ZMIANY W ROSYJSKIEJ POLITYCE GAZOWEJ I GOSPODARCZEJ

MACIEJ ZANIEWICZ
REAKCJA KREMLA NA KRYZYS GOSPODARCZY:
ZMIANY W ROSYJSKIEJ POLITYCE GAZOWEJ I GOSPODARCZEJ PO 2008 ROKU
Rok 2009 był rokiem przełomowym na świecie. Kryzys finansowy, który wybuchł rok
wcześniej spowodował załamanie się największych gospodarek, omijając przy tym te rozwijające się
najbardziej dynamicznie. W wyniku tego zaczął ulegać weryfikacji międzynarodowy układ sił, tak
gospodarczych, jak i politycznych. Niemalże każde państwo postanowiło podjąć kroki zmierzające
do rewizji stanu swoich gospodarek, co skutkowało niekiedy „przewektorowaniem” polityki
zagranicznej. Rok 2008 postawił nas w sytuacji, gdy niekoniecznie zaczął się, ale z pewnością nabrał
tempa proces zmian międzynarodowego układu sił. Elementem nowego krajobrazu gospodarczopolitycznego, który próbuje odgrywać dominującą rolę w rysowaniu nowej rzeczywistości jest także
Federacja Rosyjska. Rok 2008 mocno uderzył rosyjską gospodarkę, a w efekcie wpłynął na kształt
polityki Moskwy. Głęboko uwidocznione zostały słabości rosyjskiej gospodarki, co zmobilizowało
administrację Kremla do rewizji swojej polityki. Kluczowym instrumentem mającym służyć władzy
do tej operacji stał się gaz. Dzięki gazowi rosyjska gospodarka się rozwija, przez wahania jego ceny
popada w kryzys. Za pomocą gazu Rosja kształtuje swoją politykę i wreszcie przy pomocy tego
surowca postanowiła reformować gospodarkę. Jak kształtuje się polityka Rosji po 2008 roku?
Czy można zaobserwować znaczące zmiany w jej realizacji i jaką rolę odgrywa w niej gaz ?
Rosja w 2009 roku znalazła się w gronie państw dotkniętych bardzo głębokim kryzysem
gospodarczym. Jej PKB skurczył się tylko w ciągu wspomnianego roku o 10,4%, a w budżecie po raz
pierwszy od 10 lat pojawił się deficyt. 1 Spowodowane to było odpływem zagranicznego kapitału
z końcem 2008 roku, z drogiego i zbiurokratyzowanego rynku rosyjskiego. Przede wszystkim jednak,
powodem załamania się gospodarki był spadek cen ropy naftowej, który pociągał za sobą spadek cen
gazu, z powodu powiązania przez Gazprom ceny gazu z ceną ropy naftowej w eksporcie do UE –
głównego odbiorcy tego surowca.
Sytuacja zaczęła się zmieniać już w 2010 roku. Poprawa światowej koniunktury, działania
antykryzysowe, ale przede wszystkim wzrost cen surowców energetycznych spowodowały,
że gospodarka zaczęła się rozwijać i z końcem roku odnotowano wzrost gospodarczy na poziomie
4%, a obroty handlowe z zagranicą wzrosły o 33,3%. Duży udział w zwiększonych obrotach miał
handel gazem. Wydobycie w skali roku 2010, w porównaniu z rokiem 2009 wzrosło o 11,4% do
649 mld m3.2
A. Dubas, Rosja w kryzysie: rok pierwszy, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, 27.01.2010, [online:]
http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/raport-osw/2010-01-27/rosja-w-kryzysie-rok-pierwszy, [2 II 2012].
2
Ministerstwo Gospodarki Rzeczpospolitej Polskiej, Notatka Informacyjna o Federacji Rosyjskiej i polskorosyjskiej współpracy gospodarczej, [online:]
http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagranica/Wspolpraca+gospodarcza+Polski+z+krajami+wschodnimi+i+poza
europejskimi/Rosja.htm, [2 II 2012].
1
53
Jakie wnioski można wyciągnąć z powyższej sytuacji? Przede wszystkim, rosyjska
gospodarka jest w zdecydowanej większości uzależniona od światowych cen surowców
energetycznych, a w szczególności gazu ziemnego. Można wobec tego stwierdzić, że Federacja
Rosyjska jest krajem nie tyle petrodolarowym, co „gazo-dolarowym”. W przypadku państw
petrodolarowych, zdały sobie one sprawę z zagrożenia, jakie niesie za sobą uzależnienie od eksportu
jednego surowca, w związku z czym zrzeszyły się w organizację kontrolującą ponad połowę
światowych złóż ropy naftowej oraz ustalającą jej ceny na światowym rynku - OPEC. W ten sposób
zabezpieczyły się przed rozgrywaniem ich przez państwa-importerów, a skuteczność swej polityki
udowodniły wywołując kryzysy naftowe. Struktura rosyjskiej gospodarki i eksportu jest jednak dużo
bardziej zróżnicowana, co skutkuje większą niezależnością Rosji i szerokimi perspektywami na
przyszłość. Główne miejsce w rosyjskim eksporcie, stanowiąc niespełna 2/3 jego wartości, stanowią
produkty mineralne. Poza nimi, Rosja eksportuje także: metale, metale szlachetne i produkty
przetwórstwa metalurgicznego (ok. 13%), produkty chemiczne i gumowe oraz maszyny, urządzenia
techniczne i środki transportu (po ok. 6%)3. Głównymi towarami importowanymi przez Rosję są
natomiast: maszyny, urządzenia techniczne i środki transportu (ok. 44%), produkty chemiczne
i guma (ok. 16%), żywność (ok. 15%)4. Wyraźnie widać wobec tego, że rosyjska gospodarka nie
należy do gospodarek wysoko rozwiniętych, na co wskazuje fakt, że eksportując głównie surowce,
importuje przede wszystkim produkty wysoko przetworzone. Powyższa struktura handlu
zagranicznego utrzymuje się praktycznie niezmiennie od połowy lat 90-tych XX w.
Kolejnym elementem nakładającym się na stan rosyjskiej gospodarki w kontekście jej
zależności od eksportu surowców mineralnych, jest międzynarodowa struktura rynków ropy naftowej
oraz gazu ziemnego. W przypadku ropy naftowej możemy mówić o istnieniu globalnego rynku tego
surowca. Oprócz transportu ropociągami, istnieje rozbudowana infrastruktura transportu ropy
tankowcami, dzięki czemu dywersyfikacja importu/eksportu surowca jest stosunkowo łatwa,
a jedynym ograniczeniem jest jakość gatunkowa (tzw. ciężkość) ropy, która wymaga specjalnych
technologii do przetworzenia surowca z różnych regionów. W przypadku gazu, sytuacja jest bardziej
skomplikowana. Do tej pory nie powstał globalny rynek tego surowca. Wynika to z niedostatecznego
rozwoju technologii przesyłu sprężonego gazu ziemnego LNG za pomocą gazowców.
Nadal najtańszym i dominującym sposobem transportu gazu jest przetłaczanie go przez gazociągi.
Skutkiem jest wytworzenie się trzech rynków regionalnych gazu ziemnego w skali świata. Są to
rynki:
północnoamerykański,
rosyjsko-europejsko-afrykański
oraz
azjatycki.5
Ze
względu
na niekorzystne skutki takiego modelu, głównie państwa importerzy, starają się dokonać globalizacji
Federalnaja Slużba Gosudarstwjennoj Statistiki, Commodity Structure of Export of the Russian Federation (at
actual prices), [online:] http://www.gks.ru/bgd/regl/b11_12/IssWWW.exe/stg/d02/26-08.htm, [2 II 2012].
4
Federalnaja Slużba Gosudarstwjennoj Statistiki, Commodity Structure of Import to the Russian Federation (at
actual prices), [online:] http://www.gks.ru/bgd/regl/b11_12/IssWWW.exe/stg/d02/26-11.htm, [2 II 2012].
5
E. Wyciszkiewicz (red.), Geopolityka Rurociągów: Współzależność energetyczna a stosunki na obszarze
postsowieckim, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2008, s.34.
3
54
rynku gazu. Dzieje się to poprzez intensywną i kosztochłonną rozbudowę infrastruktury przesyłowej
LNG.
