1
2
3
4
O pisarzach i dziennikarzach ¿ydowskich pochodz¹cych z Bia³orusi, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Œrodkowej”, 1990, t. XXV, s. 173-187
Ïðà ÿ¢ðýéñêiõ ïiñüìåííiêࢠ— óðàäæýíöࢠÁåëàðóñ³, [ó:] Áåëàðóñiêà-Àlbaruthenica, êí. 4, Ìiíñê 1995, ñ. 168-172, ïåðàêëàëà Ì. ßíiöêàÿ.
Tekst Aleksandry Bergman w opracowaniu Stefana Bergmana wyg³oszony przez niego
24.V.1994 na Miêdzynarodowej Konferencji ߢðýéñêàÿ êóëüòóðà Áåëàðóñi i ÿå ¢çàåìàäçåÿííå ç áåëàðóñêàé i iíøûìi êóëüòóðàìi w Miñsku 24-25.V.1994; ukaza³ siê w:
Áåëàðóñiêà-Àlbaruthenica, êí. 4, Ìiíñê 1995, c. 168-172, ïåðàêëàëà Ì. ßíiöêàÿ.
Ó ïîøóêàõ áåëàðóñêàãà, „ͳâà”, Áåëàñòîê, 13.X.1985, ¹ 41, ñ. 3, 6 — recenzja
253
materia³y Ÿród³owe
Aleksandra Bergman
Stefan Bergman
¿e autor nie zna liryki poetów ¿ydowskich pochodz¹cych z Bia³orusi; znalaz³by w ich utworach sporo motywów i melodii bia³oruskich”.
Jako czytelnik literatury ¿ydowskiej od lat m³odzieñczych mog³am póŸniej zauwa¿yæ, ¿e w literaturze bia³oruskiej przewijaj¹ siê czêsto podobne
tematy i nastroje, co w literaturze ¿ydowskiej. Na przyk³ad narzekania na
dolê, pragnienie „zwaæ siê ludŸmi” na równi z innymi.
Kiedy przyst¹pi³am do zbierania materia³ów na niniejszy temat, natrafi³am na wiele trudnoœci: jakie granice wzi¹æ za podstawê?5 W okresie miêdzywojennym Bia³oruœ wchodzi³a w sk³ad Polski. Dopiero od wrzeœnia
1939 r. istniej¹ granice obecne obejmuj¹ce ca³¹ Bia³oruœ i te granice wziê³am za podstawê, ale pamiêtaj¹c przy tym, ¿e enklawy bia³oruskie pozosta³y
tak¿e w Polsce i na Litwie. Poza tym — tradycyjne nazwy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego: „Litwo, ojczyzno moja” pisa³ nie tylko Adam Mickiewicz; poeta ¿ydowski urodzony w Grodnie, Lejb Najdus, te¿ nazywa³ Litwê
swoj¹ ojczyzn¹, podobnie jak urodzony na NowogródczyŸnie w Kareliczach
Icchak Kacenelson. Takich przyk³adów mo¿na by przytoczyæ wiêcej.
W ¿ydowskim zbiorze literacko-historycznym Na wszystkie dni ca³ego
roku, wydanym w Warszawie w 1966 r.6 znalaz³am nareszcie dobitne okreœlenie: urodzony na Bia³orusi. Takie okreœlenia znalaz³am jednak tylko przy
nazwiskach 18 pisarzy. Wed³ug mojego obecnego rozeznania najbardziej
odpowiednim Ÿród³em jest Leksykon literatury ¿ydowskiej Za³mena Rejzena, wydany w Wilnie w latach 1926-1929.
Oprócz danych biograficznych znajdujemy tam w biogramach powa¿n¹ analizê naukow¹ twórczoœci, w szczególnoœci pisarzy wybitniejszych. Po II wojnie
œwiatowej, na podstawie tego Leksykonu wydano w Nowym Jorku rozszerzone
i uzupe³nione wydanie w oœmiu tomach. Wydanie wileñskie zawiera 347 biogramów pisarzy ¿ydowskich urodzonych na Bia³orusi, wydanie nowojorskie
— blisko 4507. Podkreœlam, ¿e moje uwagi dotycz¹ tylko tej warstwy duchowych przedstawicieli ¿ydowskiej inteligencji Bia³orusi z okresu sprzed II wojny œwiatowej. Postaram siê streœciæ moje uwagi w trzech punktach:
1. ogólna refleksja nad biogramami zawartymi w Leksykonie;
2. zwiêz³a charakterystyka kilku wybitniejszych pisarzy, którzy odegrali
powa¿n¹ rolê w rozwoju literatury ¿ydowskiej;
3. kilka s³ów o liryce, która zajmuje istotne miejsce w literaturze ¿ydowskiej Bia³orusi.
5
6
7
254
ksi¹¿ki: Ã. Êàõàíî¢ñê³, Àä÷ûí³ñÿ òàÿìí³öà ÷àñó, ̳íñê 1984.
Patrz: mapa w za³¹czeniu
J. Gutkiewicz, Ojf a³e teg fun a ganc jor (Na wszystkie dni ca³ego roku), podtytu³ po
polsku: Kalendarz literacko-historyczny, Wydawnictwo Jidisz Buch, Warszawa 1966.
Za³men Rejzen (1887-1941) — autor i wydawca Leksykonu literatury ¿ydowskiej,
prasy i filologii w czterech tomach, Wilno 1926-1929; ten¿e, Leksykon nowej literatury ¿ydowskiej w oœmiu tomach, New York 1956-1981.
Ogólna refleksja nad biogramami zawartymi w Leksykonie
Prawie wszyscy pisarze otrzymali tradycyjne wykszta³cenie religijne
w chederach, jeszybotach8. Prawie wszyscy studiuj¹c Talmud 9 zaczynali odczuwaæ brak wiedzy ogólnej i zdobywali j¹ najczêœciej w tajemnicy przed
wychowawcami i rodzin¹, w absolutnej wiêkszoœci jako samoucy. Tylko nielicznym i to w latach póŸniejszych, kiedy byli ju¿ znani, uda³o siê trafiæ na
wy¿sze uczelnie. Przewa¿aj¹ca czêœæ tych ludzi pióra pochodzi³a z ma³ych
miasteczek, nawet wsi, a tylko nieliczni z wiêkszych miast (Wilna, Warszawy, Miñska). Miejsce urodzenia ich wszystkich zaznaczono na ni¿ej zamieszczonej mapie, któr¹ sporz¹dzi³a moja córka, Eleonora Bergman.
