Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu

Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
Magdalena Semczyszyn (Szczecin)
Bezpośrednie wybory do galicyjskiego Sejmu Krajowego, a od 1873 r. również do austriackiej
Rady Państwa, od wielu lat stanowią przedmiot badań zarówno polskich jak i ukraińskich
historyków [1] . Również problematyka stosunków polsko-ukraińskich w Galicji cieszy się dużą
popularnością wśród badaczy. Stosunkowo najlepiej opisany został okres 1888–1895 (tzw.
nowa era, ugoda polsko-ukraińska „Romańczuk-Badeni”), który stał się tematem kilku
monografii i artykułów naukowych
[2] . Historyczny obraz dopełniają ponadto
publikacje dotyczące dziejów galicyjskiej sceny politycznej i prace biograficzne
[3]
. Jak dotąd nie powstała jednak monografia, która w sposób szczegółowy opisywałaby
ówczesne mechanizmy wyborcze. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie ogólnego zarysu
rywalizacji pomiędzy polskim i ukraińskimi nurtami politycznymi w Galicji w latach 1867−1901
na przykładzie kampanii wyborczych do Sejmu Krajowego. Nakreśla przede wszystkim struktury
kierujące przebiegiem wyborów, a także retorykę stosowaną przez obie strony. Cezury
chronologiczne artykułu są związane z działalnością polskiego Centralnego Komitetu
Wyborczego (1867−1906) i uwzględniają jedynie regularne kampanie wyborcze do sejmu w tym
okresie (bez wyborów uzupełniających), które miały miejsce kolejno w latach: 1867, 1870, 1876,
1883, 1889, 1895 i 1901.
Dziewiętnastowieczne wybory odbywały się pod auspicjami komitetów, które stanowiły przejaw
ówczesnych ogólnoeuropejskich tendencji, zakładających tworzenie hierarchicznych instytucji
kierujących procesem elekcyjnym. Od 1867 r. polską organizacją tego typu w Galicji był
powoływany pod auspicjami Sejmu Centralny Komitet Wyborczy (CKW), podzielony na dwa
oddziały: zachodni z siedzibą w Krakowie i wschodni z siedzibą we Lwowie. W późniejszym
okresie odrębne komitety wyborcze, o mniejszym obszarze oddziaływania niż sejmowy CKW,
tworzyli także reprezentanci różnych nurtów politycznych (demokraci, ludowcy, socjaliści), a w
1873 r. także Żydzi skupieni wokół towarzystwa religijnego Szomer Israel, jednak tylko CKW
posiadał nominację Sejmu Krajowego i monopol na tzw. kandydatów narodowych. Wschodni
oddział CKW sprawował pieczę nad komitetami prowincjonalnymi w 48 powiatach, nadzorując
wybory we wszystkich kuriach (większych właścicieli, miejskiej, gminnej i izb
handlowo-przemysłowych). Najwięcej wysiłku przysparzały wybory gminne, ponieważ to
właśnie na obszarze wiejskim dochodziło do konfrontacji wyborczej z komitetami ruskimi.
W składzie CKW i podległych mu komitetach prowincjonalnych zasiadali przedstawiciele
ówczesnej elity politycznej Galicji. Na czele komitetu stali m.in. Florian Ziemiałkowski, Jerzy ks.
Czartoryski, Alfred hr. Potocki, Adam ks. Sapieha, Wojciech hr. Dzieduszycki. Choć w CKW nie
brakowało osób wywodzących się z demokratycznej inteligencji, to z biegiem lat przemożny
wpływ na jego poczynania zdobyli konserwatywni ziemianie, na wschodzie kraju zwani
„podolakami”. Reprezentowali oni tradycyjne spojrzenie na tzw. kwestię ruską. Uważali, że
ludność ruska była wpisana w historię i tradycje Rzeczypospolitej, po której odziedziczyła w
1/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
spadku polskich „opiekunów” [4] . Nawet po zniesieniu pańszczyzny, patrymonialną zależność
pomiędzy dziedzicem i wsią uważano za naturalną i nie budzącą wątpliwości: ziemiaństwo brało
w opiekę ruski lud i służyło mu pomocą. Ewentualne różnice sprowadzano do kwestii
wyznaniowych, powtarzając słowa Emila Torosiewicza wypowiedziane podczas sejmowej
debaty na temat dwujęzyczności gimnazjów w 1886 r.: „w tym kraju jest tylko jeden naród i dwa
obrządki”
[5] . Wojciech hr. Dzieduszycki podczas tej samej
debaty zachęcał do nauki języka ruskiego mówiąc: „chcemy być tu uważani za Rusinów,
pozostając zawsze Polakami”. Naznaczona duchem romantyzmu miłość do ludu mieściła się w
ramach ziemiańskiego programu opieki nad wsią, pod warunkiem „aby jej nie wydzielać
i nie nadwyrężać z całości spraw krajowych” oraz nie poddawać politycznym dyskusjom [6] .