Dla Rosji obecny model rynku jest bardzo korzystny. Powoduje on silne uzależnienie
Europy od rosyjskiego importu. Jednocześnie Federacja Rosyjska, choć co prawda na razie,
ze względu na geograficzne bariery, jest praktycznie ograniczona jedynie do europejskiego rynku
zbytu, w dalszej perspektywie, ze względu na korzystne ukształtowanie terenu, może otworzyć się na
rynek azjatycki, pozostając jednocześnie kreatorem cen gazu dla Europy Wschodniej. Jednak
w obliczu niemożliwości zatrzymania procesu rozwoju technologii LNG, Rosja zmuszona jest podjąć
kroki w celu dołączenia się do procesu tworzenia światowego rynku gazu, aby zająć na nim silną
pozycję. Jest to zresztą bardzo prawdopodobne, wziąwszy pod uwagę olbrzymi potencjał, jakim
dysponuje. Rosja jest światowym potentatem jeżeli chodzi o złoża gazu ziemnego - 44,8 bln m3,
co daje jej 1 miejsce na świecie i 23,9% światowych złóż. 6 Jeżeli natomiast chodzi o wydobycie
surowca, na pierwsze miejsce (dane na rok 2010) wysuwają się USA, z produkcją na poziomie
611 mld m3 i udziale na poziomie 19,3% w światowym wydobyciu. Rosja w 2010 roku wydobyła
588,9 mld m3 gazu i uzyskała w ten sposób 18,4% rynku światowego. Utrata w 2009 roku pozycji
światowego lidera w produkcji błękitnego paliwa przez Federację Rosyjską wiąże się z boomem
na gaz wydobywany z łupków w USA, który spowodował nagły skok wydobycia tego surowca.
Nie należy jednak zapominać o tym, że olbrzymie zapotrzebowanie wewnętrzne na gaz w USA
powoduje, że kraj ten nadal pozostaje w gronie importerów, a niekwestionowanym liderem
w dziedzinie eksportu surowca pozostaje nadal Rosja, z imponującym wynikiem – 199,85 mld m3
gazu sprzedanego w roku 2010. Zakładając istnienie rynku globalnego, dawałoby to jej 20,5%
udziału i pierwsze miejsce przed Norwegią – 10,3%. Przed Rosją rysują się jednak dwa poważne
wyzwania – technologia LNG i wydobywania gazu za pomocą technologii szczelinowania.
Jak już zostało wcześniej zauważone, rosyjska gospodarka przejawia daleko idącą zależność
od światowej koniunktury na rynku surowców. Można stwierdzić, że bodźcem, który wywołał ponad
10% spadek PKB Rosji w 2009 roku, nie był kryzys finansowy, rozprzestrzeniający się poprzez
tzw. toksyczne aktywa (tak jak to miało miejsce w Europie i USA) lecz spadek cen surowców.
Był on oczywiście związany z czynnikami wywołującymi kryzys na Zachodzie, lecz fakt,
iż bezpośrednim stymulatorem rosyjskiej gospodarki są ceny surowców mineralnych jest bardzo
istotny. Powoduje to bowiem, że Rosja jest narażona na wiele więcej czynników, które mogą
zdestabilizować jej gospodarkę (np. awaria linii przesyłowych gazu i ropy, lub dywersyfikacja
importu przez strategicznego partnera). Powyższa sytuacja rodzi następujące implikacje dla
rosyjskiej polityki:
6
BP Statistical Review of World Energy June 2011, [online:]
http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_re
view_2011/STAGING/local_assets/pdf/statistical_review_of_world_energy_full_report_2011.pdf, s. 20, [3 II 2012].
55
1.
W sytuacji zdecydowanego uzależnienia rosyjskiej gospodarki od eksportu surowców
mineralnych, koniecznością jest podjęcie kroków zmierzających ku utrzymaniu relacji
zwrotnej z UE (równoważenie uzależnienia Rosji od importu do UE, uzależnieniem UE
od importu z Rosji) Realizacji planu należy dokonać poprzez wzrost wartości eksportu,
blokowanie projektów dywersyfikacji importu lub ich przejmowanie oraz uniezależnienie
eksportu od pośredników;
2.
Po wytworzeniu sytuacji wzajemnego uzależnienia, należy podjąć kroki ograniczające
uzależnienie od eksportu do UE, przy jednoczesnym utrzymywaniu jej uzależnienia
od rosyjskiego importu. Niezbędny do realizacji tego planu jest wzrost wydobycia poprzez
eksploatację nowych złóż, następnie dywersyfikacja eksportu surowców oraz dalsze
blokowanie projektów zróżnicowania importu oraz produkcji własnej UE;
3.
Równolegle do dywersyfikacji eksportu surowców koniecznym jest podjęcie działań w celu
zmiany struktury rosyjskiego eksportu poprzez modernizację gospodarki.
W kwestii realizacji dwóch pierwszych punktów, stosowne działania podejmowane są już
od wielu lat, a obecnie nabrały one jedynie większego tempa. Nie bez znaczenia szczególne miejsce
w rosyjskiej polityce surowcowej zajmuje Unia Europejska, bowiem jest ona głównym odbiorcą
rosyjskiego gazu. Struktura europejskiego importu gazu jest dosyć zróżnicowana, jednak w ujęciu
geograficznym okazuje się, że Unia jest daleka od posiadania jednolitego, wewnętrznego rynku tego
surowca. Brak interkonektorów (połączeń pomiędzy sieciami przesyłowymi gazu państw
członkowskich) sprawia, że środkowa i zachodnia Europa jest zasilana głównie surowcami
norweskimi i algierskimi oraz LNG z krajów arabskich, natomiast Europa Wschodnia jest
niejednokrotnie w 100% uzależniona od dostaw z Rosji. Taka sytuacja ma miejsce np. w przypadku
Bułgarii czy Rumunii. W skali całej Unii natomiast, stopień uzależnienia od rosyjskiego gazu jest już
znacznie mniej niepokojący, bowiem kształtuje się na poziomie 23%7.
Dla Federacji Rosyjskiej powyższe zróżnicowanie uzależnienia krajów Unii tworzy
korzystną sytuację, w której może stosować środki nacisku na kraje Europy Środkowo-Wschodniej
i dzielić Europę za pomocą „gazowej kurtyny” 8. Należy jednak w tym miejscu zwrócić uwagę na
fakt, iż możliwość stosowania szantażu energetycznego przez Rosję ogranicza jej uzależnienie
od eksportu do krajów starego kontynentu. Statystycznie rzecz ujmując, zależność ta przemawia
zdecydowanie na niekorzyść Rosji, bowiem eksport do UE stanowi 41% jej całego eksportu9.
Przy 23% uzależnieniu UE od Rosji, rozwijanej technologii LNG oraz wydobycia metodą
szczelinowania, działaniach na rzecz utworzenia wspólnego i solidarnego rynku europejskiego oraz
próbach dywersyfikacji przez np. projekt Nabucco, Rosja stoi przed poważnym wyzwaniem, jeśli
T. Młynarski, Bezpieczeństwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku: mozaika interesów i geostrategii,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 133.
8
Ibidem, s. 139.
9
Ibidem, s. 138.
7
56
chce utrzymać relację zwrotną w uzależnieniu rosyjsko-europejskim. W tej dziedzinie są jednak
podejmowane odpowiednie kroki.
Jak już wspomniano, w ujęciu statystycznym, to Rosja jest bardziej uzależniona od eksportu
do Unii, niż ta druga od importu z Rosji. Receptą na tę niekorzystną sytuację jest zbudowanie sieci
przesyłowej, która umożliwi Kremlowi elastyczne stosowanie szantażu energetycznego na państwa
europejskie. Dotychczasowa struktura była zdecydowanie niekorzystna dla Rosji. Większość gazu do
Europy płynęła przez Ukrainę i Słowację. Dawało to Ukrainie możliwość kradzieży gazu oraz kartę
przetargową głównego państwa tranzytowego, bowiem Rosja nie mogła zaryzykować niewywiązania
się z umowy na transport gazu do Europy. Sytuacja ta ulega całkowitej zmianie, w wyniku oddania
do użytku gazociągu Nord Stream, a efekt ostateczny zostanie osiągnięty po oddaniu kolejnej nitki
Potoku Północnego oraz Południowego. Biorąc pod uwagę, że Biełtransgaz odpowiadający za tranzyt
surowców przez Białoruś znajduje się w rękach Gazpromu, a podobny los może spotkać niebawem
RosUkrEnergo, Rosja będzie w stanie dowolnie kształtować ceny gazu w Europie ŚrodkowoWschodniej. Zawsze bowiem będzie w stanie ograniczyć przesył gazociągami Jamal i Sojuz,
rekompensując braki na rynku europejskim przez Nord Stream i South Stream.
Źródło: The Economist, Europe's gas pipelines, [online:] http://www.economist.com/node/17260657, dostęp: lipiec 2012.
