DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2012, VIII/1, 7-18
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH
LUBLINA ORAZ WYTYCZNE DO ICH KSZTAàTOWANIA
Paweá Adamiec, Ewa Trzaskowska
Katedra Ksztaátowania Krajobrazu, Instytut Architektury Krajobrazu, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawáa II
Department of Landscape Formation, John Paul II Catholic University of Lublin
ul. Konstantynów 1H, 20-950 Lublin, e-mail: [email protected], [email protected]
Streszczenie. Parki mogą byü postrzegane z jednej strony jako wartoĞü kulturowa miasta, tereny
realizujące róĪne potrzeby mieszkaĔców, z drugiej w kontekĞcie ksztaátowania Ğrodowiska przyrodniczego miasta, peániącego funkcje przyrodnicze: biologiczne, hydrologiczne i klimatyczne.
W obu podejĞciach na pierwszy plan wysuwa siĊ warunek kompleksowej oceny i badania caáoĞci
„tworzywa”, wskazując na istotĊ budowania przez parki systemu, którego celem jest zapewnienie
mieszkaĔcom miasta dostĊpu do zieleni. W pracy przeprowadzono wieloaspektowe analizy przestrzeni parków Lublina, które pozwoliáy na sformuáowanie wytycznych dotyczących ich ksztaátowania, modernizacji, aby jak najlepiej peániáy zadane im funkcje.
Sáowa kluczowe: parki, tereny zieleni, rewitalizacja, Lublin
WSTĉP
Parki swoją sáawĊ zawdziĊczają naturalnym walorom miejsca, cechom unikatowym, nowatorskim sposobom kreacji przestrzeni, a czasem dobrej reklamie.
W kaĪdej epoce są wskaĨnikiem rozwoju cywilizacyjnego, poziomu Īycia, zapisem potrzeb, manifestacją zamoĪnoĞci. Obecnie odwiedzanie parków jest formą
turystyki kulturowej, sposobem rekreacji i odnowy [Zachariasz 2009]. Parki
poza wymienionymi funkcjami są równieĪ miejscem, gdzie ksztaátują siĊ warunki Īycia dla róĪnych organizmów, w tym cennych gatunków flory i fauny
[BiaduĔ 2004]. Odnalezienie záotego Ğrodka pomiĊdzy realizowaniem podstawowych funkcji dla uĪytkowników terenu a funkcjami ekologicznymi powinno
byü poprzedzone szeregiem analiz dotyczących struktury miejsca oraz uwarunkowaĔ historycznych i przyrodniczych. Celem pracy jest diagnoza stanu zieleni,
zagospodarowania i walorów estetycznych parków miejskich Lublina. A nastĊpnie opracowanie wytycznych do programu dziaáaĔ rewitalizacyjnych.
8
P. Adamiec, E. Trzaskowska
MATERIAà I METODA
Analizom poddano 11 parków poáoĪonych na terenie Lublina (ryc. 1), w tym
parki wspóáczesne, zakáadane wraz z rozwojem nowych dzielnic Lublina, dostosowane do aktualnych potrzeb uĪytkowników (parki: Rury, Czuby, Kalina) oraz
parki historyczne, o znacznym walorach historyczno-kulturowych (parki: WĊglin, Poczekajka, Abramowice, Bronowice, Ludowy, Saski, Akademicki, Rusaáka) (tab. 1). Wybór badanych obszarów warunkowany byá peánionymi przez nie
funkcjami oraz przyrodniczym charakterem.
Ryc. 1. PoáoĪenie parków miejskich Lublina: 1. – Rury, 2. – Czuby, 3. – WĊglin, 4. – Poczekajka,
5. – Abramowice, 6. – Bronowice, 7. – Ludowy, 8. – Saski, 9. – Akademicki, 10. – Rusaáka, 11. – Kalina
Fig. 1. Location of parks in Lublin
Przeprowadzone zostaáy, inwentaryzacja struktury roĞlinnej parków i dominujących fitocenoz, ocena zagospodarowania parków oraz analizy: sensualna,
funkcjonalno-przestrzenno-kompozycyjna, struktury ekologicznej parku. Badaniom podlegaáy dobór, iloĞü i stan zachowania roĞlin, jakoĞü i wiek nasadzeĔ,
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA…
9
Tabela 1. Charakterystyka parków Lublina
Table 1. Description of the parks in Lublin
Park
Okres
Popowstawierzchnia
nia
Creation
Area
date
Rury
lata 80.
XX w
40 ha
Czuby
2006 r
27 ha
Kalina
lata 70.
XX w
6 ha
WĊglin
lata 70.
XIX w
4 ha
Poczekajka
1951 r.
7 ha
Abramowice
1830 r.
8,5 ha
Bronowice
1869 r.
Ludowy
1950 r.
Saski
1837 r.
Akademicki
1947 r.
Rusaáka
poá.
