KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-99-B
BRODNICA
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech
Wysota, Bożena Pius, Arkadiusz Krawiec, Rafał Kot
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym przez
Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Brodnica położony jest w granicach
podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315) i makroregionu Pojezierze ChełmińskoDobrzyńskie (315.1). Na opisywanym obszarze wyróżnić można cztery mezoregiony –
Pojezierze Chełmińskie (315.11) na północnym-zachodzie, Pojezierze Brodnickie (315.12) na
północy, Dolina Drwęcy (315.13) w części centralnej oraz Pojezierze Dobrzyńskie (315.14) na
południu i południowym-wschodzie. Zasięgi poszczególnych jednostek fizycznogeograficznych
na tle sieci hydrograficznej oraz ważniejszych miejscowości przedstawia poniższa rycina.
Brodnicy oraz na zachód od ujścia Rypienicy w tzw. Kotlinie Rypienickiej (Niewiarowski 1968).
Dno doliny Drwęcy zajmuje terasa zalewowa o wysokości 1–1,5 m n. p. rzeki. z licznymi
starorzeczami świeżymi (zawodnionymi). Strefy krawędziowe doliny Drwęcy i rynien
subglacjalnych są silnie rozcięte przez dolinki o różnej genezie. Najliczniejsze są dolinki i niecki
denudacyjne oraz parowy i młode rozcięcia erozyjne (Wysota 2005). U wylotu niektórych z tych
form w okolicy Słoszew, Mszana i na południe od Karbowa rozwinięte są stożki napływowe. Do
licznych form rzeźby terenu na badanym obszarze należą równiny torfowe. Zajmują one dawne
dna jezior w zagłębieniach powstałych po martwym lodzie i rynnach subglacjalnych oraz dna
dolin rzecznych, suchych dolin i dolinek denudacyjnych. Szczególnie rozległe równiny torfowe
występują w dnie doliny Drwęcy na wschód od Brodnicy oraz w dnie rynny Rypienicy.
Wody powierzchniowe
Osią hydrograficzną opisywanego obszaru jest rzeka Drwęca. Jej źródła znajdują się
w obrębie Wzgórz Dylewskich, a ujście do Wisły w Złotorii koło Torunia. Na rozpatrywanym
obszarze ma ona długość 28 km i spadek 0,35‰. Szerokość doliny rzeki wynosi od około
0,5 km do około 3 km, a jej dno jest płaskie i mocno zabagnione. Koryto ma charakter naturalny,
natomiast dno doliny (zwłaszcza łąki) jest pocięte rowami melioracyjnymi. Ważnym elementem
hydrograficznym obszaru są mokradła. Występują one na poziomie terasy zalewowej
i nadzalewowej w dolinie Drwęcy oraz w ujściowych odcinkach Skarlanki oraz Rypienicy.
Ponadto w dolinie Drwęcy licznie występują meandry oraz starorzecza, które pełnią istotne
funkcje retencyjne. Powyżej Brodnicy znajduje się tzw. bagienny odcinek Drwęcy, w którym
podczas wysokich stanów wody, zwłaszcza wiosną, rzeka wylewa na płaskie dno doliny,
tworząc ogromne rozlewiska. Podtopieniu ulega wtedy kilkaset hektarów użytków zielonych.
Spotykane są także liczne wypływy wód podziemnych, zazwyczaj w postaci młak, wycieków,
a rzadziej samych źródeł (Pius 2015).
Wśród najważniejszych dopływów Drwęcy na analizowanym obszarze należy wymienić
Skarlankę oraz Brodniczkę. Rzeki te tworzą oś hydrograficzną Pojezierza Brodnickiego.
Skarlanka jest prawobocznym dopływem Drwęcy o długości całkowitej około 37 km i 228 km2
zlewni. Ciek ten charakteryzuje się niewielkim spadkiem 72‰. Skarlanka wpływająca do Drwęcy
pełni raczej rolę łącznika w układzie szeregu jeziora na obszarze objętym arkuszem mapy, łączy
m.in. jezioro Strażym z jeziorem Bachotek. Całkowita długość odcinków jeziornych w Skarlanki
wynosi 60% całkowitej długości rzeki (Marszelewski 2006). Struga Brodnicka to prawy dopływ
Drwęcy, która podobnie jak Skarlanka tworzy system jeziorno-rzeczny i w rozpatrywanym
rejonie łączy jeziora: Łąki, Wysokie Brodno i Niskie Brodno. Brodniczka jest ciekiem o całkowitej
długości 21,5 km i powierzchni zlewni 99,5 km2. W dolnym, ujściowym odcinku odpływ odbywa
się korytem uregulowanym. Rypienica to lewostronny dopływ Drwęcy jest, a na rozpatrywanym
obszarze występuje jej ujściowy uregulowany odcinek o wyprostowanym korycie. Całkowita
długość rzeki wynosi 34,4 km, a powierzchnia zlewni 327,7 km2. W północno-zachodnim
fragmencie opisywanego obszaru występuje fragment górnej Lutryny – dopływu Osy, która
przepływa przez jeziora: Chojno, Oleczno oraz Wądzyńskie.
W granicach analizowanego obszaru znajdują się 23 jeziora o powierzchni
przekraczającej 1 ha (Tabela 1), z których największe to Bachotek, Wądzyńskie oraz Wysokie
i Niskie Brodno.
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
Budowa geologiczna
Obszar arkusza Brodnica położony jest w obrębie segmentu warszawskiego synklinorium
kościerzyńsko-puławskiego (dawniej niecka brzeżna) (Żelaźniewicz i in. 2011). Sztywne podłoże
krystaliczne leży tu prawdopodobnie na głębokości ponad 4 000 m (Galon 1978, Marek 1983).
Powyżej skał krystalicznych zalegają osady paleozoiczne (kambr-perm), mezozoiczne (triaskreda) i kenozoiczne. Najstarsze rozpoznane geologicznie osady starszego podłoża, to
wapienie kredy górnej, stwierdzone na rzędnej około 100 m p.p.m. w Grzybnie (Wysota 2005).
Powyżej nich zalegają osady paleogenu i neogenu, występujące w podłożu czwartorzędu na
całym obszarze arkusza. Ukształtowanie podłoża czwartorzędu wykazuje znaczne deniwelacje
od 68,3 m p.p.m w okolicy Słoszew do 106,0 m n.p.m. w Kretkach Dużych (Wysota 2005).
Charakterystycznym elementem jest szeroka strefa wysoko (70–100 m n.p.m.) wzniesionego
podłoża, która stanowi północny fragment elewacji Rypina (Lamparski 1983). Podłoże rozcięte
jest przez kopalne formy dolinne o głębokości do 120 m, dobrze rozpoznane w okolicy Słoszewa
– rynna słoszewska i na południe od Brodnicy – rynna brodnicka (Wysota 2005, 2006). Kopalne
obniżenia dolinne występują prawdopodobnie również między Brodnicą a Bachotkiem oraz
między Najmowem i Zbicznem. Elewacja Rypina w całości zbudowana jest z osadów
mioceńskich. Są to iły, mułki i piaski z wkładkami i przewarstwieniami węgla brunatnego
o miąższość 80–190 m (Wysota 2005). Występują one powszechnie w podłożu czwartorzędu
na niemal całym obszarze. Górna ich, głównie różnej barwy iły, miejscami z wkładkami węgla
brunatnego, jest miejscami zaburzona glacitektonicznie. Prawdopodobnie w dnie obniżenia
dolinnego między Najmowem a Zbicznem w północnej części arkusza Brodnica (około 40–60 m
p.p.m.) odsłaniają się paleogeńskie iły i iłowce o barwie szaro-brunatnej (tzw. iły toruńskie)
(Wysota 2005). Osady czwartorzędowe pokrywają niemal cały obszar, z wyjątkiem niewielkich
fragmentów w dolinie Drwęcy na południowy-zachód od Brodnicy, gdzie na powierzchni
odsłaniają się iły i mułki mioceńskie (Wysota 2006). Największe miąższości (100–190 m)
czwartorzędu występują w kopalnych obniżeniach podłoża między Brodnicą a Bachotkiem oraz
w rynnach słoszewskiej i brodnickiej. Poza kopalnymi obniżeniami miąższość osadów
czwartorzędu wynosi zwykle 20–60 m. W profilu osadów plejstocenu występują kompleksy
osadów glacjalnych zlodowaceń południowopolskich, środkowopolskich i zlodowacenia wisły
oraz prawdopodobnie 2 serie rzeczne, interglacjalne (Wysota 2005). Najstarsze osady
plejstoceńskie – piaski i mułki rzeczne, prawdopodobnie interglacjału augustowskiego, leżą
w dnie obniżenia podłoża czwartorzędu w rejonie Karbowa i Bachotka. Miąższy (30–80 m)
kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich, głównie osadów wodnolodowcowych i glin
zwałowych, wypełnia kopalne obniżenia o różnej genezie (Wysota 2005). Powyżej tych osadów
w obniżeniach podłoża zalegają mułki, iły i piaski rzeczne, jeziorno-rzeczne i jeziorne,
o miąższości 20–50 m, interglacjału mazowieckiego (Wysota 2005). Kompleks osadów
zlodowaceń środkowopolskich ma miąższość 10–65 m. W kopalnych dolinach podścielone one
są osadami interglacjału mazowieckiego, a na pozostałych obszarach leżą na osadach
zlodowaceń południowopolskich lub wprost na miocenie. Kompleks ten obejmuje gliny zwałowe
oraz osady zastoiskowe i wodnolodowcowe zlodowaceń odry i warty. Lokalnie, w dolinie
Drwęcy, osady zlodowacenia warty odsłaniają się na powierzchni lub przykryte są przez cienką
pokrywę utworów ostatniego zlodowacenia i holocenu (Wysota 2006). Kompleks osadów
zlodowacenia wisły obejmuje dwie warstwy glin zwałowych, osady wodnolodowcowe
i zastoiskowe, a także utwory o innej genezie, o miąższości 5–50 m (Wysota 2005, 2006).