Aby utrzymać korzystną pozycję na rynku europejskim nie wystarczy jednak jedynie
rozbudowa sieci przesyłowej. Należy przede wszystkim paraliżować europejskie plany rozwoju
technologii łupkowej oraz plany dywersyfikacji dostaw. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj projekt
Nabucco. Ma on na celu zmniejszenie uzależnienia Europy od dostaw rosyjskiego gazu, zapewniając
dostawy z rejonu Morza Kaspijskiego i Bliskiego Wschodu, przez Turcję, Bułgarię, Rumunię, Węgry
i Austrię. Projekt uderzałby wobec tego w rejon najbardziej podatny na rosyjskie naciski gazowe.
W związku z powyższym, Gazprom przedstawił konkurencyjny projekt – South Stream – mający
zaopatrywać Europę z Rosji. Przebiegać miałby on dnem Morza Czarnego do Bułgarii, gdzie
57
rozdzielałby się na nitkę biegnącą do Włoch oraz drugą - przez Serbię i Węgry do Austrii. Stosowne
kroki zostały podjęte w tym celu już w 2008 roku, gdy na Kremlu podpisano memorandum
w sprawie utworzenia spółki joint-venture przez Gazprom i prawdopodobnie węgierski MOL, która
miałaby wykonać węgierską część gazociągu10. Po działaniach Komisji Europejskiej, udało się
zawrzeć projekt Nabucco w budżecie UE (200 mln € dofinansowania unijnego na projekt), jednak
mimo to, South Stream zostanie ukończony na dwa lata przed oddaniem gazociągu Nabucco, czyli
już w 2015 roku11. Nie można zaliczyć wobec tego tej operacji do sukcesów rosyjskich, ale
z pewnością przyczyni się on do podtrzymania gazowego status quo w Europie.
Ostatnim krokiem koniecznym do podjęcia przez rosyjską administrację jest zróżnicowanie
krajowej gospodarki w celu zmniejszenia jej uzależnienia od eksportu surowców mineralnych. Taka
bowiem sytuacja prowadzi do niebezpieczeństwa pojawienia się „choroby holenderskiej” w Rosji 12.
Zjawisko to polega na znacznej aprecjacji waluty krajowej spowodowanej zyskami ze sprzedaży
gazu. Wzrost wartości waluty prowadzi natomiast do zmniejszenia konkurencyjności gospodarki, a w
szczególności wszystkich sektorów poza energetycznym. W Federacji Rosyjskiej na ten problem
nakłada się kolejny – niemal całkowite zamknięcie sektora energetycznego na zagranicznych
inwestorów. Zostało ono osiągnięte przez działania władz, zmierzające do wykluczenia
pozarządowych inwestorów z procesu decyzyjnego. Momentem kulminacyjnym stała się sprawa
Jukosu w 2003, po której spółki z obawy przed powtórką tego scenariusza, dobrowolnie pozbywały
się pakietów kontrolnych w rosyjskich spółkach gazowych i naftowych. Kolejną płaszczyzną
zamknięcia rynku jest sterowanie cenami wewnętrznymi, cła eksportowe oraz wysokie taryfy
tranzytowe narzucane przez monopolistów w dziedzinie przesyłu surowców – rządowe Transnieft
i Gazprom. Spółki prywatne wolą wobec tego zwiększać eksploatację istniejących złóż, aniżeli
decydować się na kosztowne poszukiwanie nowych, a następnie ich eksploatację. Zwłaszcza,
że obwarowane jest to rządowymi koncesjami.13 W związku z powyższym, zatrzymując sektor
energetyczny dla siebie, Kreml musi działać w kierunku modernizacji rosyjskiej gospodarki.
W tej materii istotne kroki podejmowane są już od ery Gorbaczowa, a raz na jakiś czas
proces ten ulega intensyfikacji, czego przykładem może być reforma sektora bankowego
przeprowadzona przez Jelcyna, czy też interwencję w sektorze energetycznym za prezydentury
Władimira Putina. Należy jednak zauważyć, że dotychczas podłożem tych zmian strukturalnych, czy
tez inwestycji były dążenia do umocnienia władzy. Zdecydowanym błędem byłoby oczywiście
twierdzić, że do 2008 roku nie podejmowano się żadnych inwestycji mających na celu wzmocnienie
gospodarki, jednak od 2008 roku, możemy zauważyć znaczny wzrost podejmowanych inwestycji
w sektorze energetycznym, a także w pozostałych sferach gospodarki. Wszystkie zmiany zmierzają
w kierunku realizacji celu drugiego i trzeciego, czyli zwiększenia mocy wydobywczych
A. Łakoma, Rzeczpospolita, Węgry poparły rosyjski gazociąg, choć nie służy UE, 29.02.2008, [online:]
http://www.rp.pl/artykul/99803.html, [2 II 2012].
11
South Stream, 5 Questions about South Stream, [online:] http://south-stream.info/index.php?id=30&L=1, [2 II 2012].
12
E. Wyciszkiewicz, dz. cyt., s. 38.
13
Ibidem, s. 44.
10
58
i przetwórczych (choć tych drugich w znacznie mniejszym stopniu) spółek gazowych i naftowych,
przy jednoczesnym rozwoju rosyjskiego przemysłu i sektora high-tech.
Skalę rosyjskich inwestycji od 2000 do 2016 roku przedstawia poniższy wykres:
Źródło: opracowanie własne
Skrótem „PP” oznaczono duże projekty przemysłowe o wartości powyżej 1mld dol.
wyłączając projekty z sektora energetycznego, natomiast skrótem „PE” – projekty z tego właśnie
sektora. Lista zawiera największe i najistotniejsze, oficjalne projekty, zrealizowane, realizowane,
bądź mające zostać zrealizowane w przyszłości. Każdy projekt został przyporządkowany zgodnie
z datą jego oddania do użytku, bądź też planowanego oddania do użytku w przypadku projektów
niezrealizowanych.
Jak wynika z powyższego wykresu, od 2009 roku można zauważyć zdecydowany wzrost
oddanych do użytku dużych projektów przemysłowych. Do najważniejszych z nich należą:
1.
Technopolis Gusjew – oddany w sierpniu 2009 roku nowoczesny park technologiczny,
nastawiony na stworzenie miejsca dla inwestycji do rozwoju zaawansowanej technologii;
2.
System nawigacji satelitarnej GLONASS – rozwijany od wielu lat system, po wysłaniu
w 2011 roku 31 satelity na orbitę okołoziemską objął swym zasięgiem 100% terytorium globu;
3.
MARS-500 – zakończono trwającą od 2007 roku symulację 500 dniowej, załogowej misji
na Marsa;
4.
Gazociąg Grazowiec – Vyborg – połączenie złóż gazu w centralnej Rosji z Vyborgiem, skąd
ma płynąć do Europy. Oddane w 2011 roku;
5.
Gazociąg Nord-Stream – rurociąg przesyłający gaz bezpośrednio z rosyjskiego Vyborgu,
do Greifswaldu w Niemczech dnem Morza Bałtyckiego. Oddane w 2011 roku.
Jak z tego wynika, rząd federalny inwestuje nie tylko w infrastrukturę przesyłu gazu realizując
potężne projekty (co odbywa się jednak kosztem bieżącej obsługi i eksploatacji). Olbrzymie nakłady
budżetowe są kierowane także na przeprowadzanie wysoko zaawansowanych technologicznie
projektów, które przyciągają zagranicznych inwestorów.
59
Dynamikę zagranicznych inwestycji w Federacji Rosyjskiej obrazuje poniższy wykres,
sporządzony przez Rosyjską Służbę Statystyczną ROSSTAT:
Oś rzędnych wykresu przedstawia wartość zagranicznych inwestycji w USD, natomiast
oś odciętych lata, w których badano wartość tychże z podziałem na kwartały. Brązowa krzywa
obrazuje wartość inwestycji zrealizowanych.
Jak wyraźnie widać z powyższego wykresu, znaczny wzrost inwestycji zagranicznych
rozpoczął się już w I kwartale 2010 roku, nabierając maksymalnego tempa w III kwartale. Można w
związku z tym podejrzewać, że analiza działań rządu w 2009 i perspektywa dwóch kolejnych lat,
skłoniła inwestorów do ulokowania swojego kapitału właśnie w Rosji.
