Marika Pirveli, 2002, Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i oriental

Marika Pirveli, 2002, Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i oriental

Studia Regionalne i Lokalne
Nr 4(14)/2003
ISSN 1509–4995
Marika Pirveli, 2002, Miasto gruzińskie w świetle europejskiej
i orientalnej koncepcji urbanistycznej, Warszawa: Wydawnictwo
Akademickie „Dialog”, 271 s.
Ksia˛żka Mariki Pirveli jest dziełem interesuja˛cym co najmniej z dwóch
powodów. W warstwie poznawczej dostarcza nam opisu form przestrzennych
miasta z obszaru w Polsce i w Europie stosunkowo mało znanego, położonego na
pograniczu kultur, gdzie od czasów starożytnych krzyżowały sie˛ wpływy europejskie i azjatyckie. W aspekcie metodologicznym autorka przypomina stosunkowo mało praktykowana˛ w Polsce analize˛ morfologiczna˛ przestrzeni miejskiej.
Pierwsze miasta gruzińskie pojawiły sie˛ w pierwszym tysia˛cleciu przed
nasza˛ era˛ i podobnie jak to było wcześniej w Mezopotamii, ich powstanie
stało sie˛ możliwe wskutek wytworzenia nadwyżek żywności umożliwiaja˛cych
wykarmienie ludzi niepracuja˛cych na roli. Pojawienie sie˛ podziału pracy na
zaje˛cia rolnicze i nierolnicze umożliwiło powolny proces urbanizacji tego
obszaru. Jak stwierdza autorka, te miasta-twierdze znajdowały sie˛ wzdłuż
szlaku handlowego ze świata hellenistycznego do Indii, zapewniaja˛c kupieckim
karawanom zbyt towarów i bezpieczeństwo. Szlak handlowy był nośnikiem
kulturowej dyfuzji, tak wie˛c nic dziwnego, że w planach miast gruzińskich
tamtego okresu można było znaleźć liczne wpływy greckie.
W okresie średniowiecza architektura miast Gruzji podlega wpływom bizantyńskim, zachowuja˛c jednak pewne cechy poprzedniego okresu. Miasta tego
obszaru, w przeciwieństwie do miast Europy Zachodniej i Środkowej, nigdy
nie korzystały z autonomii, co oczywiście nie pozostało bez wpływu na ich
strukture˛ społeczna˛ i przestrzenna˛.
Miasta gruzińskie ze swoja˛ wielowiekowa˛ historia˛ wzlotów i upadków
– pisze autorka – były u progu XIX wieku tak zniszczone, że trudno było je
nazwać miastami, i tak np. w czasie wojny z Persami w 1795 r. Tbilisi zostało
spalone, a ludność wymordowana lub uprowadzona do Persji. Zachodnia
cze˛ść kraju znajdowała sie˛ pod panowaniem Imperium Otomańskiego, co
także nie sprzyjało procesom urbanizacji. Nowy okres rozpocza˛ł sie˛ po zaje˛ciu
Gruzji przez Rosje˛. Budowa linii kolejowych, głównie dla celów strategicznych,
stworzyła warunki dla powolnego uprzemysłowienia, co ożywiło procesy
urbanizacyjne. Powstawały nowe obszary miast, stanowia˛ce rosyjska˛ wersje˛
dziewie˛tnastowiecznej urbanistyki europejskiej.
Ostatnim wreszcie typem omawianym w ksia˛żce jest urbanistyka radziecka,
która była realizowana w sposób dość jednolity na całym terytorium imperium. Głównymi cechami tego typu były: funkcjonalny podział przestrzeni
miasta na obszary przemysłowe i mieszkaniowe z dominacja˛ tych pierwszych,
150
RECENZJE
ograniczenie usług do niezbe˛dnego minimum i prawie zupełny brak funkcji
centralnych, których jedynym wyrazem były budynki administracji państwowej. Urbanistyka ta nie była jednak wynalazkiem, który powstał w ZSRR,
ponieważ była to w istocie uproszczona wersja koncepcji miasta opracowanej
w środowisku europejskich architektów – urbanistów skupionych w organizacji pod nazwa˛ Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM). Autorka wydaje sie˛ wie˛c przeceniać swoistość radzieckiej urbanistyki i architektury.
I tak np. przestrzenne oddzielenie miejsc zamieszkania i pracy było powszechnie stosowana˛ zasada˛ projektowania urbanistycznego, a mikrorejon to nic
innego jak trawestacja powstałej w kre˛gu anglosaskim koncepcji jednostki
sa˛siedzkiej. Także architekture˛ tzw. socrealizmu można zobaczyć w licznych
wydaniach w wielu miastach francuskich, np. w Marsylii, St. Dié czy Hawrze.
Jak widać z tego krótkiego przegla˛du, Marika Pirveli analizuje miasto gruzińskie na tle szerokiej panoramy historii miast europejskich od średniowiecza po
czasy nam współczesne. Ksia˛żka nie jest jednak w ścisłym tego słowa znaczeniu
historia˛ miasta, ponieważ autorka zajmuje sie˛ przede wszystkim ewolucja˛ form
przestrzennych i ich zwia˛zkiem z określonymi funkcjami. Praca wpisuje sie˛ wie˛c
w nurt analizy morfologicznej, który w polskiej geografii jest stosunkowo słabo
obecny. Przypomnienie tej metody analizy miasta jest kolejna˛ zasługa˛ Pirveli.
Badania morfologiczne – jak pisze autorka, powołuja˛c sie˛ na brytyjskiego
geografa pochodzenia niemieckiego M.R.G. Conzena – zajmuje sie˛ zewne˛trzna˛
i wewne˛trzna˛ budowa˛ form urbanistycznych w uje˛ciu historycznym, uwzgle˛dniaja˛c jednocześnie uwarunkowania i procesy je kształtuja˛ce. Badania zaliczane
do geografii miast maja˛ jednak charakter interdyscyplinarny, gdyż odwołuja˛
sie˛ do historii, architektury i urbanistyki. Pirveli wyróżnia aktualnie kilka
szkół badań morfologicznych miast, które niezależnie od dziela˛cych je różnic
maja˛, zdaniem autorki, kilka cech wspólnych.
Przedmiotem badań morfologicznych sa˛ formy urbanistyczne, pocza˛wszy od
poziomu działki budowlanej, przez tzw. blok urbanistyczny, ulice˛, dzielnice˛ aż do
całego miasta. Wie˛ kszość badaczy bierze pod uwage˛ czas jako ważna˛ zmienna˛,
wreszcie bardzo istotnym czynnikiem sa˛ uwarunkowania określaja˛ce dane jednostki morfologicznej. Conzen np. przypisuje określone formy urbanistyczne do
konkretnych procesów gospodarczych i społecznych. Zakłada on bowiem nierozła˛czność formy i funkcji w tym samym czasie, choć w różnych miejscach.
Ksia˛żka Mariki Pirveli dostarcza także bardzo interesuja˛cych i w Polsce
dotychczas nieznanych materiałów ikonograficznych – map, rycin i fotografii
miast pochodza˛cych z archiwów gruzińskich, które sa˛ nie tylko podstawa˛
analizy autorki, ale także przybliżaja˛ nam obraz stosunkowo mało znanego
obszaru kulturowego.
Podsumowuja˛c, należy stwierdzić, że mamy do czynienia z praca˛ oryginalna˛,
doskonale udokumentowana˛, która powinna zainteresować nie tylko geografów,
ale także urbanistów, architektów, socjologów i wszystkich, którzy zajmuja˛
sie˛ miastem i jego historia˛.
Bohdan Jałowiecki