XIX w
Typ zaáoĪenia, dostĊpnoĞü
Park type, availability
park osiedlowy; naturalistyczne
zaáoĪenie o duĪych otwartych
ukoĔczony
przestrzeniach; park przyrodniczy;
ogólnodostĊpny
ukoĔczony w
naturalistyczne zaáoĪenie o duĪych
60%, reszta
otwartych przestrzeniach; park
terenu na etapie
przyrodniczy; ogólnodostĊpny
budowy
9 ha
Elementy
wyróĪniające
Distinguishing
elements
pomnik Pomordowanych na Rurach
obiekty sportowe,
nowe realizacje
w obrĊbie maáej
architektury
sąsiedztwo 4 cmentarzy
park osiedlowy; ogólnodostĊpny
ukoĔczony
park historyczny; naturalistyczne
zaáoĪenie o charakterze cienistego
ogrodu; teren prywatny, zamkniĊty
park uniwersytecki.
zaáoĪenie o charakterze cienistego
ogrodu wraz z otwartymi terenami
muraw. ogólnodostĊpny
przebudowa,
zabytkowy dworek
zabiegi rewitali- w bardzo záej
zacyjne
kondycji
ukoĔczony
park przyszpitalny; ogród barokowy; ostatecznie charakter krajoukoĔczony
brazowy; ogólnodostĊpny
park miejski; naturalistyczne
zaáoĪenie o charakterze widnego
lasu; ogólnodostĊpny
park historyczny miejski, nawiązujący do gáównego fragmentu
28,5 ha
ogrodów wersalskich; ogólnodostĊpny
park miejski; zaáoĪenie w typie
angielskim, ostatecznie naturali13 ha
styczne zaáoĪenie o charakterze
cienistego ogrodu; ogólnodostĊpny
park miejski, zaáoĪony jako ogród
6 ha dendrologiczny obecnie park
krajobrazowy; ogólnodostĊpny
2,6 ha
Etap urządzenia
Phase
of development
odbudowany zabytkowy dworek
budynki dworskie
zaadoptowane na
pomieszczenia
szpitalne
ukoĔczony
brak
ukoĔczony,
niewielkie
roboty budowlane
amfiteatr, oĞ zaáoĪenia. czĊĞü terenu
przejĊta pod hala
Targów
na etapie przebudowy, teren
zamkniĊty
muszla koncertowa,
zaáoĪenie wodne
ukoĔczony
sąsiedztwo obiektów sportowych
ukoĔczony,
park miejski; naturalistyczne
propozycje
obiekty sportowe,
zaáoĪenie o duĪych otwartych
przebudowy na sąsiedztwo zabuprzestrzeniach; park przyrodniczy;
etapie konsulta- dowy historycznej
ogólnodostĊpny
cji
formy ich wystĊpowania, zaleĪnoĞci przyrodnicze oraz powiązania kompozycyjne. WĞród elementów zagospodarowania przestrzeni uwzglĊdniono maáą
architekturĊ, ciągi komunikacyjne oraz podziaáy funkcjonalno-przestrzenne.
Szczególną uwagĊ zwrócono na ocenĊ jakoĞci wypoczynku w poszczególnych
parkach, wraĪenia, jakich te miejsca dostarczają. W badaniach wykorzystano
równieĪ wywiad swobodny, celowy przeprowadzony wĞród uĪytkowników par-
10
P. Adamiec, E. Trzaskowska
ków, dotyczący oceny jakoĞci zieleni i warunków wypoczynku w danym obiekcie. Na podstawie wyników badaĔ okreĞlono moĪliwoĞci rewitalizacji badanych
parków oraz opracowano wytyczne do ksztaátowania tego typu terenów zieleni
z uwzglĊdnieniem, miejscowych aspektów spoáeczno-kulturowych, ekologicznych i funkcjonalnych.
WYNIKI BADAē
W wyniku przeprowadzonej analizy sensualnej, kompozycyjnej i funkcjonalno-przestrzennej, okreĞlono wystĊpowanie w poszczególnych parkach elementów, warunkujących doznania estetyczne i zmysáowe. Pozytywy i negatywy
przestrzeni przedstawiono w 5-stopniowej skali. W ocenie brano pod uwagĊ
wartoĞci wizualne, odczucia wĊchowe i sáuchowe oraz moĪliwoĞü pobudzenia
zmysáów dotyku i smaku (tab. 2).
NajwyĪszą iloĞü punktów w ocenie jakoĞciowej uzyskaáy parki Rury i Czuby
– pobudzające swoim piĊknem i rozlegáoĞcią, skáaniające do wypoczynku czynnego oraz biernego. Wysoko ocenione zostaáy równieĪ parki: Poczekajka, Saski
i Kalina, jednak mimo licznych walorów, nie speániają one wszystkich funkcji
przypisywanych parkom. NastĊpną grupĊ stanowią tereny, w których realizowane są podstawowe funkcje parków, jednak brak funkcjonalnoĞci elementów roĞlinnych i uĪytkowych, zniszczone nawierzchnie oraz áawki wpáywają negatywnie na odbiór przestrzeni (parki Bronowice, Akademicki i Ludowy). Są to miejsca naznaczone chuligaĔstwem i przebywanie na ich terenie wiąĪe siĊ z ryzykiem utraty zdrowie lub mienia. Najgorzej wypadáy w badaniach parki Rusaáka
i Abramowice. Pierwszy z nich, poáoĪony w centrum Lublina, otoczony zabytkową zabudową, peániá niegdyĞ olbrzymią rolĊ rekreacyjno-wypoczynkową,
obecnie zostaá caákowicie zaniedbany. Park przy szpitalu w dzielnicy Abramowice, który mimo swojej lokalizacji nie posiada funkcji terapeutycznych, jest
ciemnym i przytáaczającym miejscem, choü o duĪym potencjale biologicznym.