W myśl Strategii Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej do 2020 roku z 12 marca 2009 roku,
Rosja zdołała przezwyciężyć następstwa systemowego kryzysu politycznego i społecznogospodarczego z końca XX wieku. Zahamowała spadek poziomu jakości życia rosyjskich obywateli,
zapobiegła dyskredytacji systemu konstytucyjnego i odbudowała swoje możliwości w zakresie
rozwijania swojej zdolności konkurencyjnej.14 Wspomniany dokument, będący oficjalnym
stanowiskiem Kremla w polityce tak wewnętrznej, jak i zagranicznej, wspomina także o tym, że
w długoterminowej perspektywie uwaga Rosji skupiać się będzie na posiadaniu źródeł energii na
Bliskim Wschodzie, szelfie morza Barentsa i innych rejonach Arktyki, w basenie Morza
Kaspijskiego oraz w Azji Centralnej.15 Ponadto Rosja będzie sprzyjać umacnianiu Eurazjatyckiej
Wspólnoty Gospodarczej jako instrumentu wspierania realizacji wielkich projektów wodnoenergetycznych, infrastrukturalnych, przemysłowych i innych.16
Nie przypadkowo dokument ten ukazał się w 2009 roku, a więc w rok po wybuchu kryzysu
gospodarczego. Jest to oficjalne stanowisko rządu, mające na celu uspokoić rynek i przedstawić
14
Sowjet Bezopasnosti Rossijskoj Federacii, Strategija nacionalnoj bezopasnosti Rossijskoj Federacii do 2020
goda, [online:] http://www.scrf.gov.ru/documents/99.html, [2 II 2012].
15
Ibidem.
16
Ibidem.
60
kierunek dalszego rozwoju Federacji Rosyjskiej. Czy można w nim zauważyć jakieś istotne zmiany
w stosunku do lat wcześniejszych. Zdecydowanie tak.
Na płaszczyźnie polityki wewnętrznej– zgodnie z owym dokumentem, rosyjscy politycy
nie zamierzają dokonywać zmian ustrojowych idących w stronę demokratyzacji kraju, co oznacza
konserwację obecnego ustroju. Poprzez sformułowanie „zahamowała spadek poziomu i jakości życia
rosyjskich obywateli”, można rozumieć brak woli władz do rozwoju sfery socjalnej państwa.
Ta zmiana, z politycznego punktu widzenia, może być niekorzystna, jednak dla inwestorów jest
sygnałem, że Rosja wchodzi w okres stabilizacji i pozostanie niewzruszona na naciski polityczne
z zagranicy. Po decyzji o wstąpieniu do WTO i rozpoczęciu rozwoju wolnych stref ekonomicznych,
stabilny, semi-autorytarny reżim może przyciągać inwestorów zagranicznych.
Na płaszczyźnie polityki zagranicznej – priorytetem w rosyjskiej polityce zagranicznej
będzie zdobywanie dostępu do nowych złóż surowców energetycznych oraz „rekonkwista” obszaru
postsowieckiego za pomocą Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej. Miałaby ona służyć realizacji
dużych projektów, przyczyniających się do zwiększenia konkurencyjności rosyjskiej (i państw
obszaru
postsowieckiego)
gospodarki.
Element
konkurencyjności
jest
także
dosłownie
wyartykułowany na pierwszej stronie Strategii. Można z tego wnioskować, że Rosja zamierza nadal
kontynuować „ekstensywną” eksploatację nowych złóż, z pominięciem modernizacji obecnej
infrastruktury wydobywczej. Co jest jednak bardziej istotne, Rosja postanowiła wkroczyć w erę
rozwoju konkurencyjności własnej gospodarki przez rozwój wysokich technologii.
Powyższą dążność widać wyraźnie, poprzez wyraźne zwiększenie ilości kosztownych
inwestycji. Można zauważyć tutaj cztery sfery, w których rosyjskie władze wykazują największą
aktywność.
1.
Rozwój przemysłu lotniczego;
2.
Rozbudowa infrastruktury wydobywczej sektora gazowo-naftowego;
3.
Stworzenie miejsc dla biznesu poprzez rozwój centrów biznesu i wolnych stref
gospodarczych;
4.
Rozwój sektora wysokich technologii.
Jak wobec tego widać, Rosja wyciągnęła lekcję z kryzysu gospodarczego i postanowiła
zmienić swoją politykę. Zamknęła za sobą rozdział historii, który upłynął pod znakiem umacniania
reżimu poprzez nacjonalizację przemysłu i atakowanie oligarchów. W następnych kilkunastu latach,
możemy spodziewać się w Rosji działań na rzecz utrzymania obecnego systemu politycznego oraz
ekspansywnej polityki zagranicznej przy użyciu Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej i szantażu
gazowego. W dziedzinie gospodarki krajowej, możemy się spodziewać natomiast rozwoju sektora
wysokich technologii i usług, jednak bez zaniedbania sektora energetycznego, będącego nadal
podstawą rosyjskiego eksportu i PKB. Dlatego też uwaga Rosji skupi się na walce o nowe złoża,
w której to Kreml użyje w razie konieczności wszelkich środków – także militarnych.17
17
Tamże.
61
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Bibliografia
British Petroleum, BP Statistical Review of World Energy June 2011, [online:]
http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publicatio
ns/statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/pdf/statistical_review_of_world_
energy_full_report_2011.pdf, [VI 2012].
Dubas A., Rosja w kryzysie: rok pierwszy, 27.01.2010, Ośrodek Studiów Wschodnich im.
Marka Karpia, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/raport-osw/2010-01-27/rosja-wkryzysie-rok-pierwszy, [VI 2012].
Federalnaja Slużba Gosudarstwjennoj Statistiki, Commodity Structure of Export of the
Russian Federation (at actual prices), [online:]
http://www.gks.ru/bgd/regl/b11_12/IssWWW.exe/stg/d02/26-08.htm, [VI 2012].
Federalnaja Slużba Gosudarstwjennoj Statistiki, Commodity Structure of Import to the
Russian Federation (at actual prices), [online:]
http://www.gks.ru/bgd/regl/b11_12/IssWWW.exe/stg/d02/26-11.htm, [VI 2012].
Kłaczyński R., Ropa naftowa I gaz ziemny obszaru postradzieckiego: Rola i znaczenie
surowców energetycznych w polityce Kremla, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Pedagogicznego, Kraków 2010.
Łakoma A., Rzeczpospolita, Węgry poparły rosyjski gazociąg, choć nie służy UE,
29.02.2008, [online:] http://www.rp.pl/artykul/99803.html, [VI 2012].
Ministerstwo Gospodarki Rzeczpospolitej Polskiej, Notatka Informacyjna o Federacji
Rosyjskiej i polsko-rosyjskiej współpracy gospodarczej, [online:]
http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagranica/Wspolpraca+gospodarcza+Polski+z+kraja
mi+wschodnimi+i+pozaeuropejskimi/Rosja.htm, [IV 2012].
Młynarski T., Bezpieczeństwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku: mozaika
interesów i geostrategii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011.
South Stream, 5 Questions about South Stream, [online:] http://southstream.info/index.php?id=30&L=1, [IV 2012].
Sowjet Bezopasnosti Rossijskoj Federacii, Strategija nacionalnoj bezopasnosti Rossijskoj
Federacii do 2020 goda, [online:] http://www.scrf.gov.ru/documents/99.html, [VI 2012].
The Economist, Europe's gas pipelines, [online:]
http://www.economist.com/node/17260657, [VII 2012].
The Economist, He who pays for the pipelines calls the tunes, [online:]
http://www.economist.com/node/14041672, [VI 2012].
Wyciszkiewicz E. (red.), Geopolityka Rurociągów: Współzależność energetyczna a stosunki
na obszarze postsowieckim, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2008.
62
ALEKSANDRA MICHALSKA
TERAPIA SZOKOWA JEGORA GAJDARA –
ZAŁOŻENIA I REALIZACJA
Lata 90. XX wieku były latami przełomowymi dla całej Europy Środkowo-Wschodniej oraz
Rosji. Upadek ZSRR zapoczątkował tok procesów politycznych, gospodarczych oraz społecznych,
które stały się charakterystycznym rysem tamtych czasów. W moim artykule szerzej zajmę się
tematyką gospodarczą we wczesnych latach 90, w szczególności założeniami oraz realizacją
programu Jegora Gajdara.
Wprowadzenie programu Gajdara to przykład zastosowania terapii szokowej, która jest
radykalną formą transformacji gospodarczej. Transformacja gospodarcza to: „ proces zmiany
systemu gospodarczego, w szczególności polegający na przejściu od gospodarki centralnie
planowanej (…) do gospodarki rynkowej, opartej na funkcjonowaniu wolnego rynku, konkurencji
i prywatnej przedsiębiorczości”1. Terapia szokowa zakłada wstrząs dla gospodarki, który ma poprzez
zdecydowane posunięcia takie jak: odejście od państwa opiekuńczego, prywatyzację doprowadzić
do ozdrowienia systemu gospodarczego danego kraju2.