Powstały one podczas dwóch faz stadiału górnego tego zlodowacenia: starszej – leszczyńskiej
i młodszej – poznańskiej. Rozległe powierzchnie wysoczyzn morenowych zbudowane są glin
zwałowych, lokalnie z pokrywą piasków i głazów lodowcowych, fazy poznańskiej ostatniego
zlodowacenia (Wysota 2005). Piaski i żwiry moren czołowych akumulacyjnych występują koło
Wichulca i Najmowa. W okolicy Bobrowa, Czekanowa i Sumowa, między Mszanem a Szabdą,
w rejonie Kruszyn Szlacheckich i Anielewa oraz koło Jajkowa występują piaski, mułki i iły kemów
oraz teras kemowych. Piaski i żwiry ozów występują na północ od jeziora Wądzyńskiego, na
zachód od jeziora Strażym i na południe od Pokrzydowa. Piaski i żwiry wodnolodowcowe budują
wąskie szlaki sandrowe wzdłuż rynien jeziornych. W dolinie Drwęcy rozległe obszary zajęte są
przez piaski i żwiry rzeczne teras nadzalewowych oraz iły i mułki, miejscami z domieszką
piasków (mady) terasy zalewowej. Piaski eoliczne występują w niewielkich płatach na
powierzchni wysoczyzny morenowej koło Radzików Dużych. W dnach rynien subglacjalnych,
niewielkich dolin rzecznych, dolinek i niecek denudacyjnych oraz zagłębień bezodpływowych
i okresowo przepływowych powszechnie zalegają osady holoceńskie, głównie torfy, gytie i kredy
jeziorne, piaski i mułki jeziorne, namuły oraz piaski i gliny deluwialne (Wysota 2005, 2006).
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Obszar objęty arkuszem Brodnica prezentuje krajobraz młodoglacjalny, ukształtowany
podczas recesji i zaniku lądolodu fazy poznańskiej stadiału głównego zlodowacenia wisły.
Rzeźba terenu jest znacznie urozmaicona i cechuje się występowaniem dużego bogactwa form
o różnej genezie (Wysota 2005). Podstawowymi jednostkami geomorfologicznymi są fragmenty
wysoczyzn morenowych Dobrzyńskiej oraz Chełmińskiej i Brodnickiej, rozdzielone doliną
Drwęcy. Fragment Wysoczyzny Dobrzyńskiej na południe od doliny Drwęcy charakteryzuje się
występowaniem wysoczyzny morenowej płaskiej i falistej, położonej na wysokości 100–150 m
n.p.m. Rozcięta ona jest na dwa mniejsze fragmenty przez głęboką (40–50 m) rynnę
subglacjalną Rypienicy. Wysoczyzna morenowa na wschód od rynny Rypienicy cechuje się
dużym urozmaiceniem rzeźby terenu (deniwelacje do 5 m, a lokalnie nawet większe). Znajduje
się tu głęboka (ponad 40 m) rynna jeziora Szczuckiego, liczne zagłębienia wytopiskowe oraz
pojedyncze kemy (Wysota 2005). Powierzchnia wysoczyzny rozcięta jest przez liczne suche
doliny i dolinki denudacyjne, z których największe mają długość do 5 km i głębokość 10–30 m.
Wysoczyzna na zachód od rynny Rypienicy jest mniej urozmaicona (deniwelacje do 2 m).
Cechą charakterystyczną jest występowanie równin piasków przewianych w okolicy Radzików
Dużych. Głównym elementem morfologicznym rynny Rypienicy są terasy kemowe, szczególnie
dobrze rozwinięte po jej wschodniej stronie (Wysota 2005). Występujące na północ od doliny
Drwęcy fragmenty wysoczyzn Chełmińskiej i Brodnickiej położone są na wysokości 100–135 m
n.p.m. Wysoczyzna morenowa rozczłonkowana jest na kilka mniejszych fragmentów przez
równoległe do siebie głębokie (40–70 m) rynny subglacjalne o przebiegu NNW–SSE: rynnę
Lutryny, rynnę jezior Niskiego i Wysokiego Brodna i rynnę jezior Strażymia i Bachotka oraz
rozwinięte wzdłuż tych rynien wąskie szlaki sandrowe (Niewiarowski 1986, Niewiarowski,
Wysota 1986, Wysota 2005). Przeważa wysoczyzna morenowa płaska, o deniwelacjach do 2 m.
W północno-zachodniej części obszaru arkusza dominuje wysoczyzna morenowa falista
o deniwelacjach rzędu 2–5 m, a lokalnie więcej, z licznymi zagłębieniami powstałymi po
martwym lodzie. W obniżeniu wysoczyzny morenowej o wysokości 100–105 m n.p.m. na
zachód od rynny jezior Strażymia i Bachotek występują liczne (około 110 indywidualnych form)
gliniaste wały i wydłużone, owalne pagórki, które były interpretowane jako drumliny (Wysota
2005). Nowsze badania sugerują, że są to formy powstałe w wyniku erozji przez subglacjalne
wody roztopowe (Lesemann i in. 2010, 2014). W obrębie fragmentów wysoczyzn morenowych
występuje szereg form akumulacyjnych, związanych z recesją i zanikiem lądolodu. W okolicy
Wichulca i Najmowa znajdują się wały i wzgórza moren czołowych akumulacyjnych, których
kulminacje położone są na wysokości 120–125 m n.p.m. Formy te wyznaczają krótkotrwały
postój krawędzi lodowej podczas subfazy krajeńsko-wąbrzeskiej ostatniego zlodowacenia
(Niewiarowski 1959, 1986). Liczne kemy znajdują się w okolicy Czekanowa, Bobrowa, Kryszyn,
Drużyn, Szabdy i Jajkowa. Są to przeważnie okrągławe pagórki, rzadziej wały, o wysokości od
5 do 10 m (Wysota 2005). Formy typu ozów występują na północ od jeziora Wądzyńskiego –
południowa cześć ozu Tomki, na zachód od jeziora Strażym – oz strażymski i na południe od
Pokrzydowa – oz pokrzydowski (Niewiarowski 1986, 1987, Niewiarowski, Henning 2000,
Wysota 1982, 2005, 2006). Wzdłuż głównych rynien subglacjalnych ciągną się wąskie równiny
sandrowe i równiny wód roztopowych, które powstały podczas młodszych postojów krawędzi
lądolodu na północ od obszaru arkusza Brodnica (Niewiarowski 1986, Wysota 2005). Równiny
sandrowe cechują się urozmaiconą morfologią. Występują w ich obrębie liczne zgłębienia
wytopiskowe, a w bezpośrednim sąsiedztwie rynien również wąskie stopnie terenowe o cechach
teras z osiadania. Dolina Drwęcy na obszarze arkusza ma długość 20 km i szerokość 2–5,5 km.
Jej wcięcie, licząc od powierzchni sąsiadującej wysoczyzny morenowej do dna doliny wynosi
około 35–60 m. Występują tu największe kontrasty morfologiczne na terenie całego obszaru.