Teren parku WĊglin obecnie jest wyáączony z uĪytkowania. Miejsce to jednak
po udostĊpnieniu okreĞlonym grupom uĪytkowników moĪe byü doskonaáym
miejscem do wypoczynku, na co wskazują wyniki analiz.
Zadrzewienia i zakrzewienia wystĊpujące w parkach Lublina to w wiĊkszoĞci
sztuczne nasadzenia. PozostaáoĞci naturalnych skupisk roĞlinnych, wáączonych
w przestrzeĔ parku, spotkaü moĪna jedynie w parkach: Ludowym, Czuby i Rury.
Nasadzenia drzew i krzewów zajmują róĪne powierzchnie oraz przyjmują róĪne
formy. StopieĔ intensywnoĞci zadrzewieĔ i zakrzewieĔ determinuje charakter
i wáaĞciwoĞci parków. Ze wzglĊdu na iloĞci roĞlinnoĞci i ich uksztaátowanie
parki Lublina moĪna podzieliü na 3 grupy:
– parki leĞne (udziaá roĞlinnoĞci wysokiej powyĪej 50%), odznaczające siĊ
dominacją drzew i krzewów, duĪym zwarciem nasadzeĔ (Akademicki 85%,
Bronowice 80%, Saski 75%, WĊglin 70%, Abramowice 65%),
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA…
11
Park Rusaáka
Park Akademicki
Park Saski
Park Ludowy
Park Bronowice
Park Abramowice
Park Poczekajka
Park WĊglin
Park Kalina
Park Czuby
Elementy zagospodarowania
Elements of park development
Park Rury
Tabela 2. Ocena jakoĞciowa zagospodarowania parków Lublina
Table 2. Values assessment of parks in Lublin
Ciągi piesze
3
4
2
0
3
1
3
2
2
1
1
Ciągi dojazdowe
3
3
2
3
3
3
3
2
2
3
2
ĝcieĪki rowerowe
2
4
2
1
1
1
2
3
1
1
1
Aleje gáówne, deptaki
4
4
2
0
2
1
1
2
2
2
0
IloĞü przedeptów
2
3
2
2
2
2
2
1
2
2
1
Parkingi (dostĊpnoĞü)
2
2
2
2
3
3
1
3
1
1
1
Stan nawierzchni
2
4
2
1
3
1
2
1
2
2
1
àawki, kosze, latarnie
4
4
2
0
2
1
2
1
2
2
1
Place zabaw
3
4
2
0
0
0
2
2
3
0
1
Elementy wodne
0
0
0
0
0
0
0
0
3
0
0
RzeĨby, kapliczki, instalacje
3
3
1
1
3
1
0
1
1
0
0
Budki, poideáka dla zwierząt
3
3
2
0
2
2
0
0
1
1
0
Pojazdy, rampy, porĊcze
2
4
2
1
4
3
1
1
3
1
1
Oznaczenia informacyjne
3
3
2
1
2
1
1
2
3
1
1
Ukáady infrastruktury
3
3
3
3
3
2
3
2
3
2
3
Estetyka zagospodarowania
3
4
2
3
2
1
2
1
3
1
1
Strefa sportu i rekreacji
3
4
4
0
3
1
1
1
2
1
2
Miejsca reprezentacyjne
4
4
2
3
2
1
2
2
3
1
1
Strefy wypoczynku kameralnego
4
4
2
3
2
1
2
2
3
2
2
Strefy wypoczynku czynnego
4
4
3
3
2
1
1
3
2
2
1
Stan terenów nieurządzonych
5
3
3
1
2
1
1
1
1
1
1
ZieleĔ wysoka
4
3
3
4
3
1
3
3
3
3
2
ZieleĔ krzewiasta swobodna
4
3
3
3
3
1
3
2
3
2
2
ĩywopáoty
3
2
2
2
2
1
3
1
2
2
1
ZieleĔ niska (runo)
3
3
2
2
2
1
2
2
2
2
1
Trawniki
3
3
3
1
3
1
2
2
2
2
1
Skalniaki, rabaty, kwietniki
2
2
1
0
2
1
2
2
3
0
0
Formy naturalistyczne zieleni
4
4
2
3
1
1
2
2
2
1
1
Dobór roĞlin
4
3
2
4
3
1
3
3
3
3
1
Stan zdrowotny roĞlin
4
4
3
3
3
1
3
2
3
2
2
Kompozycja i funkcje zieleni
4
3
2
4
3
1
3
2
2
2
1
Powiązanie z otoczeniem
3
4
2
3
2
3
2
2
2
2
2
Estetyka nasadzeĔ
3
3
2
3
3
1
3
2
2
2
1
103
108
71
60
76
42
63
58
74
50
37
Ocena ogólna
12
P. Adamiec, E. Trzaskowska
– parki póáotwarte (udziaá roĞlinnoĞci wysokiej od 25 do 50%), w których
stosunek roĞlinnoĞci wysokiej i Ğredniej równowaĪy siĊ z terenami áąkowo-murawowymi (Ludowy 45%, Poczekajka 25%),
– parki otwarte (udziaá roĞlinnoĞci wysokiej do 25%), wyróĪniające siĊ rozlegáymi terenami áąkowo-murawowymi oraz wystĊpującymi w formie skupisk,
kĊp i zieleni soliterowej nasadzeniami drzew oraz krzewów (Kalina 15%, Rury
15%, Czuby 15%, Rusaáka 10%).