Przyczyn, które doprowadziły do tak radykalnych kroków ze strony rosyjskich władz, było
wiele. Trzeba zwrócić uwagę na próby reform lat 1985-1991, które miały doprowadzić
do intensywnego wzrostu w gospodarce Związku Radzieckiego poprzez zastosowanie nowoczesnych
technologii, poprawę efektywności gospodarki, mające na celu wzrost jakości oferowanych na rynku
dóbr. Polityka Gorbaczowa, której efektem była pieriestrojka i głasnost, ostatecznie przyczyniła się
do rozpadu ZSRR. Zabiegami, które stosowano by walczyć z patologią w społeczeństwie
i zjawiskami niekorzystnymi z punktu widzenia gospodarczego, były między innymi: zwalczanie
alkoholizmu, korupcji oraz absencji w pracy3. Spadające wskaźniki wzrostu gospodarczego
unaoczniły ekipie rządzącej fakt nienajlepszej kondycji gospodarczej kraju – w latach 1951-1960
stopa wzrostu PNN (produkt narodowy netto – różnica produktu narodowego netto i amortyzacji,
czyli różnica PKB skorygowanego o dochody z własności poza granicami kraju i szybkości spadku
wartości kapitału w wyniku jego zużycia fizycznego lub ekonomicznego 4) wyniosła 10%,
systematycznie spadając do lat 90, by w latach 1986-1990 osiągnąć rekordowo niski wskaźnik 2,7%5.
Chociaż pieriestrojka Gorbaczowa miała na celu uzdrowienie sytuacji, efekt ten nie został osiągnięty.
Przede wszystkim przemiany Gorbaczowa wprowadzając elementy demokratyzacji podważyły
1
Transformacja gospodarcza, [on line:]
http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=131&pageId=608, [14 XII 2011] , Portal
Edukacji Ekonomicznej.
2
J. Kutyła, Słownik transformacyjny: terapia szokowa, [on line:] http://www.krytykapolityczna.pl/Transformacja20-lat-po/Slownik-transformacyjny-Terapia-szokowa/menu-id-227.html, [14 XII 2011], Serwis Stowarzyszenia im.
Stanisława Brzozowskiego.
3
W. Oniszczuk, Czynniki zewnętrzne transformacji gospodarki Rosji, Warszawa 2002, s. 21.
4
D. Begg, R. Dornbusch, S. Fischer, Makroekonomia, Warszawa 2007, s. 38-40.
5
Goskomstat, roczniki za lata 1955-1991; za: W. Oniszczuk, op.cit., s. 22.
63
spójność dotychczasowego systemu, co miało swoje implikacje w postaci puczu. Załamanie
gospodarki, niepokoje społeczne oraz deficyty towarów na rynku były skutkiem nieefektywności
panującego systemu6.
Działaniami,
mającymi
na
celu
poprawę
sytuacji
były:
udzielenie
autonomii
przedsiębiorstwom oraz zniesienie pewnych uprawnień, które posiadały do tej pory ministerstwa
branżowe, a także liberalizacja cen. Reformy nie uwzględniały jednak szerszych procesów
makroekonomicznych i nie były spójne. Ponadto zmiany na lepsze blokowało marnotrawstwo
środków produkcji, utrzymanie sektora wojskowego, degradacja środowiska naturalnego oraz
powiązana z intensywną industrializacją. Efektami nieskoordynowanej polityki państwa był wzrost
kolejek (zbyt mała podaż dóbr)7.
Swoje projekty dotyczące naprawy sytuacji gospodarczej ZSRR przedstawili między
innymi: premier Nikołaj Ryżkow, Michaił Boczarow oraz Stanisław Szatalin. Ryżkow opowiadał się
za kompleksowymi reformami: fiskalną, kredytową, opieki społecznej i wymienialnością rubla.
Boczarow proponował z kolei zerwanie z gospodarką o charakterze nakazowo-rozdzielczym,
natomiast projekt Szatalina, zaakceptowany przez parlament w 1990 roku zawierał potrójną definicję
praw Związku Radzieckiego. Chodziło o prawa obywatelskie (własność, działalność gospodarcza,
liberalizacja cen), przedsiębiorstw (koniec monopolizacji, niezależność) oraz prawa republik ZSRR
(suwerenność ekonomiczna)8. W tym kontekście należy podkreślić, jak ważne jest dostosowanie
reform do systemu panującego w kraju oraz wcielanie ich w odpowiedniej kolejności oraz
właściwym tempie. Restrukturyzacja gospodarki ma zazwyczaj wiele konsekwencji, takich jak:
zmiana poparcia dla systemu politycznego, polaryzacja społeczeństwa – od bieguna nędzy,
do bogactwa, tworzenie się nowych ruchów społecznych czy powstanie warstwy oligarchów. Warto
jednak zaznaczyć, że elity rządzące podejmując decyzje o przemianach z reguły skupiają się głównie
na skutkach politycznych, niekoniecznie uznając wagę innych czynników, które pojawiają się
w sposób niezamierzony9.
Problemy gospodarcze i finansowe dostrzegł również Jegor Gajdar – ekonomista, redaktor,
polityk - który w roku 1991 objął stanowisko doradcy prezydenta Borysa Jelcyna. Kiedy Gajdar
został ministrem finansów, zaczął wprowadzać w życie program, mający na celu odbudowę dobrej
kondycji gospodarczej kraju10. Przedtem jednak zdobywał wiedzę na temat gospodarki i ekonomii
opracowując projekty reform dla Jurija Andropowa oraz pisząc artykuły oraz felietony do pism
o tematyce gospodarczej. Interesował się terapią szokową wprowadzoną w Polsce oraz poznawał
autorytety zachodnie w dziedzinie gospodarczo-ekonomicznej, takie jak: Jeffrey Sachs czy Richard
Layard oraz ekonomistów rosyjskich: Anatolija Czubajsa czy Piotra Awena, którzy tak jak on
Rosja, XX wiek. Od utopii komunistycznej do rzeczywistości globalistycznej, pod red. J. Zołotowskiego, Kraków
2004, s. 139-148.
7
W. Oniszczuk, op.cit., s. 22-23.
8
Ibidem, s. 23-24.
9
J.J. Wiatr, Europa Pokomunistyczna – przemiany państw i społeczeństw po 1989 roku, Warszawa 2006, s. 113-114.
10
Jegor Gajdar, [on line:] http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/Jegor-Gajdar/, [14 XII 2011].
6
64
opowiadali się za odejściem od gospodarki centralnie planowanej11. W tym miejscu trzeba również
nadmienić, iż w roku 1991 Jelcyn, Gajdar (wówczas doradca prawny Jelcyna) oraz Andriej Kozyriew
(minister spraw zagranicznych) dopuszczali przemianę ZSRR w konfederację, a nawet jego
całkowite rozwiązanie12. Już od jesieni 1991 roku wcielano program reform gospodarki,
obejmujących: rozwijanie przedsiębiorczości, liberalizację cen oraz prywatyzację13. Warto jednak
skupić się na czynnikach, które złożyły się na taki przebieg wydarzeń. Sam Gajdar, w swojej pracy:
Дни поражений и побед – (Dni porażek i zwycięstw) zwrócił uwagę na upadek i kryzys panujący
w ZSRR i jego republikach, trudności w produkcji ropy, spadek cen surowców energetycznych na
rynkach światowych, inflacja oraz załamanie starych, nieefektywnych metod zarządzania. Opisując
zamach stanu z sierpnia 1991 roku, Gajdar zastanawiał się nad możliwością powstania w państwie
anarchii, w tym miejscu pisał on o postanowieniu pomocy Borysowi Jelcynowi w uniknięciu
niebezpiecznych konsekwencji zaistniałej sytuacji. Na początku Gajdar skupial się głównie
na politycznych skutkach puczu, lecz w późniejszych rozważaniach dodał też aspekt ekonomiczny:
co się stanie gdy autorytet ZSRR upadnie, a robotnicy przestaną żyć w lęku przed karą. Czas
po zamachu stanu Gajdar opisał, jako bierny paraliż władz, administracji, podkreślił brak kontroli
wszystkich branż w gospodarce. Zwrócił także uwagę na spadek podaży żyta – ludzie ubezpieczając
się na gorsze czasy woleli posiadać produkt na wymianę, niż pozbyć się go i zostać z niczym. Barter
w tak dużym mieście jak Moskwa nie mógł być efektywnym sposobem wymiany dóbr między
ludźmi, choć napędzały go zwiększające się wciąż niepokoje społeczne. Wzrost chaosu, brak
pozytywnych oczekiwań na przyszłość, wątpliwości dotyczące dalszego losu umów pomiędzy
republikami, a nawet zaistnienie możliwości rozpadu całego Związku Radzieckiego powodowały
narastające zaniepokojenie w społeczeństwie. Gajdar, rozważając dalsze stosunki na linii Rosja –
republiki związkowe, podkreślił rolę czynnika politycznego, który w roku 1991 był w stanie
postępującego rozkładu. Podsumowując ten wywód Gajdar podkreślił, że jeśli reformy
(kompleksowe środki stabilizacji sytuacji finansowej oraz polityki monetarnej), nie zostaną
przeprowadzone natychmiast - w okresie najwyżej dwóch miesięcy, oznaczać to będzie całkowitą
zapaść gospodarczą oraz kolejne wybuchy społeczne14. W tym miejscu trzeba także wspomnieć
o poglądach samego Jelcyna, który po rozpadzie ZSRR przyjmował postawę prozachodnią,
postulując reformy na wzór zachodu. Stosunki z Ameryką rozwijały się w tamtym czasie w kierunku
dojrzałego partnerstwa, lecz było też wiele przeszkód na tej drodze do stworzenia wspólnego sojuszu
strategicznego. USA nie było entuzjastycznie nastawione do dzielenia się władzą, a gospodarka Rosji
była zrujnowana i zbyt słaba, by stać się realnym partnerem Ameryki 15. Zmiany w Federacji
11
D. Remnick, Zmartwychwstanie, Warszawa 1997, s. 50.
Ibidem, s. 31.
