BIP 141.indd - Biuletyn AGH

Jan W. Dobrowolski – członek Światowej Akademii
Umiejętności i Nauk oraz Królewskiej Akademii Hiszpanii
Rektor AGH członkiem
Akademii Umiejętności i Nauk
Światowa Akademia Umiejętności i Nauk (WAAS) ma siedzibie
w USA. Kandydatów do tej Akademii wybiera jej Prezydium na wniosek co najmniej dwóch członków
z różnych krajów. WAAS poza wymaganiami stawianymi przez Narodowe Akademie Nauk (tj. wybitnego dorobku w uprawianej przez
kandydata dziedzinie), wymaga
dodatkowo szczególnych osiągnięć w zakresie badań interdyscyplinarnych, dokonań o znaczeniu ogólnospołecznych („pro bono
populi”), a także aktywnego udziału w tworzeniu cywilizacji światowej
w poczuciu moralnej odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze ludzkości. Warto
przypomnieć, że niedawno zmarli
tacy członkowie Światowej Akademii jak prof. P.H. Silverman, który
m.in. wprowadził skuteczną szczepionkę przeciw malarii i rozpoczął
w USA w 1987 r. wielki interdyscyplinarny projekt badań nad geno-
mem człowieka (przy zastosowaniu superkomputerów), oraz prof.
L. Motz, współpracownik Fermiego
i zasłużony badacz Wszechświata
oraz inicjator szkoleń w School of
General Studies.
Wśród nowych członków Światowej Akademii są prof. R. Guillemin – laureat Nobla w zakresie medycyny, oraz prof. E.M. Kieger (fizjolog człowieka) prezes Brazylijskiej Akademii Nauk, a poza rektorem AGH prof. R. Tadeusiewiczem
jeszcze jeden Polak, który obecnie
jest profesorem specjalizującym
się w zrównoważonym ekologicznie rozwoju gospodarczym w USA.
Obecnie w ramach WAAS koordynowany jest przez prof. Tehraniana z Uniwersytetu w Hawajach
projekt „Uniwersytet Przyszłości”.
Ma w związku z tym ożywioną dyskusję czy nie jest przeżytkiem
w dobie e-learning ograniczanie
się do tradycyjnych funkcji uniwersytetu (takich jak tworzenie wiedzy,
Laboratoria Spektroskopii
Mössbauerowskiej (SM)
Kwietniowy numer czasopisma
„Mossbauer Effect Refenence and
Data Journal” wydawanego na
University of North Carolina (USA)
poświęcony został Spektrokopii
Mossbauerowskiej (SM) w Polsce.
Spektroskopia ta, oparta o odkryty
w 1957 roku przez Rudolfa Mossbauera efekt bezodrzutowej emisji
i absorpcji kwantów gamma (za co
w 1961 roku otrzymał nagrodę Nobla) uprawiana jest w Polsce w 16
laboratoriach, w tym w trzech na
AGH. Pod względem liczby publikacji, które opublikowano w ciągu
ostatnich 10. lat, a w których korzystano ze SM, Polska zajęła 5. miejsce w świecie, natomiast AGH zajęła 1. miejsce w kraju.
Okładka wydanego przed rokiem numeru Mossbauer Effect
Reference and Data Journal przedstawia na tle flagi polskiej fotografie wybranych fizykow polskich zajmujących się Spektroskopią mossbauerowską.