Jak wynika z analiz (tab. 2), ogólny stan roĞlinnoĞci wysokiej i Ğredniej parków Lublina moĪna okreĞliü jako dobry. ZaleĪy on od okresu zaáoĪenia oraz ich
obecnej pielĊgnacji i uĪytkowania. W ocenie zdrowotnoĞci roĞlin najlepiej wypadáy parki Rury i Czuby, zaĞ najgorsza sytuacja wystĊpuje w parkach: Rusaáka,
Abramowice i Ludowy. W dwóch ostatnich widoczne są zaniedbania w kwestii
szeroko pojĊtej pielĊgnacji roĞlin oraz brak okreĞlenia kierunków prowadzenia
tych prac. W przypadku wszystkich parków problemem jest dewastacja.
Skáad gatunkowy roĞlinnoĞci w parkach Lublina w znacznym stopniu warunkowany jest historią badanych terenów oraz okresem ich zaáoĪenia. W parku
Akademickim (dawnym ogrodzenie botanicznym) oraz Saskiem spotykane są
charakterystyczne dla parków miejskich, roĞliny egzotyczne, takie jak: Gleditsia
triacanthos, Ginkgo biloba, Liriodendron tulipifera, Pseudotsuga menziesii czy
Tsuga canadensis. W pozostaáych parkach w skáadzie gatunkowym przewaĪają
drzewa naturalnych zbiorowisk leĞnych: klony, lipy, jesiony, dĊby, graby, buki
Ğwierki, topole, jarząby. WĞród krzewów zdecydowanie wiĊcej jest roĞlin sprowadzonych niĪ rodzimych, które nie peánią tak znaczącej roli w ekosystemach.
WĞród roĞlin dojrzaáych i starszych we wszystkich parkach widaü wyraĨnie podobieĔstwo w skáadzie gatunkowym. Wskazuje to na stosowanie ujednoliconego
doboru gatunkowego. RóĪnice pojawiają siĊ w skáadzie gatunkowym krzewów.
Wynikają one z róĪnic w dostĊpnoĞci do materiaáu szkóákarskiego, trendów oraz
ceny materiaáu szkóákarskiego. Dobór ogranicza siĊ do gatunków i odmian wybieranych ze wzglĊdu na wartoĞci estetyczne, bez uwzglĊdniana znaczenia roĞlinnoĞci dla miejsca i uĪytkowników. Niepokojący jest fakt, Īe w wiĊkszoĞci
parków w nowych nasadzeniach przewaĪają gatunki obce i egzotyczne, a unika
siĊ sadzenia roĞlin rodzimych, duĪo bardziej odpornych na choroby i lepiej znoszących niekorzystne warunki klimatyczne. Przy doborze roĞlin pomijane jest
ich znaczenie jako baza pokarmowa i siedliskowa dla zwierząt.
WaĪnym elementem parków, bez wzglĊdu na ich wielkoĞü, poáoĪenie, zagospodarowanie i czas powstania są trawniki. Ich funkcje ograniczone zostaáy jedynie do zapeániania przestrzeni, zupeánie pomijając aspekty estetyczne czy
wypoczynkowe. O murawach rekreacyjnych moĪna mówiü jedynie w parkach:
Rury, Czuby, Kalina i Poczekajka (tab. 2). W pozostaáych parkach są one
w mniejszym lub wiĊkszym stopniu zaniedbane i peánią rolĊ „psich toalet”.
Dziaáania pielĊgnacyjne ograniczają siĊ do koszenia, przez co ulegają degradacji. Na wszystkich murawach znaczący udziaá mają gatunki roĞlin synantropijnych [Trzaskowska i Adamiec 2011]. NajczĊĞciej spotykane są murawy ze
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA…
13
znacznym udziaáem kultywowanych traw i gatunków áąkowych, tworzące ukáady przejĞciowe od muraw nawiązujących do rzĊdu Arrhenatheretalia; bądĨ muraw dywanowych ze znacznym udziaáem gatunków ruderalnych ze związku
Sisymbrion, rzadziej z rzĊdu Onopordetalia. Maáa rola przypada zioáoroĞlowym
zbiorowiskom ze związku Arction, które ograniczają siĊ do niewielkich enklaw
w najbardziej zaniedbanych partiach zieleni. We wszystkich parkach pojawiają
siĊ liczne przedepty, na których spotykane są zbiorowiska muraw deptanych ze
związku Polygonion avicularis. Zbiorowiska te naleĪą w wiĊkszoĞci do zespoáu
Lolio-Polygonetum. StopieĔ wyksztaácenia tego zbiorowiska wiąĪe siĊ przede
wszystkim z natĊĪeniem wydeptywania.