13
I. Krawczenko, Osobliwości historii politycznej Rosji (esej retrospektywny). [w:] Rosja. Europa Wschodnia.
Dekada Transformacji. pod red. B.J. Albini, W. Baluk , Wrocław 2003, s. 34.
14
E. Гайдар, Дни поражений и побед, Moskwa 1997, s. 242-259.
15
Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1999, s. 99-101.
12
65
Rosyjskiej były więc nieuniknione, by stała się krajem znaczącym w nowym świecie, powstałym
przez rozpad ładu dwubiegunowego.
W październiku 1991 roku Borys Jelcyn na V Zjeździe Deputowanych Ludowych RFSRR
zadecydował, że to on stanie na czele rządu, który zajmie się reformą 16. Zebrana grupa robocza, która
miała za zadanie opracować przyszłe reformy, zajęła się analizą informacji dotyczących wskaźników
gospodarczych, przepływów pieniężnych, zapasów, długu publicznego oraz stworzeniem pewnych
prognoz. Przygotowaniem projektów i aktualizacją informacji zajął się Instytut Polityki
Gospodarczej. W tworzeniu programu wykorzystane zostały tezy i spostrzeżenia zachodnich
ekonomistów, które Gajdar ocenił jako interesujące i zarazem realne alternatywy, choć w grupie
roboczej wrzały dyskusje rozpatrujące różne wersje i opcje programu. Jako punkt wyjścia i podstawę
przyszłych reform Gajdar przyjął liberalizację cen oraz prywatyzację – uznał on, iż efektywne
funkcjonowanie gospodarki nie może mieć miejsca w przypadku uspołecznienia środków produkcji.
Ekonomista stwierdził także, że państwowe przedsiębiorstwa nie reagują na bodźce ze strony rynku,
ponieważ ich odpowiedzialność finansowa nie jest wystarczająca. Istotnymi czynnikami, które
należało wprowadzić były także konkurencja oraz pozbycie się monopolu państwowego. Gajdar
zdawał sobie sprawę, że nie można będzie w tej sytuacji uniknąć rozlicznych konfliktów interesów,
rozumiał on jednak potrzebę wprowadzenia optymalnej reformy gospodarki. Istotne wydaje się także,
że ekonomista zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństw, zagrażających powodzeniu reform; wśród
nich wymieniał np.: powstanie szarej strefy czy zbyt mały potencjalny udział kapitału zagranicznego
w kraju po prywatyzacji. Ostatecznie opracowano kompromis, a jego podstawą były: podstawowe
prawo obywateli do prywatyzacji, stymulowanie przebiegu prywatyzacji – w tym celu postanowiono
użyć aparatu zarządzania, w celu eliminacji możliwych bezprawnych działań. Przygotowania do
wcielania reformy według Gajdara powinny być dokładne i obejmować procedury, mechanizmy, być
odpowiednio zabezpieczone. Wiele czynników złożyło się jednak na fakt, że zmiany należało
przeprowadzić szybciej, niż reformatorzy by sobie tego życzyli. Mowa tutaj o: głodzie, braku osób
zdolnych do przeprowadzenia rzeczowej reformy i niepokojach społecznych, spadku zaufania do
waluty krajowej, a co za tym idzie chęć jak najszybszego wyzbycia się rubla 17. Problemem była także
inflacja – aby zapobiec jej tragicznym skutkom już w 1991 roku wycofano z obiegu banknoty
o nominalne 50 i 100 rubli. W ten sposób podjęto próbę zdjęcia części środków finansowych z rynku,
lecz
organizacje
międzynarodowe
podkreślały
negatywne
następstwa
tego
działania,
np.: zmniejszenia zaufania obywateli do waluty krajowej 18. Trzeba także wspomnieć o zalewie rynku
przez towar importowany oraz dotacjach i kredytach, które państwo zaczęło rozdzielać wśród
rozmaitych grup nacisku, takich jak: grupy związane z branżą energetyczną oraz paliwową czy
z przemysłem rolniczym19.
16
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 146.
E. Гайдар, op.cit., s. 260-272.
18
W. Oniszczuk, op.cit., s. 25.
19
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 148.
17
66
Aby przeprowadzić wymagane reformy jak najbardziej efektywnie, obrano dwusekwencyjną
strategię reform. Składał się na nią schemat krótko- i średnioterminowy. O ile ten pierwszy
nakierowany był na szybkie, ostre wprowadzenie tryptyku, złożonego z elementów: liberalizacji,
stabilizacji, prywatyzacji, oraz stworzenia podwalin pod system wolnorynkowy i zahamowania
kryzysu, to drugi schemat miał na celu wprowadzenie zmian instytucjonalnych, wymaganych
do efektywnych i dynamicznych zmian w kraju20.
Wprowadzanie reform obyło się jednak bez przeszkód. Głównymi czynnikami, które
wpływały na reformę hamująco, były uwarunkowania: ekonomiczne, polityczne oraz socjalnopsychologiczne. Przede wszystkim zdawano sobie sprawę, że nie można pozwolić na wystąpienie
takich zjawisk jak bezrobocie na masową skalę, czy liczne bankructwa firm i przedsiębiorstw. Istotny
był także stopień zmonopolizowania gospodarki ZSRR oraz ogromne wydatki na wojsko i cele
militarne – oscylujące wokół 20% PKB21. Bezrobocie i bankructwa mogłyby być efektem
natychmiastowych i nagłych reform. Zdawano sobie jednak sprawę, że te zjawiska zniechęcą
społeczeństwo do przemian oraz dadzą argumenty opozycji, która była reformom przeciwna.
Reformy z 1992 roku zawierały wobec tego następujące działania: liberalizację cen oraz
płac, oraz liberalizację w sferze gospodarczych stosunków z innymi krajami, reformę zarówno
systemu podatkowego, walutowego oraz bankowego, polityki budżetowej i pieniężno-kredytowej,
prywatyzację, a także tworzenie zachęt dla inwestycji kapitału zagranicznego, zwłaszcza poprzez
tworzenie odpowiednich przepisów prawnych 22. Celami tych zabiegów miało być: wprowadzenie
do gospodarki
struktur
wolnorynkowych,
stabilizacja
ekonomiczna,
zmniejszenie
deficytu
budżetowego (z 20% do 1% już na początku 1992 roku), zmiany w zakresie handlu zagranicznego,
systemu podatkowego, finansowego oraz walutowego, przekształcenia własnościowe w sferze
gospodarki a także uregulowanie zaległych rozliczeń z byłymi republikami Związku Radzieckiego23.
Był to model monetarystyczny, który zakładał również wpływanie na ożywianie inicjatyw
prywatnych oraz bezwzględną stabilizację w dziedzinie finansów państwa 24.
Liberalizacja cen przebiegała w trzech etapach, w następujący sposób: początkowo –
2 stycznia 1992 roku - wprowadzono liberalizację cen, choć nie była ona przeprowadzona w pełni,
z powodu nacisków różnych grup interesów. Utrzymana została administracyjna kontrola cen takich
artykułów przeznaczonych do konsumpcji, jak np.: chleb, mleko, cukier, sól czy margaryna, a także
alkoholu oraz benzyny i nafty oraz artykułów zaopatrzeniowych (m.in.: węgiel, ropa naftowa,
energia elektryczna, taryfy transportowe). Wyznaczony został też zakres marż handlowych – między
25% a 45%, oraz kontrola cen producentów, będących monopolistami. Drugi etap liberalizacji cen
rozpoczęto z dniem 7 marca 1992 roku. Wtedy też nastąpiło uwolnienie części cen oraz przekazanie
20
W. Oniszczuk, op.cit., s. 26-27.
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 146.
22
W. Oniszczuk, Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Federacji Rosyjskiej, praca magisterska,
SGH, Warszawa 1994, promotor prof. dr hab. K. Starzyk; za: W. Oniszczuk, op.cit., s. 27-28.