Nawet ci nieliczni „podolacy”, którzy tak jak Dzieduszycki dostrzegali i uznawali odrębność
ruskiego narodu, czynili to głównie na płaszczyźnie folkloru, skłaniając się do wzajemnego
poszanowania w dziedzinie obyczajowości, nie zaś odrębnej polityki
[7]
.
Takie spojrzenie w dobie postępującej emancypacji politycznej niższych warstw społeczeństwa
i rodzącego się nowoczesnego nacjonalizmu opartego na kryterium etniczności stanowiło
anachronizm i powód do ataków ze strony polityków ukraińskich. Przypomnijmy, że na początku
XX w. z liczby 3 074 000 wszystkich galicyjskich Rusinów aż 97,5% zamieszkiwało Galicję
Wschodnią (2 997 000) [8] . Polacy przeważali liczebnie w powiecie lwowskim, brzozowskim i
jarosławskim. Czterdzieści powiatów można określić jako polsko-ruskie (z nieznaczną przewagą
Rusinów), natomiast w Kossowie, Jaworowie, Turce, Dolinie, Śniatyniu i Bohorodczanach
Polacy (łacinnicy) nie przekraczali 8,2% ludności. W 1900 r. liczba Rusinów w poszczególnych
powiatach (równoznacznych z sejmowymi okręgami wyborczymi) na wschodzie kraju wahała
się od 48,8% w granicznym powiecie przemyskim do 89,5% w turczańskim. Na obszarach
gminnych Polaków było tylko 26%. Dane te świadczą, że skomplikowana geografia wyborcza
na wschodzie kraju wiązała się ściśle z problemami narodowościowymi.
Właśnie ze względu na uwarunkowania narodowościowe najpoważniejszym problemem dla
CKW na terenie Galicji Wschodniej stał się rozwój ruskich orientacji politycznych i wyrosły z
nich ukraiński ruch narodowy. Wbrew poglądowi pokutującemu w opinii XIX-wiecznych polskich
elit politycznych, prądy separatystyczne wśród Rusinów nie pojawiły się nagle, w 1848 r. Nie
były sztucznym tworem, wykreowanym przez gubernatora Franza Stadiona, w odpowiedzi na
polski zryw podczas Wiosny Ludów. Idee narodowe dojrzewały w kręgach pisarzy „ukraińskiego
przebudzenia” już w latach 20. i 30. XIX w., przechodząc następnie wieloletnią ewolucję, idącą
w parze z szeregiem ogólnospołecznych przemian cywilizacyjnych. Niewątpliwie pojawienie się
w latach 20. XIX w. pierwszych utworów drukowanych w języku ruskim: gramatyk i dumek
ludowych, przerwało dotychczasowy monopol języka starocerkiewnosłowiańskiego,
zamkniętego w ścisłym, elitarnym kręgu studentów seminariów duchownych, a niezrozumiałego
w niższych warstwach społeczeństwa. Symboliczną datą, która umownie wyznacza przełom dla
ukraińskiego procesu narodotwórczego było wydanie drukiem w 1837 r. Rusałki Dniestrowej
2/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
przez wychowanków Seminarium Lwowskiego: Markijana Szaszkewycza, Jakowa Hołowaćkoho
i Iwana Wahyłewycza
[9]
.
[...]
