Document 504571

Transkrypt

Document 504571

Robert Klimek
Gdzie położone były zamki
Wiesenburg (Wallewona) i Weistotepila?
Przegląd grodzisk nad Gubrem
w kontekście próby ustalenia
1
ich lokalizacji
W kronice Piotra Dusburga opisane są dwa zamki zakonne: Wiesenburg (Wallewona) i Weistotepila, które znajdowały się nad Gubrem, na obszarze Barcji. Wybudowanie pierwszego z wymienionych Dusburg przypisuje na 1241 r., ale wiele wskazuje,
że jest to data błędna2. Według kronikarza w tymże roku Krzyżacy wznieśli w Natangii
zamek Krzyżbork Crucebergk, na ziemi Bartów trzy zamki: Bartoszyce Bartenstein,
Wiesenburg Wisenburgk i Reszel Resel oraz na obszarze Warmii Braniewo Brunsbergk
i Lidzbark Helisbergk3. Ze wzmiankowanych zamków jedynie wybudowanie obiektu
w Braniewie realnie można przyporządkować pod rokiem 1241, natomiast pozostałe
z pewnością powstały znacznie później. Bartowie przystąpili po raz pierwszy do walki
z Krzyżakami w 1240 r., uczestnicząc wraz z Warmami i Natangami w oblężeniu Bałgi.
Brali także udział w I powstaniu Prusów, które wybuchło w 1242 r. i trwało do 1249 r..
Śledząc kronikę Piotra Dusburga, można odnieść wrażenie, że ówczesne walki toczyły
się z dala od terytorium Bartów, natomiast ich udział ograniczał się do wspomagania
Pogezanów, Pomezanów i Warmów. Prawdopodobnie podbój Barcji nastąpił w latach
1251–1252, gdy kolejnych najazdów dokonali: margrabia branderburski Otto III,
biskup Merseburga Henryk I i hrabia von Schwarzburg4. Ich następstwem było opanowanie całego terytorium i wybudowanie na jego obszarze zamków: Bartoszyce,
Reszel i Wiesenburg. Najprawdopodobniej założenie powyższych warowni na teryto-
1
Artykuł jest rozbudowaną wersją popularno‍‑naukowej publikacji mojego autorstwa: Grodziska nad
Gubrem. W poszukiwaniu Wallewony, Kętrzyn 2011.
2
Za błąd kronikarza uznał to J. Powierski, Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski,
t. II, 1, Malbork 2001, s. 96.
3
Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, Kraków 2007, s. 67.
4
Ibidem, s. 100.
Pruthenia, 2012, t. VII, s. 159–190
160
Robert Klimek
rium barckim nastąpiło po 1252 r. Pierwsza wiarygodna wzmianka źródłowa o zamku
w Reszlu castrum Resl, położonym na tej ziemi, pochodzi z 1254 r.5
W 1260 r., w efekcie klęski Zakonu nad rzeką Durbą, w Kurlandii, doszło do wybuchu ogólnopruskiego powstania, które trwało do 1273 r. Na terenie Barcji rozpoczęło się długotrwałe oblężenie przez Prusów zamków Bartenstein (Bartoszyce) i Wallewony. Po zaciętej walce wojska zakonne opuściły warownie Gierdawy i Weistotepila.
W tym czasie obrońcy z Reszla spalili warownię i wycofali się bocznymi drogami przez
pustkowia. Twierdza w Bartoszycach została opuszczona przez Krzyżaków w 1264 r.,
po czterech latach oblężenia. Tymczasem skupmy się na dwóch zamkach opisanych
w kronice Piotra Dusburga, które położone były nad Gubrem: Weistotepila i Wiesenburg. Według opisu kronikarza, w 1260 r. Krzyżacy z zamku Weistotepila podążali
za Prusami, którzy splądrowali dwie okoliczne wioski. Ścigani zaś zastawili pułapkę,
którą wcześniej przygotowali i zabili sześciu braci zakonnych oraz wielu chrześcijan.
Wkrótce potem zebrali duże siły i oblegali Weistotepilę przez cały dzień, aż do nastania zmierzchu. Prusowie jednak nie zdołali zburzyć warowni i wkrótce wycofali
się. Krzyżacy, dostrzegając zły stan zamku i zdając sobie sprawę, że nie będą w stanie
powstrzymywać ataków, spalili go i potajemnie opuścili6. Inną nieco wersję wydarzeń
przedstawia wczesnonowożytny kronikarz Szymon Grunau. Według jego opisu Weistotepila, zwana Wostopolo, została zdobyta przez wodza Natangów Herkusa Monte.
Na samym początku Herkus Monte wprowadził Krzyżaków w zasadzkę, a następnie
po ich ucieczce spalił zamek wraz z 200 ludźmi7.
Jeszcze bardziej zacięte walki toczyły się o zamek Wiesenburg. W początkowej
fazie powstania, przybyli pod warownię Jaćwingowie, którzy następnie wycofując się,
złupili okoliczny okręg. Po tym wydarzeniu pewien człowiek ze służby krzyżackiej
poradził, aby podążyć za nimi w pościg. Rycerze zakonni zgodzili się z nim i wyruszyli, docierając do rzeki Węgorapa – Wangiapia. Gdy zbliżyli się do Jaćwingów, zostali przez nich zaatakowani. Krzyżacy wówczas przedostali się na pewne wzgórze,
z którego przez długi czas się bronili. W końcu Jaćwingowie uzyskali przewagę i zabili
dwudziestu braci zakonnych wraz z pozostałymi zbrojnymi. Tenże zamek, Prusowie
oblegali prawie trzy lata. Wybudowali nawet trzy machiny oblężnicze – erexerant
tres machinas, którymi codziennie go szturmowali. Krzyżacy jedną z machin zdobyli
i wciągnęli do warowni. Następnie za jej pomocą przez długi czas odpierali ataki wroga. W 1263 r., gdy już zabrakło żywności, bracia zakonni ze swoimi zbrojnymi opuścili zamek i potajemnie wycofali się, kierując się prosto do Księstwa Mazowieckiego.
Kiedy to zauważono, Diwan razem z Bartami wyruszył za nimi w pogoń, ale nie mógł
ich dogonić, ponieważ zmęczone już konie odmawiały posłuszeństwa. Wówczas sam
dobrał sobie trzynastu zbrojnych i na szybszych rumakach udał się w dalszy pościg.
5
Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, hg. v. C.P. Woelky u. J.M. Saage, Bd. 1, Mainz‍‑Leipzig 1860, s. 63
6
Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, s. 128.
7
S. Grunau, Preussische Chronik, Bd. 1, Leipzig 1876, s. 233.
Gdzie położone były zamki Wiesenburg (Wallewona) i Weistotepila? Przegląd grodzisk...
161
W końcu natknął się na Krzyżaków wycieńczonych głodem i niezdolnych do walki.
Diwan zdecydowanie ich zaatakował i w pierwszym starciu zabił trzech rycerzy. Pozostali broniąc się, stawili opór i ciężko go ranili. Wówczas Bartowie wycofali się z walki,
zaś Krzyżacy ze swoimi ludźmi podążyli dalej w kierunku Mazowsza8. Na temat walk
o Wiesenburg nieco inne fakty zostały przedstawione przez Szymona Grunaua. Według jego opisu, ów zamek był potężną twierdzą, położoną nad Jeziorem Guber – see
Gobir. Krzyżacy nim zarządzający byli w bardzo dobrych kontaktach z okoliczną miejscową ludnością. W tej sytuacji Herkus Monte i Diwan zaniechali szturmu na zamek
i postanowili uciec się do podstępu. Wysłali Prusa o imieniu Meruno, który udał się
do Wallewony, przedstawiając się, jako przyjaciel Zakonu. Następnie na pobliski dwór
uderzył Diwan wraz z setką wojów. Merun zawołał braci zakonnych na pomoc, a gdy
ci opuścili wały twierdzy, powstańcy uderzyli na opuszczoną warownię, którą spalili,
zabijając wszystkich9.