Historia SM na AGH sięga początku lat siedemdziesiątych, kiedy to w roku 1971 Dr Karol Krop
opublikował (wspólnie z Dr J. Wil-
4
liamsem) pierwszą publikację prezentującą wyniki uzyskane tą metodą podczas pobytu w Sheffield
University. Pierwsze Laboratorium
SM powstało z inicjatywy Dr Kropa
w Zakładzie Fizyki Ciała Stałego Instytutu Metalurgii. Wyposażone
było w jeden spektrometr firmy
NOKIA, który umożliwiał pomiary
w temperaturze pokojowej. Pierwsze pomiary wykonano na próbkach stopów Fe-Cr w latach 1972/
/1973, a pierwszą pracą doktorską
(1974) była rozprawa mgr. Stanisława Dubiela pt. „Oddziaływania
nadsubtelne w stopach Fe-Cr”. Inną tematyką badawczą uprawianą
w tym czasie był superparamagnetyzm, a w drugiej połowie lat siedemdziesiątych także magnetyczne własności ziem rzadkich. W tym
okresie zakupiony został drugi
spektrometr a także kriostat i piec,
dzięki czemu obszar temperatur,
w których można było prowadzić
badania został rozszerzony do zakresu 4–1000 K.
W miarę upływu czasu rosła
liczba pracowników zajmujących
się tą techniką badawczą a także
jej gromadzenie, porządkowanie
i przekazywanie w ramach określonych dyscyplin i kierunków studiów). Rozwijana jest też coraz
szersza interdyscyplinarna współpraca w zakresie badań nad genomem człowieka (z wykorzystaniem
m.in. postępów biotechnologii,
biofizyki i informatyki),oraz zintegrowanej profilaktyki różnorodnych
czynników ryzyka dla zdrowia ludzi
zarówno w środowisku pracy
(przedmiotu zainteresowań BHP),
jak też środowisku przyrodniczym
i wewnątrz budynków mieszkanio-
wych (jako domena ekologii człowieka). Jednym z priorytetowych
kierunków prac jest efektów synergistycznych różnorodnych chemicznych, biologicznych i fizycznych czynników ryzyka (ze szczególnym uwzględnieniem sposobów ograniczenia ekspozycji na
coraz liczniejsze i różnorodne źródła pól elektromagnetycznych).
Najbliższe Zgromadzenie Generalne Światowej Akademii Umiejętności i Nauk ma odbyć się w Zagrzebiu od 17 do 20 listopada
2005 r.
zakres tematyczny, w którym ją
stosowano. Obecnie są na AGH
trzy laboratoria SM. W najstarszym,
do roku 2004 kierowanym przez
prof. Kropa, pracują: dr Jan Żukrowski, dr Ewa Japa i dr inż. Janusz Przewoźnik. Laboratorium to
wyposażone jest w 4 spektrometry,
4 kriostaty i piec. Główne obszary
badań uprawiane w tym laboratorium to: (1) dwuskładnikowe stopy
żelaza, (2) superparamagnetyzm,
(3) magnetyzm związków ziem
rzadkich i wodorków, (4) fazy Lavesa oraz (5) nadprzewodniki wysokotemperaturowe. Drugie laboratorium SM zostało założone w roku 1990 przez
prof. Stanisława M. Dubiela na bazie grantów
aparaturowych Fundacji
Alexandra von Humboldta (RFN) oraz Międzynarodowej Agencji Energii
Atomowej (Austria). Wyposażone jest w 3 spektrometry, 3 kriostaty oraz
piec. Główna tematyka
badań realizowanych
w tym laboratorium
wspólnie z dr. inż. Jakubem Cieślakiem to: (1)
elektronowa struktura
metali i stopów, (2) krystalograficzne i magne-
tyczne przejścia fazowe, (3) szkła
spinowe, (4) faza sigma w układach Fe-Cr i Fe-V, (5) żelazo i jego
własności w materii organicznej.