8
9
Jeszybot (jeszywe) — dos³ownie: siedziba; wy¿sza uczelnia religijna, której ukoñczenie dawa³o mo¿noœæ uzyskania tytu³u rabina.
Talmud — ca³okszta³t doktryn rabinackich z I-V w., nad którym pracowa³y ca³e generacje uczonych w Babilonie i Jerozolimie; obejmuje wszelkie nauki i przepisy religijne, prawo cywilne i karne ¯ydów, komentarze do Pisma Œwiêtego, mity, legendy,
homilie, etykê, zasady moralne itp.
255
Wiêkszoœæ zaczyna³a tworzyæ w jêzyku hebrajskim, znaczna czêœæ —
w rosyjskim. Jeden z nich, Samuel P³awnik, którego wszyscy znamy jako
Zmitrok Biadula10, sta³ siê wybitnym pisarzem bia³oruskim. Wielu z nich
pocz¹tkowo zna³o lepiej literaturê rosyjsk¹ ni¿ ¿ydowsk¹. Z czasem niektórzy zajêli powa¿ne miejsce w prasie rosyjskiej.
Znaczna ich czêœæ aktywnie w³¹cza³a siê do dzia³alnoœci spo³ecznej, przewa¿nie do ruchu robotniczego; jeœli do sjonistycznego, to przewa¿nie do
jego od³amów lewicowych. Pisarze-emigranci z Bia³orusi odegrali ogromn¹ rolê w powstaniu i rozwoju literatury, w ogóle kultury ¿ydowskiej w Stanach Zjednoczonych.
Charakterystyka kilku wybitniejszych pisarzy w rozwoju literatury
¿ydowskiej
Pierwszy, o którym nale¿y tu wspomnieæ, to oczywiœcie Mende³e Mojcher
Sforim11 czyli Szo³em Jakub Abramowicz, zwany dziadkiem nowoczesnej literatury ¿ydowskiej. Tu nie ma potrzeby mówienia o jego twórczoœci. Natomiast
warto parê s³ów poœwiêciæ miejscu jego urodzenia: urodzi³ siê w Kopylu (po
bia³orusku Kapyl). Kopyl i jego okolice to od kilku pokoleñ s³ynne bogate Ÿród³o wybitnych twórców literatury bia³oruskiej i ¿ydowskiej. W swojej autobiografii Mende³e zapisa³, ¿e po raz pierwszy muza do niego przysz³a w lasach
ko³o Mielnika i Cimkowicz. W Cimkowiczach dorasta³ KuŸma Czorny (Miko³aj Romanowski)12; z Kopyla pochodzili Ciszka Hartny (Zmicier ¯y³unowicz)13,
Aleksander Kandratowicz14, Aleœ Hur³o15, literaturoznawca Sciapan Aleksandrowicz16, krytyk literacki Adam Babareka17, historyk literatury bia³oruskiej Le10
11
12
13
14
15
16
17
256
Zmitrok Biadula — w³aœciwie Szmuel P³awnik, ur. 23.IV.1886 w miasteczku Posadziec w powiecie ³ohojskim, zm. 3.XI.1941.
Mende³e Mojcher-Sforim (1835-1917) stworzy³ podwaliny ¿ydowskiej literatury jako pisarz, krytyk i t³umacz. Jego utwory ukaza³y siê najwczeœniej w przek³adzie na
jêzyk rosyjski: Maleñki cz³owieczek, Podró¿e Beniamina Trzeciego, Fiszka Kulawy
— opisywa³ w nich ¿ycie i byt rzemieœlników ¿ydowskich z Kopyla. Ýíöûêëàïåäûÿ
ëiòàðàòóðû i ìàñòàöòâà, ò. 3, Miíñê 1986, ñ. 712.
KuŸma Czorny (24.VI.1900-22.11.1944) — w³aœcie Miko³aj Romanowski, pisarz
bia³oruski, opisany we wspomnieniach: Ñòýôàí Áýðãìàí, Ïðà ìภçíà¸ìñòâà ç Êóçüìîé ×îðíûì, „Ðóíü”, 29 ñòóäçåíÿ 2001, ¹ 37, ñ. 3.
Ciszka Hartny (23.10.1887-11.04.1937) — w³aœciwie micer ¯y³unowicz, poeta i prozaik, uczestnik rewolucji 1905 r., dzia³acz Bia³oruskiej Socjalistycznej Hromady i bia³oruskiego ruchu odrodzenia narodowego, premier BSRR w 1919 r.
Aleksander Kandratowicz (nie znaleziono biogramu ani w Ýíöûêëàïåäû³ ãiñòîðûi
Áåëàðóñi, ani w Ýíöûêëàïåäû³ ë³òàðàòóðû i ìàñòàöòâà).
Aleœ Hur³o (1892-1938) — poeta bia³oruski.
Sciapan Aleksandrowicz (1921-1986) — literaturoznawca, krytyk i prozaik bia³oruski; Ýíöûêëàïåäûÿ ãiñòîðûi Áåëàðóñi (dalej: ÝÃÁ), ò. 1, Miíñê 1993, ñ. 98.
Adam Babareka, (1899-1938) — pisarz, krytyk i publicysta. ÝÃÁ, ò. 1, Miíñê 1993,
ñ. 224.
on Klejnbart18; z pobliskich Dukor pochodzi³ jeden z wybitnych krytyków nowoczesnej literatury ¿ydowskiej Szmuel Niger (w³aœciwe nazwisko Czarny)19,
a z Korelicz — wybitni poeci ¿ydowscy Dawid Ajnhorn20 i Icchak Kacenelson21 — autor napisanej w getcie „Pieœni o zamordowanym ¿ydowskim narodzie”; zgin¹³ w Oœwiêcimiu wraz z synem w nocy z 30 kwietnia na 1 maja 1944 r.