23
W. Oniszczuk, op.cit., s. 27.
24
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 146.
21
67
uprawnień decyzyjnych dotyczących administracyjnej kontroli cen na szczebel obwodowy i lokalny.
Dotyczyło to między innymi takich produktów jak: chleb, mleko, sól, cukier, zapałki, a także
lokalnych taryf transportowych. Trzecim etapem był moment wydania przez Prezydenta FR dekretu
„O państwowej regulacji cen na niektóre rodzaje surowców energetycznych”. 18 września 1992 roku
w związku z tym dekretem został zniesiony maksymalny pułap cen surowców energetycznych, takich
jak gaz ziemny czy ropa naftowa. Nie była to jednak przemiana całościowa, ponieważ nie uległ
zmianie podatek progresywny pobierany od producentów (przy cenie ropy 4 tysięcy rubli za tonę).
Pułap ten usunięto dopiero w 1993 roku, wtedy również uwolniono ceny węgla kamiennego, chleba
oraz zniesiono część subsydiów25.
Kolejnym założeniem było wykonanie przekształceń własnościowych w rosyjskiej
gospodarce. Warto w tym miejscu zaznaczyć specyfikę prywatyzacji. Jej główne cele według Piotra
Kozarzewskiego to cel systemowy, ekonomiczny, polityczny, fiskalny, także cele dotyczące szeroko
pojętej problematyki społecznej. Przede wszystkim prywatyzacja ma na celu umniejszenie roli
państwa w odpowiedzialności za prosperowanie przedsiębiorstw oraz zwiększenie udziału własności
prywatnej w stosunku do państwowej (cel systemowy). Cel ekonomiczny to szansa na efektywność
przedsiębiorstw, poprawę stanu gospodarki narodowej, a także korzystanie z pełni praw
przysługujących podmiotom na rynku. Politycznym celem prywatyzacji jest stworzenie grup
interesów, które swoimi działaniami mogą wpływać na kontynuację korzystnych reform oraz
wywierać nacisk na te kręgi, w których gestii leży budowa odpowiednich instytucji oraz struktur
rynkowych. Cele fiskalne zapewniają zyski budżetowi państwa z tytułu braku konieczności
dofinansowania przedsiębiorstw czy sprzedaży mienia, które staje się własnością prywatną.
Problematyka społeczna skupia się na finansowaniu reform socjalnych, czy regulacjach dotyczących
płac oraz zatrudnienia w przedsiębiorstwach26. Ważne jest jednak, by cele te były zrównoważone i
wzajemnie uzupełniały się tworząc korzystny klimat dla prywatnych właścicieli, nie ograniczając ich
możliwości.
Gajdar
postulował
prywatyzację
70%
handlu
oraz
walkę
ze
strukturami
monopolistycznymi . W ramach prywatyzacji obywatele Rosji dostali bony, których wartość
27
wynosiła 10 tysięcy rubli (w tamtym czasie były to 23 $) na obywatela 28. Za każdy taki voucher
należało uiścić opłatę w wysokości 25 rubli29. W toku reform prywatyzowano także
przedsiębiorstwa, które przynosiły zysk m.in. Gazprom i Surgutneftegaz oraz przedsiębiorstwa
ze sfery usług (80 tysięcy przedsiębiorstw na przestrzeni lat 1992-1993)30. W toku prywatyzacji
zastosowano następujące metody:
sprzedaż przedsiębiorstw na
drodze aukcji,
sprzedaż
przedsiębiorstw na drodze handlowych lub inwestycyjnych przetargów, dzierżawy aktywów oraz
25
M. Dąbrowski, Polityka stabilizacyjna i liberalizacja cen, [w:] Dąbrowski M., Kozarzewski M., Drugi rok reform
gospodarczych w Rosji. Wnioski dla Polski i Europy Wschodniej, Warszawa 1994, s. 82-83.
26
P. Kozarzewski, Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, Warszawa 2006, s. 73- 78.
27
W. Oniszczuk, op.cit., s. 26.
28
Rosja.Gospodarka, [on line:] http://www.biznes.pwn.pl/haslo/4575220/rosja-gospodarka.html, [14 XII 2011],
portal wiedzy PWN.
29
The Gaidar Programme. Lessons for Poland and Eastern Europe, pod red. M. Dąbrowskiego, Warszawa 1993, s. 98.
30
„Rosja.Gospodarka”, [on line:] http://www.biznes.pwn.pl/haslo/4575220/rosja-gospodarka.html, [14 XII 2011],
portal wiedzy PWN.
68
transformacji przedsiębiorstw w „open type”, czyli otwarte przedsiębiorstwa. Pierwszy typ
prywatyzacji dotyczył jedynie małych oraz średnich przedsiębiorstw i polegał on na przekazaniu
pełnych praw nowemu właścicielowi – mógł on restrukturyzować firmę, a nawet zlikwidować lub
sprzedać jej część. Drugi rodzaj prywatyzacji – na drodze przetargu – również charakteryzował się
zastosowaniem w stosunku do małych i średnich firm, jednak pozostających w słabej kondycji
finansowej, wymagających dodatkowych inwestycji. Ten sposób przejmowania majątku ma
zasadniczą cechę: sprzedający może postawić pewne warunki kupującemu, np.: oczekiwany profil
produkcji lub plan dalszego rozwoju. Trzecia droga prywatyzacji wydaje się być najlepsza zarówno
dla firm jak i pracowników: pracownicy posiadając część aktywów mogą wpływać na rozwój firmy,
a co za tym idzie wprowadzać ją na drogę efektywnego postępu, z korzyścią dla kapitału
przedsiębiorstwa. Czwarty rodzaj prywatyzacji stworzony był z myślą późniejszego odsprzedania
przedsiębiorstwa. Statystyki wskazują na następujący udział tych metod w całkowitej prywatyzacji:
41% - przedsiębiorstwa sprzedane na aukcjach, 28,7% - przedsiębiorstwa dzierżawione, 24,9% przedsiębiorstwa wykupione na drodze przetargu, 5% - przedsiębiorstwa zamienione na
„open type”31. Autorzy monografii: „Od utopii komunistycznej do rzeczywistości globalistycznej”
wysuwają hipotezę, iż specyfika rosyjskiej prywatyzacji różni się nieco od rozumienia tego pojęcia
na całym świecie. Podczas gdy świat interpretuje prywatyzację, jako przekazanie dóbr państwowych
w ręce prywatne, w Rosji jest to raczej proces utraty przez przedsiębiorstwa statusu państwowych
zakładów. Ten fakt wpływa na występowanie negatywnych zjawisk, następujących w jej wyniku,
a mowa tutaj o: braku zainteresowania marketingiem, rynkiem, potrzebami konsumentów czy
efektywnością przedsiębiorstw przez nie same. Struktury zarządzające, kierownicze i administracyjne
nie zmieniły się, zwiększył się jednak nacisk na państwo w celu pozyskania różnych form jego
wsparcia przez przedsiębiorstwa32. Nie wydaje się to jednak osobliwe w świetle faktu, iż Rosjanie do
tej pory nie mieli potrzeb interesowania się potrzebami rynku czy konsumentów. Zmiany
instytucjonalno-prawne oraz własnościowe nie były efektywne, kiedy nadawano je odgórnie.
Aby istniała wydajna i sprawna gospodarka, konieczne jest zaangażowanie osób, które wprawiają ją
w ruch – czyli oddolny i aktywny udział jednostek w tworzeniu nowego ładu wolnorynkowego.
Nie chodzi tylko o zaangażowanie w krajowe przemiany i działalność, lecz także umiejętność
wyjścia z biznesem poza własną ojczyznę.
Jeśli chodzi o handel zagraniczny, jego liberalizacja w latach 90. XX wieku w dużej mierze
przyczyniła się do transformacji gospodarki Rosji33. Dalsze kroki w tym kierunku poczyniono
w kolejnym roku, znosząc cła importowe, natomiast na towary eksportowane obowiązywały
wówczas koncesje i kontyngenty. Niestety, pewne niejasności w prawie dotyczącym handlu
31
The Gaidar Programme, op.cit., s. 92-93.
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 147-148.
33
R. Antczak, Handel zagraniczny Rosji w 1993 roku i pierwszym kwartale 1994 , [on line:] http://www.caseresearch.eu/upload/publikacja_plik/3074405_sa25.pdf, 12.04.2012 r., Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych,
s.3, 14 XII 2011.
32
69
międzynarodowego z Rosją wpływały nadal niekorzystnie na jej stosunki z zagranicą34. Z drugiej
strony jednak w handlu zagranicznym Rosja stale utrzymywała bilans dodatni 35, można więc
stwierdzić, że przejrzyste przepisy pomogłyby jej lepiej wykorzystać własny potencjał.