Trzecie laboratorium, w którym jedną z technik badawczych jest SM,
zostało założone w początku lat
dziewięćdziesiątych przez prof. Józefa Koreckiego, który we współpracy z dr. inż. Tomaszem Ślęzakiem prowadzi badania w zakresie
własności powierzchni, cienkich
warstw i układów wielowarstwowych. Do najważniejszych tematów realizowanych w tym laboratorium należą: (1) magnetyczne
BIP 141 – maj 2005 r.
własności struktur niskowymiarowych, (2) nanokrystaliczne układy
metali i tlenków, (3) powierzchnio-
we własności monokrystalicznych
tlenków, (4) dyfuzja powierzchniowa. Spektroskopię mössbaue-
rowską stosuje także prof. Jarosław Pszczoła. Większość eksperymentów dotyczących głównie od-
Prof. dr hab. inż. Andrzej Szczepański – Zakład Hydrogeologii i Ochrony Wód AGH
Hydrogeologia polskich złóż kopalin
i problemy wodne górnictwa
W latach 2003–2004 ukazało
się monumentalne dzieło monograficzne wieńczące dokonania
w zakresie hydrogeologii górniczej
zmarłego nagle w dniu 29 sierpnia
2002 r. prof. zw. dr. hab. inż. Zbigniewa Wilka. Dedykował je swojemu Mistrzowi, twórcy polskiej szkoły hydrogeologii górniczej – profesorowi Romanowi Krajewskiemu.
Przedwczesna śmierć nie pozwoliła Mu na dokończenie redakcji całości i dlatego też ostatecznej
redakcji tomu I. podjął się profesor
Andrzej Różkowski, tomu II. profesor Tatiana Bocheńska (zmarła nagle w kwietniu 2004 r.), a tomu III.
dr inż. Ryszard Kulma.
O skali dokonań świadczą objętości poszczególnych tomów, liczące odpowiednio ponad 600,
blisko 500 i ponad 200 stron z setkami rysunków, wykresów, tabel
i zdjęć. Jeszcze bardziej dokumentuje to udział i autorstwo lub współautorstwo poszczególnych rozdziałów monografii ponad 20 hydrogeologów z ośrodków: krakowskiego, śląskiego i wrocławskiego.
Byli to zarówno badacze jak i praktycy.
Pomysłodawca i koordynator,
a później redaktor monografii wyszedł ze słusznego twierdzenia:
woda zawsze towarzyszy wszelkiej
działalności górniczej stanowiąc
dla niej zagrożenie, a opanowanie
jej żywiołu wymaga wysokich umiejętności i doświadczenia. I te doświadczenia oraz chęć ocalenia archiwalnych informacji legły u podstaw zebrania i usystematyzowania dokonań wielu pokoleń hydrogeologów w postaci kompleksowej
monografii, wykonanej w ramach
projektu badawczego Komitetu
Badań Naukowych, realizowanego
w latach 1997–1999 z inspiracji
i pod kierunkiem Z. Wilka.
W tomie pierwszym zaprezentowane zostały warunki hydrogeologiczne i problemy wodne górnictwa węgla kamiennego w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym,
Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym
i Lubelskim Zagłębiu Węglowym
oraz węgla brunatnego w zagłębiu
turecko-konińskim, Bełchatowie
BIP 141 – maj 2005 r.
i Turoszowie. Problematyka ta została omówiona na tle historycznego rozwoju górnictwa węglowego
w Polsce obejmując wszystkie etapy pozyskiwania wiedzy o hydrogeologicznych uwarunkowaniach
występowania tych kopalin oraz
doświadczeń w minimalizowaniu,
ograniczaniu i likwidowaniu zagrożeń wodnych dla poszczególnych
kopalń i całych zagłębi.
Przeanalizowane zostały wszystkie problemy wodne tegoż górnictwa od fazy rozpoznania złóż, poprzez ich udokumentowanie, udostępnienie (budowę kopalni), eksploatację aż do likwidacji. Autorzy
w każdym z tych etapów dokonywali także ocen wpływu górniczych
i geologicznych dokonań na środowisko przyrodnicze i warunki życia i pracy ludzi.