Opisy kronikarskie niewiele wnoszą danych, potrzebnych do dokonania identyfikacji miejsc, gdzie mogły znajdować się Wiesenburg i Weistotepila. W zasadzie
posiadamy informację, że obie warownie położone były nad Gubrem. W tym miejscu
rodzi się kolejny problem, ponieważ nad tą rzeką jest wiele grodzisk. W przeszłości
rozważania historyków także nie doprowadziły do wyjaśnienia tej kwestii. Szczególnie
intensywnie nad lokalizacją Wiesenburga dyskutowano w XIX w. Niemieccy historycy wskazali cztery hipotetyczne miejsca: Gałwuny, Garbno, Równinę Dolną i Sępopol. Na dzień dzisiejszy problem identyfikacji tego zamku dalej pozostaje sprawą
otwartą. W tej sytuacji, aby podjąć się próby jego przypuszczalnej lokalizacji postaram
się zgłębić problematykę wszystkich grodzisk średniowiecznych, położonych nad Gubrem oraz zrekonstruować sieć komunikacyjną na omawianym obszarze, gdyż wydaje
się, że Krzyżacy wybudowali zamek w miejscu ważnym z punktu widzenia strategicznego, na przykład na skrzyżowaniu szlaków drogowych.
Grodziska nad Gubrem
Nakomiady (niem. Eichmedien), gm. Kętrzyn
W niniejszej publikacji kolejność omawianych stanowisk archeologicznych nad Gubrem została ustalona zgodnie z biegiem nurtu rzeki. Pierwszym obiektem położonym nad górnym biegiem rzeki jest „Zamkowa Góra” w Nakomiadach. Obiekt po raz
pierwszy został zarejestrowany na mapie kartografa Józefa Narońskiego, opracowanej w połowie XVII w.10 Grodzisko znajduje się na północny‍‑wschód od wsi, leżąc
wśród podmokłych łąk, w pradolinie rzecznej. Wymiary majdanu wynoszą 96 × 44 m.
W 1962 r. stanowisko było sondażowo badane archeologicznie. Na podstawie pozy8
Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, s. 128–129.
S. Grunau, Preussische Chronik, s. 233–234.
10
J. Naroński, Districtus Angerburgensis, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin
‍‑Dahlem.
9
162
Robert Klimek
skanego materiału ceramicznego ustalono, że gród funkcjonował we wczesnej epoce
żelaza11. W przeszłości obiekt był niszczony przez uprawę roli na majdanie12. Dziś
trudno jednoznacznie stwierdzić, czy grodzisko posiadało koronę zwieńczoną wałami.
Wydaje się jednak wielce prawdopodobne, że było ono użytkowane także w okresie
średniowiecznym. Podczas prowadzonych badań powierzchniowych odkryto w jego
pobliżu osadę, którą na podstawie znalezionej ceramiki można określić na wczesne średniowiecze13. Przypuszczalnie gród pełnił u Prusów rolę refugialną. Również zachowana w tradycji miejscowej nazwa „Schlossberg” (Zamkowa Góra)14 skłania do przypuszczenia, że jego chronologia jest znacznie późniejsza niż czasy wczesnej epoki żelaza, co
nie wyklucza, że osadnictwo w jej pobliżu mogło być przez ponad tysiąclecie kontynuowane. W odległości ok. 3 km na zachód od Nakomiad znajdują się kolejne stanowiska w Poganowie15 i Zalesiu Kętrzyńskim16, które datowane są na okres wczesnego
średniowiecza oraz w Wólce, które zdaniem G. Bujacka było umocnieniem z czasów
zakonnych17.
Kwiedzina (niem. Queden), gm. Kętrzyn
Stanowisko znajduje się we wschodniej części wsi, w odległości ok. 800 m od Gubra.
Założenie obronne pierwszy raz zostało zarejestrowane na mapie J. Narońskiego18. Jest
to grodzisko cyplowe, składające się z dwóch części. Pierwsza z nich, zachodnia, jest
11
J. Dąbrowski, Badania zespołu osadniczego Nakomiady – Godzikowo, pow. Kętrzyn, Komunikaty Mazursko‍‑Warmińskie, nr 4 (78), 1962, s. 818; M. Hoffmann, Źródła do kultury i osadnictwa
południowo‍‑wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn 1999, s. 103.
12
C. Beckherrn, Die Wiesenburg (Wallewona), Altpreussische Monatsschrift, Bd. 30, 1893, s. 637.
Beckherrn jest zdania, że grodzisko w Nakomiadach, które położone jest wśród łąk, pasuje do nazwy Wiesenburg. Autor wyklucza jednak, że mógł tam być poszukiwany zamek, gdyż jego zdaniem
Nakomiady leżały na obszarze Galindii. W mojej ocenie grodzisko w Nakomiadach znajdowało się
w Barcji, której południowo wschodnią krawędź osadniczą wyznaczają grodziska: w Poganowie, Zalesiu Kętrzyńskim, Pożarkach i Kwiedzinie.
13
Teczka Nakomiady, pow. Kętrzyn Dział Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Za możliwość wykorzystania materiałów w pracy dziękuję Panu dr. Mirosławowi Hoffmannowi; E. Hollack,
Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen, Glogau‍‑Berlin 1908, s. 31;
H. Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 32, z. 2, 1939, s. 305.
14
Karte des Deutschen Reiches 1:100 000, Grossblatt 30a Rastenburg – Lötzen – Arys, Berlin 1939.
15
Zespół osadniczo‍‑obronny w Poganowie, gdzie zlokalizowano stellę kamienną, a w jej pobliżu kilkaset kości zwierząt, poświęconych w rytualnych obrzędach, gdzie największy odsetek stanowiły kości
pochodzenia końskiego, patrz: M. Wyczółkowski, D. Makowiecki, Horse sacfifices in Prussia in the
Early Middle Ages. Ritual area in Poganowo site IV, Olsztyn Province (Poland), Archaeologia Baltica,
t. 11, 2009, s. 295–304.
16
Grodzisko ogólnie datowane na wczesne średniowiecze. Podczas badań sondażowych odkryto relikty
wału kamiennego i jeden fragment ceramiki, teczka Zalesie Kętrzyńskie, pow. Kętrzyn ze zbiorów
Muzeum Warmii i Mazur. Hinzenhof, Kr. Rastenburg: E. Hollack, Erläuterungen zur..., s. 59; H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 33, z. 1–2, 1939, s. 265.
17
Stanowisko obronne z okresu krzyżackiego, zwane „Schanze Jerusalem”, położone na terenie ogrodu
majątku Wólka, H. Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 34, 1940, s. 143.