Do tych, którzy odegrali nieocenion¹ rolê w rozwoju nowoczesnej literatury ¿ydowskiej, a pochodz¹ z Bia³orusi, nale¿¹ bracia Awrom i Za³men Rejzenowie22. W³aœciwie nale¿a³oby mówiæ o ca³ej rodzinie. Ich ojca, Ka³mena, ur. w 1848 w Kojdanowie, nazwanego w czasach radzieckich Dzier¿yñskiem, uwa¿ano za niedowiarka. Zna³ na pamiêæ wiersze w ró¿nych jêzykach, uczy³ tych jêzyków dzieci, pisywa³ i publikowa³ wiersze w jêzyku hebrajskim. Starszy syn, Awrom (ur. 1876) zacz¹³ pisaæ wiersze w jêzyku hebrajskim maj¹c lat 9-12, póŸniej pisa³ ju¿ wy³¹cznie w jêzyku ¿ydowskim.
Pierwszy zbiorek jego poezji ukaza³ siê w Warszawie w 1902 r., ale nim
wiersze jego ukaza³y siê w druku, by³y one rozpowszechniane w nielegalnym obiegu i œpiewane w wielu oœrodkach ¿ydowskich.
W ci¹gu krótkiego czasu uzyska³ wielk¹ popularnoœæ. Pisywa³ te¿ krótkie
nowele, które przypomina³y twórczoœæ Czechowa. Nie by³o to jednak naœladownictwo, jego nowele mia³y charakter oryginalny. Mówiono: „Przed Awromem ukaza³o siê niema³o opowiadañ w jêzyku ¿ydowskim, ale on pierwszy
pisa³ ¿ydowskie opowiadania. S³awê przynios³y mu jednak nie nowele, lecz
jego wiersze, które sta³y siê ulubionymi pieœniami ludu. Wiele z nich prze³o¿ono na inne jêzyki.
M³odszy brat, Za³men Rejzen, urodzony 6.X.1887 r., którego ju¿ wspomina³am, w 1908 r. wyda³ w Warszawie, opracowany razem ze starszym bratem
podrêcznik Di muterszprach (Jêzyk macierzysty). W 1915 r. osiad³ w Wilnie
i tu sta³ siê prawdziw¹ instytucj¹. W latach 1919-1939 by³ naczelnym redaktorem ¿ydowskiego dziennika, popularnego równie¿ poza Wilnem, „Der Tog”
(„Dzieñ”). Przez wiele lat by³ prezesem Zwi¹zku Dziennikarzy i Literatów
¯ydowskich w Wilnie. Uczestniczy³ w zak³adaniu ró¿nych uczelni ¿ydowskich, by³ jednym z za³o¿ycieli ¯ydowskiego Instytutu Naukowego23.
18
19
20
21
Leon Klajnbart (1875-1950) — krytyk literacki i publicysta, autor wielu szkiców
o literaturze bia³oruskiej. ÝÃÁ, ò. 4, Miíñê 1997, ñ. 192.
Szmuel Niger (1883-1955) — krytyk literatury ¿ydowskiej. Biogram w: Polski S³ownik Judaistyczny (dalej: PSJ), opr. Z. Borzymiñska, R. ¯ebrowski, Warszawa, 2003,
t. 2, s. 230-231.
Dawid Einhorn (Ajnhorn) — ur. 1886 w Koreliczach k. Nowogródka, zm. 1973 w Nowym Jorku; jeden z najwiêkszych poetów ¿ydowskich, autor licznych pieœni popularnych. Biogram w: PSJ, t. 1, s. 370.
Icchak Kacenelson (1885-1944) — poeta, pisarz ¿ydowski i hebrajski. Napisa³ po
¿ydowsku tren z getta warszawskiego „Pieœñ o zamordowanym ¿ydowskim narodzie”
— utwór ukaza³ siê w wersji dwujêzycznej w przek³adzie Jerzego Ficowskiego w warszawskim wydawnictwie „Czytelnik” w 1986 r.
257
Wszystkie swoje talenty i pasje ulokowa³ g³ównie w pracy naukowej —
tworzeniu i doskonaleniu bazy naukowej dla jêzyka ¿ydowskiego. W 1920 r.
wyda³ gramatykê jêzyka ¿ydowskiego, a nastêpnie szereg innych prac poœwiêconych filologii ¿ydowskiej. By³ wybitnym badaczem historii literatury
¿ydowskiej, a ukoronowaniem jego pracy w tej dziedzinie by³o wydanie
wspomnianego ju¿ czterotomowego Leksykonu ¿ydowskiej literatury, prasy
i filologii, do którego sam napisa³ wiele artyku³ów-biogramów.
W przedmowie do powojennego wydania Leksykonu (w Nowym Jorku)
nazwano go „pionierem i twórc¹ podwalin leksykografii pisarzy ¿ydowskich”. 1 paŸdziernika 1939 r. zosta³ w Wilnie aresztowany przez organy
NKWD i osadzony w wiêzieniu na £ukiszkach. W przededniu wybuchu wojny radziecko-niemieckiej zosta³ wywieziony do Wilejki.
Zgin¹³ prawdopodobnie podczas „etapu” w trakcie wywózki z Wilejki,
okolicznoœci œmierci s¹ nieznane.
O liryce, która zajmuje istotne miejsce w literaturze ¿ydowskiej
Bia³orusi
Mia³am zamiar mówiæ o poezji Najdusa24 i Kulbaka25, których twórczoœæ
tak bardzo przepojona jest Bia³orusi¹, jej przyrod¹, ale uprzytomni³am sobie, ¿e z pewnoœci¹ bêd¹ tu o nich mówili bardziej ode mnie kompetentni
referenci i dlatego poprzestanê na opowiedzeniu paru szczegó³ów z nimi
zwi¹zanych.