W dolinie Drwęcy znajdują się cztery terasy nadzalewowe: terasa pradolinna I — 20–23 m
n.p.rzeki oraz terasy II — 15–18 m, III — 6–8 m i IV — 3–5 m n. p. rzeki (Wysota 2005). Terasy
nadzalewowe najlepiej rozwinięte są w kotlinowatych rozszerzeniach doliny na terenie miasta
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Nazwa jeziora
Bachotek
Bartno
Czartek
Głęboczek
Góra Niewierskie (Niewierz)
Grzywinek
Jeziorko
Chojeńskie (Chojno)
Cielęckie (Cielęta)
Czarne
Kiełpińskie
Szczuckie (Szczuka)
Wądzyńskie
Kruszyny
Łąki (Najmowo)
Marek
Mielno (Jezioro Mełno)
Niskie Brodno
Oleczno
Ostrów
Popek
Skrzynka
Wysokie Brodno
Powierzchnia [ha]
Wys.
Głęb. Głęb.
Objętość
[m
śred. maks.
plani[tys. m3]
IRŚ KJP AJP
[m] [m]
n.p.m.]
metr
70,9
83,7
85,8
115,5
94,8
84,4
116,1
81,5
77,5
73,2
82,8
70,9
78,4
211,0 215,0
5,7
5,1
4,2
20,6 18,5
3,2
68,1 65,0
15,0
10,6
8,5
44,4 50,0
23,5
170,4 163,5
8,0
47,4 46,0
6,8
6,5
7,0
87,2 86,0
29,9 31,0
12,5
6,0
3,9
91,0 85,0
211,0
20,6
68,1
16,2
10,6
44,4
24,5
170,4
47,4
6,8
87,2
29,9
13,7
91,0
231,6
4,7
4,7
4,7
4,4
19,0
4,2
68,0
15,1
9,5
50,0
23,7
166,4
6,2
46,0
4,8
6,5
82,6
28,5
14,1
7,1
2,8
86,3
15394,2
456,1
4755,3
469,8
622,6
2359,0
1078,0
13270,5
1357,2
109,3
6045,7
1321,8
397,3
6691,5
7,2
2,2
6,8
2,9
5,9
5,3
4,4
7,8
2,9
1,6
6,9
4,4
2,9
7,2
24,3
4,7
19,6
5,4
13,6
10,0
9,8
34,6
6,1
3,6
18,2
11,6
9,7
22,0
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
Jezioro Bachotek zamyka ciąg jezior położonych w rynnie Skarlanki. Jest ono klasycznym
jeziorem rynnowym położonym w bezpośrednim sąsiedztwie zalesionych równin sandrowych
korespondujących z terasami pradoliny Drwęcy. Wzdłuż jeziora ciągną się terasy jeziorne,
świadczące o wyższym zaleganiu zwierciadła wody w porównaniu do poziomu obecnego.
Bachotek zasilany jest głównie przez Skarlankę oraz wody podziemne (Glazik 1970). Od 1995
roku wody jeziora piętrzy jaz w Tamie Brodzkiej. Jeziora Wysokie i Niskie Brodno położone są
w głębokiej rynnie, o wysokościach względnych dochodzących do 50 m, w ciągu rzeki
Brodniczki. Obydwa omawiane akweny są popiętrzone a odpływ regulowany jest zastawką.
Przepływowe jezioro Wądzyńskie położone w zlewni Lutryny jest dość głębokie jezioro (34,6 m)
i zaznacza się w nim wyraźna stratyfikacja wód. Dno misy jeziornej jest urozmaicone, linia
brzegowa dobrze rozwinięta, a brzegi wysokie, zwłaszcza od wschodniej strony (Pius 2015).
Na obszarze objętym arkuszem mapy oprócz naturalnych zbiorników wodnych istnieją
także antropogeniczne, zwłaszcza w okolicach Osieka, które pełnią funkcje hodowlane.
Wody podziemne
Na obszarze arkusza Brodnica główne piętra wodonośne występują w utworach
czwartorzędowych i neogenu. Największy zasięg i znaczenie w zaopatrzeniu w wodę ma
czwartorzędowe piętro wodonośne. Ujęcia wód z utworów neogenu zlokalizowane są głównie w
centralnej i zachodniej części arkusza, a na pozostałym obszarze mają znaczenie podrzędne.
Największe ujęcia wód podziemnych znajdują się w Brodnicy (Ustronie), Karbowie, Mszanie,
Pokrzydowie, Słoszewach i Szymkowie. Na omawianym obszarze nie wydzielono głównych
zbiorników wód podziemnych (GZWP) wyróżnionych w opracowaniu pod kierunkiem
Kleczkowskiego (1990). Na obszarze wysoczyznowym, w północnej części arkusza, główne
znaczenie użytkowe ma poziom wodonośny występujący w piaszczystych osadach zlodowaceń
środkowopolskich na głębokości ponad 30 m. Często zalega on bezpośrednio na
słaboprzepuszczalnych osadach neogenu. Miąższość użytkowego poziomu wodonośnego
wynosi średnio 10 m, średnia wartość współczynnika filtracji 9,0 m/24h, a jego przewodność to
90 m2/24h. Wydajność potencjalna ujęć waha się w przedziale 1030 m3/h i wzrasta do około
50 m3/h w rejonie miejscowości Karbowo na północ od Brodnicy, gdzie warunki
hydrogeologiczne są zdecydowanie lepsze (większa miąższość i przewodność warstwy
wodonośnej). We wschodniej części arkusza w obszarze doliny Drwęcy można wyróżnić
czwartorzędowy poziom wodonośny o swobodnym zwierciadle wód. U podnóża wysoczyzny,
w części południowej doliny występują licznie wysięki i źródła. Miąższość użytkowego poziomu
wodonośnego na tym obszarze wynosi najczęściej kilkanaście metrów. Średni współczynnik
filtracji przyjmuje wartości około 9,0 m/24h, a przewodnictwo wodne osiąga 150 m2/24h. Średnia
wydajność potencjalna studzien zazwyczaj nie przekracza 30 m3/h. Użytkowy poziom
wodonośny w obszarze doliny Drwęcy pozbawiony jest izolacji. Podobne warunki
hydrogeologiczne występują w dolinie Drwęcy w południowo-zachodniej części arkusza
Brodnica. Dodatkowo w tym rejonie ze względu na wysoko wyniesiony strop osadów podłoża
czwartorzędu można wyróżnić piętro wodonośne neogenu o znaczeniu podrzędnym. Na
południe od Brodnicy występuje wąska (około 0,5 km) kopalna forma dolinna o przebiegu N–S
(Krawiec, Kotowski 2002). Oprócz dobrego rozpoznania w rejonie ujęcia Ustronie dla Brodnicy
nie jest znany jej dalszy przebieg. Rynna wypełniona jest osadami piaszczystymi o miąższości
około 100 m i praktycznie całkowicie pozbawiona izolacji od powierzchni terenu. W obrębie
wysoczyzny we wschodniej części omawianego arkusza występują dwa czwartorzędowe
poziomy wodonośne. Poziom górny, związany z piaszczystymi osadami zlodowacenia Wisły (na
głębokościach 520 m), charakteryzuje się występowaniem swobodnego, lokalnie napiętego
zwierciadła piezometrycznego. Średnia miąższość tego poziomu wynosi około 10 m, a średni
współczynnik filtracji 18,0 m/24h. Średnie wartości wydajności potencjalnej na tym obszarze
wahają się w granicach 3050 m3/h. Drugi, dolny poziom międzymorenowy (w piaszczystych
osadach zlodowacenia warty) występuje na głębokości ponad 50 m i ma miąższość kilkunastu
metrów. W zachodniej, centralnej i południowo-zachodniej części arkusza Brodnica użytkowy
poziom wodonośny w osadach czwartorzędowych nie występuje. W rejonie Niewierza i Mszana
ujmowane są wody podziemne neogeńskiego piętra wodonośnego. Lokalnie wody tego piętra
były ujmowane w rejonie Brodnicy. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter napięty,
a poziom wodonośny jest bardzo dobrze izolowany od powierzchni terenu. W większości
studzien parametry filtracyjne osadów neogenu są niskie. Średnia wartość współczynnika filtracji
osiąga 2,5 m/24h. Miąższość warstwy wodonośnej jest zmienna, i najczęściej nie przekracza
10 m, a wydajność potencjalna studzien zazwyczaj wynosi około 10 m3/h. Występujące tu
lokalnie płytsze poziomy czwartorzędowe ze względu na brak ciągłości i niewielką miąższość nie
mają większego znaczenia użytkowego.
