Kamieniołom wapieni mioceńskich w Starym Bruśnie

Kamienio³om wapieni mioceñskich
w Starym Bruœnie
Lokalizacja:
województwo podkarpackie
powiat lubaczowski
gmina Horyniec Zdrój
miescowoœc Stare Brusno
Cieszanów
£owcza
Region geograficzny:
Wy¿yna Lubelsko-Lwowska
Roztocze
Roztocze Wschodnie
Jednostka geologiczna:
zapadlisko przedkarpackie
Wieœ Stare Brusno, po³o¿ona na po³udnie od Tomaszowa Lubelskiego na Roztoczu Wschodnim przy drodze
prowadz¹cej z Cieszanowa do Werchratej, do drugiej wojny
œwiatowej znana by³a jako oœrodek twórczoœci ludowej
zwi¹zanej z wyrobami kamieniarskimi: nagrobkami, krzy¿ami,
pomnikami, kamiennymi detalami architektonicznymi,
w ramach s³ynnej „szko³y bruœnieñskiej”. Dzisiaj wieœ ju¿
nieistnieje. Jej mieszkañcy zostali wysiedleni w latach 1944-1947. Nieco dalej na zachód w kierunku miejscowoœci
Polanka Tryniecka przy tej samej drodze prowadz¹cej z
Werchratej do Cieszanowa powsta³a osada Nowe Brusno.
W rejonie nieistniej¹cej wsi do dzisiaj wystêpuj¹ liczne, coraz
s³abiej widoczne ods³oniêcia ska³, które mieszkañcy Starego
Brusna wykorzystywali do wytwarzania wyrobów kamieniarskich. Ska³y te, to wapienie mioceñskie buduj¹ce t¹ czêœæ
Roztocza. W rejonie Brusna na górze o tej samiej nazwie
(Brusno) wystêpuj¹ liczne drobne ods³oniêcia, z których najlepsze to wielopoziomowy rozleg³y zespó³ kamienio³omów.
Tworz¹ go piêknie po³o¿ony, otoczony lasem stary nieczynny
kamienio³om górny i bardzo du¿y rozleg³y kamienio³om dolny,
który jeszcze w ostatnich latach by³ czynny.
1
W kamienio³omach tych ods³ania siê profil mioceñskich
wapieni Roztocza, reprezentowanych tu przez wapienie
i margle glonowe, ponad którymi wystêpuj¹ piaski kwarcowo-glaukonitowe. Wy¿ej w profilu wystêpuje ponad
dwudziestometrowej mi¹¿szoœci kompleks wapieni organodetrytycznych. Wapienie te sk³adaj¹ siê z okruchów glonów
wapiennych, otwornic i w ró¿nym stopniu pokruszonych
muszli œlimaków i ma³¿y; charakteryzuj¹ siê one zmienn¹ w
profilu pionowym zawartoœci¹ ziarn kwarcu.
W wapieniach tych mo¿emy obserwowaæ dobrze czy2 telne struktury sedymentacyjne, takie jak: warstwowanie
skoœne, rynnowe i ripplemarkowe oraz laminacjê poziom¹. W
najwy¿szych czêœciach profilu obserwujemy wystêpowanie
na przemian grubych, masywnych ³awic wapieni, w których
154
5570
4666
Horyniec
4668
struktury warstwowañ s¹ s³abo widoczne, z pakietami cienkich warstw o wyraŸnej oddzielnoœci p³ytowej. Wszystkie 3
te osady reprezentuj¹ utwory wieku górnobadeñskiego,
a wiêc powstawa³y oko³o 10 mln. lat temu. S¹ to osady
mioceñskiego morza, które wype³nia³o wtedy zapadlisko
przedkarpackie i siêga³o daleko na pó³noc i wschód, na obszar dzisiejszego Roztocza. By³o to ciep³e, p³ytkie morze o
normalnym zasoleniu, w którym kwit³o bogate ¿ycie. Jego
przejawem by³a obecnoœæ ró¿nego rodzaju glonów, ma³¿y
i œlimaków, których liczne skamienia³oœci lub ich fragmenty
znajdujemy dzisiaj w tych ska³ach. Do zbiornika morskiego
dostarczane by³y niewielkie iloœci materia³u klastycznego
pochodz¹cego z l¹du, o czym œwiadcz¹ warstwy piaskowców kwarcowych i glaukonitowych wystêpuj¹ce w profilu.