Tom drugi poświęcony został
zagadnieniom wodnym związanym
z górnictwem rudnym. Omówione
zostały problemy górnictwa rud
miedzi prowadzonego na Monoklinie przedsudeckiej i w obszarze
depresji północnosudeckiej, rud
cynku i ołowiu w regionie śląsko-krakowskim (rejony: bytomski, olkuski, chrzanowski i zawierciański)
oraz rud żelaza w rejonach: częstochowskim, staropolskim i łęczyckim. Specyfika tego górnictwa
związana jest głównie z budową
geologiczną i warunkami hydrogeologicznymi oraz głębokością prowadzonych robót górniczych. Istotną jego cechą jest tworzenie składowisk odpadów poprzeróbczych,
które degradująco wpływają na
środowisko wodno-gruntowe
w otoczeniu kopalń.
Wreszcie w tomie trzecim zebrano doświadczenia i informacje
hydrogeologiczne w górnictwie soli kamiennej (rejony: podkarpacki,
kujawski), siarki w Tarnobrzeskim
Zagłębiu Siarkowym (na obszarze
staszowskim i lubaczowskim) oraz
gipsu, anhydrytu, barytu i fosforytów. Specyfika tego górnictwa polega na stosowaniu różnorodnych
metod eksploatacji: odkrywkowego (kopalnie, kamieniołomy), podziemnego oraz komorowego i otworowego, z użyciem wody zatłacza-
nej do górotworu. W eksploatacji
otworowej złóż siarki zatłacza się
wodę o wysokiej temperaturze pod
znacznym ciśnieniem, co dodatkowo wpływa na zmianę naturalnych
warunków hydrogeologicznych.
W monografii omówiono i poruszono wiele zagadnień podając
najważniejsze informacje o regionalnych warunkach hydrogeologicznych oraz szczegółowych uwarunkowaniach występujących w rejonach złóż i poszczególnych kopalń. Wszystkie te informacje i interpretacje autorskie przedstawione zostały na tle historycznie przebiegającej eksploatacji górniczej.
Scharakteryzowane zostały zakresy i metody przeprowadzonych badań hydrogeologicznych, opisano
własności hydrogeologiczne skał
budujących piętra i poziomy wodonośne oraz składy chemiczne wód,
które odpomowywane są na powierzchnię i zrzucane, czasem po
gospodarczym wykorzystaniu, do
cieków i zbiorników powierzchniowych.
Problemy wodne górnictwa zostały w pracy usystematyzowane
w kolejności takiej, w jakiej pojawiają się w poszczególnych fazach
zagospodarowania złóż. Jako
główne problemy na etapie eksploatacji uwzględniono zawodnienie kopalń, zagrożenia wodne, gospodarkę wodami kopalnianymi
oraz wpływ eksploatacji górniczej
na środowisko wodne.
Prezentowana monografia nie
ma odpowiednika ani w literaturze
krajowej ani też zagranicznej. Stanowi, nie do przecenienia, zbiór informacji i faktów oraz rezultatów
badań, które służyć powinny zarówno czynnym zawodowo hydrogeologom górniczym i górnikom,
jak i studentom niektórych specjalności hydrogeologicznych i górniczych.
Wypada złożyć wyrazy podziękowania Panu Profesorowi Zbigniewowi Wilkowi i wszystkim współtwórcom tego dzieła, docenić ich
trud i umiejętności syntetycznego
przedstawienia tak złożonej problematyki. Wydanie monografii,
przy wybitnym udziale wymienio-
działywań nadsubtelnych w związkach międzymetalicznych wykonał
w laboratorium SM w Świerku. (red)
nych na początku współredaktorów, zawdzięczać należy także Kierownikowi Zakładu Hydrogeologii
i Ochrony Wód AGH, Pani profesor
Jadwidze Szczepańskiej, której
upór pokonał wszelkie trudności
powstałe po śmierci jej inicjatora
i redaktora.
Hydrogeologia polskich złóż kopalin
i problemy wodne górnictwa
Redakcja: Zbigniew Wilk (t. 1), Zbigniew
Wilk i Tatiana Bocheńska (t. 2), Zbigniew Wilk i Ryszard Kulma (t. 3) Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków, 2003 (t. 1 i 2),
2004 (t. 3).
5