CAŁOŚĆ ARTYKUŁU W LITOPYSIE NR 3
[1] Polskie opracowania to m.in.: S. Grodziski, Sejm Krajowy Galicyjski, t. 1 i 2, Warszawa
1992; J. Buszko,
Polacy
w parlamencie wiedeńskim 1848–1918, Warszawa 1996; K. Grzybowski, Galicja 1848–1914.
Historia ustroju politycznego na tle historii ustroju Austrii
, Kraków 1959; W. Najdus,
Szkice z historii Galicji
, t. I–II, Warszawa 1958–1960; J. Zdrada,
Galicyjskie wybory sejmowe i parlamentarne 1861–1889
, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie”, R. 19, 1973/1974,
s. 229−256; idem, Wybory do Galicyjskiego Sejmu Krajowego w 1867 roku, „Rocznik Biblioteki
PAN w Krakowie”, R. 9, 1963, s. 39–96; A. Wątor,
Galicyjska Rada Narodowa w latach 1907–1914. Z dziejów instytucji obywatelskiej
, Szczecin 2000. O wiele bogatsza jest literatura ukraińska, zarówno naukowa jak i
publicystyczna zob. m.in.: O. Arkusza,
Hałyćkyj Sejm: wyborczi kampaniji 1889 i 1895 rr
., Lviv 1996;
eadem
,
Polityka polśkych kłubiw Hałyćkoho Sejmu szczodo ukrajinśkoho pytannja (kineć XIX –
poczatok XX stolittja)
, „Ukrajina: kulturna spadszczyna, nacjonalna swidomist’, derżawnist’”, wyp. 7, 2000, s.
3/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
191–220;
eadem
,
Polśki nacionał-demokraty ta ukrajinśke pytannja w Hałyczyni na poczatku XX stolittja
, „Wisnyk Lwiwśkoho Uniwersytetu. Serija istoryczna”, wyp. 39–40, 2005, s. 149–202;
eadem
,
Problem nadużyć w czasie wyborów sejmowych w Galicji Wschodniej w okresie
autonomicznym. Prawo a praktyka
[w:]
Ustrój a prawo w przeszłości dalszej i bliższej. Studia historyczne o prawie dedykowane Prof.
Stanisławowi Grodziskiemu w 50 rocznicę pracy naukowej
, red. J. Malec, W. Uruszczak, Kraków 2001, s. 211–228;
eadem
,
Wybory do Hałyćkoho Sejmu 1901 roku: do problemy politycznoji modernizaciji ukrajinśkoho
suspilstwa Hałyczyny
, „Wisnyk Lwiwśkoho Uniwersytetu. Serijia istoryczna” 2003, nr 38, s. 171−218;
eadem, Suspilno-polityczni ruchy. Partiji ta jich polityka w 1900–1914 rokach
[w:]
Istorija Lwowa u tr’och tomach
, t. 2, red. J. Isajewycz, M. Łytwyn, F. Steblij, Lwiw 2007, s. 255–279;
eadem
,
Ukrajinśke predstawnyctwo w Hałyćkomu Sejmi 1901–1907 rokiw
, „Zapysky Naukowoho Towarystwa imeni Szewczenka”, t. CCLI, 2006, s. 191–239;
eadem
,
Ukrajinśko-polśki widnosyny y Schidnij Hałyczyni napoczatku XX stolittja: akcija Włodzimierza
Kozłowśkoho 1902–1903 rokiw
, „Wisnyk Lwiwśkoho Uniwersytetu. Serija istoryczna”, wyp. 37, cz. 1, 2002, s. 268–314;
I.
Czornowoł,
Polśko-ukrajinśka uhoda 1890–1894
, Lwiw 2000;
idem
,
Jak obyrały deputatiw Hałyćkoho Sejmu
, „Lwiwśka hazeta”, nr 55, 2006;
idem
,
Jak uriaduwaw Hałyćkyj Sejm
, „Lwiwśka hazeta”, nr 49 (856), 2006; M. Mudryj,
Wyborczi kampaniji do Hałyckoho Sejmu: suspilstwo, polityka ta miżnacjonalni wzajemny
(60–70-ti roky XIX st.),
„Respublikaniec”, 1995, nr 1–2, s. 35–45;
4/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
idem
,
Ukrainśko-polśky widnosyny w Hałyczyni u 1867–1890 rokach: politycznyj aspekt
, Lwiw 1996
; J. Myhalśkyj,
Polśky polityczni partiji ta ukrainśke pytannja w Hałyczyni na poczatku XX stolittja (1902–1914)
, Lwiw 2002; O. Sereda, „
My tu ne pryjschly na smich”: uchast schidnohałyćkych seljan u sejmowych wyborach ta
zasidannjach u Lwowi (60-ti roky XIXst.)