18
J. Naroński, Districtus Angerburgensis.
163
silnie zniszczona, gdyż na jej obszarze znajdują się zabudowania gospodarcze. Posiada
kształt nieregularny o zbliżonych wymiarach 70 × 40 m. Część wschodnia jest odcięta
od zachodniej głęboką na ok. 5 m fosą. W tej części obiekt położony jest na planie
zbliżonym do owalu o średnicy ok. 25 m. Jego zbocza stromo opadają (pod kątem 60°)
w stronę strumienia Kwiedzianka, który opływa grodzisko z trzech stron. Podczas badań sondażowych nie znaleziono materiału ceramicznego, co w pewien sposób utrudnia jego datowanie. Na północ od stanowiska zlokalizowana została osada średniowieczna19. Na Kwiedziance, poniżej założenia obronnego, znajdują się relikty młyna
wodnego, który istniał w średniowieczu. Pierwsza wzmianka o nim oraz o karczmie
w Kwiedzinie, pojawia w 1373 r.20 Młyn spiętrzał wodę przy grodzisku, tworząc tym
samym przeszkodę do pokonania, od strony południowej i wschodniej. Według mojej oceny założenie obronne było przypuszczalnie użytkowane od okresu wczesnośredniowiecznego do XV w. Na wschód od Kwiedziny, w miejscowości Pożarki, znajdują
się dwa grodziska, które są ogólnie datowane na wczesne średniowiecze. Pierwsze z wymienionych obiektów położone jest na północny‍‑zachód od wsi, drugie w odległości
ok. 2 km na wschód21.
Biedaszki (niem. Gross Neuhoff ), gm. Kętrzyn
Stanowisko leży w odległości ok. 1 km, na północny‍‑zachód, od miejscowości. Grodzisko usytuowane jest w widłach rzek Guber i Dajna. Znajduje się na półwyspowatym
skraju pradoliny, która od wschodu przylega do rzeki Dajna, zaś od zachodu i północy
do Gubra. Spadek stoków w kierunku rzek jest duży, natomiast jest niewielki od strony południowej. Podczas badań sondażowych uchwycono wyraźną warstwę kulturową
oraz zlokalizowano na powierzchni ceramikę wczesnośredniowieczną. Grodzisko pozbawione jest wałów obronnych i fos22.
Porębek (niem. Prömbock), gm. Kętrzyn
Grodzisko położone jest w zakolu Gubra, w odległości ok. 800 m na północ od zabudowań przysiółka Porębek23. Obiekt po raz pierwszy był inwentaryzowany, w latach
19
Teczka Kwiedzina, pow. Kętrzyn ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur oraz E. Hollack, Erläuterun‑
gen zur…, s. 125; H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 34, 1940, s. 105.
20
C. Beckherrn, Beiträge zur Topografie udn Statistik des ehemaligen Amtes Rastenburg, Altpreussische
Monatsschrift, Bd. 18, 1881, s. 525.
21
Teczka Pożarki, pow. Kętrzyn, obydwa stanowiska nie były znane w literaturze niemieckiej (H. Crome
pomylił pierwsze z grodziskiem w Kwiedzinie). W okolicy zlokalizowano podczas badań powierzchniowych dwie osady z okresu średniowiecza oraz z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza.
Grodziska były badane sondażowo. Nie znaleziono materiału ceramicznego. Na obiekcie położonym
na wschód od wsi odkryto wał kamienny. W 2006 r. bezpośrednio na południe od grodziska leżącego
na północny‍‑zachód od Pożarek znalazłem duży fragment ceramiki o siwej barwie, toczonej na kole
garncarskim, typowej dla XIV–XV w.
22
Teczka Biedaszki ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie; E. Hollack, Erläuterungen zur…,
s. 49; H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 32, t. 2, s. 319.
23
H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 34, 1940, s. 104; teczka Porębek,
pow. Kętrzyn ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
164
Robert Klimek
1826–1828, przez porucznika armii pruskiej J. Guise24. Jego zbocza stromo opadają w stronę rzeki. Od południa posiada przekopaną sztuczną fosę, której relikty zachowały się w dobrym stanie. Założenie obronne możemy podzielić na dwa obiekty,
przedzielone głębokim wewnętrznym rowem, w którym znajduje się woda. Niemieccy
archeolodzy określili je jako „Zamek górny”, zajmujący część południową i ”Zamek
dolny” położony na północ od niego, bezpośrednio przy rzece. Na obszarze grodziska znaleziono wiele materiału ceramicznego, w większości pochodzącego z okresu
wczesnego średniowiecza oraz duże ilości popiołu i małych węgli25. Zdaniem części
niemieckich archeologów, gród użytkowany był także w czasach chrześcijańskich26.
Wśród zabytków odkryto między innymi topór, grot od strzały z kuszy, nóż, lecz najbardziej cennym wydaje się być misa romańska. Tego typu przedmioty były wyrabiane
w Nadrenii i Westfalii. Zdobiła je bogata ornamentyka. Najprawdopodobniej misy
służyły do obrzędów liturgicznych, np. mycia rąk. Ogólnie datuje się ich wytworzenie
na XI–XII w., chociaż wiele wskazuje, że mogły być one wyrabiane jeszcze w trzecim
ćwierćwieczu XIII w. Misa odkryta w Porębku nie przetrwała w zbiorach muzealnych
do naszych czasów i los jej jest niewiadomy. Znany jest jej opis pochodzący z 1876 r.
Na czaszy miała wygrawerowane w języku łacińskim sześć grzechów głównych: invi‑
dia (zazdrość), ira (gniew), luxuria (obżarstwo), idolatoria (bałwochwalstwo), dolus
(oszustwo), odium (nienawiść). Oprócz tego występowały jeszcze słowa: peccatum
(grzech) i vera (prawda)27.
Gałwuny (niem. Gross Galbuhnen), gm. Kętrzyn
Kilkaset metrów na zachód od stanowiska w Porębku, na przeciwległym brzegu rzeki
znajduje się kolejne założenie obronne. Prawdopodobnie oba obiekty współistniały
ze sobą, zabezpieczając szlak biegnący wzdłuż Gubra. Jest to grodzisko półwyspowe,
wchodzące od północy w dolinę rzeki. Po raz pierwszy pojawiło się na mapie Caspara
Hennenbergera, opracowanej w 1576 r.28 Inwentaryzowane było także przez J. Guise29. W południowej części istnieje kolisty majdan, którego średnica wynosi ok. 25 m.
24
Guise Zettel, Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–
IXh 00116a, za umożliwienie wykorzystania archiwaliów serdecznie dziękuję Panom Horstowi Wieder i Stanisławowi Baran.
25
Poza amatorskimi badaniami w XIX w. stanowisko nie było badane archeologicznie. Podczas wizytacji grodziska widziałem na powierzchni ceramikę ogólnie datowaną na wczesne średniowiecze, na
wale zaporowym oraz na jego północnych (wewnętrznych) stokach.
26
E. Hollack, Erläuterungen zur…, s. 124.
27
Alterthumsgesellschaft Prussia in Königsberg 1879/1880 (Der Schlossberg Prömbock), Altpreussische
Monatsschrift, Bd. 18, 1881, s. 368–371; Bujack G., Alterthumsgesellschaft Prussia, Altpreussische
Monatsschrift, Bd. 13, 1876, s. 176–181. Na temat mis romańskich więcej [w:] A. Janowski, Wcze‑
snośredniowieczna misa brązowa z ornamentem roślinnym z Ostrowitego w województwie pomorskim,
Archaeologia Historica Polona, t. 12, 2002, s. 107–119.
28
C. Hennenberger, Grosse Landtafel von Preussen, Königsberg 1576.
29
Guise Zettel, Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh
00116a.
165
W przeszłości odcięty był fosą, po której pozostało nieznaczne obniżenie terenu30.
Obecnie przy grodzisku znajduje się stacja ujęcia wody. Na obszarze administracyjnym
Gałwun istnieje także drugi średniowieczny obiekt, oddalony od pierwszego ok. 500 m
na zachód. Jest to grodzisko stożkowe, odcięte od strony północnej i wschodniej głęboka fosą. Jego wysokość sięga ok. 5 m, zaś majdan posiada wymiary 25 × 30 m31. Stanowiska w Gałwunach i Porębku położone są blisko siebie, co skłania do przypuszczenia,
że mogły tworzyć w przeszłości pewne centrum militarne.