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania klimatyczne,
mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw glebowych i ich przydatność
rolniczą. Gleby analizowanego obszaru cechuje duża zmienność i różnorodność, co wynika
z bogactwa krajobrazowego tego obszaru. Najlepsze gleby koncentrują się w południowej,
południowo-wschodniej i północno-zachodniej jego części. Dominują tu gleby brunatne właściwe
i pseudobielicowe wykształcone na glinach i piaskach gliniastych mocnych. Należą one do
kompleksu pszennego dobrego oraz żytniego bardzo dobrego i dobrego. Większe kompleksy
tych gleb zlokalizowane są w rejonie takich miejscowości jak: Sumowo, Czekanowo, Najmowo,
Zbiczno, Pokrzydowo, Świerczyny, Opalenicy. W południowej części obszaru na podłożu
gliniastym lokalnie wykształciły się żyzne czarnoziemy należące do kompleksu zbożowopastewnego mocnego, m.in. w rejonie Kol. Osiek, Kretek Dużych, Gorczenicy. Znaczne obszary
arkusza głównie wzdłuż rynien subglacjalnych zajmują powierzchnie sandrowe, które pokrywają
zwarte kompleksy leśne. Dotyczy to także wyższych poziomów terasowych doliny Drwęcy.
Jedynie niewielkie enklawy gleb wykorzystywane są tu rolniczo. Wykształcone są one na
podłożu piaszczysto żwirowym lub piasków słabo gliniastych i należą do kompleksów żytnich
słabych i bardzo słabych, np. w okolicy Lamkowizny, Ustronia, Bachotka. W dnach dolin i rynien
subglacjalnych gleby mułowo-torfowe, torfowe i murszowo-torfowe wykorzystywane są jako
trwałe użytki zielone, średnie i słabe. Na opisanym obszarze stosunkowo nieduży areał zajmują
gleby gruntów ornych należące do 2 do 5 i 8 klasy kompleksów przydatności rolniczej,
podlegających ochronie. Skupiają się one przede wszystkim północno zachodniej, południowej
i południowo-wschodniej części analizowanego arkusza (Mapa glebowo-rolnicza…1987).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo w okresie
późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według geobotanicznego podziału
Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży w granicach Państwa Holarktydy,
Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji Niżowo-Wyżynno-Środkowoeuropejskiej, Dziale Bałtyckim
(A), Poddziale Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1), na pograniczu dwóch
Krain i Okręgów – Krainy Pojezierza Pomorskiego (5) i Okręgu Iławskiego (d) na północnymwschodzie oraz Krainy Pomorskiego Południowego Pas Przejściowego (6) i Okręgu Wysoczyzny
Dobrzyńskiej (d) w części centralnej oraz na południu i wschodzie.
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez
Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza Brodnica położony jest w Dziale Mazowiecko-Poleskim
(E), Krainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej (E.1) i Okręgach – Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3)
zachodzie, Pojezierza Brodnickiego (E.1.4) na północnym-wschodzie oraz Okręgu Rypińskim
(E.1.7) na południu i południowym-wschodzie. W dalszym podziale wyróżnić można aż siedem
Podokręgów – Radzyński (E.1.3.a), Parteńczyński (E.1.4.a), Skarliński (E.1.4.b), Kałucki
(E.1.4.c), Golubski (E.1.3.c), Zbójnowski (E.1.7.b) i Osiecko-Świedziebniański (E.1.7.a).
Opracowana przez Tramplera i in. (1990) regionalizacja przyrodniczo-leśna, oparta na
podstawach ekologiczno-fizjograficznych, wydziela regiony o podobnych warunkach dla hodowli
lasu. Według tego podziału obszar arkusza Brodnica leży w granicach dwóch regionów –
Krainy Bałtyckiej (I) i Dzielnicy Pojezierzy Iławsko-Brodnickich (I.8) w skrajnie północnym-
wschodzie oraz dominującej Krainy Wielkopolsko-Pomorskiej (III) i Dzielnicy Pojezierza
Chełmińsko-Dobrzyńskiego (III.3).
Lasy zajmują ponad 20% powierzchni arkusza (prawie 6 000 ha) i składają się z kilku
zwartych kompleksów leśnych występujących na północy i zachodzie. Całość obszaru
zarządzana jest przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Toruniu i leży w zasięgu
terytorialnym Nadleśnictwa Brodnica na północy i części centralnej, Nadleśnictwa GolubDobrzyń na południowym-zachodzie oraz Nadleśnictwa Skrwilno na południowym-wschodzie.
Pod względem siedliskowym dominuje las mieszany świeży i bór mieszany świeży oraz bór
świeży. W dolinach rzek i strumieni występują siedliska lasów łęgowych i olsów jesionowych,
a zabagnione obniżenia terenu zajmują olsy.
Szatę roślinną opisywanego obszaru charakteryzuje nie tylko różnorodność i naturalność
zbiorowisk roślinnych, ale także charakter i bogactwo flory. Flora naczyniowa liczy ponad
950 gatunków, w tym wiele osobliwości florystycznych, jak borealne gatunki reliktowe, z których
aż 46 zostało objętych ochroną ścisłą, a 16 ochroną częściową (Przyroda powiatu…2008). Na
uwagę pod względem florystycznym zasługują także parki podworskie (m.in. Słoszewy,
Karbowo), a także o powierzchni 4,8 ha park miejski w Brodnicy. Duże znaczenie przyrodnicze
i krajobrazowe posiadają zadrzewienia śródpolne i przydrożne.
Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego – przejściowego,
który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad Oceanu Atlantyckiego oraz mas
kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet Azji. Ścieranie się tych głównych mas
powietrza, przemieszczanie się różnych ośrodków barycznych oraz frontów atmosferycznych
powoduje w tym rejonie dużą zmienność pogody oraz warunków klimatycznych z roku na rok.
Biorąc pod uwagę podział obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999),
analizowany obszar usytuowany jest w centralnej części Regionu Chełmińsko-Toruńskiego. Na
tle sąsiednich regionów klimatycznych wyróżnia się on nieco większą częstością występowania
dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem. Takich dni średnio w roku jest ponad 16.
Charakterystyczne są tutaj także dni przymrozkowe bardzo chłodne, z dużym zachmurzeniem
bez opadów. Na podstawie Atlasu Klimatu Polski (Lorenc 2005) można stwierdzić, iż w latach
1971–2000 na tym obszarze średnie ciśnienie atmosferyczne wynosiło 1015–1016 hPa,
dominowały wiatry z sektora zachodniego, o dość znacznej prędkości (średnio 3,5–4,0 m/s),
usłonecznienie sięgało 1550–1650 godz./rok, a średnia temperatura powietrza była dość
wysoka i wynosiła około 8,0° C. Jest to region o niskiej sumie rocznej opadów (około 550 mm).
Urozmaicona orografia terenu oraz zróżnicowane pokrycie szatą roślinną sprzyja formowaniu
się lokalnych warunków topoklimatycznych.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Opisywany obszar charakteryzuje się znacznym bogactwem występowania obiektów
objętych ochroną prawną, które pokrywają w różnych formach przeważającą powierzchnię
arkusza. Gleby chronione posiadają znaczący udział wśród gruntów ornych, a wybrane enklawy
lasów chronionych otaczają głównie jeziora.
W zasięgu analizowanego arkusza mapy ustanowiono 47 pomników przyrody (Tabela 2),
3 rezerwaty przyrody, 1 obszar chronionego krajobrazu (OChK), liczne użytki ekologiczne,
w tym jeden o znacznej powierzchni, a także przebiega przez niego granica Brodnickiego Parku
Krajobrazowego oraz granice 2 obszarów Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO) i 1 obszaru
Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO). Dodatkowo cały obszar arkusza włączony jest do tzw.
Zielonych Płuc Polski, które zostały wyodrębnione w planie przestrzennego zagospodarowania
kraju ze względu na szczególne znaczenie dla funkcjonowania przyrody w Polsce
i występowaniu na nim wielu cennych obiektów przyrodniczych.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
Lokalizacja
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Pokrzydowo
Pokrzydowo
Żmijewko
Czekanowo
Wichulec
Brzezinki
Żmijewko
Bachotek
Brzezinki
Wichulec
Karbowo
Wichulec
Kruszyny Szlacheckie
Bobrowo
Bobrowo
Bobrowo
Bobrowo
Bobrowo
Grzybno
20.