W 1925 r. ustawiono na cmentarzu ¿ydowskim w Grodnie imponuj¹cy
nagrobek-pomnik — dzie³o Abrama Ostrzegi26, znanego ¿ydowskiego rzeŸbiarza z Warszawy, którego w 1942 r. zagazowano w Treblince. Warto tu
22
23
24
25
26
258
Ka³men Rejzen (ojciec) — ur. 1848 w Kojdanowie, zm. 1921, poeta i jego dwaj synowie: Awrom Rejzen (Abraham Rajzen), ur. 8.IV.1876, zm. 30.III.1953 w Nowym
Jorku, jego wiersze ukaza³y siê w przek³adzie Jerzego Ficowskiego w ksi¹¿ce: Rodzynki z migda³ami. Antologia poezji ludowej ¯ydów polskich, Wroc³aw 1988, s. 99,
104; Za³men Rejzen (1887-1941), patrz przyp. 39.
¯ydowski Instytut Naukowy — YIVO (Yidiszer Visnszaft³echer Institut), za³o¿ony
w 1925 r. w Wilnie przez uczonych z Berlina i Wilna. Stanowi³ instytucjê akademick¹, poœwiêcon¹ badaniom ¿ydowskiego jêzyka i kulturze ¯ydów wschodnioeuropejskich. Obecnie YIVO funkcjonuje pod nazw¹ YIVO Institute for Jewish Research
z siedzib¹ w Nowym Jorku.
Lejb Najdus (1890-1918 Grodno) — poeta pisz¹cy w jêzyku ¿ydowskim i po rosyjsku. Przek³ada³ na jêzyk ¿ydowski poezje Aleksandra Puszkina i Michai³a Lermontowa. Ãðîäíî. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé cïðàâî÷íèê, Ãðîäíî 1989, ñ. 284. Biogram Lejba
Najdusa w: À. Ì. Ïÿòêåâi÷, Ëþäçi êóëüòóðû ç Ãðîäçåíø÷ûíû. Äàâåäíiê, Ãðîäíà
2000, ñ. 223-224 .
Mosze Kulbak (1896-1937) — poeta, prozaik i dramaturg. Rozstrzelany przez NKWD
w 1937 r. w ZSRR. Biografia Kulbaka w: Daniel Kac, Na krawêdzi s³owa, Warszawa
1993; patrz tak¿e przyp. 30.
Abraham Ostrzega (1899-1942) — artysta rzeŸbiarz i malarz.
przypomnieæ, ¿e przy ods³oniêciu pomnika Perec Markisz27 powiedzia³:
„Gdyby Najdus dzisiaj ¿y³, to on by by³ czo³ow¹ postaci¹ w naszej poezji”.
W latach 1950. w³adze radzieckie zlikwidowa³y ten cmentarz, nagrobki przewa¿nie zburzono, w tym i pomnik Najdusa.
W 1992 r. zamiast zburzonego w Grodnie dzie³a Ostrzegi, z inicjatywy
grupy wielbicieli Najdusa ustawiono na cmentarzu ¿ydowskim w Warszawie symboliczny pomnik-nagrobek Lejba Najdusa. Fundusze na ten cel zebrano w trybie spo³ecznym: pewne sumy przys³a³y ziomkostwa Grodnian z Izraela i Argentyny, reszta powsta³a z personalnych datków szeregu osób z Warszawy. Na kamieniu wyryto te¿ czterowiersz z utworu Najdusa — w jêzyku
orygina³u i w polskim przek³adzie Wiktora Woroszylskiego28, który m.in.
przynosz¹c ten przek³ad da³ na ten cel, z w³asnej inicjatywy, sto dolarów.
Oto ten tekst przek³adzie na jêzyk polski:
„Lubiê ¿ydowskiej pieœni tony —
Melodie szczêœcia i cierpienia.
W nich skarga sierot, ¿al skrzywdzonych
w dumê i radoœæ siê zamienia”.
Pomnik Lejba Najdusa na cmentarzu ¿ydowskim w Warszawie. Projektowa³: W³adys³aw Klamerus. Zdjêcie: Eleonora Bergman, 1.XI.1992 r.
27
28
Markisz Perec (ur. 7.XII.1895 Po³onne na Wo³yniu, stracony przez NKWD
12.VIII.1952 w ZSRR ) — poeta i wydawca literatury ¿ydowskiej.
Wiktor Woroszylski (ur. 1927 Grodno, zm. 1996 Warszawa) — poeta, publicysta,
t³umacz poetów rosyjskich Majakowskiego, Puszkina, Jesienina i innych.
259
***
Co do Kulbaka — ¿yje w Warszawie stary ¿ydowski dzia³acz spo³eczny
i pisarz Daniel Kac29, który ju¿ przekroczy³ osiemdziesi¹tkê i od szeregu lat
jest zupe³nie œlepy. Ale jest wielbicielem Kulbaka. W ci¹gu paru lat zebra³
w swoim magnetofonie wszystko co móg³ o Kulbaku, w tym nagrania wielu
jego utworów. Na tej podstawie, z niewiarygodnym wysi³kiem podyktowa³
ca³¹ rozprawê o ¿yciu i twórczoœci Kulbaka. Praca ta zosta³a w ubieg³ym
1993 r. wydana30 i mia³a ju¿ szereg pozytywnych recenzji. Miêdzy innymi to
Kac w³aœnie od dawna mia³ do mnie ¿al, dlaczego od dziesi¹tków lat zajmujê
siê sprawami bia³oruskimi, a nie piszê po ¿ydowsku o ¿ydowskich sprawach.
Bêdzie tu mowa o Smorgoniach, w których urodzi³ siê Kulbak. Warto
wiêc tu przypomnieæ, ¿e w tych¿e Smorgoniach urodzi³ siê najwiêkszy z ¿yj¹cych poetów ¿ydowskich Abraham Sutzkewer31, który 18 maja ubieg³ego
roku obchodzi³ swoje 80-lecie.
Ten by³y wiêzieñ i bojownik wileñskiego getta oraz partyzantki ¿ydowskiej ¿yje w Tel-Avivie i tam ju¿ ponad 40 lat wydaje i redaguje najpowa¿niejszy kwartalnik literacko-spo³eczny „Di go³dene kejt” (Z³oty ³añcuch).