[w:]
Lwów. Miasto–społeczeństwo– kultura
, vol. 4, red. K. Karolczak, Kraków 2002, s. 165–186. Wśród prac badaczy zachodnich należy
wymienić m.in.: H. Binder,
Galizien in Wien.
Parteien, Wahlen, Fraktionen und Abgeordnete im Übergang zur Massenpolitik
, Wien 2005;
K. Stauter-Halsted, The nation in the village. The genesis of national identity in Austrian Poland
1848–1914
, New York 2001; K. Struve, Peasants and patriotic celebrations
in Habsburg Galicia
[w:] Galicia. A
multicultured land
,
red.
Ch. Hann, P. R. Magocsi, Toronto 2005; idem, Politische Mobilisierung und nationale. Identifika
tion. Die Wahlbeteiligung der Landbevölkerung in Galizien 1861−1911
, “Zeitschrift für Ostmitteleuropaforschung” 2005, nr 54,
s. 377−398.
[2] D. Maciak, Próba porozumienia polsko-ukraińskiego w Galicji w latach 1888–1895,
Warszawa 2006; I. Czornowoł,
Polśko-ukrajinśka uhoda 1890–1894
, Lwiw 2000; W. Łazuga,
Kazimierz Badeni a próby porozumienia polsko-ukraińskiego
[w:]
Akcja „Wisła” na tle stosunków polsko-ukraińskich w XX w. Materiały z sesji naukowej
zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Szczecińskiego i Polskie Towarzystwo
Ukrainoznawcze w dniach 12–14 VI 1992
, red. J. Faryś i J. Jekiel, Szczecin 1994; T. Dudek
, Pod znakiem ugody ukraińskiej w latach 1888–1895
, „Studia Historyczne” 2003, z. 1, s. 19–32; A. Białoń,
Wpływ ugody Badeni-Romańczuk na polsko-ukraińskie relacje polityczne
w Galicji na łamach krakowskiego Czasu, „Studia Polsko-Ukraińskie” 2006, t. 1, s. 145–174.
[3] Zob. m.in.: Z. Fras, Demokraci w życiu politycznym Galicji w latach 1848–1873, Wrocław
5/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
1997, s. 3–248;
idem
,
Florian Ziemiałkowski (1817–1900). Biografia polityczna
, Wrocław 1991; K. Daszyk,
Osobliwy Podolak. W kręgu myśli historiograficznej i społeczno-politycznej Wojciecha hr.
Dzieduszyckiego
, Kraków 1993; A. Wątor,
Ziemianin-polityk Tadeusz Cieński 1856–1925. Z dziejów konserwatyzmu
wschodniogalicyjskiego
, Szczecin 1997;
idem
,
Działalność Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze austriackim do roku 1914
, Szczecin 1993;
idem
,
Narodowa Demokracja
w Galicji do roku 1918, Szczecin 2002; M. Król, Stańczycy. Antologia myśli społecznej i
politycznej konserwatystów krakowskich
,
Warszawa 1982; A. Kosicka-Pajewska,
Zachowawcza myśl polityczna w Galicji 1864–1914
, Poznań 2002; W. Łazuga,
„Rządy polskie” w Austrii: gabinet Kazimierza hr Badeniego 1895–1897
, Poznań 1991;
idem
,
Ostatni Stańczyk: Michał Bobrzyński - portret konserwatysty
, Toruń 2005; H. Binder,
Perspektywy doslidżennja istoriji partij
w awstrijśkij Hałyczyni, „Ukrajina Moderna”, nr 8, 2003; Idem, Ukraińskie przedstawicielstwo w
austriackiej Izbie Poselskiej (1879–1918)
[w:]
Tradycja ukraińskiego parlamentaryzmu XIX i XX wieku
, red. J. Moklak, Kraków 2006;
J. Konefał, Ruch chrześcijańsko-ludowy w Galicji na przełomie XIX i XX wieku, „Roczniki
Humanistyczne” 1995, z. 2,
s. 59–71; W. Osadczy, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Lublin
2007;
ide
m
,