Karbowo
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
Kruszynki
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Cielęta
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Chojno
Chojno
Wybudowanie Michałowo
Pasieki
Niewierz
Małki
Małki
Małki
Mszano
Przydatki
Słoszewy
Słoszewy
Opalenica
Pomnik przyrody
Aleja – lipa drobnolistna (60 szt.)
lipa drobnolistna
lipy drobnolistne
dąb szypułkowy
dąb "Karwat"
buk pospolity, cypryśnik groszkowy
sosna zwyczajna
lipa drobnolistna
lipy drobnolistne
dąb (3 szt.)
buk pospolity
dąb szypułkowy (7 szt.)
grusza napoleońska
klon pospolity
buk pospolity Jana Zumbacha
jesion wyniosły (3 szt.)
klon pospolity, grab pospolity
dąb szypułkowy (2 szt.)
dąb szypułkowy
skupisko 22 drzew – lipa, jesion wyniosły, grab, klon jawor,
platan klonolistny, tulipanowiec amerykański, kasztanowiec,
buk pospolity, dąb szypułkowy
sosna pospolita
lipa drobnolistna (2 szt.)
topola kanadyjska
topola biała
jesion wyniosły
dąb
wiąz polny
lipa szerokolistna
klon zwyczajny
kasztanowiec zwyczajny
klon zwyczajny
platan klonolistny
dąb szypułkowy Kopernik
lipa drobnolistna
dąb
dąb
lipa drobnolistna
dąb szypułkowy (2 szt.)
lipa drobnolistna (6 szt.)
dąb (5 szt.), buk
lipa drobnolistna
dąb szypułkowy
buk
dąb
dąb (4 szt.), jesion wyniosły (2 szt.), robinia akacjowa
buk, dąb, kasztanowiec
dąb
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Z licznie ustanowionych pomników przyrody ożywionej najcenniejszymi są dęby:
w lesie w Wichulcu (o obwodzie 620 cm), „Kopernik” w Brodnicy oraz „Karwat” na polach
w Wichulcu (Przyroda powiatu…2008).
Na terenie Brodnickiego Parku Krajobrazowego, w granicach opisywanego arkusza
powołano rezerwaty przyrody: leśny – Jar grądowy Cielęta oraz florystyczny – Bachotek.
Pierwszy, o powierzchni 70 ha obejmuje zalesiony kręty jar erozyjny, głęboko rozcinający
zbocze doliny Drwęcy i chroni subkontynentalny grąd występujący w kilku odmianach
zależnych od wilgotności, a także reliktową brzozę karłowatą. Celem rezerwatu Bachotek
(powierzchnia 22,71 ha) jest ochrona naturalnych zespołów szuwarowych, zaroślowych
i leśnych ze stanowiskiem kłoci wiechowej na obszarze bagnistej doliny Skarlanki pomiędzy
jeziorami Strażym i Bachotek (Rąkowski i in. 2005). Rezerwat Rzeka Drwęca powołany
został wzdłuż przepływającej ze wschodu na zachód arkusza – rzeki Drwęcy i obejmuje
rzekę z jej wybranymi dopływami (Rypienica) wraz z pięciometrowym pasem zieleni
przyległym po obu stronach do ich brzegów. Przedmiotem ustanowionej ochrony jest
środowisko wodne i siedliska wraz z tarliskami licznych gatunków ryb (Rąkowski i in. 2005).
Na północy arkusza, w dolinie Skarlanki oraz w jego skrajnie północno-zachodnim
fragmencie przebiega granica Brodnickiego Parku Krajobrazowego, który został utworzony
w 1985 roku, jako pierwszy park w ówczesnym województwie toruńskim. Głównym celem
powstania tego obiektu chronionego było zachowanie i upowszechnianie walorów
przyrodniczych, historycznych i kulturowych w warunkach racjonalnego i ekologicznego
gospodarowania. Na obszarze parku występuje 55 jezior, łączących się w ciągi jezior oraz
liczne torfowiska, a dominujące ekosystemy leśne sąsiadują z terenami użytkowanymi
rolniczo. Flora parku cechuje się dużą różnorodnością i bogactwem gatunkowym. Spośród
zinwentaryzowanych około 950 gatunków roślin naczyniowych wiele z nich podlega ochronie
całkowitej lub częściowej, a kilka z nich to gatunki reliktowe (Rąkowski i in. 2004).
Na pozostałym obszarze, za wyjątkiem jego południowo-wschodnich fragmentów oraz
czterech wyspowych powierzchni użytkowanych rolniczo w części północnej i zachodniej
ustanowiono Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy. Użytkami ekologicznymi,
głównie w obrębie Brodnickiego Parku Krajobrazowego oraz w lasach pomiędzy jeziorami
Niskie i Wysokie Brodno zostały objęte śródleśne bagna oraz podmokłe łąki i pastwiska, jako
pozostałości ekosystemów o istotnym znaczeniu dla zachowania unikalnych zasobów
genowych i środowiskowych. Znaczną powierzchnią i różnorodnością ochrony siedlisk na
opisywanym arkuszu cechują się obszary tzw. Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO) wytypowane
w ramach sieci Natura 2000. Należą do nich – Dolina Drwęcy (PLH280001) oraz Ostoja
Brodnicka (PLH040036). Natomiast Obszar Specjalnej Ochrony „Bagienna Dolina Drwęcy”
(PLB040002) jest ostoją ptasią o randze europejskiej na której stwierdzono m.in. 33 gatunki
zagrożone, w tym gęś białoczelną (Indykiewicz, Krasicka-Korczyńska 2008, Rąkowski i in.
2012a, 2012b).
Formy ochrony środowiska dodatkowo uzupełnia kilkanaście ujęć wód podziemnych.
Udokumentowane złoża kruszyw naturalnych występują w kilku wybranych obszarach, głównie
w dolinie Drwęcy (na zachód od wsi Lamkowizna i Kominy) oraz na północ od Brzezinek
a surowców skalnych w dolinie Lutryny.
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obszarze objętym arkuszem Brodnica powierzchnia terenu narażona jest na
degradację naturogeniczną i uprawową głównie w strefach krawędziowych doliny Drwęcy
i rynien subglacjalnych, w mniejszym stopniu w obszarach urozmaiconej rzeźby wysoczyzny
morenowej z formami pozytywnymi o różnej genezie (Roszko 1973). Strefami intensywnych
procesów denudacyjnych są zbocza doliny Drwęcy w okolicy Karbowa, Cieląt oraz Szabdy
i Mszana, a także rynny Rypienicy na północ od Osieka. Eksponowane na procesy niszczące są
też formy wypukłe moren czołowych, kemów i ozów.
Do form degradacji powierzchni terenu w dolinie Drwęcy należą rozległe czynne
i nieczynne wyrobiska eksploatacji żwirów na północ od Radzików Dużych oraz nieczynne
wyrobiska poeksploatacyjne w Ustroniu w południowo-zachodniej części Brodnicy
i Bobrowiskach na wschód od Brodnicy. Na terenie miasta Brodnicy degradacja powierzchni
dokonuje się głównie w następstwie wyrównywania terenu pod zabudowę poprzez stosowanie
nasypów i łagodzenie krawędzi doliny i teras rzecznych Drwęcy. Do licznych form degradacji
powierzchni terenu należą również wykopy i sztuczne nasypy drogowe i kolejowe, sztuczne
rowy w terenach podmokłych oraz fragmenty wałów ochronnych wzdłuż koryta Drwęcy w okolicy
Brodnicy i Tamy Brodzkiej, a także groble w okolicy Osieka.
Do innych form degradacji powierzchni terenu należą także liczne składowiska surowców
przemysłowych, głównie w rejonie Brodnicy, paliw stałych, płynnych i gazowych oraz
kontrolowane składowiska odpadów komunalnych i innych. Na obszarze arkusza
zinwentaryzowano w Brodnicy jedno niekontrolowane składowiska odpadów innych.
Składowiska surowców leśnych występują na zachodnich przedmieściach Brodnicy, a rolniczych
m.in. w rejonie Najmowa i Kretek Dużych. Większym miejscowościach towarzyszą stacje paliw
płynnych i gazowych oraz cmentarze.