Jego utwory napisane w getcie i wiele innych, póŸniejszych, zosta³y prze³o¿one na wiele jêzyków. Aby uczciæ osiemdziesiêciolecie Suckewera, Oddzia³ ¯ydowski Wydzia³u Hebraistyki Uniwersytetu w Jerozolimie zainicjowa³ wydanie dwóch tomów jego opowiadañ, wspomnieñ i esejów.
Kilka s³ów o ¿yj¹cych poetach ¿ydowskich, którzy wyemigrowali do Izraela czy innych krajów.
Biorê jako przyk³ad urodzonego w Kalinkowiczach w 1909 r. Ziamê Telesina32, który w 1971 r., razem ze swoj¹ ¿on¹, równie¿ znan¹ poetk¹ ¿ydowsk¹, Rachel¹ Baumwol przeniós³ siê do Jerozolimy i tam tworzy. Wyda³
ju¿ tam kilka zbiorów swoich wierszy, ale w niejednym z nich daje dobitny
wyraz swojej nostalgii. Wszyscy tu obecni znaj¹, pamiêtaj¹ pierwsze s³owa
z poematu Nowaja ziamla Jakuba Ko³asa33:
29
30
31
32
33
260
Daniel Kac (1908-2005) — pisarz, eseista, autor monografii o poetach i pisarzach
¿ydowskich, wspomnieñ w jêzyku ¿ydowskim; po polsku opublikowa³ monografiê
Wilno Jerozolim¹ by³o. Rzecz o Abrahamie Sutzkeverze, Sejny 2003, ss. 400.
Daniel Kac, Na krawêdzi s³owa. Mojsze Kulbak: ¿ydowski poeta, prozaik, dramaturg, Warszawa 1993, ss. 131.
Abraham Sutzkewer (ur. 15.VII.1913 Smorgonie, zm. 23.I.2010 Izrael) — poeta pisz¹cy w jêzyku ¿ydowskim; monografia o nim z wyborem wierszy w: Wilno Jerozolim¹
by³o (patrz przyp. 29).
Ziama Telesin (1908-1996) — ur. w Kalenkowiczach (Bia³oruœ), poeta ¿ydowski;
Rachela Baumwol (1914-2000) — ur. w Odessie (Ukraina), poetka pisz¹ca po rosyjsku; po zakazie druku jej utworów w ZSRR wyjecha³a do Izraela; wybór jej wierszy
ukaza³ siê w Jerozolimie w 1976 r.
Jakub Ko³as (1882-1956) — nauczyciel, poeta i pisarz, dzia³acz narodowy i spo³eczny, cz³onek w³adz BSSR w latach 1920. i po II wojnie œwiatowej, redaktor naukowy
pierwszego s³ownika rosyjsko-bia³oruskiego (1953).
„Ìîé ðîäíû êóò, ÿê òû ìíå ìiëû!...
Çàáûöü öÿáå íå ìàþ ñiëû!”
A Telesin, jakby mu wtóruj¹c, pisze w wierszu „Hejmland” (Kraj ojczysty — w moim przek³adzie):
„Òýí êðàé, ¢ êîòîðûì ÿ ðîäçi¢ñÿ,
Äçå ñòîëüêi ãàäî¢ ÿ æû¢ òðóäçi¢ñÿ,
Íå ïàêiäàå ïàìÿöi ìàåé ...”
Zostawiam pe³ny tekst tego wiersza w oryginale. Mo¿e ktoœ siê pokusi
prze³o¿yæ go z ¿ydowskiego na bia³oruski. A warto. Takich jak Telesin jest
niema³o. I nie ich wina, ¿e opuœcili kraj ojczysty, wiemy o tym wszyscy.
Jeszcze jedno nazwisko, które nale¿y do tematu naszej konferencji —
Borys Arkadiewicz Kleckin34, syn bogatego ziemianina ¿ydowskiego, urodzony w Horodyszczu 5 maja 1875 r. Nie pisarz, nie dziennikarz, ale najs³awniejszy wydawca ¿ydowski w pierwszej po³owie XX wieku. Mia³ ogromne zas³ugi dla kultury ¿ydowskiej i bia³oruskiej.
To on wydawa³ Leksykon Rejzena i klasyków literatury ¿ydowskiej. To
on wydrukowa³ w 1920 r. pierwsze wydanie Ãiñòîðûÿ áåëàðóñêàé ëiòàðàòóðû Maksima Hareckiego; to on na pocz¹tku lat dwudziestych drukowa³ bia³oruskie podrêczniki szkolne dla miñskiego szkolnictwa. Mam tu
parê kserokopii oficjalnych dokumentów w tej sprawie.
A jeœli chodzi o rozpowszechnianie literatury na Bia³orusi, to biblioteczki domowe i nie tylko domowe zak³adane przez inteligencjê ¿ydowsk¹ w ró¿nych miasteczkach by³y czêsto jedynym oœrodkiem rozwoju kultury, nie tylko
¿ydowskiej. I w tej sprawie, na pocz¹tku XX w. odegra³ istotn¹ rolê w³aœnie
Borys Kleckin jeszcze zanim sta³ siê wielkim i s³ynnym wydawc¹.
Nazwiska przeze mnie wymienione, to zaledwie u³amek tego, o czym nale¿a³oby tu mówiæ. Dla przyk³adu: pominê³am urodzonego w Mœcis³awiu jednego z najwiêkszych historyków ¿ydowskich Szymona Dubnowa35; wielkiego pisarza, dzia³acza i myœliciela Chaima ¯yt³owskiego36, urodzonego w Usaczu na WitebszczyŸnie; s³awnego uczonego, pisarza i dramaturga An-skiego
(Sz³ome Rapaporta)37, urodzonego w 1863 r. w Czaszniku na WitebszczyŸnie... i wielu innych.
34
35
36
37
Borys Arkadiewicz Kleckin (1875-1937) — pierwszy wydawca nowoczesnej literatury ¿ydowskiej, najpierw w Wilnie, potem w Warszawie. Jego ¿yciorys (w jêz. polskim) opublikowa³a Aleksandra Bergman: Borys Arkadjewicz Kleckin, w warszawskim tygodniku ¿ydowskim „Fo³ks-Sztyme”, 21.VI.1986, nr 25.
Szymon Dubnow — ur. 18.IX.1960 w Mœcis³awiu, w guberni mohylewskiej, zgin¹³
1.XII.1941 w getcie w Rydze; opracowa³ i wyda³ Di we³tgeszichte fun jidiszn fo³k
(Historia powszechna narodu ¿ydowskiego; w dziesiêciu tomach).
Chaim ¯yt³owski (ur. 4.X.1865 Uszacze, gub. witebska, zm. 1943) — pisarz i dzia³acz spo³eczny.
An-ski (ur. 1863 Witebsk, zm. 8.XI.1920 Warszawa) — w³aœciwie Sz³ome-Zajmwo³
261
Na zakoñczenie mo¿na by zadaæ pytanie: czym wyt³umaczyæ tak¹ urodzajnoœæ Bia³orusi na pisarzy i poetów bia³oruskich i ¿ydowskich? Wypada
chyba, na razie pó³ ¿artem, opowiadaæ s³owami z utworu Maksima Tanka38,
które wyczyta³am u Sciapana Aleksandrowicza: „Òóò çÿìëÿ òàêàÿ ...”.
Aleksandra Bergman
Post scriptum
Jak to siê sta³o, ¿e zajmuj¹c siê przez prawie 30 lat wy³¹cznie problemami bia³oruskimi lat 20. i 30. XX wieku — nagle na pocz¹tku lat 80. zabra³am siê do Leksykonu Za³mena Rejzena39 i na nowo zaczê³am czytaæ i pisaæ mame-³oszn40 — co prawda z wielkim trudem, bo przez wiele lat nie
mia³am w rêku ¿ydowskiej ksi¹¿ki. I w³aœnie od ok. 1980 r. zaczê³am od
czasu do czasu dawaæ do „Fo³ks-Sztyme” krótkie biografie, np. Morisa Rozenfelda, Borysa Kleckina, Lejba Najdusa, Za³mena Rejzena41. Jak to siê
sta³o? Chyba zmieni³y siê czasy42.
Ju¿ od dawna przyzwyczai³am siê, ¿e na Bia³orusi w prasie, w ksi¹¿kach
nie tylko ¯ydów nie ma, ale „nigdy nie by³o”. Z czasem coraz czêœciej zauwa¿a³am, ¿e przez to sztuczne odrzucenie narodu ¿ydowskiego nie tylko nie mo¿na
38
39
40
41
42
262
Rapaport, badacz folkloru ¿ydowskiego, za³o¿yciel muzeum etnograficznego w Wilnie; dramaturg, autor najbardziej znanej sztuki Der Dybuk.
Maksim Tank (ur. 17.IX.1912 Pilkowszczyzna k. Mo³odeczna, zm. 7.VIII.1995 Miñsk)
— bia³oruski poeta i dzia³acz polityczno-pañstwowy. W latach 1930. pracowa³ w legalnych i podziemnych wydawnictwach komunistycznych; redaktor naczelny miesiêcznika literackiego „Po³ymia” (1948-1966). By³ wieloletnim deputowanym do Rady
Najwy¿szej ZSRR, a w latach 1963-1971 pe³ni³ obowi¹zki przewodnicz¹cego Rady
Najwy¿szej Bia³oruskiej SRR.
Za³men Rejzen (1887-1941) — autor i wydawca. Z. Rejzen, Leksykon literatury ¿ydowskiej, prasy i filologii w czterech tomach, Wilno 1926-1929; Leksykon nowej literatury ¿ydowskiej w oœmiu tomach, New York 1956-1981. Biogram Z. Rejzena: Polski
S³ownik Judaistyczny, opr. Z. Borzymiñska i R. ¯ebrowski, Warszawa, 2003, t. 1, s. 399.
mame-³oszn — ¿yd. dos³ownie: jêzyk, którym mówi mama — tzn. jêzyk wyniesiony
z domu rodzinnego.
Artyku³y o nich ukaza³y siê w warszawskim tygodniku ¿ydowskim „Fo³ks-Sztyme” kolejno: nr 31 (4433) z 4.VIII.1979, s. 8; nr 25 (4784) z 21.VI.1986, s. 11 [w jêz. polskim]; nr 7 (4818) z 21.II.1987, s. 9; nr 10 (4821) z 14.III.1987, s. 9. Moris Rozenfeld
(1862-1923) — poeta ¿ydowski; Borys Kleckin (1875- 937) — pierwszy wydawca
nowoczesnej literatury ¿ydowskiej, najpierw w Wilnie potem w Warszawie; Lejb Najdus (1890-1918 Grodno) — poeta pisz¹cy w jêzyku ¿ydowskim i po rosyjsku, Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé cïðàâî÷íèê, Ãðîäíî 1989, ñ. 284. Za³men Rejzen — patrz przyp. 39.
Wydaje siê, ¿e pocz¹tek da³y w latach 80. piêkne i bardzo ciekawe ksi¹¿ki Grigorija
Kanowicza, którego utworów na tematy wspó³czesne nikt na œwiecie nie zna³, ale
poprzez ksi¹¿ki o tematyce ¿ydowskiej sta³ siê znany w wielu krajach na œwiecie jako
utalentowany pisarz [przyp. Aut.].
opracowaæ naukowej historii Bia³orusi, ale nieraz tamtejsi historycy sami siebie stawiaj¹ w g³upiej sytuacji. Dla przyk³adu: w gazecie „Ãîëàñ Ðàäçiìû”
z 20 marca 1986 r., zamiast podaæ po prostu, ¿e czêœæ Grodna po³o¿on¹ po
lewej stronie Niemna nazywano po ¿ydowsku Forsztat, napisano, ¿e nazywano j¹ po niemiecku Vorstadt, i to w koñcu XIX w. W tej¿e gazecie, zamiast
napisaæ, ¿e na pogrzeb Elizy Orzeszkowej przysz³o m.in. mnóstwo ¯ydów —
stwierdzono, ¿e by³a tam masa ludzi ró¿nych narodowoœci”; nie wspomniano
przy tym ani jednej z jej ksi¹¿ek o tematyce ¿ydowskiej.
Ukaza³a siê kiedyœ piêknie napisana ksi¹¿eczka Àñòðàâå÷÷ûíà, êðàé
äàðàãi...43. O miasteczkach nie ma w niej ani s³owa. Podano ilu Cyganów
zginê³o tam w okresie okupacji hitlerowskiej — o ¯ydach nie ma mowy.
W tej okolicy mieszkali ludzie ró¿nych narodowoœci; podano nawet ich nazwiska, które „nie wiadomo, sk¹d siê wziê³y”: Szamis/Szames, Jakiel, Bukel
itd. Sk¹d zreszt¹ autor ksi¹¿ki, taki kulturalny profesor, móg³ wiedzieæ, czym
np. by³ szames? Przecie¿ nic o ¯ydach nie wiedzia³ przez ca³e swoje ¿ycie!
Drugi autor44 napisa³ o pewnym poecie, ¿e dla niego (czyli dla tego poety) Smorgonie w latach 20. by³y „zwyk³ym bia³oruskim miasteczkiem”. Ten
drugi autor nie wiedzia³, ¿e w ten sposób podwa¿y³ wra¿liwoœæ m³odego
poety; sam autor przecie¿ nigdy nie widzia³, jak w pi¹tek wieczorem w Smorgoniach pali³y siê œwiece w domkach ¿ydowskich. Nie warto ju¿ nawet wspominaæ o tym, ¿e w setn¹ rocznicê urodzin Marca Chagalla45 Bia³orusini
w swoich gazetach za ¿adne skarby nie chcieli przypominaæ, ¿e urodzi³ siê
on na Bia³orusi.
Sprawa zag³ady ¯ydów w encyklopediach bia³oruskich jest traktowana
w sposób szczególny. Na przyk³ad w I tomie Áåëàðóñêàé ñàâåöêàé ýíöûêëàïåäûi z 1969 r.46 pod has³em Aêóïàöûéíû ðýæûì na wielu stronach
podane s¹ straty gospodarki narodowej poniesione w wyniku rz¹dów faszystowskich okupantów. Czego tam nie ma? Nie ma tylko s³owa ÿ¢ðåé, nie
mówi¹c ju¿ o tym, ¿e nie ma ani s³owa o tym, ilu ¯ydów na Bia³orusi zginê³o. W wydanym w Grodnie w 1990 r. Ýíöèêëîïåäè÷åñêîì ñïðàâî÷íèêå47
jest artyku³ o Bundzie48, ale has³a o åâðåÿõ tam nie ma. Jak mo¿e byæ Bund,
jeœli nie ma ¯ydów? To ju¿ sprawa wydawców.
43
44
45
46
47
48
À. Ìàëüäçiñ, Añòðàâå÷÷ûíà, êðàé äàðàãi..., Ìiíñê 1977, 208 ñ.
Nazwisk pisarzy celowo nie podajê. To nie ich wina. Nie chcê ich kompromitowaæ.
Jeœli przeczytaj¹ ten artyku³ — poznaj¹ siebie [przyp. Aut.].
Marc Chagall (1887-1985) — wybitny malarz, grafik i twórca witra¿y, urodzony w Witebsku.
ÁÑÝ — Áåëàðóñêàÿ ñàâåöêàÿ ýíöûêëàïåäûÿ (Bia³oruska Encyklopedia Radziecka)
wydawana w latach 1970. w 12 tomach. Aêóïàöûéíû ðýæûì, ÁÑÝ, ò. 1, ñ. 210-217.
Ãðîäíî. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñïðàâî÷íèê, Ìèíñê 1989, 450 ñ.
Bund — Algemejner Yidiszer Arbeter Bund fun Lite, Polin und Russland (Powszechny ¯ydowski Zwi¹zek Robotniczy na Litwie, w Polsce i w Rosji), utworzony w Wilnie w paŸdzierniku 1897; by³ ¿ydowskim ruchem spo³ecznym i zwi¹zkowym; mia³
263
Najwiêksze wra¿enie zrobi³ na mnie tekst ciekawego i utalentowanego
pisarza49 o tym, jak pierwszy raz przeczyta³ on ksi¹¿kê Antona Czechowa.
Pisarz ten zacz¹³ siê zastanawiaæ: sk¹d w tym ma³ym miasteczku mog³a siê
znaleŸæ ta ksi¹¿ka? I doszed³ do wniosku, ¿e najprawdopodobniej przys³a³
j¹... Kto? Maksym Gorki!
Co prawda, sama nie wiedzia³am dok³adnie, kto w latach dwudziestych
mieszka³ w tym w³aœnie miasteczku. Ale w pobliskich Koreliczach urodzili
siê i uczyli tacy s³ynni ludzie jak poeci ¿ydowscy Icchak Kacenelson50 i Dawid Einhorn51. O tym wspomniany pisarz oczywiœcie nie móg³ mieæ pojêcia. Wtedy w³aœnie zrodzi³a siê we mnie myœl, by dowiedzieæ siê ilu w³aœciwie pisarzy ¿ydowskich urodzi³o siê na Bia³orusi.
Kiedy po mozolnej pracy i d³ugim czasie u³o¿y³am o tym artyku³, da³am
go, jak zazwyczaj, kilku ludziom do czytania. Pierwszy z nich, pewien profesor, przeczyta³ pocz¹tek z zainteresowaniem, ale powiedzia³: nie ma mowy; pocz¹tek trzeba usun¹æ i zostawiæ jedynie liczbê pisarzy i publicystów.
Zastanawia³ siê przy tym: czy i kto w ogóle móg³by to opublikowaæ? Zrozumia³am, ¿e ze wzglêdu na cenzurê rzeczywiœcie trzeba kilka pierwszych
stron opuœciæ. Posz³am na kompromis i napisa³am na pocz¹tku dwa zdania:
mimo ¿e w ZSRR w ró¿nych miastach ju¿ siê pisze o ¯ydach, pisz¹ te¿ sami ¯ydzi, to akurat na Bia³orusi nikt siê tym nie zajmuje. Poda³am przyk³ad,
jak w najnowszej encyklopedii napisano o Mende³e Mojcher-Sforim52. Tê
zmienion¹ wersjê da³am do czytania innemu profesorowi. To ju¿ by³ rok,
zdaje siê, 1986. Co powiedzia³ profesor? Nawet napisa³: nie ma szans, i radzi³... zmieniæ pocz¹tek. Wiêc znowu zmieni³am pocz¹tek. Z wielkim trudem uda³o siê artyku³ opublikowaæ, ale dopiero w bie¿¹cym 1990 r. otrzy-
49
50
51
52
264
na celu zachowanie ¿ydowskiej kultury i narodowoœci w ramach idei socjalizmu poprzez mówienie po ¿ydowsku i utrwalanie ¿ydowskiej kultury. Zlikwidowany na terenie ZSRR wkrótce po rewolucji w 1917, w Polsce dzia³a³ do 1939; budowa³ szko³y
i zak³ady socjalne, wydawa³ gazety oraz uczestniczy³ w wyborach do Sejmu.
ß. Áðûëü, Íåìíîãî î âå÷íîì, Ìîñêâà 1983, ñ. 32-33.
Icchak Kacenelson — poeta i pisarz ¿ydowski i hebrajski, ur. 1885, zgin¹³ wraz z synem w Auschwitz w nocy 30.IV/1.V.1944. Napisa³ po ¿ydowsku tren z getta warszawskiego „Pieœñ o zamordowanym ¿ydowskim narodzie” — w przek³adzie Jerzego Ficowskiego utwór siê ukaza³ w wersji dwujêzycznej w warszawskim wydawnictwie „Czytelnik” w 1986.
Dawid Einhorn (Ajnhorn) — ur. 1886 w Koreliczach k. Nowogródka, zm. 1973 w Nowym Jorku; jeden z najwiêkszych poetów ¿ydowskich, autor wielu popularnych pieœni.
Biogram w: Polski S³ownik Judaistyczny, t. 1, s. 370.
Mende³e Mojcher-Sforim (1835-1917) — w³aœciwie Szo³em-Jakub Abramowicz, za³o¿yciel ¿ydowskiej literatury, pisarz, krytyk i t³umacz. Najwa¿niejsze jego utwory
ukaza³y siê najwczeœniej w przek³adzie na jêzyk rosyjski: Maleñki cz³owieczek, Podró¿e Beniamina Trzeciego, Fiszka Kulawy. W swoich utworach opisywa³ ¿ycie i byt
rzemieœlników ¿ydowskich z Kopyla. Ýíöûêëàïåäûÿ ëiòàðàòóðû i ìàñòàöòâà,
ò. 3, Miíñê 1986, ñ. 712.
ma³am nadbitki z wydawnictwa53. Teraz ¿a³ujê tylko, ¿e nie zajê³am siê jeszcze problemem wspó³¿ycia ¯ydów i Bia³orusinów w ma³ych miasteczkach.
Czytelnik powy¿szych rozwa¿añ mo¿e oczywiœcie zadaæ pytanie: jak mog³am tyle lat milczeæ o sprawie ¯ydów na Bia³orusi? Dlaczego nie pisa³am,
jak wielu innych, chocia¿by dla zagranicy? Otó¿ chcia³am, ¿eby moje uwagi czytali sami Bia³orusini u siebie w kraju (za granic¹ i tak wszystko wiadomo), zw³aszcza inteligenci. Ich sytuacja wydaje siê wrêcz beznadziejna.
Bia³oruœ jest absolutnie taka sama, jaka by³a w czasach stalinowskich. Bia³orusini pozostali faktycznie niewolnikami. Wprawdzie jeden raz E. E. Soko³ow, wszechw³adny I sekretarz KC KPB, nieco siê omyli³. Nie uda³o mu
siê, od razu po Czarnobylu zorganizowaæ dla m³odzie¿y bia³oruskiej, za
ciê¿kie miliardy, czwartego co do wielkoœci Disneylandu. Ale za to w ci¹gu
trzech (!) lat nie dopuszcza³, aby miejscowi naukowcy i dzia³acze dowiedzieli siê, czym rzeczywiœcie Czarnobyl54 by³ i jest dla Bia³orusi. Oczywiœcie, niema³o jest ludzi przeciwnych rz¹dom Soko³owa. S¹ tacy, i wojuj¹.
Ale wiêkszoœæ nie widzi mo¿liwoœci i opuszcza rêce. Nieprzypadkowo m³odzi poeci pisz¹: „Gdzie teraz jest Bia³oruœ?”
1990 r.
Powy¿szy tekst zosta³ napisany w 1990 r. jako uzupe³nienie do artyku³u:
Aleksandra Bergmanowa, O pisarzach i dziennikarzach ¿ydowskich pochodz¹cych z Bia³orusi, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Œrodkowej”, 1990,
t. XXV, s. 173-187.
Do druku tekst przygotowa³y i przypisy opracowa³y córki Autorki: Eleonora Bergman i Zofia Zarêbska.
Zofia Zarêbska — prof. dr hab., emerytowany pracownik naukowy, zatrudniona w macierzystej placówce Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN; córka Aleksandry i Stefana Bergmanów, urodzona w Miñsku na Bia³orusi.
Eleonora Bergman — doktor, historyk architektury, obecnie dyrektor ¯ydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma; córka Aleksandry i Stefana Bergmanów,
urodzona w £odzi.
53
54
Aleksandra Bergmanowa, O pisarzach i dziennikarzach ¿ydowskich pochodz¹cych z Bia³orusi, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Œrodkowej”, 1990, t. XXV, s. 173-187.
W Czarnobylu nad Prypeci¹ w elektrowni atomowej 26.IV.1986 nast¹pi³a najwiêksza katastrofa w dziejach elektrowni j¹drowych. W wyniku katastrofy zginê³o 30 osób,
ponad 200 zachorowa³o na chorobê popromienn¹, a z otaczaj¹cych elektrowniê terenów o obszarze ponad 4700 km2 w promieniu 30 km ewakuowano ponad 350 tys.
ludzi, tworz¹c zamkniêt¹ strefê ochronn¹.
265