Należy wspomnieć też o takich posunięciach jak reforma kredytowa i systemu bankowego36,
przeprowadzonych w celu dopełnienia kompleksowego programu przemian gospodarki. Zachęcanie
inwestorów do lokowania kapitału w FR także było zasadniczym celem reform. Elity rządzące
chciały ukazać kraj jako przyjazny dla inwestycji. Mogło to pomóc nie tylko budżetowi Federacji,
ale również wspomóc dalsze reformy instytucjonalne i strukturalne, przyczynić się do wzrostu
efektywności sektora prywatnego, restrukturyzacji przemysłu, ulepszyć konkurencję na rynku
kapitałowym, pomóc w demonopolizacji, a także uwiarygodnić Rosję na arenie międzynarodowej
jako rzetelnego partnera w biznesie37.
Jeśli chodzi o perspektywy przemian, warto wspomnieć o kilku pułapkach reform, które
często stawały na drodze do wyjścia z kryzysu państwom wprowadzającym transformację
gospodarczą. Przede wszystkim chodzi tutaj o pułapkę niedokończonych reform, zablokowania
reform, pułapki instytucjonalne czy nacisków z zewnątrz 38, (co widoczne było w pierwszym etapie
liberalizacji cen). Rosja jednak wybrnęła z pułapek zwycięsko, choć początkowo jej sytuacja nie
malowała się w jasnych barwach, zwłaszcza w kontekście konfliktu władzy ustawodawczej
i wykonawczej, który zaczął doprowadzać do samodzielnego ustalania kompetencji działaczy,
a w efekcie do rosnącej samowoli wśród skłóconych elit rządzących39. Innymi czynnikami, które
mogły wpływać hamująco na gospodarkę oraz wcielane reformy są: zły stan infrastruktury, wysokie
koszta produkcji w kraju, niskie zyski z rodzimych towarów, szybkie tempo postępu inflacji,
przestarzałe technologie, niewykwalifikowane kadry na istotnych stanowiskach oraz uprzedzenia
do inwestycji spoza kraju40. Do tych czynników trzeba także dodać nieodpowiednie przepisy prawne,
które mają znaczący wpływ na rozwój sytuacji ekonomicznej państw. Należy jednak pamiętać,
że pomimo negatywnych skutków reform, docelowy stan gospodarki w ich wyniku ulegać ma
stopniowej poprawie. Czynniki hamujące oraz ujemne reperkusje są nieodłącznym elementem
przemian, ważne jednak by nie iść na kompromisy, które na stałe mogą zahamować rozwój
reformowanych struktur czy instytucji.
Podsumowując wprowadzone reformy należy stwierdzić, że odwaga elit rządzących
w początkowym etapie wprowadzania reform była godna podziwu. Społeczeństwo rosyjskie – do tej
pory pasywne, zdało sobie sprawę, że gospodarka oraz co ważniejsze - kraj mogą wyglądać inaczej,
lepiej. Z pewnością zniechęcający do przemian był ich ogrom oraz konieczność wprowadzania ich
34
W. Oniszczuk, op.cit., s. 28.
Ibidem, s. 31.
36
Ibidem, s. 28.
37
Ibidem, s. 64.
38
P. Kozarzewski, op.cit., s. 280-282.
39
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 146-147.
40
Problemy społeczno-gospodarcze w Europie Środkowo-Wschodniej u progu nowego tysiąclecia, pod red. K.
Piątka i W.I. Sperańskiego, Włocławek 2002, s. 96.
35
70
kolejno, w przemyślany sposób. Stopniowa liberalizacja cen spowodowała pewne deficyty dóbr na
rynku zarówno towarów konsumpcyjnych, jak i zaopatrzeniowych. Ta sytuacja trwała przez cały rok
1992, jej poprawa nastąpiła dopiero latem roku 1993. Wtedy też nastąpiła względna stabilizacja
kursu walutowego oraz nastąpił napływ konkurencyjnych towarów z zagranicy41.
Ceny, tuż po wprowadzeniu ich liberalizacji 2 stycznia 1992 roku, wzrosły 3,5 raza, choć
pozwoliło to uniknąć częściowo zagrożenia inflacyjnego. W początkowej fazie reform Rosja miała
do czynienia także ze spadkiem produkcji, w wyniku restrukturyzacji przedsiębiorstw.
Po zastosowaniu terapii szokowej zwrócono także uwagę na koszty społeczne takiej operacji
i zrozumiano konieczność włączenia do programu przemian elementu walki z ubóstwem 42. Reformy
jednak cechują się tym, że podejmowane z rozsądkiem dają efekty długofalowe. Należało więc
nastawić się na początkowe spadki wskaźników, oczekując ich podwyższenia w przyszłości.
Transformacje gospodarcze posiadają tę właściwość, że na drodze zastosowania pewnego wstrząsu,
doprowadzić mają do ozdrowienia i ulepszenia gospodarki i ekonomii państwa. Wojciech Oniszczuk
zaznacza, że doświadczenie z przemianami gospodarczymi wskazują na większą skuteczność
gwałtownych i radykalnych reform, nad reformami wcielanymi stopniowo 43. Z drugiej strony jednak,
współwystępowanie niestabilności sytuacji społecznej i politycznej oraz reform, dających
niekontrolowane skutki prowadziło do ograniczenia przemian oraz niepełnego ich wprowadzania 44.
Trzeba jednak przyznać, że nawet działanie, którego nie da się przewidzieć jest lepsze od pasywności
i braku aktywnych wysiłków na rzecz poprawy sytuacji. Choć reforma nie była przeprowadzona
idealnie, a jej założenia realizowano niekompletnie, prawdopodobnie miałaby o wiele lepszy efekt,
gdyby konsekwentnie wprowadzano ją również w II połowie 1992 roku.
M. Dąbrowski, op.cit., s. 83.
W. Oniszczuk, op.cit., s. 25-27.
43
Ibidem, s. 29.
44
Rosja, XX wiek, op.cit., s. 146.
41
42
71
Bibliografia
1.
Begg D., Dornbusch R., Fischer S., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2007.
2.
Brzeziński Z., Wielka szachownica, wydawnictwo Politeja, Warszawa 1999.
3.
Dąbrowski M., Kozarzewski M., Drugi rok reform gospodarczych w Rosji. Wnioski dla
Polski i Europy Wschodniej, Wydawnictwo Fundacji im. Friedricha Eberta.
Przedstawicielstwo w Polsce; Fundacja Naukowa CASE, Warszawa 1994.
4.
Гайдар E., Дни поражений и побед, Moskwa 1997, [online:] http://www.iet.ru/ru/dniporazhenii-i-pobed.html.
5.
Goskomstat, roczniki za lata 1955-1991; za: W. Oniszczuk, Czynniki zewnętrzne
transformacji gospodarki Rosji, Wydawnictwo Semper, Warszawa 2002.
6.
Kozarzewski P., Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, Wydawnictwo Instytutu
Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 2006.
7.
Oniszczuk W., Czynniki zewnętrzne transformacji gospodarki Rosji, Wydawnictwo
Semper, Warszawa 2002.
8.
Oniszczuk W., Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Federacji
Rosyjskiej, praca magisterska, SGH, Warszawa 1994, promotor prof. dr hab. K. Starzyk;
za: W. Oniszczuk, Czynniki zewnętrzne transformacji gospodarki Rosji, Wydawnictwo
Semper, Warszawa 2002.
9.
Problemy społeczno-gospodarcze w Europie Środkowo-Wschodniej u progu nowego
tysiąclecia, pod red. K. Piątka i W.I. Sperańskiego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Humanistyczno-Ekonomicznej, Włocławek 2002.
10. Remnick D., Zmartwychwstanie, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 1997.
11. Rosja. Europa Wschodnia. Dekada Transformacji , pod red. Albin. B.J. i Baluk
W., Wydawnictwo Arboretum, Wrocław 2003.
12. Rosja, XX wiek. Od utopii komunistycznej do rzeczywistości globalistycznej, pod red. J.
Zołotowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.
13. The Gaidar Programme. Lessons for Poland and Eastern Europe, pod red.
M. Dąbrowskiego, Wydawnictwo Friedrich Ebert Foundation Warsaw Office,
Warszawa 1993.
14. Wiatr J.J., Europa Pokomunistyczna – przemiany państw i społeczeństw po 1989 roku,
Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2006.
Źródła internetowe
1.
Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, www.case-research.eu.
2.
Serwis Stowarzyszenia im. Stanisława Brzozowskiego, www.krytykapolityczna.pl.
3.
Portal Edukacji Ekonomicznej, www.nbportal.pl.
4.
Portal wiedzy PWN, www.pwn.pl.
5.
Portal informacyjny, www.wprost.pl.
72