W runie parków nie odnotowano gatunków rzadkich i podlegających ochronie. Warstwa zielna charakteryzuje siĊ niewielkim zróĪnicowaniem, najwiĊcej
gatunków odnaleziono w parkach: Saskim (106 gatunków) i Akademickim (101
gatunków). Runo w zwartych nasadzeniach dendroflory jest sáabo wyksztaácone
(parki Rury, Poczekajka, Abramowice). W parkach: Saskim, Akademickim,
WĊglin i Poczekajka pojawiają siĊ geofity: Ficaria verna i Gagea lutea. Z gatunków leĞnych rozpowszechniony jest Aegopodium podagraria, a z gatunków
zrĊbów i cienistych okrajków: Alliaria officinalis, Anthriscus silvestris, Sambucus nigra, Impatiens parviflora, Geranium robertianum. W miejscach lepiej
doĞwietlonych pojawią siĊ Impatiens parviflora i Chelidonium majus. Na skutek
prowadzonej pielĊgnacji (koszenie 3–4 razy w roku) bardziej stabilne gatunki
leĞne zastĊpowane są przez gatunki muraw okrajkowych z rzĊdu Glechometalia.
Bardzo czĊsto wystĊpuje odporna na koszenie Duchesnea indica. W parku Akademickim, w warstwie zielnej pojawia siĊ bardzo efektowna, wzglĊdnie trwaáa
kombinacja gatunków o nawiązująca z jednej strony do zespoáu PrunelloPlantaginetum, z drugiej zaĞ do zbiorowisk áąk i muraw.
Przeprowadzone badania wskazują, Īe w wiĊkszoĞci parków sporadyczne
spotykane są Īywopáoty, rabaty czy skalniaki. Dobór roĞlin na Īywopáoty nie
zawsze jest trafny, przez co nie posiadają one wiĊkszych walorów estetycznych,
a jedynie funkcjonalne. W przypadku kwietników problemem jest przypadkowoĞü w ich lokalizacji oraz zaniedbania w pielĊgnacji. àadne, wypielĊgnowane
rabaty wystĊpowaáy tylko w parku Saskim, gdzie stanowiáy element podkreĞlający gáówną oĞ zaáoĪenia.
Wyniki badaĔ dotyczących wszystkich parków wyraĨnie pokrywają siĊ
z opiniami uĪytkowników o stanie ich zagospodarowania, peánionych funkcjach
i estetyce przestrzeni.
Stan parków Lublina wskazuje na koniecznoĞü podjĊcia dziaáaĔ rewitalizacyjnych bądĨ rewaloryzacyjnych w oĞmiu na jedenaĞcie parków. NajwyĪej ocenione zostaáy parki Rury i Czuby o duĪych wartoĞciach przyrodniczych oraz
rekreacyjnych. W parkach Saskim oraz WĊglin podjĊto juĪ prace modernizacyjne. Niewielkich przemian w obrĊbie wymiany nawierzchni oraz usprawnienia
podziaáów funkcjonalno-przestrzennych i poprowadzenia nowych ciągów wymagają parki: Kalina i Poczekajka. DuĪych przemian i zastosowania nowator-
14
P. Adamiec, E. Trzaskowska
skich rozwiązaĔ wymagają parki: Akademicki, Ludowy, Bronowice, Kalina
i Abramowice. Konieczna jest przebudowa najniĪej ocenionych parków: Abramowice i Rusaáka. ChociaĪ posiadają duĪy potencjaá zarówno kulturowohistoryczny, jak i przyrodniczy są bardzo zaniedbane, niewáaĞciwie uĪytkowane.
We wszystkich parkach problematycznym dziaáaniem jest nieuzasadnione
i przypadkowe nasadzanie drzew i krzewów, bez wstĊpnego zamysáu koncepcyjnego oraz niedostosowanie doboru gatunkowego do siedliska. Zabiegi pielĊgnacyjne takie jak koszenie, grabienie liĞci, przycinanie, prowadzone są czĊsto
niewáaĞciwie. NajwiĊkszą uwagĊ przywiązuje siĊ do drzew, duĪo mniejszą do
krzewów i rabat. Zupeánie pomija siĊ prawidáowe ksztaátowanie runa oraz muraw trawnikowych. Brakuje wielopiĊtrowego ukáadu roĞlinnoĞci, nie dosadza siĊ
máodego drzewostanu. Pojawiające siĊ w parkach runo trawiaste jest pod wzglĊdem ekologicznym duĪo mniej wartoĞciowe od leĞnego.
DuĪy wpáyw na stan parków mają sami uĪytkownicy. Brak ĞwiadomoĞci ekologicznej oraz wraĪliwoĞci na piĊkno przyrody czĊsto skutkuje niewáaĞciwym
traktowaniem przestrzeni parku oraz zachowaniami chuligaĔskimi. Nieáatwe jest
pogodzenie funkcji i charakteru miejsca z potrzebami uĪytkowników, np. trudno
w parku historycznym wybudowaü skate park, choü z pewnoĞcią takie potrzeby
istnieją, o czym Ğwiadczy wykorzystanie w parku Saskim nieczynnego zbiornika
wodnego przez rolkarzy do swoich potrzeb.