Garbno (niem. Lamgarben), gm. Korsze
Kolejną miejscowością położoną nad Gubrem, w której także odnotowano dwa grodziska, jest Garbno32. Co prawda, nie są one położone bezpośrednio nad Gubrem,
jednak ich związek w przeszłości z tą rzeką wydaje się być niepodważalny. Pierwsze
z nich, zwane „Starym Szańcem”, znajduje się we wschodniej części wsi, nad rzeczką
Rawą. Jego północne zbocza stromo opadają w stronę strumienia. W tej części wysokość grodziska sięga ok. 15 m. We wschodniej partii grodziska wyodrębnić można
obiekt odcięty od pozostałej części założenia fosą, którego wysokość ponad poziom
wynosi ok. 3 m. Posiada koliste plateau o średnicy ok. 20 m. Zachodnia część grodziska została silnie zniszczona, gdyż w XIX wieku założono na jego obszarze cmentarz
protestancki. W odległości ok. 800 m na wschód, nad północnym brzegiem strumienia Rawa, znajduje się kolejne grodzisko zwane „Lisią Górą”. Posiada ono równoboczne kształty, o wymiarach 35 × 30 m. Od północy i zachodu odcięte jest głęboka fosą.
Wysokość gródka sięga ok. 5 m33. W latach 1826–28 obiekty w Garbnie inwentaryzował J. Guise. Szczególnie cenny wydaje się być naszkicowany przez niego plan wsi,
gdzie zaznaczył interesujące nas założenia obronne. Wyraźnie widać staw młyński,
który od północy zabezpieczał dostęp do „Starego Szańca”. Samo grodzisko położone było na planie prostokątnym, zaś po jego bokach znajdowały się dwa niewielkie
wyniesienia. W ówczesnym czasie cmentarz znajdował się obok kościoła, więc całość
założenia obronnego prawdopodobnie nie była wówczas zniszczona34. W 1868 r. grodziska w Garbnie weryfikował kapitan Wulff, którego zdaniem znajdował się tam zamek Wiesenburg. Szczególną jego uwagę zwróciły jednak relikty fundamentów, które
znajdowały się ok. 60 m na południowy wschód od „Starego Szańca”. Znajdowały się
one na planie kwadratu o bokach ok. 32,5 m, z wychylonymi na zewnątrz czworobocz30
Teczka Gałwuny ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur; E. Hollack, Erläuterungen zur…, s. 47; H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 32, t. 2, s. 317.
31
Decyzja o wpisie obiektu do rejestru zabytków: teczka Gałwuny nr 218 i 219 ze zbiorów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, za umożliwienie wykorzystania danych z archiwum
dziękuję Pani Konserwator Barbarze Zalewskiej.
32
E. Hollack, Erläuterungen zur…, s. 86; H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia,
Bd. 33, H. 1–2, s. 282; teczka Garbno, pow. Kętrzyn ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur; teczka
Garbno nr 111 i 213 ze zbiorów WKZ w Olsztynie.
33
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatury akt: 1945/1 (Lamgarben, Kr. Rastenburg).
34
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00116a.
166
Robert Klimek
nymi wieżyczkami. Od strony zachodniej był wjazd do założenia obronnego. Cegły,
z jakich ono powstało, były typowe dla budowli warownych Zakonu krzyżackiego.
Grubość murów przeciętnie wynosiła 2,25 m. Zdaniem Wulffa w tym miejscu istniał
zameczek krzyżacki, tzw. „Wildhaus” z okresu intensywnych walk z Litwą, jakie miały
miejsce w XIV wieku35. Nie jest wykluczone, że mieściła się tam siedziba urzędnika
krzyżackiego, gdyż w 1437 r. Garbno jest wymienione jako siedziba kamery – Came‑
ramt Lamgarben36. Inwentaryzując stanowiska w Garbnie, Wulff uznał, że grodziska
pochodziły jeszcze z czasów pogańskich, natomiast materiał ceramiczny, znaleziony na
„Starym Szańcu”, został określony na XIII–XIV w. Według archiwalnej dokumentacji
na wschód od Garbna, w pobliżu Starego Mikielnika, miało się znajdować kolejne grodzisko37. Nie udało się jednak istnienia tego stanowiska zweryfikować w terenie. Pod
uwagę należy także wziąć pochodzenie nazwy miejscowości Lamgarben, co można tłumaczyć z języka pruskiego, jako „Wzgórze czarownicy”38.
Równina Dolna (niem. Unter‍‑Plehnen), gm. Korsze
Kolejnym założeniem obronnym nad Gubrem jest grodzisko w Równinie Dolnej. Po
raz pierwszy wzmiankowane w 1338 r., jako zameczek – hauss – położony na wyspie,
przy drodze wiejskiej39. Wzmiankował go także C. Hennenberger, którego zdaniem
w tym właśnie miejscu miał znajdować się gród Wiesenburg40. Następnie grodzisko
było kilkakrotnie inwentaryzowane w XIX w. W latach 1826–28 wizytował je J. Guise, który dokonał szkicu założenia obronnego. Także i w jego opinii miał tam się znajdować Wiesenburg. Porucznik zauważył, że na północ od grodu znajdowało się przedzamcze, a całość była oblana wodą, którą spiętrzał pobliski młyn41. Obszerny artykuł
poświęcony Równinie Dolnej opracował C. Beckherrn, który także skłaniał się do tezy
o identyfikacji tego miejsca z Wallewoną42. W 1959 r. na grodzisku przeprowadzono
badania archeologiczne, dzięki którym na światło dzienne wyszło wiele ciekawostek
związanych z funkcjonowaniem tego zameczku. Obiekt położony jest na planie kwadratu o bokach długich na ok. 45 m. i posiada kształt ściętej piramidy. Podczas badań
odkryto w centralnej części grodziska tzw. „studnię” zbudowaną z belek dębowych,
35
K. Wulff, Lamgarben und Cremitten, Altpreussische Monatsschrift, Bd. 6, 1869, s. 369–371; A. Boetticher, Die Befestigungsanlage des Deutschen Ordens zu Lamgarben, Kr. Rastenburg, Sitzungsberichte der Alterthumsgesellschaft Prussia, H. 18, 1892/1893, s. 20–22.
36
Das Grosses Zinsbuch, hg. von P.G. Thielen, Marburg 1958, s. 71.
37
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatury akt: 1945/1 (Lamgarben, Kr. Rastenburg).
38
G. Gerullis , Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin‍‑Leipzig 1922, s. 81.
39
J. Powierski, Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski, t. II, 1, s. 155.
40
C. Hennenberger, Erclerung der preussischen grössern Landtaffel oder Mappen, Königsberg 1595,
s. 470.
41
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatury akt: PM–IXh 00120a.
42
C. Beckherrn, Die Wiesenburg (Wallewona), Altpreussische Monatsschrift, Bd. 30, 1893, s. 636–651.
Grodzisko w literaturze przedmiotu wzmiankowali także: E. Hollack, Erläuterungen zur…, s. 169 i
H. Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 34, s. 134–135.
167
której głębokość sięgała ok. 10 m poniżej poziomu grodziska. Prawdopodobnie był to
magazyn na żywność. W części północno‍‑wschodniej warowni odkryto relikty wieży
obronnej, zbudowanej z bali dębowych, której średnica wynosiła ok. 7–9 m. Drewno z wieży było pokryte dużą ilością gliny, z dodatkiem słomy, co miało zabezpieczać przed podłożeniem ognia. Znaleziono także monety krzyżackie, tzw. brakteaty.