W p³ytkim zbiorniku generowane by³y przez wiatry fale
wywo³uj¹ce pr¹dy denne, przemieszczaj¹ce materia³ okruchowy po dnie. Wyrazem tego s¹ widoczne w osadzie liczne
struktury warstwowañ skoœnych, rynnowych i ripplemarkowych (zmarszczkowych). Osady mioceñskie w Starym
Brusnie stanowi¹ przyk³ad ró¿norodnoœci ska³ wêglanowych
wystêpuj¹cych w tej czêœci Roztocza.
Stare Brusno, mimo ¿e dzisiaj ju¿ nie istnieje, zaznaczy³o
swoj¹ obecnoœæ w historii tego regionu. To w³aœnie na
starym cmentarzu w Starym Brusnie, jak i na cmentarzu
w Nowym Brusnie, mo¿emy zobaczyæ wyroby kamienne produkowane przez kamieniarzy tej wioski. Osada wykszta³ci³a
siê na prze³omie XVI i XVII w. przy wsi Brusno, która
póŸniej nazwana zosta³a Starym Brusnem. By³a ona g³ównym
oœrodkiem kamieniarstwa u¿ytkowego i artystycznego na
Wschodnim Roztoczu, funkcjonuj¹cym od po³owy XVI w.
Nazwa wsi nawi¹zuje do staros³owiañskiego s³owa „brus”
oznaczaj¹cego ose³kê, kamienie ¿arnowe lub blok piaskowca. Rzemios³em kamieniarskim zajmowali siê, z pokolenia
na pokolenie mieszkañcy wsi, których zwano „górnikami”.
Materia³u dostarcza³y lokalne kamienio³omy rozmieszczone
Stare Brusno
wokó³ wsi. Kamieniarze produkowali, dziêki ³atwo urabialnej skale, jak¹ by³y piaszczyste wapienie mioceñskie, krzy¿e
nagrobne i przydro¿ne oraz nagrobki. By³y one bardzo popularne ze wzglêdu na stosunkowo nisk¹ cenê i spotykane s¹ na
znacznym obszarze Polski. Wyroby kamieniarskie z wapieni
mioceñskich pochodz¹ce z oœrodka w Starym Bruœnie spotkaæ
mo¿na na wschodzie pod Lwowem na Ukrainie, na po³udniu
pod Przemyœlem, a na zachodzie w okolicach Kolbuszowej.
Pó³nocny zasiêg ich wystêpowania wyznacza granica zaboru
austriackiego. Najstarsze zachowane i odczytane krzy¿e
pochodz¹ z pierwszej po³owy XVII w. Z kamieniarskiej rodziny pochodzi³ utalentowany rzeŸbiarz i malarz Grzegorz
KuŸniewicz, autor p³askorzeŸby jednego z prezydentów na
s³ynnej skale Black Hills w USA.
The Miocene limestones quarry in Stare Brusno
The large quarry was developed in Brusno village (south
from Tomaszów Mazowiecki town), in the slopes of the
Brusno Hill. It comprises two parts: an older, scenic upper
pit surrounded by forest and younger, huge, lower pit which
has just been closed.
In both pits the Miocene carbonates appear represented
by algal limestones and marls overlain by quartz-glauconitic
sands. These are succeeded by 20-meters-thick complex
of organodetrital limestones composed of fragments of
calcareous algae, foraminifers and shells of gastropods and
bivalves at various stages of preservation. The limestone
show vertical variability in quartz content.
In the limestone beds a variety of distinct sedimentary
structures can be observed: oblique, trough, ripplemark and
horizontal beddings. In the topmost parts of the succession
the thick, massive, poorly stratified limestone beds alternate
with thin layers of perfect fissility. All the rocks are of Upper Badenian age (about 10 Ma ago) and were deposited in
the Miocene sea which filled the Carpathian Foredeep and
extended far to the north and east, to the area of recent
Roztocze. The sea was warm, shallow, of normal salinity
and inhabitated by vigorously developing living organisms,
as demonstrated by a variety of fossils: algae, bivalves and
gastropods.
Stare Brusno village has been the main center of stonework industry in the Central Roztocze since the half of
XVIth century. The name of the village originates from
ancient slavonic name “brus” which meant “whetstone” but
also “millstone” and “sandstone block”. Stonework was a
traditional profession in the village, handed down from generation to generation in the families called “the miners”. The
easily workable Miocene sandy limestones were extracted
in the surrounding quarries. The craftsmen produced e.g.,
tombstones, tomb and roadside crosses, which were very
popular due to low prices and which are widely distributed
in the big part of southern Poland.
1
3
Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 74, 165,
267, 298, 338, 361, 464
2
Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:
L. Jankowski (2005)
155