WyraĨnym problemem jest brak programów dla poszczególnych parków, dokáadnie okreĞlających sposoby ich uĪytkowania oraz zakres peánionych funkcji.
Skutkuje to przypadkowoĞcią w nasadzeniach i prowadzeniu ciągów komunikacyjnych, doborze elementów w obrĊbie maáej architektury oraz zaburzaniem
ukáadów historycznych. Parki są odizolowane od innych terenów zieleni, co
uniemoĪliwia sprawne funkcjonowanie systemu przyrodniczego miasta.
DYSKUSJA
Miasto jest wielopáaszczyznowym ukáadem zaleĪnoĞci: struktury spoáecznej
przestrzennej i gospodarczej, wynikającej z potrzeb czáowieka oraz ukáadu ekologicznego o Ğcisáych warunkach przyrodniczych, stanowiącego przecieĪ Ğrodowisko Īycia czáowieka jako organizmu [Szulczewska i Kaftan 1996]. Trudno jest
wytyczyü wyraĨną granicĊ pomiĊdzy przyrodniczą, a kulturową stroną w caáoĞciowej koncepcji przestrzennej systemów zieleni miejskiej, co potwierdzają
przeprowadzone badania. Tym bardziej istotnym staje siĊ synteza wszystkich
elementów w ramach ksztaátowania systemów zieleni miejskiej wedáug standardów zrównowaĪonego Ğrodowiska miejskiego.
Parki miejskie nawet w czĊĞciowo zachowanej strukturze przyrodniczej peánią w swoich granicach funkcje ekologiczne. Przy braku wyraĨnych barier, takich jak wysoka zwarta zabudowa, funkcje te oddziaáują na tereny otaczające.
Rylke [1987], Szumacher [2005] wskazują na rolĊ ekologiczną gleb, biotyczną
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA…
15
i pocháaniania zanieczyszczeĔ, funkcjĊ przewietrzającą i regeneracji powietrza
parków. Nie moĪna pomijaü takĪe roli spoáecznej, z tym jednak, Īe naleĪy doĞü
wyraĨnie wyróĪniü dwa róĪne typy: park Ğródmiejski o charakterze prestiĪowym, silnie zintegrowany z otaczającą architekturą oraz park podmiejski (najczĊĞciej poáoĪony poza obszarem centrum) zintegrowany z systemem zieleni
miejskiej, áączący elementy postmodernistyczne z zasadą minimalnej ingerencji
w Ğrodowisko przyrodnicze i kulturowe. Obydwa typy powinny byü ksztaátowane i modernizowane zgodnie z innymi zasadami. JednoczeĞnie ich rola jest tak
samo duĪa, podnoszą wartoĞci sąsiadujących nieruchomoĞci i przyciągają nowe
inwestycje, choü koszty ich utrzymania bĊdą inne (w przypadku ekoparków
nakáady na zaáoĪenie i pielĊgnacjĊ są minimalne) [Drapella-Hermansdorfer
2006]. W przypadku obu typów parków niezmiernie waĪne jest zapewnienie ich
wielofunkcyjnoĞci. Takie dziaáania w przypadku parków wspóáczesnych polegają na tym, Īe obok tradycyjnych funkcji, które peáni dzisiaj, staje siĊ miejscem
retencjonowania i uzdatniania wody, miejscem prezentacji róĪnorodnych technologii ekologicznych i promocji zdrowego stylu Īycia oraz placówką edukacyjną [Wolski 2006].
WielofunkcyjnoĞü powinna dotyczyü równieĪ doboru roĞlinnoĞci i jej pielĊgnacji. Intensyfikacja pielĊgnacji roĞlinnoĞci parków prowadzi do gruntownych
zmian w strukturze i skáadzie gatunkowym, na ogóá zmniejsza siĊ liczba wystĊpujących gatunków. W pielĊgnacji parków i opracowywaniu planów ich zarządzania powinna byü ocena struktury roĞlinnoĞci, skáadu gatunkowego oraz dynamiki zmian roĞlinnoĞci [Jackowiak i in. 2008]. Badania przeprowadzone przez
Öckinger i in. [2009] w parkach wskazują, Īe cenniejsze dla zwierząt są parki
tzw. seminaturalne, gdzie zabiegi pielĊgnacyjne, koszenie ograniczone jest do 1–
2 razy w ciągu roku, co bezpoĞrednio przekáada siĊ na zwiĊkszenie róĪnorodnoĞci biologicznej w porównaniu z parkami tradycyjnymi. Tematyka taka szeroko
opisywana jest równieĪ przez Dunnett i Hitchmough [2008], którzy proponują
odtwarzanie runa leĞnego w parkach, ale takĪe bardzo waĪne wprowadzenie
róĪnych stref pielĊgnacji muraw trawnikowych.
Prowadząc prace porządkowe i pielĊgnacyjne w obrĊbie parków, rzadko myĞli siĊ o potrzebach zwierząt, w dziaáaniach przewaĪa nadmierny funkcjonalizm
oraz stosowanie wzglĊdnej estetyki. Warto w nich podejmowaü dziaáania
z ogrodów ekologicznych. Ptaki najchĊtniej wiją gniazda w krzewach o gĊstych
i szerokich, które zapewniają ochronĊ przed drapieĪnikami (np. kotem lub kuną).
Dlatego warto pozostawiaü nieprzyciĊte krzewy tam, gdzie to moĪliwe, a ewentualne prace prowadziü wiosną przed sezonem lĊgowym lub jesienią po zakoĔczeniu lĊgów. DuĪą wartoĞü przedstawiają stare dziuplaste drzewa. MoĪna zostawiaü zebrany chrust dostarczający kryjówek licznym zwierzĊtom, takim jak
jeĪe, ryjówki, jaszczurki, zaskroĔce, Īaby, ropuchy. Podobnie opadáe liĞcie zagrabione i pozostawione na kupkach stanowią miejsca zimowania owadów, páazów, gadów, i drobnych ssaków. W miejscach ustronnych moĪna pozostawiaü
16
P. Adamiec, E. Trzaskowska
niezagrabione liĞcie, dostarczają one glebie substancji odĪywczych i stanowią
naturalną ochronĊ przed mrozem [Kreuter 2009].
WaĪny jest aspekt dotyczący dziaáaĔ mogących chroniü naturalne dĨwiĊki
i ich percepcje w parku. ZwiĊkszenie zadrzewienia i zakrzewienia na granicach
parku, zwiĊkszenie mozaikowatoĞci zieleni w parkach, zachowanie enklaw ptasich [Szumacher i in. 2008].
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
NadrzĊdnym celem w przypadku modernizacji i ksztaátowania parków Lublina jest usprawnienie ich wielofunkcyjnoĞci, przy uwzglĊdnieniu walorów Ğrodowiskowych, historycznych i kulturowych. W celu poprawienia funkcjonowania komunikacji wskazane jest utworzenie nowych tras pieszych i rowerowych,
wykorzystując ukáady juĪ istniejące. NaleĪaáoby równieĪ przeprowadziü prace
modernizacyjne nawierzchni. Konieczne jest tworzenie dodatkowych, oznakowanych wejĞü do parków oraz usprawnieĔ dla inwalidów i wózków dzieciĊcych
oraz odpowiedniej iloĞci miejsc postojowych. Przy wprowadzaniu elementów
maáej architektury ogrodowej, takich jak áawki, dodatkowe oĞwietlenie czy
urządzenia do zabaw waĪne jest ujednolicenie stylu detali ogrodowych. Parki
peániące funkcje baz rekreacyjnych powinny uwzglĊdniaü w swoim programie
urządzenia umoĪliwiające czynny wypoczynek. PoĪądane jest tworzenie boisk,
torów i placów. Tereny parków powinny zaspokajaü w optymalnym stopniu
potrzeby uĪytkowników w zakresie zabawy, wypoczynku oraz kontaktu z przyrodą bez szkód dla Ğrodowiska.
Poprzez modelowanie ukáadami zieleni powinno siĊ stworzyü páynne przejĞcia zieleni parkowej w osiedlową i miejską. Parki wymagają równieĪ przeksztaáceĔ kompozycyjnych w zakresie otwarü widokowych, panoram i bram
oraz podziaáów przestrzennych bezpoĞrednio okreĞlających funkcje miejsc.
WaĪnymi i niezbĊdnymi dziaáaniami, dotyczącymi zieleni wprowadzonej są:
uporządkowanie istniejącej roĞlinnoĞci drzewiastej i krzewiastej, uzupeánienie
i wzbogacenie kompozycji oraz zmiany w doborze gatunkowym (gatunki rodzime z siedlisk potencjalnych). Istniejące máode nasadzenia bądĨ grupy roĞlin
o maáej wartoĞci przyrodniczej naleĪy podporządkowaü programowi parku. Nowe nasadzenia nie powinny wymagaü zbyt czĊstej pielĊgnacji. Ze wzglĊdu na
ekologiczną wartoĞü synantropijnych zbiorowisk roĞlinnych wystĊpujących
w wiĊkszoĞci parków waĪnym aspektem jest zaadoptowanie istniejących zbiorowisk, w celu zachowania póánaturalnego, a zarazem bardzo efektownego charakteru poszczególnych terenów oraz utrzymywanie funkcji przyrodniczej. Dziaáania introdukcyjne roĞlinnoĞci zielnej powinny zmierzaü w kierunku odbudowy
potencjalnych zbiorowisk roĞlinnych, takich jak np. áąki ĞwieĪe.
Nasadzenia na terenach parków nowych drzew lub krzewów powinny byü
uprzedzone badaniem charakteru siedlisk roĞlinnych. Konieczne jest wprowa-
DIAGNOZA STANU I WALORÓW PARKÓW MIEJSKICH LUBLINA…
17
dzenie wielowarstwowoĞci i jak najwiĊksze róĪnicowanie roĞlinnoĞci i to zarówno na drodze dosadzania, jak i naturalnej sukcesji. Nowe nasadzenia powinny korzystnie wpáywaü na rozwój i wymianĊ gatunków flory i fauny oraz zapewniaü im optymalne warunki dla rozwoju. Nie naleĪy sadziü pojedynczych
roĞlin, poniewaĪ nie mogą wytworzyü siĊ dla nich peáne kompleksy fito- i zoofagów, w związku z czym naraĪone są one na gradacjĊ szkodników.
W procesie rewitalizacji parków naleĪy uwzglĊdniü likwidacjĊ wszelkich barier blokujących migracjĊ fauny, przepáyw wody i spáyw powietrza, w celu poprawienia funkcjonowania tych terenów jako korytarzy lub wĊzáów ekologicznych. Powinno podejmowaü siĊ prób takiego przeksztaácania parków, aby zaczĊáy tworzyü rozlegáe kompleksy, budując system przyrodniczy (ekologiczny)
miasta. A to umoĪliwi takĪe prowadzenie biodynamicznej gospodarki w parkach.
WaĪne jest utrzymanie i ksztaátowanie toĪsamoĞci parku. Warto wprowadzaü
lub kultywowaü w obrĊbie parków elementy Ğwiadczące o historycznej toĪsamoĞci miejsca oraz bĊdące poszanowaniem dla tradycji. Budowania genius locci
miejsc pozwoli zachowaü ich walory i dotrzeü do szerszej grupy uĪytkowników.
Silne eksponowanie wartoĞci kulturowych ma na celu umocnienie poczucia lokalnej wiĊzi spoáecznej. Powinno siĊ dbaü o to, by peániá on cztery podstawowe
funkcje spoáeczne: zapewniaá uĪytkownikom dobry kontakt z przyrodą, zaspokajaá potrzeby ruchu i potrzeby estetyczne oraz umoĪliwiaá kontakt z innymi uĪytkownikami. PrzestrzeĔ parku powinna byü wykorzystywana do realizowania
programu edukacji spoáecznej i wychowania. WaĪne jest, aby nowy program
przeksztaácania parku áączyü z rozwiązywaniem lokalnych problemów spoáecznych [Wolski 2006].
PIĝMIENNICTWO
BiaduĔ W., 2004. Ptaki Lublina. Wyd. AM Lublin.
Drapella-Hermansdorfer A., 2006. Wspóáczesny park miejski w Europie [w:] Wizja rozwoju Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku im. Gen. Jerzego ZiĊtka. Mat. konf. Katowice,
Urząd Marszaákowski Woj. ĝląskiego (on-line: www.silesiaregion.pl/wpkiw/spec_adh.htm)
Dunnett N., Hitchmough J., 2008. The Dynamic Landscape. Taylors&Francis, London.
Jackowiak K., Sikorski P., Szumacher I., 2008. Interdyscyplinarne badania Ğrodowiska przyrodniczego parków miejskich podstawą zrównowaĪonego gospodarowania nimi [w:] Studia krajobrazowe jako podstawa wáaĞciwego gospodarowania przestrzenią, Zakáad Geografii Regionalnej i Turystyki, Uniw. Wrocáawski, Wrocáaw, 135–144.
Kreuter M.-L., 2009. Ogród w zgodzie z naturą. ĝwiat KsiąĪki, Warszawa
Öckinger E., Dannestam Å., Smith H.G., 2009. The importance of fragmentation and habitat
quality of urban grasslands for butterfly diversity. Landscape & Urban Plann. 93,
31–37.
Rylke J., 1987. WartoĞci starych parków, Wyd. SGGW, Warszawa.
Szulczewska B., Kaftan J., (red.) 1996. Ksztaátowanie systemu przyrodniczego miasta. IGPiK,
Warszawa.
18
P. Adamiec, E. Trzaskowska
Szumacher I., 2005. Funkcje ekologiczne parków miejskich. Prace i Studia Geograficzne. T. 36.
Wyd. WGiSR, Warszawa, 107–120.
Szumacher I., Jackowiak K., Konopski M., 2008. DĨwiĊk w krajobrazie jako przedmiot badaĔ
interdyscyplinarnych. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego t. XI. Instytut Nauk o Ziemi
UMCS, , Lublin, 211–219.
Trzaskowska E., Adamiec P., 2011. Runo parków miejskich Lublina. Acta Sci. Pol. Formatio
Circumiectus 10(4), 51–59.
Wolski P., 2006. Wspóáczesny park miejski w Europie [w:] Wizja rozwoju Wojewódzkiego Parku
Kultury i Wypoczynku im. Gen. Jerzego ZiĊtka. Mat. konf. Katowice, Urząd Marszaákowski
Woj. ĝląskiego (on-line: www.silesiaregion.pl/wpkiw/spec_pw.htm)
Zachariasz A., 2009. Wspóáczesne kierunki i tendencje w projektowaniu parków publicznych.
Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #60.
THE DIAGNOSIS OF THE CONDITION AND VALUES OF URBAN PARKS IN LUBLIN
AND GUIDELINES FOR DEVELOPMENT
Abstract. The parks can be seen as a cultural value of the city, areas for implementing the different needs of residents and natural areas performing the biological, hydrological and climatic functions. The parks undergoes adverse changes, but modernization of the green areas are done up
rarely. One of the problems is skipping some of the features of parks and lack of designed solutions and revitalization process. In this work, on example of eleven parks in Lublin, was showed
condition of green and values and problems of space. In this study was also indicated how to restore all functions of the parks areas.
Key words: parks, green areas, revitalization, Lublin