W świetle badań archeologicznych istniały dwie fazy funkcjonowania grodu – pierwsza, datowana na połowę XIII w. i druga, która ciągnęła się przypuszczalnie od końca
XIII w. do XV w. Bezpośrednio na północ od grodziska znajdowało się przedzamcze43. Nie sposób pominąć w Równinie Dolnej cmentarzyska pochodzącego z okresu
XIII/XIV w., które zostało przebadane pod koniec lat pięćdziesiątych XX w.44. Część
znalezisk pozwala przypuszczać, że istniały kontakty handlowe miejscowych z innymi
obszarami, jak Ruś, czy Litwa. Może to w pewien sposób sugerować o szlaku lądowym,
który przebiegał wzdłuż Gubra i łączył we wczesnym średniowieczu Ruś z Sambią.
Sątoczno (niem. Leunenburg), gm. Korsze
W 1326 r., na wzgórzu, przy którym wody Sajny wpływają do Gubra, założono zamek
– Lunenbergk45. Niedługo potem, bo prawdopodobnie w 1343 r., stał on się siedzibą
komturii. W 1347 r. miał miejsce najazd na tę okolicę Litwinów pod wodzą Kiejstuta,
podczas którego zniszczono cały okręg, zaś warownię oblegano46. Po tych wydarzeniach Wielki Mistrz Henryk Dusemer zlikwidował komturstwo w Sątocznie. Obecnie
pozostały ledwie dostrzegalne relikty po dawnym zamku w postaci pozostałości piwnic
i bramy wjazdowej. W świetle przeprowadzonych badań archeologicznych na obszarze zamku odnotowano, że pierwotnie obok niego znajdował się gródek drewniano
‍‑ziemny, którego chronologia jest starsza niż murowane założenie obronne47. Świadczy to, że ten obszar był już ufortyfikowany w czasach pogańskich. Najciekawszym
przedmiotem znalezionym podczas badań był enkolpion, pochodzący przypuszczalnie z XIII w.
Prętławki (niem. Prantlack), gm. Korsze
Grodzisko położone jest w lesie, nad Gubrem, na południowy wschód od Prętławek.
Inwentaryzowane było w latach 1826–28 przez J. Guise, który wykonał szkice założenia
43
R. Odoj, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w Równinie Dolnej pow. Kętrzyn
w 1956 i 1957 r., Rocznik Olsztyński 1958, t. 1, s. 117–156; idem, Sprawozdanie z prac wykopalisko‑
wych, Komunikaty Mazursko‍‑Warmińskie, 1960, nr 2 (68), s. 287–291 oraz A. Gupieniec, Monety
znalezione na cmentarzysku średniowiecznym w miejscowości Równina Dolna, pow. Kętrzyn, Rocznik
Olsztyński, t. 1, 1958, s. 157–170.
44
Teczka Równina Dolna, pow. Kętrzyn ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie; R. Odoj,
Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w miejscowości Równina Dolna, pow. Kętrzyn, Wiadomości
Archeologiczne, 1956, t. 23, z. 2, s. 177–196.
45
Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, s. 268.
46
Die Chronik Wigands von Marburg, Scriptores rerum Prussicarum, hg. v. T. Hirsch, M. Töppen u.
E. Strehlke, Bd. 2. Leipzig1863, s. 508.
47
J. Sikorski, Sątoczno. Geneza i funkcje zamku oraz charakter osady, Warmińsko‍‑Mazurski Biuletyn
Konserwatorski, R. 1, 1999, s. 63.
168
Robert Klimek
obronnego48. Na jego rysunku widać, jak Guber otaczał grodzisko z trzech stron, pozostawiając dostęp od lądu jedynie od strony północnej. Obecnie sytuacja wygląda zupełnie inaczej. Rzeka zmieniła swój bieg i opływa obiekt od północy. Teren, gdzie dawniej
płynął Guber jest podmokły i trudno dostępny. Na rycinie widać także, jak od wchodu przez rzekę przebiegał mostek. W tym też miejscu, podczas obserwacji terenowej
zauważyłem, że do grodu prowadziła brama wjazdowa. Kolejne wejście usytuowane
było w północno‍‑zachodniej części. Długość założenia obronnego wynosi ok. 170 m,
zaś jego szerokość waha się w granicach ok. 75–80 m49. Od strony północnej grodzisko posiada potężny wał, który sięga do wysokości ok. 20 m. Cały obszar założenia
obronnego porasta las. Według niemieckich historyków grodzisko w Prętławkach było
grodem zwanym Weistotepila, jaki pojawił się na kartach kroniki Piotra Dusburga50.
Do tej pory nie przeprowadzono na tym obiekcie badań archeologicznych. Wstępna
weryfikacja grodziska wskazuje, że było ono użytkowane w okresie wczesnośredniowiecznym, jak i w późniejszym. Świadczyć o tym może materiał ceramiczny, jaki udało
mi się znaleźć na majdanie, podczas weryfikacji obiektu, w kwietniu 2010 r.51 Położenie nad Gubrem, monumentalność obiektu, a także występowanie ceramiki pozwalają
przypuszczać co do lokalizacji w tym miejscu Weistotepili. W tym temacie nie ma rozbieżności wśród historyków niemieckich i sam także tej tezy nie podważam, chociaż
sprawa nie jest do końca rozstrzygnięta. Z pewnością pomocne byłyby tu kompleksowe badania archeologiczne.
W poszukiwaniu Wiesenburga
Zmierzając do końca rozważań należy odpowiedzieć na pytanie, który z wymienionych
obiektów może być Wiesenburgiem. Jedną ze wskazówek jest położenie nad Gubrem
i w zasadzie tyle danych posiadamy z zapisków kroniki Piotra Dusburga. Pozostałe
informacje mogą w pewien sposób nas naprowadzić bądź wykluczyć niektóre z obiektów. Późniejszy opis kronikarski autorstwa Szymona Grunaua opowiada, że zamek
miał znajdować się nad Jeziorem Guber. Problem tkwi w tym, że nad wzmiankowanym
jeziorem nie ma żadnych reliktów średniowiecznych umocnień. W tej sytuacji jedynym prawdopodobnym miejscem byłoby pobliskie grodzisko w Nakomiadach. Biorąc
pod uwagę brak wałów na jego koronie oraz niewystępowanie na majdanie materiału
ceramicznego z interesującego nas okresu, wypada odsunąć ten obiekt od podejrzeń co
do lokalizacji w tym miejscu Wallewony. Jedną z przesłanek do poszukiwań jest niemiecka nazwa warowni – Wiesenburg co możemy przetłumaczyć jako „zamek wśród
łąk”. Analizując lokalizację grodzisk w terenie, jedynie dwa położone są wśród rozle48
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00239a.
Teczka Prętławki, pow. Bartoszyce ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
50
J. Voigt, Geschichte Preussisches, Bd. 1, Königsberg 1827, s. 494; H.Crome, Verzeichnis der Wehranla‑
gen Ostpreussens, Prussia, Bd. 34, s. 103.
51
Ceramikę wraz z notatką przekazałem do zbiorów Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur
w Olsztynie.
49
169
wiskowych łąk rzeki: Nakomiady i Równina Dolna. Pierwsze odrzuciłem na wstępie
rozważań, natomiast w przypadku Równiny Dolnej można mieć pewne przypuszczenia. Rzeczywiście ta warownia była w średniowieczu prawdopodobnie otoczona łąkami. Badania archeologicznie potwierdzają fakt jej użytkowania w II połowie XIII w.