Degradacja gleb
Gleby na analizowanym obszarze są lokalnie zdegradowane. Dotyczy to głownie stref
zboczowych doliny Drwęcy oraz głębokich rynien subglacjalnych (m.in. Rypienicy, jeziora
Bachotek, Niskie i Wysokie Brodna oraz Chojno). W dnach dolin, głównie Drwęcy i Rypienicy
występują gleby zawodnione. Gleby występujące na obszarach wysoczyznowych są
intensywnie eksploatowane rolniczo i narażone na degradację naturogeniczną i uprawową.
W rejonie Brodnicy i Pokrzydowa oraz kilku mniejszych miejscowości występują grunty
przekształcone antropogenicznie. Odsłonięte obszary wysoczyznowe, szczególnie w części
południowo-wschodniej oraz północno-wschodniej cechują się brakiem lokalnych, większych
zadrzewień i narażone są na przesuszenie gleb oraz erozję wietrzną.
Tabela 6. Rodzaje przedsięwzięć mogące znacząco oddziaływać na środowisko.
Degradacja lasów
Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziałuje na
krajobraz obszaru. Największe kompleksy leśne występują wzdłuż rynny jeziora Bachotek,
Niskie i Wysokie Brodno, a także w dolinie Drwęcy w południowo-zachodniej części obszaru. Ich
stan degradacji należy do umiarkowanych, a klasy uszkodzeń drzew głównie do średnich.
Czynnikami degradującymi lasy na tym obszarze są zarówno czynniki biotyczne, abiotyczne
i antropogeniczne. Występujące lasy ze względu na swoje walory krajobrazowe i turystycznorekreacyjne narażone są na intensywną penetrację przez człowieka i przez to na lokalne
zaśmiecane.
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
1.
Brodnica
2.
Osiek
10020/5267
kompleksowe
Drwęca
komunalne
137/100
biologicznomechaniczne
Rypienica
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Rzeka lub jezioro / km Punkt pomiarowobiegu rzeki
kontrolny
Rok
Ocena stanu
ekologicznego
Rypienica
Drwęca
Brodniczka
Jezioro Bachotek
Jezioro Strażym
Jezioro Chojeńskie
Jezioro Niskie Brodno
Jezioro Wysokie Brodno
Jezioro Wądzyńskie
2013
2011
2008
2010
2009
2012
2013
2010
2011
dobry
dobry
dobry
umiarkowany
dobry
umiarkowany
umiarkowany
dobry
dobry
ujście do Drwęcy
Szabda
ujście do Drwęcy
-
Kategoria
podatności na
degradację
-
-
* w związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r.
w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm
jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji
wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
Degradacja wód podziemnych
Głównym czynnikiem wywierającym wpływ na kształtowanie się chemizmu wód
podziemnych rozpatrywanego rejonu są warunki hydrogeologiczne oraz sposób
zagospodarowania terenu. Potencjalne ogniska zanieczyszczeń na tym obszarze związane są
z produkcją rolniczą i jej przetwórstwem. Zagrożenia wód podziemnych stanowią głównie:
magazynowanie i wykorzystanie nawozów i środków ochrony roślin, przechowywanie
i dystrybucja produktów naftowych oraz niewłaściwa gospodarka wodno-ściekowa, np.:
używanie ścieków poprodukcyjnych z hodowli zwierząt do nawożenia pól. Zagrożeniem dla
jakości wód podziemnych są także oczyszczalnie ścieków. Na analizowanym obszarze znajduje
się sieć stacji paliw (najwięcej na terenie Brodnicy), które stanowią potencjalne źródło
zanieczyszczeń. Przez obszar arkusza przebiega także wielkośrednicowy ( 820) rurociąg
produktów naftowych Płock-Gdańsk. Jest on posadowiony na głębokości około 2,3 m i stanowi
potencjalne liniowe źródło skażeń węglowodorami (Krawiec, Kotowski 2002). W centralnej oraz
południowej części obszaru arkusza w miejscowościach Brodnica, Łapinóż i Podgórz znajdują
się czynne bądź zrekultywowane składowiska odpadów komunalnych. W pobliżu
zrekultywowanego składowiska odpadów komunalnych w Podgórzu koło Brodnicy w jednym
z piezometrów stwierdzono mineralizację wody przekraczającą 2800 mg/dm3, a stężenie
anionów Cl – w wysokości ponad 1000 mg/dm3. Tak wysoka mineralizacja i wartości stężeń
jonów chlorkowych, mogą być spowodowane migracją zanieczyszczeń ze starego składowiska
odpadów, które zlokalizowane jest na kierunku spływu wód podziemnych do głównego ujęcia
wody dla Brodnicy (Krawiec, Kotowski 2002). W próbkach wody z rejonu Szymkowa i Nowych
Świerczyn występują podwyższone w stosunku do tła hydrogeochemicznego, stężenia anionów
siarczanowych (około 120 mg/dm3) oraz kationów potasowych (7,816,4 mg/dm3), co może
wskazywać na przedostawanie się zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego do
systemu krążenia wód (Krawiec, Kotowski 2002). Omawiany obszar arkusza Brodnica ma
zróżnicowany stopień potencjalnego zagrożenia dla środowiska wód podziemnych. Korzystne
warunki naturalnej ochrony wód podziemnych występują na obszarach wysoczyzn, gdzie
użytkowe poziomy wodonośne występują na większych głębokościach i są izolowane
nadkładem glin zwałowych. Niewielkie zagrożenie dla wód podziemnych występuje także
w obszarze, gdzie eksploatowane są poziomy wodonośne miocenu, które zalegają na znacznej
głębokości i są dobrze izolowane miąższym kompleksem osadów słaboprzepuszczalnych.
Obszary o wysokim stopniu zagrożenia występują, głównie w dolinie Drwęcy w rejonach, gdzie
izolacja poziomów wodonośnych jest słaba. Wysoki stopień zagrożenia to także obszar miasta
Brodnica, gdzie zlokalizowanych jest szereg uciążliwych dla środowiska obiektów. Bardzo
wysoki stopień zagrożenia dla wód podziemnych występuje w rejonie ujęcia Ustronie oraz
zrekultywowanego składowiska odpadów w Podgórzu (Krawiec, Kotowski 2002). Degradacja powietrza atmosferycznego
Na analizowanym obszarze nie występują uciążliwe przemysłowe emitory pyłów i gazów
(Tabela 5). Do najważniejszych zinwentaryzowanych emitorów tego typu należą zakłady
przemysłowe (maszyn rolniczych, mebli, materiałów higienicznych, motoryzacyjnych), a także
kotłownie, piekarnie oraz kopalnia kruszyw. W sezonie grzewczym zagrożenie dla jakości
środowiska stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów z terenów zabudowanych. Są one
rozproszone na całym obszarze arkusza, a koncentrują się głównie w Brodnicy i jej
bezpośrednim otoczeniu. Głównym źródłem uciążliwych odorów na analizowanym obszarze są
gospodarstwa rolne, składowiska odpadów i komunalne wysypisko śmieci oraz oczyszczalnie
ścieków, natomiast źródłem hałasu są przede wszystkim liczne tartaki, turbiny wiatrowe
i zespoły turbin oraz niektóre zakłady przemysłowe.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska (2013, 2012), na obszarze analiz nie
zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku azotu i pyłu
zawieszonego. Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu
są: droga krajowa nr 15 (Toruń – Olsztyn), drogi wojewódzkie nr 543 (Jabłonowo Pomorskie
– Brodnica), nr 544 (Brodnica – Lidzbark) oraz nr 560 (Brodnica – Rypin), a także linia
kolejowa nr 208 (Działdowo – Chojnice).
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Emisja w t/rok
Lp.*
Miejscowość
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Sumowo
Pokrzydowo
Czekanowo
Bobrowo
Grzybno
Brodnica
7.
Brodnica
8.
Brodnica
9.
Brodnica
10.
11.
12.
13.
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
14.
Brodnica
15.
Szabda
16.
Brodnica
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
Brodnica
25.
Brodnica
26.
Cielęta
27.
28.
29.
Mszano
Brodnica
Brodnica
30.
Podgórz
31.
Cielęta
32.
Gorecznica
33.
Gorecznica
34.
Szymkowo
35.
Radziki Duże
36.
Łapinóz
37.
Kretki Duże
38.