Wszechruska idea w Galicji. Źródła rozwoju orientacji moskalofilskiej wśród Rusinów
galicyjskich
, „Kwartalnik Historyczny”, nr 2, 2009; R. Tomczyk,
Radykałowie i socjaldemokraci: miejsce i rola lewicy w ukraińskim obozie narodowym w Galicji
1890–1914
, Szczecin 2007; T. Dudek,
6/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
Konserwatyści wobec kwestii ukraińskiej w Galicji w latach 1907–1914
, „Studia Historyczne”, 2001, z. 2, s. 235–250; A. Górski,
Podolacy – konserwatywne stronnictwo polskich ziemian Galicji Wschodniej z lat 1867–1914
, „Pro fide, lege et rege”, nr 45, 2003; J. Skwara,
Konserwatyści wschodniogalicyjscy-Podolacy wobec kwestii ukraińskiej w okresie
namiestnictwa Michała Bobrzyńskiego 1908–1913
, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. 11, 1996; A. Wątor
, Polityczna aktywność wschodniogalicyjskich konserwatystów w świetle stosunków
polsko-ukraińskich w Galicji na przełomie XIX i XX wieku
[w:]
Polska-Ukraina: historia, polityka, kultura. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej
, Szczecin-Warszawa 2003;
idem, Stosunek ziemian wschodniogalicyjskich (Podolaków) do narodowego ruchu ukraińskiego
na przełomie XIX i XX wieku
, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Szczecińskie Studia Historyczne”, z. 12,
2000; J. Wiśnicki,
Konserwatyści polscy w Galicji wobec kwestii ukraińskiej (1864–1914)
, „Przegląd Humanistyczny”, 1999, nr 5, s. 45–55;
Idem
,
Sprawa ukraińska jako element walki politycznej między konserwatystami a narodową
demokracją w Galicji przed I wojną światową
, „Annales UMCS”, sect. F, vol. 50, s. 219−233; Cz. Partacz,
Od Badeniego do Potockiego, Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji
w latach 1888–1908, Toruń 1996; H. Kramarz, Tadeusz Rutowski. Portret pozytywisty i
demokraty galicyjskiego
, Kraków 2001; J.
Hrycak,
Prorok we
własnym kraju. Iwan Franko i jego Ukraina (1856−1886)
, Warszawa 2011.
[4] W. Dzieduszycki, Listy ze wsi, serya I…, s. 307.
[5] „Gazeta Narodowa”, 5 I 1886 r.
[6] Ibidem, 1 I 1886 r.
[7] Zob. T. Jakubiec, Kwestia ukraińska w publicystyce Wojciecha Dzieduszyckiego…, s.
197−213.
7/8
Polsko-ukraińska rywalizacja podczas wyborów do Sejmu Krajowego w Galicji Wschodniej w latach 1867−
sobota, 08 lutego 2014 16:28
[8] Dominację obrządku greckokatolickiego odzwierciedlała także liczba parafii na obszarze
diecezji rzymskokatolickiej we Lwowie. Na przełomie XIX i XX w. było 223 parafii łacińskich,
1184 greckokatolickich, 312 kościołów i 1983 cerkwi, 495 księży rzymskokatolickich i 1478
duchownych greckokatolickich.
F. Bujak, Galicya, t. I…, s. 69, 77.
[9] Cz. Partacz, Początki ukraińskiego odrodzenia narodowego w Galicji, „Zeszyty Naukowe
Instytutu Nauk Społecznych” 1995, nr 8, s. 25−50. Na temat roli języka w kształtowaniu
świadomości narodowej Rusinów-Ukraińców zob. P. R. Magocsi,
The Language question as a factor In the national Movement In Eastern Galicia
[w:]
Nationalbuilding and the Politics of Nationalism. Essays of Austrian Galicia
, ed. A. S. Markovits, F. E. Sysyn, Harvard University Press 1995,
s. 220−238.
8/8