Zdanie takie podzielała także część niemieckich historyków. Już w XVI w. lokalizował
ją tam C. Hennenberger, następnie w XIX w. J. Guise i C. Beckherrn. Są to poważne
argumenty za umiejscowieniem tutaj Wallewony. Jednak, gdy weźmiemy pod uwagę,
że zamek miał być oblegany przez 3 lata, to wydaje się mało prawdopodobne, aby tak
niewielki obiekt podołał takiemu wyzwaniu. Poza tym podczas oblężenia użyto trzech
machin oblężniczych. Biorąc pod uwagę, że założenie obronne leżało na wyspie, zaś
cały okoliczny teren był podmokły, użycie machin uważam za wątpliwe. Wybitny dziewiętnastowieczny historyk niemiecki Johanes Voigt uznał, że Wallewonę należy utożsamiać z grodziskiem w Sępopolu52. O ile obiekt z Sępopola można wpasować w ramy
chronologiczne interesującego nas okresu i jest dosyć okazały, to jednak należy wykluczyć tę tezę, gdyż położony jest na zachodnim brzegu Łyny, a nie nad Gubrem. Drugi
z wybitnych niemieckich historyków Max Toeppen napisał, że Wallewona znajdowała się w Gałwunach53. Swoje racje dokumentował pruskim pochodzeniem nazwy wsi
Galwonen, co miało znaczyć „głowa”, tudzież „stolica”. Analizując przykład Gałwun,
nie można całkowicie ich wykluczyć, jako ewentualnej Wallewony. Uważam, że w tej
sytuacji należałoby wziąć pod uwagę wszystkie grodziska, występujące nad Gubrem,
w najbliższej okolicy: dwóch w Gałwunach, Porębku i Biedaszkach. Pod uwagę możemy także brać także zniwelowany obiekt w pobliskich Działkach (niem. Rastenburgfelde), który zdaniem niemieckich historyków pochodził z okresu krzyżackiego54. Nie
jest wykluczone, że tworzyły umocniony zespół warowny, do zdobycia którego można
było używać machin oblężniczych. Kolejny niemiecki badacz, kapitan Wulff, inwentaryzujący stanowiska w Garbnie uznał, że to właśnie tam mógł mieścić się zaginiony
zamek. Przypatrując się monumentalnemu „Staremu Szańcowi” od strony północnej,
możemy odnieść wrażenie, że mógł być to gród o dużej randze. W tym przypadku podczas oblężenia uzasadnione byłoby użycie machin. Garbno w XV w. było siedzibą kamery krzyżackiej. Tam też w średniowieczu powstał kościół. Obszar parafii obejmował
pobliskie wsie, lokowane na prawie pruskim: Banaszki, Gudziki, Mikielnik, Podławki, Równina, Saduny i Warnikajmy55. Może to świadczyć, że jej teren był kontynuacją
osadnictwa włości pruskiej, której centrum znajdowało się w Garbnie. Mogą to być
pewne przesłanki świadczące, że był tam nad Gubrem w XIII w. ważny ośrodek władzy lokalnej. Nie pasuje jednak do niego nazwa Wiesenburg chyba, że w średniowie52
J. Voigt, Geschichte Preussisches, Bd. 1, Königsberg 1827, s. 493.
M.Toeppen, Historisch‍‑comparative Geographie von Preussen, Gotha 1858, s. 22.
54
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00116a; teczka
Działki, pow. Kętrzyn ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie; E. Hollack, Erläuterungen
zur..., s. 129; H.Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 34, s. 108.
55
L. Wakaluk, Osadnictwo i sieć parafialna kętrzyńskiego okręgu prokuratorskiego w XIV–XV wieku, Komunikaty Mazursko‍‑Warmińskie, 1976, nr 3 (133), s. 392.
53
170
Robert Klimek
czu okolice Garbna otaczały łąki? W ustaleniu lokalizacji zamku pomocna mogłyby
się okazać sieć szlaków drogowych, jakie w średniowieczu występowały nad Gubrem.
Z informacji odnotowanej przez Dusburga wynika, że Krzyżacy opuszczając Wiesenburg udali się na Mazowsze. Jest to ważna informacja, gdyż świadczy o istnieniu w tym
czasie pewnej drogi łączącej Barcję z Mazowszem – zapewne Ziemią Wiską. Z drugiej strony wyklucza położenie zamku w okolicy Sępopola i Prętławek, gdyż z tego
obszaru bracia zakonni prawdopodobnie staraliby się przedrzeć w stronę Elbląga lub
Królewca56. Układ karczem zarejestrowanych w 1437 r., sugeruje o ważnej roli Gubra
w systemie komunikacyjnym Prus. W tym czasie odnotowano 3 karczmy w Równinie
(Pleyn) oraz 4 w Garbnie (Lamegarben). Taberny występowały także w Sątocznie (Lu‑
nenburg) – aż 8 oraz po jednej w Warnikajmach (Warnikaym), Kaltwągach (Caltwan‑
ge) i Nakomiadach (Eickmedie)57. Biorąc pod uwagę liczne importy odkryte podczas
badań archeologicznych, można przypuszczać, że szlak ten funkcjonował od czasów
wczesnego średniowiecza i miał związek z połączeniem lądowym Rusi i Sambii. Analizując lokalizacje innych karczem, nie leżących bezpośrednio nad Gubrem oraz średniowiecznych gródków strażniczych można przypuszczać, że Garbno, jak i Równina
leżały w miejscu krzyżowania się szlaków komunikacyjnych. Przez Garbno przebiegała
droga wzdłuż Gubra, jak i z Reszla do Barcian. Tą drugą można poprowadzić przez
Worpławki, Babieniec, gdzie znajdowała się karczma58 i dalej po minięciu Garbna
przez Kiemławki, Taborzec59. Z Równiny odbijał trakt do Barcian przez Radosze60.
Wydaje się, że większe znaczenie strategiczne w średniowieczu miał węzeł komunikacyjny w Garbnie, niż w Równinie Dolnej.
***
Podsumowując uważam, że nie można jednoznacznie ustalić, w którym miejscu ulokowano Wiesenburg. Wydaje się, że wśród najbardziej prawdopodobnych lokalizacji
są Równina Dolna i Garbno. Nie jest wykluczone, że obydwa zamki współistniały
ze sobą. Obszar parafii w Garbnie, do której należały dobra w Równinie Dolnej, mógł
w przeszłości być barcką włością, zwaną przez Prusów Wallewoną. Oddawałoby to
56
Por. Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, opuszczenie zamku w Lidzbarku – obrońcy udali się
do Elbląga (s. 11–118), z Gierdaw – podążano do Królewca (s. 127), w przypadku pozostawienia
zamku w Bartoszycach, rozdzielono się na dwie grupy: do Elbląga i Królewca (s. 131–132).
57
Das Grosses Zinsbuch, s. 69–71.
58
Ibidem, s. 26.
59
Por. układ dróg pod koniec XVIII w. na mapie‍‑F. Schroetter, Karte von Ost‍‑Preussen, Berlin 1796–
1802 oraz wyniki badań powierzchniowych zrealizowanych podczas badań Archeologicznego Zdjęcia Polski nr 16–69 – dokumentacja ze zbiorów WKZ w Olsztynie.
60
Znajdowała się tam karczma – Das Grosses Zinsbuch, s. 29 oraz gródek strażniczy Freudenberg inwentaryzowany przez J. Guise: Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatury akt:
PM–IXh 00117b; teczka Radosze ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie; E. Hollack,
Erläuterungen zur…, s. 34; H. Crome, Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, Prussia, Bd. 32, t. 2,
s. 308.
171
w pewien sposób obraz z kroniki Szymona Grunaua. Jezioro Guber w rzeczywistości
nie musiało być dokładnie tym samym zbiornikiem wodnym, przez który przepływa
rzeka, w swoim górnym biegu. Z zapisków źródłowych wynika, że zameczek położony
był na wyspie, wśród mokradeł. Nie jest wykluczone, że rzeczne rozlewisko odnosi się
do zapisu kronikarza, jako Jezioro Guber. W tej sytuacji przypuszczam, że dworem,
który spłonął przed zdobyciem Wiesenburga mógł być gród w Garbnie, zaś właściwym
zamkiem Równina Dolna.