Radziki Duże
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
komunalne
Kierunek
zrzutu
Rozpoznanie stanu czystości rzeki Drwęcy prowadzono w Szabdzie na stanowisku
poniżej Brodnicy (Tabela 4). Stwierdzono dobry stan jej wód w zakresie fizykochemicznym,
biologicznym oraz fizykochemicznym. Stan ekologiczny oceniono także jako dobry, natomiast
stan sanitarny jako niezadowalający. W porównaniu do lat wcześniejszych zanotowano
niewielką poprawę jakości wód w zakresie fizykochemicznym. Rypienica w odcinku ujściowych
w 2013 roku charakteryzowała się dobrym stanem ekologicznym, o którym zadecydowały
zarówno wskaźniki biologiczne, jak i fizykochemiczne. W górnym biegu do Rypienicy
wprowadzane są ścieki z oczyszczalni w Rypinie oraz Spółdzielni Mleczarskiej ROTR. Stan
czystości tej rzeki po uruchomieniu oczyszczalni ścieków w Rypinie systematycznie ulega
poprawie. Ocena jakości wody rzeki Brodniczki została przeprowadzona w 2008 roku, jej stan
ekologiczny oceniono na dobry (Pius 2015).
Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego jezior w ostatnich latach
prowadzone było tylko dla tych największych (Tabela 4). Przeprowadzona ocena wskazuje na
dobry lub umiarkowany ich stan. W przypadku jezior: Chojno oraz Niskie Brodno w elementach
fizykochemicznych o stanie poniżej dobrego zadecydowała głównie niska przezroczystość wód.
Elementy biologiczne zazwyczaj mieściły się w II klasie (Pius 2015).
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Kwalifikacja powyższych przedsięwzięć została dokonana na podstawie Rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać
na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397).
Urządzenie
oczyszczające
3
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Lp.
składowisko odpadów
Ilość [m /d]
max/aktual.
Zakład
Oczyszczalnia
Miejska
Oczyszczalnia
Gminna
Obiekt
Brodnica
Rodzaj
ścieków
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Miejscowość
Miejscowość
1.
Aktywność człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska przyrodniczego
polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych i proekologicznych do planowania
przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu instalacji technicznych i procesów
technologicznych ograniczających lub likwidujących procesy degradacji środowiska. Działanie
człowieka w tym kierunku obejmuje więc cały szereg zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń,
także dotyczących podniesienia świadomości ekologicznej mieszkańców i korzystających
z walorów krajobrazowych tego obszaru licznie przybywających, głównie sezonie letnim
turystów. W dwóch miejscowościach (Brodnica i Osiek) zlokalizowano oczyszczalnie ścieków
komunalnych. Sieć kanalizacji sanitarno-burzowej występuje w Brodnicy, a w pozostałych
wybranych miejscowościach arkusza jedynie sieć sanitarna (m.in. Osiek, Brzezinki, Wysokie
Brodno, Grzybno, Bobrowo, Chojno, Małki, Słoszewy, Mszano, Stare i Nowe Świerczyny) lub
jest jej brak. Na większości analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest uregulowana, co
nie zmienia faktu konieczności zorganizowania kompleksowego systemu gromadzenia,
segregacji i wywozu odpadów. W kilku miejscach powstały zakłady utylizacji odpadów metodą
recyklingu. W wybranych punktach prowadzony jest monitoring środowiska przyrodniczego
w oparciu o sieć krajową (m.in. Brodnica, Cielęta i Bachotek) lub regionalną.
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem Brodnica funkcjonują 2 oczyszczalnie ścieków,
zlokalizowane w Brodnicy i Osieku Fitowie odprowadzające oczyszczone wody
bezpośrednio i pośrednio do Drwęcy (Tabela 3). Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar
ten narażony jest na punktowe rzuty ścieków nieoczyszczonych, jak również na ewentualnie
zanieczyszczenia wód podziemnych. Innym problemem są zrzuty ścieków oczyszczonych
do rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim przepływem. Powoduje to pogorszenie
jakości wody w miejscu zrzutu ścieków oczyszczonych, tak jak w przypadku Rypienicy.
Lp.*
Lp.*
Zakład
tartak
tartak
gospodarstwo hodowlane
gospodarstwo hodowlane
PIĘTRUS zakład stolarski
Seni Sp z o.o.
POM Ltd. Sp. z o.o.
Prod. Maszyn Rolniczych
POM Ltd. Sp. z o.o.
Prod. Maszyn Rolniczych
SITS Sp. z o.o.
Prod. mebli tapicer.
kotłownia
Fabryka Mebli STOLKAR
tartak
Szpital, kotłownia
Szpital, lądowisko
śmigłowców
tartak
Przed. Gosp. Komun.
Sp. z o.o.
tartak
tartak
Polmo SA
Bromilk Sp. z o.o.
piekarnia
MPWiK
kotłownia
Stolarnia
Vobro. Zakłady
Produkcji Cukierniczej
elektrownia wiatrowa
(4 turbiny wiatrowe)
zakład drzewny
oczyszczalnia ścieków
Wysypisko śmieci
elektrownia wiatrowa
(3 turbiny wiatrowe)
elektrownia wiatrowa
(2 turbiny wiatrowe)
elektrownia wiatrowa
(2 turbiny wiatrowe)
Zakład produkcji palet
elektrownia wiatrowa
(2 turbiny wiatrowe)
Bydgoskie Kopalnie
Surowców Mineralnych.
Zakład Górniczy
gminne skład. odpadów
elektrownia wiatrowa
(4 turbiny wiatrowe)
piekarnia
pyły
Źródło Źródło
gazy
gazy hałasu odoru
z CO2 bez CO2
+
+
+
-
+
+
-
+
+
-
+
+
-
-
-
-
-
-
+
+
-
-
-
-
-
+
+
+
+
-
-
+
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
+
-
-
-
-
+
+
+
+
-
+
+
+
-
-
+
+
-
+
+
-
+
-
-
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
+
+
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
+
+
-
-
-
-
-
-
-
+
-
-
-
+
-
+
+
-
-
-
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na obszarze objętym arkuszem Brodnica występuje inwestycja mogące szczególnie
szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze (Tabela 6). Dodatkowym
przedsięwzięciem jest linia przesyłowa ropy naftowej (rurociąg Pomorski).
Na obszarze objętym arkuszem mapy Brodnica występuje kilka miejsc, w których
prowadzona jest rekultywacja środowiska przyrodniczego, metodą wodną (Lamkowizna
i Pokrzydowo) oraz leśną (okolice Podgórza na południe od Brodnicy).
NIEUŻYTKI
W kilku miejscach analizowanego obszaru, m.in. w sąsiedztwie Koziego Rogu, Tomy
Brodzkiej oraz Brzezinek występują nieużytki naturogeniczne.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan środowiska przyrodniczego analizowanego obszaru objętego arkuszem Brodnica
wynika z funkcjonowania jednego zasadniczego geoekosystemu, tj. powierzchni wysoczyznowej
rozciętej doliną rzeki Drwęcy oraz kilkoma rynnami subglacjalnymi w otoczeniu sandrów
porośniętymi lasami. W dnach rynien występują liczne jeziora, a niektóre ich fragmenty
wykorzystywane są przez rzeki (np. Rypienica). Dodatkowo, na stan środowiska w centralnej
części obszaru ma wpływ największy ośrodek miejsko-przemysłowy – Brodnica. Degradacja
wymienionego geoekosystemu wynika z intensywnej gospodarki rolnej związanej m.in.
z dobrymi i bardzo dobrymi kompleksami gleb ornych o wysokiej przydatności rolniczej. Stan
ekologiczny wybranych komponentów środowiska przyrodniczego, takich jak: wody
powierzchniowe i podziemne, powietrze atmosferyczne, gleby i lasy jest zadawalający.
Większość zdiagnozowanych zagrożeń i problemów w funkcjonowaniu wynika z intensywnej
gospodarki i produkcji rolnej. Zlewnie rzek i jezior użytkowane intensywnie przez rolnictwo są
szczególne narażone na zanieczyszczenia. Rozproszona zabudowa rolnicza, zazwyczaj bez
kanalizacji oraz zanieczyszczenia obszarowe sprawiają, że w warunkach braku izolacji wód
podziemnych mogą dostawać się do nich znaczne ilości zanieczyszczeń. W wybranych
miejscach występują składowiska surowców, zarówno przemysłowych, jak i rolniczych oraz
składowiska paliw. Przebiegające przez opisywany obszar drogi i linie kolejowe są lokalnymi
emitorami hałasu i źródłem zróżnicowanych zanieczyszczeń. Liczne źródła niskiej emisji gazów
i pyłów stanowią jedynie miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska. Obszar charakteryzuje się
znacznymi walorami krajobrazowo-przyrodniczymi czego wyrazem są licznie występujące,
zróżnicowane formy ochrony przyrody, które istotnie ograniczają stopień degradacji środowiska.