Ryc. 1.
Fragment mapy C. Hennenbergera Prussia Vetus, opublikowanej w 1684 r. przez
C. Hartknocha, na której
znajduje się hipotetyczne zaznaczenie Wallewony
Ryc. 2.
Grodziska w Nakomiadach
i Kwiedzinie, zaznaczone
w formie kopców z krzyżykiem, na mapie J. Narońskiego, Districtus Angerburgensis
172
Robert Klimek
Ryc. 3. Szkic sytuacyjno‍‑wysokościowy obiektu w Nakomiadach, ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur
w Olsztynie
173
Ryc. 4. „Zamkowa Góra” w Nakomiadach widziana od strony południowo‍‑wschodniej, fot. R. Klimek
Ryc. 5. Szkic założenia obronnego w Kwiedzinie, ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur
174
Ryc. 6. Grodzisko w Kwiedzinie – widok od południa, fot. R. Klimek
Ryc. 7. Szkic grodziska w Zalesiu Kętrzyńskim, ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazurv
Robert Klimek
Ryc. 8. Rzut poziomy grodziska w Porębku, ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
175
Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00116b
Ryc. 9. Fragment szkicowanej mapki Johannesa Guise, na której widoczne jest od prawej grodzisko w Porębku i dwa kolejne w Gałwunach; Museum für Vor‍‑ und
176
Robert Klimek
Ryc. 10.
177
Fragment mapy C. Hennenbergera
Grosse Landtafel von Preussen z 1576 r.;
między Rastenburgiem, a Lamgarben
widnieje zaznaczony kopiec z krzyżykiem – jest to grodzisko w Gałwunach
Ryc. 11.Szkic założenia obronnego w Gałwunach, ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur
fot. R. Klimek
Ryc. 12. Grodzisko półwyspowe w Gałwunach – widok od strony południowo‍‑zachodniej,
178
Robert Klimek
179
Ryc. 13.Fragment mapki J. Guise, z zaznaczeniem dwóch grodzisk w Garbnie oraz obiektu w Działkach;
Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00116a
Rzut poziomy grodziska
„Lisia Góra” w Garbnie;
Museum für Vor‍‑ und
Frühgeschichte Archiv
w Berlinie, sygnatura
akt: 1945/1 (Lamgarben, Kr. Rastenburg)
Ryc. 14.
180
Robert Klimek
181
Ryc. 15.Szkic obiektu „Lisia Góra”; Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura
akt: 1945/1 (Lamgarben, Kr. Rastenburg)
Ryc. 16.„Alte Schanze” w Garbnie – widok od strony północno‍‑zachodniej, fot. R. Klimek
182
Robert Klimek
Ryc. 17.Mapka z opisem J. Guise, przedstawiającą założenie obronne w Równinie Dolnej; Museum für
Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatury akt: PM–IXh 00120a
Planu założenia zamkowego
w Równinie, wg Carla Beckherrna, Die Wiesenburg (Wallewo‑
na), Altpreussische Monatsschrift, Bd. 30, 1893
Ryc. 18.
183
184
Ryc. 19.Grodzisko w Równinie Dolnej, widok od zachodu, R. Klimek
Ryc. 20.Widok od strony wschodniej na relikty zamku w Sątocznie, fot. R. Klimek
Robert Klimek
185
Ryc. 21.Fragment szkicowanej mapki J. Guise, przedstawiającej grodzisko w Prętławkach; Museum für
Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00239a
186
Robert Klimek
Ryc. 22.Mapka sztabowa z zaznaczeniem obiektu w Prętławkach; Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte
Archiv w Berlinie, sygnatura akt: 1071/1 (Prantlack, Kr. Friedland)
Ryc. 23.
187
Szkic stanowiska w Prętławkach,
ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur
Ryc. 24.Widok na grodzisko w Prętławkach od wschodu, fot. R. Klimek
Szkic założenia obronnego w Radoszach,
ze zbiorów Muzeum
Warmii i Mazur
Ryc. 25.
188
Robert Klimek
189
Ryc. 26.Rycina J. Guise przedstawiająca Radosze, Museum für Vor‍‑ und Frühgeschichte Archiv w Berlinie, sygnatura akt: PM–IXh 00117b
Ryc. 27.Gródek strażniczy w Radoszach, widok od strony zachodniej, fot. R. Klimek
190
Robert Klimek
PRUTHENIA
Tom VII
Olsztyn 2012
Pruthenia
Tom VII
Pismo poświęcone
Prusom i ludom bałtyjskim
Rada Naukowa:
Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski,
Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki
Redagują:
Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz)
Tłumaczenia streszczeń i spisu treści:
Joachim Stephan (j. niemiecki), Seweryn Szczepański (j. angielski)
Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki:
Marek M. Pacholec
Czasopismo Pruthenia ukazuje się równolegle
w wersji drukowanej oraz elektronicznej.
Wersja elektroniczna Rocznika dostępna jest pod adresem:
http://pismo.pruthenia.pl
Wydanie drukowane jest wersją pierwotną czasopisma.
Edycja wspólna
Towarzystwa Naukowego Pruthenia
oraz
Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2012
Pruthenia
Band VII
Zeitschrift für Geschichte und Kultur
der Pruβen und der baltischen Völker
Wissenschaftlicher Beirat:
Redigiert von:
Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär)
Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses:
Deutsch – Joachim Stephan, von Englisch – Seweryn Szczepański,
Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf:
Marek M. Pacholec
Die Zeitschrift Pruthenia erscheint parallel
in gedruckter und elektronischer Fassung.
Die elektronische Version der Jahresschrift ist zugänglich unter der Adresse:
Die gedruckte Fassung gilt als Erstausgabe der Zeitschrift
Wissenschaftlicher Verein Pruthenia
und
Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2012
Pruthenia
Volume VII
Journal of the history of Prussians
and the Baltic Nations
Advisory Board:
Editorial Board:
Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary)
Translations:
Joachim Stephan (German), Seweryn Szczepański (English)
Pruthenia yearbook is published on paper,
and as a PDF in on-line version.
Digital version of the yearbook is available on Pruthenia webside
Printed edition is a primary version of the journal.
Scientific Association Pruthenia
&
The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2012
304
Pruthenia, 2012, t. VII,
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Contents
I. Studies and articles
Andrzej Janowski, Baltic chapes in the findings from Poland
Sławomir Wadyl, Remarks on the sacred space of North-West Slavs and Prussia
Paweł Szczepanik, in the Early Middle Ages
7
37
II. Materials and resources
Piotr Iwanicki, Cemetery in Lisy county Gołdap under the archival records
and nowadays archaeological field surveys
69
Marek F. Jagodziński, Amulet from Truso.
Contribution to the beliefs of the Scandinavian people
85
Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: stratigraphy and chronology of the settlement
95
Sławomir Wadyl, The stronghold in Ornowo-Lesiak under the recent results
of archaeological field surveys
117
Marcin Engel, Not only archaeology. Interdisciplinary research of the
Cezary Sobczak, multicultural settlement-assemblage in Szurpiły – Suwałki Region
137
Robert Klimek, Where was located castle Wissenburg (Wallewona) and castle
Weistotepila? Review of the strongholds under the Guber river
in the context of the sample of location
159
Norbert Goßler, Late Middle-Ages complex (Rampart and cemetery) in
Christoph Jahn, Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, county Kętrzyn)
in archival records of the former Prussia-Sammlung (Königsberg/
Ostpreußen)
191
Wojciech Wróblewski, Films from the didactical collection of the Departament of
Archaeology at the University in Breslau (Wrocław) currently
in Institute of Archaeology – University of Warsaw
213
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
Pruthenia, 2012, t. VII
305
III. Polemics and discussions
Ewelina About roads, traces, stone figures (so-called ‘baby’), Prussians
Siemianowska, and the methods – on the margins of discussion between Mateusz
Bogucki and Robert Klimek
221
Elżbieta About the location of the
Kowalczyk-Heyman, Teutonic Order procuratoria in Przewłoki
233
Alicja Dobrosielska, Pagan Prussia – on the way to statehood
247
Wiesław Długokęcki, Notes about structures of the authority among the Prussians
in Early Medieval Times
257
Bogdan Radzicki, Institutions of authority... and Social Theory. Contribution
to the social-history of the Prussians
267
IV. Reviews
Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Osadnictwo
wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1,
w: Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań
archeologicznych w latach 2007–2008, t. I:2. Od późnego
okresu wędrówek ludów do nowożytności, (red.) M. Bogucki,
B. Jurkiewicz, Studia nad Truso, t. I:2 (Sławomir Wadyl)
285
V. Academic chronicle
Bogdan Radzicki, Report on activities Pruthenia Society for the year 2011
Mirosław Hoffmann, International symposium Das neue und das neuste in polnischen
archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete
295
301
306
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Inhaltsverzeichnis
I. Studien und Artikel
Andrzej Janowski, Schwert Ortbänder baltischer Herkunft in Funden aus Polen
7
Sławomir Wadyl, Bemerkungen zum sakralen Raum bei den Nordwestslawen
Paweł Szczepanik, und den Prußen im Frühmittelalter
37
II. Materialen und Quellen
Piotr Iwanicki, Der Friedhof in Lisy, Kreis Gołdap, im Licht der archivalischen
Quellen und der aktuellen Ausgrabungen
69
Marek F. Jagodziński, Ein Amulett aus Truso. Ein Beitrag zu den Forschungen
zu den Glaubensvorstellungen der skandinavischen Völker
85
Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: Stratigraphie und Chronologie der Siedlung
95
Sławomir Wadyl, Der Burgwall in Ornowo-Lesiak im Licht der Ergebnisse
der letzten archäologischen Forschungen
117
Marcin Engel, Nicht nur Archäologie. Interdisziplinäre Forschungen zum
Cezary Sobczak, multikulturellen Siedlungskomplex von Szurpiły in der Suwalker Region
137
Robert Klimek, Wo lagen die Burgen Wiesenburg (Wallewona) und Weistotepila?
Überprüfung der Burgwälle an der Guber im Kontext eines
Lokalisierungsversuchs
159
Norbert Goßler, Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld)
Christoph Jahn, von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna,
pow. kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung
(ehemals Königsberg/Ostpreußen)
191
Wojciech Wróblewski, Filme aus der didaktischen Sammlung des Instituts für Archäologie
der Universität Breslau (Wrocław) in den archivalischen
Sammlungen des Instituts für Archäologie der Universität Warschau
213
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
307
III. Polemiken und Diskussionen
Ewelina Über Straßen, Wege, prußische Baben und Methode oder
Siemianowska, am Rande der Polemik zwischen Mateusz Bogucki und Robert Klimek
221
Elżbieta Zur Lokalisierung der Deutschordenspflege in Przewłoki
Kowalczyk-Heyman, (Diskussionsbeitrag)
233
Alicja Dobrosielska, Die heidnischen Prußen – auf dem Weg zur Staatlichkeit
247
Wiesław Długokęcki, Bemerkungen über die Herrschaftsstrukturen
bei den Prußen im frühen Mittelalter
Bogdan Radzicki, Herrschaftsinstitutionen… und Gesellschaftstheorie. Ein Beitrag
zur Gesellschaftsgeschichte der Prußen
257
267
IV. Rezensionen und Besprechungen
Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki,
Die frühmittelalterliche Besiedlung des Grabungsplatzes Hansdorf
(Janów Pomorski) 1, in: Janów Pomorski, Grabungsplatz. 1.
Ergebnisse der Rettungsgrabungen der Jahre 2007–2008,
Bd. I:2. Von der späten Völkerwanderungszeit bis zur Neuzeit,
(Red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studien zu Truso (Studia nad
Truso), Bd. I:2 (Sławomir Wadyl)
285
V. Wissenschaftliche Chronik
Bogdan Radzicki, Tätigkeitsbericht der Gesellschaft Pruthenia für das Jahr 2011
Mirosław Hoffmann, Internationales Symposium: Das neue und das neuste
in polnischen archäologischen Untersuchungen
der altpreussischen Gebiete
295
301
308
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Spis treści
I. Studia i artykuły
Andrzej Janowski, Trzewiki pochew mieczy pochodzenia bałtyjskiego w znaleziskach
z ziem polskich
Sławomir Wadyl, Uwagi o przestrzeni sakralnej północnoPaweł Szczepanik, zachodniej słowiańszczyzny i Prus we wczesnym średniowieczu
7
37
II. Materiały i źródła
Piotr Iwanicki, Cmentarzysko w Lisach pow. gołdapski w świetle źródeł
archiwalnych i współczesnych badań archeologicznych
69
Marek F. Jagodziński, Amulet z Truso. Przyczynek do badań nad wierzeniami ludów
skandynawskich
85
Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: stratigraphy and chronology of the settlement
95
Sławomir Wadyl, Grodzisko w Ornowie-Lesiaku w świetle wyników ostatnich badań
archeologicznych
117
Marcin Engel, Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania
Cezary Sobczak, wielokulturowego zespołu osadniczego w Szurpiłach na Suwalszczyźnie
137
Robert Klimek, Gdzie położone były zamki Wiesenburg (Wallewona)
i Weistotepila? Przegląd grodzisk nad Gubrem w kontekście próby
ustalenia ich lokalizacji
159
Norbert Goßler, Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld)
Christoph Jahn, von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna,
pow. Kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung
(ehemals Königsberg/Ostpreußen)
191
Wojciech Wróblewski, Filmy z kolekcji dydaktycznej Katedry Archeologii Uniwersytetu
w Breslau (Wrocław) w zbiorach archiwalnych Instytutu
Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
213
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
309
III. Polemiki i dyskusje
Ewelina O drogach, szlakach, babach, Prusach i metodzie czyli
Siemianowska, na „marginesie” polemiki między Mateuszem Boguckim
a Robertem Klimkiem
221
Elżbieta W sprawie lokalizacji prokuratorii krzyżackiej w Przewłokach
Kowalczyk-Heyman, (głos w dyskusji)
233
Alicja Dobrosielska, Prusy pogańskie – w drodze ku państwowości
247
Wiesław Długokęcki, Uwagi o strukturach władzy u Prusów we wczesnym średniowieczu
Bogdan Radzicki, Instytucje władzy... a teoria społeczna. Przyczynek do historii
społecznej Prusów
257
267
IV. Artykuły recenzyjne i omówienia
Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Osadnictwo
wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1,
[w:] Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań
archeologicznych w latach 2007–2008, t. I:2. Od późnego
okresu wędrówek ludów do nowożytności, (red.) M. Bogucki,
B. Jurkiewicz, Studia nad Truso, t. I:2 (Sławomir Wadyl)
285
V. Kronika
Bogdan Radzicki, Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia
za rok 2011
295
Mirosław Hoffmann, Sprawozdanie z międzynarodowego sympozjum Das neue
und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen
der altpreussischen Gebiete
301

Document 504571

Transkrypt

Podobne dokumenty

Bulletin - Staempfli