Obszar wykazuje zróżnicowany stopień degradacji form rzeźby terenu i budujących je formacji
skał osadowych. Dotyczy to głównie doliny Drwęcy, a zwłaszcza jej stref krawędziowych oraz
obszarów eksploatacji kruszywa w rejonie Radzików Dużych.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Analizowany obszar cechuje się dużą różnorodnością krajobrazową, w tym
występowaniem wielu cennych geokomponentów. W związku z tym całość wskazań
dotyczących kształtowania i ochrony jego środowiska powinna zmierzać w kierunku utrzymania
jego aktualnego stanu wraz z działaniami zwiększającymi formy ochrony przyrody zarówno
w wymiarze przestrzennym, jak i jakościowym. Dotyczyć to powinno zarówno elementów
biotycznych, jak i abiotycznych w celu zachowania bio- i georóżnorodności. Ze względu na
dominującą funkcję rolniczą na obszarach wysoczyznowych główne działania powinny zmierzać
w kierunku ochrony gleb, a także wód powierzchniowych przed szkodliwymi związkami
związanymi z intensywną gospodarką rolną. W tym celu należy podjąć przedsięwzięcia
w sektorze rolnictwa i gospodarki wodnej, dotyczące m.in. okresów nawożenia i ograniczeń
w ich stosowaniu, wielkości dawek i sposobów ich wprowadzania do środowiska, warunków
przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowania z odciekami. Szczegółowy wykaz
takich zaleceń zawarty jest w Rozporządzeniu nr 2 Dyrektora RZGW w Gdańsku (2013). Do
równie ważnych zadań należy ochrona i przeciwdziałanie degradacji wód powierzchniowych,
zarówno cieków, jak licznych jezior przed wysokimi stężeniami azotanów i lokalnym
zaśmiecaniem. Istotne jest także uporządkowanie gospodarki ściekowej poprzez rozbudowę
sieci kanalizacyjnej, właściwą jej lokalizację oraz prawidłowe użytkowanie przydomowych
oczyszczalni ścieków. Ważna jest także kontrola szczelności istniejących zbiorników na ścieki,
a także prawidłowy wywóz nieczystości, co dotyczyć powinno szczególnie obiektów turystycznorekreacyjnym zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników wodnych. Rozwój bazy
turystyczno-rekreacyjnej powinien przebiegać według ściśle określonych wytycznych z pełnym
poszanowaniem walorów środowiska przyrodniczego. W celu skutecznego polepszania stanu
środowiska na obszarach intensywnie użytkowanych rolniczo postuluje się stałe edukowanie
osób prowadzących działalność rolniczą oraz promowanie rolnictwa proekologicznego. Na
obszarze arkusza Brodnica należy rozważyć zwiększenie ochrony składników dziedzictwa
geologicznego, obejmujących najcenniejsze formy krajobrazu, które są świadectwem
działalności procesów geologicznych pod koniec plejstocenu i w holocenie. Do obiektów
przyrody nieożywionej, które mogłyby być przedmiotem takiej ochrony można wskazać m.in.
rynny jezior Niskie i Wysokie Brodno, Strażymia i Bachotka, ozy Tomki i strażymski, a także
fragmenty dna doliny Drwęcy z licznymi meandrami, paleomeandrami i starorzeczami zwłaszcza
na odcinku Szabda-Słoszewy
Do innych szczegółowych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska
zaliczyć można:
 zachowanie drobnych hydrotopów, wysp leśnych i zadrzewień śródpolnych przy
jednoczesnym tworzeniu nowych,
 likwidację niekontrolowanych miejsc odpadów w otoczeniu wsi oraz zbiorników wodnych,
 dbanie o zachowanie walorów turystycznych jezior i ich stref brzegowych,
 zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę kotłowni
węglowych na gazowe.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach
gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Galon R., Kotarbiński J., Wójcik C., 1978, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz
Brodnica, Inst. Geol., Warszawa.
Glazik R., 1970, Wody podziemne w dorzeczu Skarlanki i ich stosunek do rynien jeziornych,
Dokumentacja Geograficzna PAN, Warszawa
Indykiewicz P., Krasicka-Korczyńska E., 2008, Obszary NATURA 2000 w województwie kujawskopomorskim, KPODR Minikowo.
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T.2., Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony
(1:500 000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Krawiec A., 2007, Wody podziemne Pojezierza Brodnickiego, [W:] Marszelewski W., Kozłowski L.
(red.), Ochrona i zagospodarowanie dorzecza Drwęcy, Tom 1, UMK, Toruń.
Krawiec A., Kotowski T., 2002, Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Brodnica
(285) wraz z objaśnieniami, Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa.
Lamparski Z., 1983, Plejstocen i jego podłoże w północnej części środkowego Powiśla, Stud. Geol.
Pol. 76.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2014, Genesis of the ‘glacial curvilineation’ landscape
by meltwater processes under the former Scandinavian Ice Sheet, Poland, Sedimentary Geology 312.
Lesemann J.-E., Piotrowski J.A., Wysota W., 2010, Glacial curvilineations: subglacial landforms
produced by longitudinal vortices in meltwater flows, Geomorphology 120 (3–4).
Lorenc H. (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza woj. toruńskiego w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1987.
Marek S. (red.), 1983, Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podłoże, Prace
Instytutu Geologicznego 103, Warszawa.
Marszelewski W., 2006, Pojezierze Brodnickie i Jezioro Bachotek, [W:] Olszewski A., Chutkowski K.
(red.), Drogami wędrówek i badań Profesora Rajmunda Galona, 55 Zjazd PTG, Przewodnik
wycieczek terenowych, Toruń.
Matuszkiewicz J. M., 2002, Zespoły roślinne Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Stud.
Soc. Sci. Torunensis, Sect. C 4, 1.
Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Stud. Soc. Sci.
Torunensis Sect. C 6.
Niewiarowski W., 1986, Morfogeneza sandru brodnickiego na tle innych form polodowcowych
Pojezierza Brodnickiego, Acta Univ. Nicol. Coper., Geografia 19.
Niewiarowski W., 1987, Development of Lake Strażym (Brodnica Lake District) during Late Glacial
and Holocene, Acta Palaeobot. 27 (1).
Niewiarowski W., Henning B., 2000, Ozy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i SW części Garbu
Lubawskiego. Stopień ich przekształcenia antropogenicznego i potrzeby ochrony, Acta Univ. Nicol.
Coper., Geografia 30.
Niewiarowski W., Wysota W., 1986, Poziomy wysoczyznowe Wysoczyzny Brodnickiej i ich geneza,
Acta Univ. Nicol. Coper., Geografia 19.
Pius B. 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz N-34-99-B Brodnica,
Główny Geodeta Kraju, OPGK Rzeszów.
Przyroda powiatu brodnickiego, 2008, praca zbiorowa, Starostwo Powiatowe w Brodnicy, Brodnica.
Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2011 roku, 2012, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Olsztyn.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Smogorzewska M., Janczewska A., Wójcik J., Walczak M., Pisarski Z., 2004, Parki
krajobrazowe w Polsce, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012a, Obszary Natura 2000 w Polsce I, Obszary
specjalnej ochrony ptaków, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012b, Obszary Natura 2000 w Polsce II, Specjalne
obszary ochrony siedlisk w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Roszko L., 1973, Zagrożenie erozją gleb obszaru województwa bydgoskiego ze szczególnym
uwzględnieniem doliny dolnej Wisły, AUNC 9.
Rozporządzenie nr 2/2013 Dyrektora RZGW w Gdańsku z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie
wprowadzenie programu działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych,
Dziennik Urzędowy Woj. Kujawsko-Pomorskiego, poz. 1807.
Szafer W., Zarzycki K. (red.), 1972, Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy hodowli
lasu, PWRiL, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Wysota W., 2006, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Brodnica (285),
PIG, Warszawa.
Wysota W., 2005, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz
Brodnica (285), PIG, Warszawa.
Wysota W., 1982, Morfogeneza wschodniej części Pojezierza Brodnickiego, Praca magisterska. Arch.
UMK, Toruń.
Żelaźniewicz A., Aleksandrowicz P., Buła Z., Karnowski P.H., Konon A., Oszczypko N., Ślączka A., Żaba
J., Żytko K., 2011, Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk Geologicznych PAN, Wrocław.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Wojciech Wysota, Bożena Pius,
Arkadiusz Krawiec, Rafał Kot, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu