Vol. 1 - Przegląd Zachodniopomorski
Transkrypt
Vol. 1 - Przegląd Zachodniopomorski
U n i w e r s y t e t S z c z e c i ń s k i przegląd zachodniopomorski k w a r t a l n i k szczecin 2014 – rocznik XXIX (LVIII) – zeszyt 3 VOL. 1 Komitet Redakcyjny Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego), Radosław Skrycki (sekretarz redakcji) Rada Naukowa Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący), Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań), Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin), Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald), Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin) Lista recenzentów znajduje się na stronie www.przegladzachodniopomorski.pl Redaktorzy naukowi dr hab. Danuta Miłaszewicz prof. US dr Piotr Szkudlarek Redaktor językowy Barbara Pawlikowska Korektor Joanna Grzybowska Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Małgorzata Żak Adres redakcji: 71-101 Szczecin, ul. Adama Mickiewicza 66 tel. (91) 444 20 12 e-mail: [email protected] www.przegladzachodniopomorski.pl Wersja papierowa jest wersją pierwotną Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl © Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2014 ISSN 0552-4245 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 18,0. Ark. druk. 22,3. Format 170/240. Nakład 180 egz. Cena zł 22,0 (w tym 5% VAT) Spis treści Wprowadzenie . ............................................................................................... 7 Nauki społeczne wobec procesów rozwoju społeczno-gospodarczego Kazimierz Zimniewicz – Wiarygodność ekonomii ......................................... Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk – Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych w Polsce ....................................................................... Maria Parlińska, Michał Wielechowski – Teoretyczne aspekty politycznego cyklu koniunkturalnego i budżetowego ......................................... Jacek Pietrucha – Głębokość finansowa a zmienność PKB .......................... Waldemar Czternasty – Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej ............................................................................................... Halina Zboroń – Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej . ............... Magdalena Tusińska – Sprzeczności w integracji europejskiej jako bariery wzrostu gospodarczego ugrupowania . ................................................... Danuta Miłaszewicz – Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej .......................................................................................... Agnieszka Piekutowska – Rola preferencji celnych Unii Europejskiej w promowaniu rozwoju krajów rozwijających się ............................... Renata Pęciak – Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje w interpretacji francuskiej szkoły regulacyjnej ............................................... Stanisław Swadźba, Urszula Zagóra-Jonszta – Problem niepełnego zatrudnienia w ujęciu Keynesa, Schumpetera i Galbraitha ............................ Izabela Ostoj – Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności polskiej gospodarki .................................................................................... Małgorzata Zakrzewska – Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań polskiego rynku pracy ..................................................... Rafał Rybacki – Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto – próba syntezy ..................................................................................... Aleksandra Milczarek – Finansowanie B + R i innowacje w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego . ..................................................... Ola Krakowiak, Łukasz Popławski – Rozwój regionalny w aspekcie innowacji ..................................................................................................... Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska – Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych .............................................................................. 11 19 45 55 69 85 95 105 117 129 139 151 161 173 183 193 203 Sektory gospodarki a efektywność ekonomiczna i społeczna Agnieszka Malkowska – Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania w latach 2007–2013 . ................................................................. Grażyna Krzyminiewska – Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju podmiotów ekonomii społecznej ................................................................ Justyna Mirończuk – NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej .............................................................................. Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska – Efektywność konsorcjów B + R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw. Doświadczenia Stanów Zjednoczonych, Japonii i Europy ............................................ Joanna Rorat, Łukasz Popławski – Możliwości finansowania działalności gospodarczej sektora małych i średnich przedsiębiorstw . ................... Małgorzata Rutkowska-Podołowska – Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych ........................................................... Rafał Nagaj – efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen na rynku energii elektrycznej w polsce ................................................ Piotr Szkudlarek – Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce w kontekście teorii agencji .................................................................................. Dagmara K. Zuzek – Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu małych i średnich przedsiębiorstw w województwie małopolskim ................................................................................................. Karol Kukuła, Sławomir Lisek – Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich branży mleczarskiej w latach 2010–2012 . ........... Łukasz Paluch – Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej obszarów wiejskich województwa małopolskiego . ....... Michał Roman – Secondary School and University Students’ opinions on barriers and drivers of innovation in rural tourism . .................... 217 227 237 255 265 277 291 301 311 321 333 345 Contents Introduction ................................................................................................... 7 Social Sciences in the Face of the Socio-Economic Development Kazimierz Zimniewicz – credibility of economics ....................................... Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk – Chosen Problems of Economics Science Development in Poland ............................................................. Maria Parlińska, Michał Wielechowski – Theoretical Aspects of Political Business and Budget Cycle .................................................................... Jacek Pietrucha – Financial Depth and Volatility of Gdp ............................ Waldemar Czternasty – The Ideas and Values of Cooperatives in the Development of Social Economy ................................................................... Halina Zboroń – Rationality of Social Economics Subjects ......................... 11 19 45 55 69 85 Magdalena Tusińska – The Contradictions in the European Integration as Barriers to Economic Growth of the Grouping .................................. 95 Danuta Miłaszewicz – The Diversity of the Governance Quality in the Eu ................................................................................................ 105 Agnieszka Piekutowska – The Role of Tariff Preferences of the European Union in Promoting the Development of Developing Countries ......... 117 Renata Pęciak – The Hierarchy of Institutional Forms and its Implications in the Interpretation of French School of Regulation ........................... Stanisław Swadźba, Urszula Zagóra-Jonszta – the Problem of Incomplete Employment in Terms of Keynes, Schumpeter and Galbraith .... Izabela Ostoj – Labor Market – Support or to Barrier to the Competitiveness of the Polish Economy . ................................................................ Małgorzata Zakrzewska – Formal and Informal Education in the Context of the Challenges of the Polish Labor Market ...................................... 129 139 151 161 Rafał Rybacki – Social Effects of Structural Unemployment – an Attempt to Synthesis . ......................................................................................... 173 Aleksandra Milczarek – R&d Financing and Innovations in the Context of the Socio-economic Development . ................................................. 183 Ola Krakowiak, Łukasz Popławski – Regional Development in the Aspect of Innovations ....................................................................................... 193 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska – Protection of the Industrial Property Rights of Innovative Companies .......................................................... 203 Economy Sectors and the Social and Economic Efficiency Agnieszka Malkowska – Cross-border Cooperation in the Pomerania Euroregion in the Period 2007–2013 . ................................................ Grażyna Krzyminiewska – The Meaning of Education to the Development Strategies of Social Economy Enterprises . .......................................... Justyna Mirończuk– Neet – The Phenomenon and the Socio-Economic Problem in the Eu ................................................................................ Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska – The Effectiveness of R&D Consortia in Promoting the Companies’ Innovation. Case-Study of Usa, Japan and Europe . ...................................................... Joanna Rorat, Łukasz Popławski – Business Financing Options of Small and Medium-Sized Enterprises . ........................................................... Małgorzata Rutkowska-Podołowska – Leasing as One of the Form of Financing Environmental Investments.............................................. Rafał Nagaj – Economic Efficiency of Sectoral Regulation of Prices on the Electricity Market in Poland . ............................................................... Piotr Szkudlarek – Telecommunications Services Market in Poland in the Context of Agency Theory ................................................................... Dagmara K. Zuzek – Economic Importance of Social Responsibility of Small and Medium-sized Enterprises in the Malopolska Voivodeship Karol Kukuła, Sławomir Lisek – Analysis of the Polish Diary Enterprise’s Financial Situation Changes in the Years 2010–2012, Using Multidimensional Comparative Analysis Methods ....................................... Łukasz Paluch – Determinants of Development of Non-agricultural Activity in Rural Areas of the Małopolska Voivodeship ............................. Michał Roman – Secondary School and University Students’ Opinions on Barriers and Drivers of Innovation in Rural Tourism . .................... 217 227 237 255 265 277 291 301 311 321 333 345 wprowadzenie Niniejszy numer „Przeglądu Zachodniopomorskiego” stanowi wkład w toczącą się dyskusję wokół problemów współczesnej gospodarki. Prezentowane w nim artykuły zawierają interesujące materiały badawcze i przemyślenia, które dotyczą wielu aspektów i wyzwań ekonomii. Co jest warte podkreślenia, prace prezentują wyniki badań prowadzonych przez pracowników wielu ośrodków naukowych w Polsce. Artykuły zawarte w opracowaniu zostały podzielone na dwie części. W pierwszej z nich, zatytułowanej Nauki społeczne wobec procesów rozwoju społeczno-gospodarczego, znajdują się artykuły zarówno o charakterze teoretycznym, jak i empirycznym. Podejmowane są w nich kwestie związane z teorią ekonomii, w tym problematyką jej wiarygodności i perspektyw rozwoju. W tej części opracowania Autorzy poruszają także kluczowe problemy gospodarcze, takie jak cykl koniunkturalny, rynek pracy, finanse publiczne, jakość rządzenia, integracja europejska i rozwój regionalny. Przedstawione są także rozważania dotyczące rozwoju i innowacji w odniesieniu do ich znaczenia, finansowania i ochrony pod względem własności. W artykułach znajdujących się w drugiej części opracowania, zatytułowanej Sektory gospodarki a efektywność ekonomiczna i społeczna, poruszane są zagadnienia dotyczące współpracy transgranicznej, występowania zjawisk i problemów społeczno-ekonomicznych współczesnego świata czy kwestii dotyczących efektywności konsorcjów B + R i barier kreowania innowacji w turystyce. W tej części opracowania podejmowana jest również tematyka regulacji sektorów infrastrukturalnych na przykładzie rynku usług telekomunikacyjnych i energii elektrycznej, możliwości finansowania działalności gospodarczej, a także kwestie dotyczące społecznej odpowiedzialności podmiotów. Poza tym poruszane są problemy finansowe przedsiębiorstw mleczarskich oraz możliwości prowadzenia działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich. Różnorodność tematów należy ocenić jako zaletę opracowania, tworzy ona bowiem szeroką platformę do dalszych dyskusji. Teoretyczno-empiryczny charakter opracowań upoważnia nas do polecenia ich zarówno teoretykom, jak Wprowadzenie i praktykom życia gospodarczego, są one bowiem cennym źródłem wiedzy dla wszystkich zainteresowanych tematyką współczesnej ekonomii i inspiracją do prowadzenia badań. Mamy zatem nadzieję, że publikacja spotka się z życzliwym przyjęciem Czytelników. Danuta Miłaszewicz, Piotr Szkudlarek Nauki społeczne wobec procesów rozwoju społeczno-gospodarczego p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Kazimierz Zimniewicz* Łódź Wiarygodność ekonomii Słowa kluczowe: prawa, prognozowanie Streszczenie W artykule podjęto próbę rozpoznania problemów, które obniżają wiarygodność ekonomii. Pierwszy polega na kłopotach z formułowaniem praw i prawdy bezwarunkowej, drugi – na trudnościach z prognozowaniem. Wprowadzenie Kryzys gospodarczy z roku 2008 podważył zaufanie do ekonomii. Często pojawiają się pytania, dlaczego ekonomiści nie przewidzieli kryzysu. Między innymi z tego powodu neguje się status ekonomii jako nauki oraz jej przydatność praktyczną. Krytyka współczesnej ekonomii, poniekąd uzasadniona, powinna jednak ukazać bariery, przed którymi stoi ta nauka. Dopiero wtedy można zrozumieć, że na ekonomię nakłada się oczekiwania, których, niestety, nie jest ona w stanie spełnić. Celem opracowania jest przedstawienie barier stojących przed ekonomią i możliwości zniwelowania tych ograniczeń. Struktura artykułu składa się z dwóch części. W pierwszej przedstawiono problemy z uzasadnieniem naukowego statusu ekonomii i względnego charakteru prawdy w tej dyscyplinie. W drugiej części scharakteryzowano kłopoty ekonomistów z kreowaniem przyszłości. Całość rozważań zamykają wnioski oraz bibliografia. * Kazimierz Zimniewicz, prof. dr hab., Społeczna Akademia Nauk w Łodzi, e-mail: [email protected]. Kazimierz Zimniewicz 12 Ekonomia w rodzinie nauk społecznych Jednym z możliwych podziałów świata nauki jest rozczłonkowanie go na rodzinę nauk przyrodniczych i społecznych. Do tej pierwszej należą między innymi astronomia, chemia i oczywiście fizyka. Najogólniej rzecz ujmując, istota nauk przyrodniczych polega na odkrywaniu bytów niezależnych od człowieka, które rządzą się swoimi odwiecznymi prawami. Noszą one nazwę praw uniwersalnych. Na gruncie nauk przyrodniczych sformułowano warunki, które powinna spełniać dyscyplina pretendująca do wejścia na „salony” nauki. Są to: prowadzenie intersubiektywnych badań, formułowanie ogólnych (uniwersalnych) praw, jednoznaczna i precyzyjna terminologia, przydatność praktyczna. Ekonomia i inne nauki społeczne (socjologia, zarządzanie, nauki polityczne, psychologia i in.) niestety z trudem spełniają tylko niektóre z przytoczonych wyżej warunków. Z tego powodu przedstawiciele tych nauk cierpią na kompleks niższości, tym bardziej że odmawia się im nawet statusu naukowości. René Thom (1923–2002), francuski naukowiec zajmujący się typologią algebraiczną i różniczkową oraz teorią katastrof, był zdania, że psychologia, socjologia i ekonomia charakteryzują się „podejrzanym statusem naukowym”. Uzasadniając swoje poglądy, Thom zauważył, że: po pierwsze, nauki społeczne nie spełniają warunków naukowych obowiązujących w świecie nauk przyrodniczych, po drugie, są one całkowicie nieskuteczne, i po trzecie, roszczą pretensje do panowania nad człowiekiem i w związku z tym mają one charakter technologii, a nie nauki. Poglądy Thoma nie są jakąś osobliwością, ponieważ również w polskim piśmiennictwie spotyka się podobne opinie. Na przykład Zbigniew Czerwiński podał w wątpliwość, czy ekonomia jest nauką, a Andrzej Marek Zawiślak zakwestionował uniwersalność reguł ekonomicznych, nazywając ekonomię nauką praw tymczasowych. W naukach społecznych pojawiły się równocześnie głosy kwestionujące fizykalizm, czyli postulat stosowania we wszelkich badaniach naukowych metod W.H. Staehle, Management. Eine verhaltenswissenschaftliche Einführung, Verlag Franz Vahlen, München 1980, s. 48. R. Thom, O naukowości nauk humanistycznych, w: Człowiek w nauce współczesnej, red. K. Michalski, Znak, Kraków 2006, s. 37–44. Z. Czerwiński, Czy ekonomia jest nauką?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1996, z. 1. A.M. Zawiślak, Ekonomia. Nauka praw tymczasowych, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej, Warszawa 2000. Wiarygodność ekonomii 13 wykorzystywanych w naukach przyrodniczych. Uzasadniono w nich, że przedmiot badań społecznych jest bardziej złożony i wymaga innych instrumentów niż stosowane do analizy na przykład genów, cząstek elementarnych lub owadów. Złożoność ta jest rezultatem zmienności warunków procesów społeczno-gospodarczych i politycznych, a przede wszystkim trudnego do rozszyfrowania zachowania ludzi. Adam Smith uważał, że człowiek na ogół zachowuje się racjonalnie, ponieważ dąży do osiągnięcia maksymalnej korzyści. Jednakże pragnienia, jakimi kierują się ludzie, pozostają nierozpoznane. George A. Akerlof i Robert J. Schiller uważają, że nauka nie jest w stanie wyjaśnić tego fenomenu. Autorzy piszą: „Aby pojąć, jak działa gospodarka oraz jak możemy nią kierować, by rozkwitała, należy zwrócić uwagę na schematy myślowe napędzające ludzką inwencję i uczucia”. Natomiast Zawiślak dodaje, że „aspekt osobowy nie daje się opisać w kategoriach praw pozwalających na prognozowanie jego zachowania. Człowiek jako osoba wymyka się naukowym prawom”. Niepewność i złożoność współczesnego świata stwarza okazję do szerzenia się zjawiska manipulacji. Od tego fenomenu nie są wolne nauki społeczne, w tym również ekonomia. Jak pisze Maciej W. Grabski, „istnienie (…) zapotrzebowania na autorytet nauki musiało spowodować pojawienie się pokus manipulowania wynikami badań naukowych i koncepcjami naukowymi w taki sposób, aby stanowiły one uzasadnienie dla partykularnych, nieraz bardzo niejasnych zamysłów”. Autor ten do grona osób zainteresowanych manipulacją zalicza polityków, instytucje rządowe, przedstawicieli mediów i biznesu, pracowników oraz, niestety, naukowców. Wnikliwa analiza tekstów pozwala zauważyć, że zjawisko manipulacji występuje również w ekonomii, zaś do rzucających się w oczy przykładów manipulacji należą: reklamy, neuromarketing czy neurocoaching. Manipulowanie jest zawsze związane z informacją. Informację ukrywa się (w obawie przed konkurencją), fałszuje się, podaje się ją z wyprzedzeniem lub opóźnieniem. RówJ. Buttolph Johnson, H.T. Reynold, J.D. Mycoff, Metody badawcze w naukach politycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 60. G.A. Akerlof, R.J. Shiller, Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010, s. 18. A.M. Zawiślak, O kwantach, rynkach i ekonomistach. Ikebana zadziwień i paradoksów, Poltext, Warszawa 2011, s. 85. M.W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność nauki. Praktyka, „Nauka” 2009, nr 2, s. 45. Ibidem, s. 45–46. Kazimierz Zimniewicz 14 nocześnie lansuje się koncepcję benchmarkingu, będącą w istocie manipulacją, ponieważ opiera się ona na porównywaniu informacji. Zmierzając do konkluzji, można się zapytać, a co wobec tego z prawdą, do której nauka nieustannie się zbliża. Pytanie to ma szczególne znaczenie w odniesieniu do ekonomii i innych nauk społecznych. „Czy prawdziwa jest teza, że: idea czystego, wolnego od wszelkich niskich instynktów, bezinteresownego dążenia do naukowego poznania jest fikcją, którą naukowcy spreparowali sobie jako chwyt marketingowy?”10 Barbara Krauz-Mozer, analizując modele metodologiczne w naukach społecznych, zauważyła, że coraz powszechniejsze jest przekonanie o tym, że nie ma uniwersalnego wzorca uprawiania nauki11. W dyscyplinach społecznych, które są z natury naukami empirycznymi, dominuje indukcyjny model badania rzeczywistości. Praktyczną konsekwencją stosowania tego modelu są kłopoty z rozróżnianiem prawdy i fałszu. Dzieje się tak dlatego, że na podstawie tego samego zbioru informacji możliwe są różne interpretacje tekstu i tym samym różne wnioski. Tak więc w naukach społecznych, w tym również w ekonomii, badacze dysponują wiedzą, „której roszczenia do osiągnięcia prawdy bezwarunkowej, pozahistorycznej, pozakulturowej czy pozapsychologicznej nie są uprawnione”12. Podsumowując, można więc stwierdzić, że w naukach społecznych idea bezinteresownego dążenia do naukowego poznania jest skażona przez manipulację i możliwość odmiennych interpretacji faktów wynikających z badań empirycznych. Nie przeszkadza to niektórym autorom podkreślić, że ekonomia to nauka mądra i fascynująca. A to, że jest „podatna na różnego rodzaju interpretacje wzajemnie się wykluczające, świadczy o jej piękności”13. Kwestia przewidywania w ekonomii Dość powszechne jest przeświadczenie, że do zadań ekonomii należy przewidywanie. Trudno ustalić, czy wynika to z uwagi Auguste’a Comte’a – twórcy socjologii, że celem każdej nauki jest właśnie przewidywanie. A może wśród ekonomistów utrwaliło się przekonanie, że należy brać przykład z nauk przyrod10 R. Kreissl, Dlaczego wiara w naukę nas ogłupia, Wydawnictwo WAM, Kraków 2012, s. 71. B. Krauz-Mozer, Modele metodologiczne w naukach społecznych, w: Słownik społeczny, red. B. Szlachta, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s. 681. 11 12 Ibidem, s. 699–700. R. Woś, Ekonomia, nauka nieścisła, „Dziennik Gazeta Prawna” z 30–26 grudnia 2013 roku, s. 70–71. 13 Wiarygodność ekonomii 15 niczych, gdzie, jak wiadomo, predykcja jest możliwa. Kolejnym domniemanym powodem zainteresowania się ekonomistów problematyką przewidywania jest czerpanie inspiracji z zamierzchłej przeszłości. Wtedy na dworach panujących eksponowane miejsca zajmowali astrolodzy, wróżbici i różnej maści szamani. A w starożytnej Grecji przewidywaniem przyszłości zajmowała się kapłanka Pytia z Delf. Ślady tej fascynacji przetrwały do dzisiaj w postaci metody delfickiej – jednej z metod kreatywnego myślenia14. Świat nie zapomniał również o wróżbitach. Sam „rynek wróżbiarski” w Polsce wart jest kilka milionów złotych. Co ciekawe, wróżki oprócz doradztwa życiowego prowadzą również doradztwo biznesowe – towarzyszą przedsiębiorcom w negocjacjach handlowych oraz oceniają przydatność pracowników do pracy na podstawie daty urodzenia (znaki zodiaku)15. Znakomity ekonomista austriacki Ludwig von Mises zauważył, że przewidywanie w ekonomii nie jest możliwe – ludzie nie są prorokami. Tymczasem we współczesnym życiu społeczno-gospodarczym aż roi się od prognoz: wzrostu PKB, inflacji, bezrobocia, rozwoju gospodarki światowej, skutków ocieplenia klimatu, wyczerpania zasobów naturalnych i wielu innych. „Wiedza” o przyszłości generowana jest za pomocą instrumentu, który nazywa się prawdopodobieństwo. Nie wchodząc w szczegóły, jest to prawdopodobieństwo historyczne lub intuicyjne. Decyzje podejmowane przy pomocy prawdopodobieństwa nie dają pewności, lecz opierają się na nadziei, że wystąpi oczekiwany skutek. Prawdopodobieństwo można więc bardziej kojarzyć z wiarą, ponieważ niczego nie da się udowodnić16. Kolejnym źródłem wiedzy o przyszłości są eksperci. Grabski podzielił ekspertów na trzy kategorie17: a) najemników gotowych wypowiadać się na każdy temat; b) wyznawców, którzy nie mają żadnych wątpliwości co do ważności znaczenia swoich poglądów, do których są głęboko przywiązani; c) mędrców mających porządną i holistyczną wiedzę; nie dają oni jednak jednoznacznych wniosków, ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że nie są one bezwarunkowe. 14 H. Bieniok, G. Gruszczyńska-Malec, G. Królik, Techniki kreatywnego myślenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 95–97. J. Blikowska, J. Kwiek, Chcą odczytać przyszłość, „Rzeczpospolita” z 2 stycznia 2014 roku, s. A6. 15 16 T. Sedlaček, B. Orrell, Zmierzch homo economicus, Studio Emka, Warszawa 2012, s. 40. 17 M.W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność..., s. 46–47. Kazimierz Zimniewicz 16 Eksperci są często pracownikami instytutów badawczych i firm konsultingowych, które za wielkie pieniądze sporządzają prognozy, nie ponosząc za swoje opinie praktycznie żadnej odpowiedzialności. Pracują tam również osoby z pogranicza nauki i praktyki, których John Micklethwait i Adrian Wooldridge nazywają szamanami18. Wiedzę o przyszłości ekonomiści próbują pozyskać z jeszcze jednego źródła, a mianowicie z wykorzystania modeli matematycznych. Tomáš Sedlaček zauważa jednak, że „prognozy modeli ekonomicznych (i nie tylko) sprawdzają się jedynie wtedy, gdy rzeczywistość (przypadkiem?) zachowuje się zgodnie z przewidywaniami modeli (a zatem jeśli za bardzo nie różni się od obserwacji, na których modele zostały oparte)”19. Podsumowując, należy podkreślić, że wymienione powyżej sposoby pozyskiwania wiedzy o przyszłości zawodzą. Mimo to codzienność nieustannie dostarcza dowodów na to, że zapotrzebowanie na prognozy nie maleje. Charakterystycznym zjawiskiem jest to, że po jakimś czasie, najczęściej po roku, sporządza się ranking autorów prognoz. Polega on na porównaniu rzeczywistości z prognozą. Roli prognozowania w ekonomii nie należy jednak oceniać jednoznacznie negatywnie, sporządza się bowiem również tak zwane prognozy ostrzegawcze, które mogą sygnalizować wyłanianie się pewnych niekorzystnych trendów. W metodologii nauk istnieją różne klasyfikacje. Jedną z nich jest podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne. Zadaniem nauk idiograficznych jest opis i wyjaśnienie rzeczywistości, tego, co było, czyli ex post. Łatwo zauważyć, że ekonomia – bezradna wobec przyszłości – koncentruje się w swoich badaniach na opisie i wyjaśnieniu. Rzecz jasna, ekonomia dysponuje zbiorem różnych teorii, podejść czy interpretacji. W zależności od siły argumentacji i od autorytetu autorów reprezentujących jakąś teorię czy podejście wysuwają się one na pierwszy plan. Oczywiście, do czasu20. Podsumowanie We współczesnej gospodarce ekonomiści są grupą społeczną, która jest widoczna i doceniana. Za swoje rozważania otrzymują Nagrody Nobla, tworzą nowe teorie, opiniują i dyskutują, jak rozwiązywać bieżące i perspektywiczne problemy 18 J. Micklethwait, A. Wooldridge, Szamani zarządzania, Zysk i S-ka, Poznań 2000. 19 T. Sedlaček, Ekonomia dobra i zła, Studio Emka, Warszawa 2012, s. 306. 20 R. Woś, Ekonomia, nauka nieścisła..., s. 72. Wiarygodność ekonomii 17 – jednak z marnymi skutkami. Przyczyną tego stanu jest fakt, że ekonomia jako nauka społeczna jest obarczona pewnymi naturalnymi słabościami, których nie da się wyeliminować. Do słabości tych należą: kłopoty z formułowaniem praw uniwersalnych, odkrywaniem prawdy bezwarunkowej czy prognozowaniem. Nie ma chyba wątpliwości co do tego, że kłopoty te wynikają z samej natury ekonomii jako nauki społecznej. Mówiąc bardziej obrazowo, jest to cecha genetyczna, charakterystyczna dla całej rodziny nauk społecznych. Dlatego z pokorą trzeba spojrzeć na wiarygodność ekonomii. Bibliografia Akerlof G.A., Shiller R.J., Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010. Bieniok H., Gruszczyńska-Malec G., Królik G., Techniki kreatywnego myślenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013. Blikowska J., Kwiek J., Chcą odczytać przyszłość, „Rzeczpospolita” z 2 stycznia 2014 roku. Buttolph Johnson J., Reynolds H.T., Mycoff J.D., Metody badawcze w naukach politycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. Czerwiński Z., Czy ekonomia jest nauką?, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1996, z. 1. Grabski M.W., Uczciwość i wiarygodność nauki. Praktyka, „Nauka” 2009, nr 2. Kranz-Mozer B., Modele metodologiczne w naukach społecznych, w: Słownik społeczny, red. B. Szlachta, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004. Kreissl R., Dlaczego wiara w naukę nas ogłupia, Wydawnictwo WAM, Kraków 2012. Mała encyklopedia filozofii, red. S. Jedynak, Branta, Bydgoszcz 1996. Micklethwait J., Wooldridge A., Szamani zarządzania, Zysk i S-ka, Poznań 2000. Sedlaček T., Ekonomia dobra i zła, Studio Emka, Warszawa 2012. Sedlaček T., Orrell B., Zmierzch homo economicus, Studio Emka, Warszawa 2012. Staehle W.H., Management. Eine verhaltenswissenschaftliche Einführung, Verlag Franz Vahlen, München 1980. Thom R., O naukowości nauk humanistycznych, w: Człowiek w nauce współczesnej, red. K. Michalski, Znak, Kraków 2006. Woś R., Ekonomia, nauka nieścisła, „Dziennik Gazeta Prawna” z 30–26 grudnia 2013 roku. Zawiślak A.M., Ekonomia. Nauka praw tymczasowych, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej, Warszawa 2000. 18 Kazimierz Zimniewicz Zawiślak A.M., O kwantach, rynkach i ekonomistach. Ikebana zadziwień i paradoksów, Poltext, Warszawa 2011. Credibility of Economics Keywords: economics laws, truth, forecasting Summary Contemporary economics is fraught with certain natural weaknesses, which cannot be eliminated. These weakness include: problems with the formulation of universal laws, unconditional truth and forecasting. There is little doubt about the fact that these problems arise from the very nature of economics as a social science. Therefore, with some humility, economists should address the reliability of discipline. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Kazimierz Górka*, Marcin Łuszczyk** Kraków, Opole Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych w Polsce Słowa kluczowe: nauki ekonomiczne, mezoekonomia, rozwój trwały Streszczenie W artykule przedstawiono klasyfikację ekonomii i jej główne nurty oraz istotę mezoekonomii i jej miejsce w systematyce nauk ekonomicznych, a także jej nową rolę w teorii ekonomii i polityce gospodarczej w wyniku zmian ustrojowych. W szczególności scharakteryzowano ekonomikę i programowanie rozwoju przemysłu oraz ekonomię przemysłową jako dyscypliny mezoekonomiczne. Następnie zaprezentowano ekonomikę ochrony środowiska i jej pochodne, np. ekonomię środowiska i zasobów naturalnych i ekonomię ekologiczną, oraz kontrowersje związane z tymi dyscyplinami. Na koniec podjęto dyskusyjną kwestię koncepcji sustainable development jako rozwoju zrównoważonego czy trwałego. Wprowadzenie Nauki ekonomiczne ulegają w Polsce – a także w innych krajach – istotnej ewolucji w rezultacie postępu technicznego i rozwoju gospodarczego oraz znaczących zmian w systemach politycznych i ekonomicznych. Ostatnio ważnym czynnikiem warunkującym te zmiany staje się integracja europejska oraz przyśpieszenie globalizacji procesów gospodarczych i społecznych. Kazimierz Górka, prof. zw. dr hab., Wydział Finansów, Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, e-mail: [email protected]. ** Marcin Łuszczyk, dr inż., Wydział Ekonomii i Zarządzania, Katedra Ekonomii, Finansów i Badań Regionalnych, Politechnika Opolska, e-mail: [email protected]. * 20 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk W wyniku zmian ustrojowych na początku lat 90. XX wieku realizowane programy gospodarcze były nie tylko daleko idące, ale miały często charakter destrukcyjny, co pogłębiło zjawiska kryzysowe. Choć nadal kwestie te wzbudzają kontrowersje, to coraz mocniej podkreśla się, że zbyt szybko pozbyliśmy się wielu przedsiębiorstw państwowych w przemyśle i rolnictwie nie tyle poprzez prywatyzację, co ich likwidację i fizyczne zniszczenie. Z kolei w systemie zarządzania przemysłem doszliśmy dość szybko z 6–8 ministerstw ściśle „przemysłowych” do sytuacji, gdy sektorem tym zajmują się tylko 2–3 departamenty w Ministerstwie Gospodarki. Tymczasem niektóre kraje rozwinięte mają ministerstwo przemysłu do dzisiaj. Podobnie w zapale rezygnacji z budowy elektrowni atomowej nie tylko zlikwidowano budowany obiekt, ale nawet ograniczono nauczanie fizyki jądrowej, choć wiedza ta nie służy li tylko energetyce. Obecnie znów wraca się nie tylko do koncepcji energetyki jądrowej – co wzbudza duże kontrowersje – ale także do postulatu przywrócenia ministerstwa energetyki, co spotyka się z większą aprobatą. Z tych i innych przykładów wysuwa się dość gorzki wniosek, że w szybkich przemianach nie tylko systemów politycznych, ale również gospodarczych, przejawia się nadal prymat ideologii i polityki nad ekonomią. Podobnie w naukach ekonomicznych, a zwłaszcza w dydaktyce wyższych uczelni, zbyt daleko poszło ograniczenie tak zwanych ekonomik branżowych (dyscyplin mezoekonomicznych). Tymczasem mimo słusznej krytyki ówczesnej nauki i badań, przede wszystkim polityki gospodarczej i systemu zarządzania – szczególnie odstającego od rozwiązań rynkowych w zakresie finansów – w Polsce poziom teorii ekonomii i jej nauczania w odniesieniu do ekonomii kapitalizmu był w miarę zadawalający. Mogliśmy się o tym przekonać dzięki ułatwionym w latach 70. XX wieku wizytom w uczelniach na Zachodzie oraz podczas dość częstego na początku lat 90. XX wieku korzystania z usług zagranicznych wykładowców w naszych uczelniach. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku wzorce zachodnie są wprowadzane stopniowo i w sposób bardziej przemyślany, choć i w tych kwestiach ścierają się różne postawy. Mimo że procesy transformacji i restrukturyzacji wciąż trwają, to zmiany systemowe w wyniku wprowadzenia nowego ustroju mamy już za sobą. Pojawia się natomiast coraz więcej problemów natury gospodarczej i społecznej związanych z nowymi wyzwaniami cywilizacyjnymi, które stoją przed ludzkością i gospodarką. Wymaga to wcześniejszych uzupełnień w teorii ekonomii i polityce gospodarczej. W tym kontekście należy też mówić – niestety – o niedomaganiach Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 21 w naukach ekonomicznych, na przykład zbytniej ich dywersyfikacji i szczegółowości utrudniającej ujęcia holistyczne oraz zwłaszcza małej skuteczności planowania wieloletniego i prognozowania. Ekonomistom – a także politologom czy socjologom – udaje się bowiem, mimo stosowania coraz lepszych narzędzi ekonometrycznych, tylko w niewielkim stopniu przewidywanie znaczących wydarzeń oraz rozwoju zjawisk polityczno-gospodarczych i społecznych, co ostatnio stało się przedmiotem krytyki również w kręgach noblistów. Uwagi te dotyczą nie tylko mikroekonomii ze względu na pojawianie się nowych rodzajów form przedsiębiorstw, ale również makroekonomii, chociażby z konieczności ugruntowania nowej roli państwa w turbulentnej gospodarce. Ponadto, nadal poszukuje się sposobów pomiaru i oceny rozwoju społeczno-gospodarczego, gdyż różne formy dochodu narodowego (jak PKB) i inne mierniki już nie wystarczają, mimo zgłaszania wciąż nowych propozycji. Trudności powoduje między innymi fakt, że rozwój społeczno-gospodarczy przynosi wprawdzie poprawę jakości życia, ale także wywołuje niekorzystne skutki uboczne, jak wyczerpywanie się zasobów naturalnych i zanieczyszczenie środowiska oraz wykluczenie społeczne i inne patologie. Celem artykułu jest zatem scharakteryzowanie głównych kierunków rozwoju współczesnej ekonomii w kontekście zachodzących zmian ustrojowych i cywilizacyjnych, jak również wskazanie skutków zbyt małej troski o terminologię ekonomiczną. Szczególne i może najdalej idące zmiany zaszły i nadal zachodzą w naukach mezoekonomicznych. Dlatego podjęliśmy analizę rozwoju tych dyscyplin, wśród których powstają nowe, zwłaszcza w naukach o regionie i w zakresie ekonomicznych aspektów ochrony środowiska naturalnego. Klasyfikacje nauk ekonomicznych Autorem terminu „ekonomia” jako nauki o prowadzeniu gospodarstwa domowego był wprawdzie Arystoteles (384–322 p.n.e.), ale za twórcę tej nauki uważa się szkockiego filozofa Adama Smitha (1723–1790), autora wydanej w 1776 roku słynnej książki Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Choć pozycję tę można uważać za makroekonomiczną, to jednak ekonomię XVIII i XIX wieku określa się – ogólnie rzecz biorąc – jako mikroekonomię, czyli ekonomię przedsiębiorcy i kupca oraz dóbr prywatnych. Pod koniec XIX i na początku XX wieku w ekonomii szerzej pojawiły się problemy roli państwa w gospodarce, M. Łuszczyk, Pomiar jakości życia w skali międzynarodowej, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2013. Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk 22 dóbr publicznych i dobrobytu, czyli stworzono makroekonomię. Obydwa terminy wprowadził Norweg Ragnar Frisch w 1933 roku (laureat I Nagrody Nobla z ekonomii w 1969 roku razem z Janem Tinbergenem). Za twórcę makroekonomii uważa się natomiast Johna M. Keynesa (1883–1946), a także jego oponenta – czyli liberała i monetarystę – Miltona Friedmana (1912–2006). Z kolei pojęcie „mezoekonomia” ukształtowało się dopiero w połowie XX wieku. W klasycznym już podziale ekonomii wyróżnia się następujące jej części składowe: mikroekonomię, mezoekonomię, makroekonomię, megaekonomię. Ponadto, niektórzy autorzy wydzielają jeszcze poziom mikro-mikro (ekonomia jednostki ludzkiej) oraz poziom globalny. Mikroekonomia była kiedyś jedyną bądź najważniejszą gałęzią ekonomii, zajmującą się przedsiębiorstwem i gospodarstwem domowym, podejmującą ponadto problemy teorii równowagi rynkowej i zachowań konsumenta na rynku. Wraz z rozwojem keynesizmu przestała być doceniana, ale ostatnio znów nabiera znaczenia, chociażby przy przyznawaniu Nagrody Nobla. Wciąż rozwija się teoria przedsiębiorstwa (firmy), na przykład z uwzględnieniem coraz większych powiązań z otoczeniem oraz oderwania od zasobów. Pojawiają się jednak opinie o nienadążaniu dostosowywania jego form i struktury organizacyjnej do wymagań nowych czasów, a nawet o braku spójnej teorii przedsiębiorstwa. Mezoekonomia, czyli ekonomia „średnia”, dzieli się zwykle na ekonomiki branżowe (szczegółowe) i regionalne (rozwój w układach terytorialnych) oraz ekonomikę konsumpcji. Po zmianach systemowych była niesłusznie ograniczana, ale rozwinęły się nauki o regionie i samorządzie terytorialnym oraz powstała ekonomika ochrony środowiska. Ważną problematyką staje się ponadto funkcjonowanie związków przedsiębiorców, konsumentów, organizacji pozarządowych (społecznych, „obywatelskich”, w tym zwłaszcza ekologicznych), a stąd teoria zachowania grup społecznych. Zastój dotknął głównie ekonomiki branżowe na korzyść dyscyplin funkcjonalnych, jak finanse czy zarządzanie (o charakterze makroekonomicznym bądź mikroekonomicznym). W przeciwieństwie do tych nauk mezoekonomia nie może stanowić jednej dyscypliny wykładowej, natomiast jest ona ważna ze względu na specyficzne podejście do problemów gospodarczych: punkt widzenia izb i agencji przemysłowych oraz regionalnych czy stowarzyszeń producentów. M. Gorynia, Poziomy analizy w naukach ekonomicznych, „Ekonomista” 1993, nr 4. C. Bywalec, Mezoekonomia, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 23. Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 23 Makroekonomia podejmuje szeroki zakres badań z punktu widzenia gospodarki narodowej (państwa) czy grupy państw (na przykład UE) w takich kwestiach, jak teoria wzrostu gospodarczego (dochodu narodowego) i rozwoju społeczno-gospodarczego (jakość życia), teorie zatrudnienia oraz pieniądza i finansów publicznych. Za sprawą Keynesa makroekonomia dominuje już od lat 30. XX wieku, co prowadzi do przesadnej abstrakcji i zbytnich uproszczeń w badaniach naukowych, a także w dydaktyce, do eksponowania ujęć dynamicznych kosztem analizy przestrzennej. Słabością jest również przewidywanie rozwoju zjawisk gospodarczych oraz formułowanie sposobów przeciwdziałania kryzysom gospodarczym i cyklom koniunkturalnym. Kontrowersje wzbudza też zakres swobody gospodarowania i ograniczanie przedsiębiorców, a także poszukiwanie nowej – „trzeciej drogi”. Megaekonomia za przedmiot badań przyjmuje gospodarowanie w skali świata z uwzględnieniem globalnych zjawisk demograficznych, surowcowych, ekologicznych i społecznych oraz oczywiście międzynarodowe stosunki polityczne, gospodarcze i społeczne. Brak jest jeszcze dobrze wypracowanych celów oraz metodologii – paradygmatów – a także podręczników (choć pojawia się już mnogość publikacji przeglądowych i wycinkowych). Bez wątpienia staje się ona dyscypliną rozwojową w związku z postępami integracji i globalizacji, pojawianiem się zagrożeń na dużą skalę oraz inicjatywami i próbami osiągania rozwiązań tych problemów na szczeblu światowym, na ogół na fundamencie inicjatyw i pomocy ONZ oraz innych organizacji międzynarodowych. W ramach obszaru nauk społecznych dziedzina nauk ekonomicznych dzieli się obecnie na następujące dyscypliny podstawowe: a) ekonomia, w tym specjalności (subdyscypliny): ekonomika pracy, ekonomika ochrony środowiska i ekonomia ekologiczna, ekonomia społeczna (nazwa dyskusyjna), gospodarka nieformalna (kierunek badań, przedmiot dydaktyczny); b) finanse (od 2010 roku), w tym finanse lokalne (samorządowe); c) zarządzanie, w tym nowsze specjalności i subdyscypliny dydaktyczne: zarządzanie strategiczne, zarządzanie kryzysowe, zarządzanie projektami, zarządzanie ochroną środowiska i zarządzanie środowiskowe; d) towaroznawstwo, w tym nowe kierunki badań i dydaktyki: zarządzanie produkcją, ekologia wyrobów, zarządzanie środowiskowe (w tym systemy jakości ISO 14000 oraz EMAS). Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk 24 Podział ten – z wyjątkiem towaroznawstwa, ale w ścisłym znaczeniu – nie jest ostry, co na przykład potwierdzają dyskusje na radach wydziału na temat nadania stopnia doktora nauk ekonomicznych z zakresu ekonomii czy zarządzania lub z zakresu ekonomii czy finansów. Odrębną kwestią jest wydzielenie w tych naukach problematyki ekologicznej (środowiskowej). Dyskusyjną sprawą jest ponadto traktowanie zarządzania jako dyscypliny mikroekonomicznej jak przed laty – w myśl postulatu Stanisława Sudoła, a także opinii innych autorów – czy zaakceptowanie zarządzania również jako elementu polityki gospodarczej państwa, a więc zarządzania (kierowania) na wyższych szczeblach niż przedsiębiorstwo, co zresztą staje się powszechniejsze. W każdym razie nauki o zarządzaniu w porównaniu do ekonomii czy finansów są w większym stopniu interdyscyplinarne i nastawione na praktyczne zastosowania. Obserwuje się tendencje do dalszego podziału nauk ekonomicznych, na przykład postulat wyodrębnienia statystyki i ekonometrii, a zwłaszcza różnicowania w ramach wymienionych czterech grup dyscyplin podstawowych. Wiele z tych dyscyplin można – jak na razie – zaliczyć jedynie do dyscyplin wykładowych (dydaktycznych, a nie naukowych), co z holistycznego punktu widzenia wydaje się słuszne. Pogłębiający się podział jest rezultatem rozwoju nauk ekonomicznych oraz rosnącej dywersyfikacji gospodarki, a zwłaszcza jej warunków funkcjonowania, czyli otoczenia podmiotów gospodarczych, które staje się coraz bardziej turbulentne. Proces ten ma jednak też złe strony, gdyż ogranicza całościowe ujmowanie zjawisk gospodarczych oraz ich przyczyn i skutków. Odbija się to negatywnie między innymi na trafności prognoz opracowywanych przez ekonomistów. Zaprezentowany podział nauk ekonomicznych – jako podstawowy – jest w bardziej szczegółowych klasyfikacjach dostosowywany do praktycznych potrzeb określonych instytucji. I tak, Departament Badań Naukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego kierował się następującą klasyfikacją nauk (wybrane dyscypliny): N112 makroekonomia i mikroekonomia, N113 finanse, bankowość i rachunkowość, S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2012. M. Gorynia, T. Kowalski, Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki, „Ekonomista” 2013, nr 4. Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, red. B. Fiedor, Z. Hockuba, M. Gorynia, VIII Kongres Ekonomistów Polskich, PTE, Warszawa 2009. Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... N114 N304 N305 25 polityka regionalna i społeczna oraz demografia, ekologia i ochrona przyrody, ochrona bioróżnorodności, kształtowanie i ochrona środowiska, globalne, regionalne i lokalne zmiany środowiska przyrodniczego. Wprowadzona w 2006 roku międzynarodowa klasyfikacja dziedzin i dyscyplin nauki i techniki wyróżnia nauki przyrodnicze, inżynieryjne i techniczne, medyczne i o zdrowiu, rolnicze, społeczne (w tym ekonomię i biznes) oraz humanistyczne. W Polsce Ministerstwo Nauki wprowadziło nową klasyfikację, która została wykorzystana między innymi przez Narodowe Centrum Nauki przy zgłaszaniu wniosków i formułowaniu kryteriów oceny projektów badawczych. Obok nauk ścisłych i technicznych (ST1-10) oraz nauk o życiu (NZ1-9) wyróżniono nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce, a wśród nauk społecznych między innymi następujące z nich: HS4-1 makroekonomia (w tym równowaga i wzrost gospodarczy, wahania koniunkturalne w globalnej gospodarce), HS4-2 mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, HS4-4 dynamika ludności i procesy demograficzne, HS4-5 ludność, gospodarka, rozwój społeczno-gospodarczy, rozwój zrównoważony (trwały), HS4-6 rynki finansowe, bankowość, finanse przedsiębiorstw, HS4-11 warunki i jakość życia, dochody, ubóstwo, HS4-14 gospodarka przestrzenna. Nawiązując do klasyfikacji formalnych, można ponadto przeprowadzić inny podział nauk ekonomicznych – z wykorzystaniem informatyki – na podstawie najczęściej podejmowanej tematyki oraz liczby artykułów w tych działach publikowanych w periodykach o renomie międzynarodowej i ich cytowań w takich czasopismach. W tym celu istnieją już bazy piśmiennictwa ekonomicznego, z których największą jest baza EconLit, zawierająca publikacje z całego świata za okres ponad 30 lat. Pierwszą taką klasyfikację przygotowało American Economic Association, którą po modyfikacjach opublikowano w 1990 roku w „Journal of Economic Literature”. W systemie tym wyróżniono 20 kategorii ekonomicznych – odpowiedniki dyscyplin – jak na przykład: A – ekonomia ogólna i nauczanie; B – historia myśli ekonomicznej; C – metody matematyczne i ilościowe; D – mikroekonomia; E – makroekonomia i ekonomia monetarna; G – ekonomia finansowa; O – rozwój gospodarczy, postęp techniczny i wzrost; Q – ekonomia zasobów naturalnych i rolniczych, ekonomia środowiska i ekologii. W ramach Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk 26 tych kategorii wyodrębniono 774 podkategorie (subdyscypliny). Główne wnioski z analizy zmian w literaturze ekonomicznej w okresach przed i po 1990 roku nie są zaskakujące: przechodzenie od problematyki mikroekonomicznej i makroekonomicznej do teorii wzrostu i ekonomii rozwoju, a także zwiększenie udziału publikacji opartych na badaniach empirycznych. Największy udział w profilu tematycznym ekonomii w latach 1998–2007 ma sybdyscyplina O150 – zasoby ludzkie, rozwój, rozkład dochodów, migracje (2,23% publikacji), a na wysokim V miejscu znalazła się subdyscyplina Q130 – rolnictwo, zasoby naturalne, energia, środowisko (1,40%). Główne nurty ekonomii Kierunki rozwoju ekonomii przedstawia się zwykle według głównych nurtów badawczych i szkół ekonomii politycznej w ujęciu historycznym. Wyrażenie „ekonomia polityczna” ma negatywny wydźwięk w Polsce od czasu zmian ustrojowych ze względu na niesłuszne wiązanie jej z poprzednim systemem, gdy tymczasem etymologicznie oznacza ono po prostu ekonomię społeczną, a merytorycznie podkreśla uznanie polityki gospodarczej państwa za zmienną endogeniczną wśród czynników rozwoju. Główne nurty ekonomii politycznej na przełomie XX i XXI wieku i ich cechy można przedstawić w sposób następujący: a) ideologizacja teorii ekonomii przez marksizm; b) ekonomia neoklasyczna, czyli ekonomia głównego nurtu (mainstream economics), oraz ekonomia ortodoksyjna: liberalizm gospodarczy i wiara w samoregulujące się mechanizmy rynkowe, statyczny charakter analizy; nowa neoklasyczna ekonomia polityczna: dostrzeżenie zawodności rynku, konkretyzacja i ochrona praw własności, analiza efektów zewnętrznych, problematyka dóbr publicznych, kwestia monopoli i oligopoli; c) instytucjonalizm (Thorstein Veblen 1857–1929, autor Teorii klasy próżniaczej; Gunnar Myrdal 1898–1987; John Kenneth Galbraith 1908 –2006): analiza instytucji ekonomicznych jako czynników niematerialnych oddziałujących na zachowania jednostek, podejście holistyczne W. Karbownik, M. Knauff, Kierunki rozwoju ekonomii na podstawie klasyfikacji „Journal of Economic Literature”, „Gospodarka Narodowa” 2010, nr 10. Czym jest ekonomia polityczna dzisiaj?, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004; D. Waldziński, Ekonomii politycznej koniec i … nowy początek, „Zagadnienia Ekonomiczne” 2004, nr 1. Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 27 oraz opozycyjne wobec ekonomii neoklasycznej, ale krytykowane za nadmierny humanizm kosztem badania rzeczywistości materialnej; neoinstytucjonalizm (Oliver E. Williamson, ur. 1932): ekonomia praw własności, analiza kosztów transakcyjnych; nurt ekonomii instytucjonalnej nosi też miano ekonomii ewolucyjnej (Roland H. Coase 1910–2013); d) teoria wyboru publicznego (James McGil Buchanan, 1919–2013): badania związków między decyzjami w sferze rynku oraz w sferze polityki z zastosowaniem analitycznych metod ekonomii; e) keynesizm i postkeynesizm (John M. Keynes; Michał Kalecki 1899– 1970; Joan Robinson 1903–1983): krytyka zawodności rynku, stabilizująca rola państwa w procesach gospodarczych, znaczenie podziału dochodu narodowego między różne grupy społeczne dla wzrostu gospodarczego; polityka taka ułatwiła przełamanie kryzysu gospodarczego w latach 1923–1933 oraz 2008–2011; f) ordoliberlizm (Franz Böhm 1895–1977; Ludwig Erhard 1897–1977; Walter Eucken 1891–1950; Alfred Müller-Armack 1901–1978; Wilhelm Röpke 1899–1966); g) neoliberalizm i monetaryzm (Friedrich A. von Hayek 1899–1992; Milton Friedman 1912–2006): nawrót do koncepcji liberalnych w latach 80. XX wieku, ograniczenie roli państwa oraz związków zawodowych; polityka gospodarcza premier Margaret Thatcher oraz prezydenta Ronalda Reagana; obecnie do surowych krytyków neoliberalizmu, ale także podejmowanych sposobów wychodzenia z kryzysu, należą amerykańscy nobliści Paul Krugman i Joseph Stiglitz; h) międzynarodowa ekonomia polityczna: analiza porównawcza polityki rządów i ideologii politycznej w różnych krajach celem identyfikacji instytucjonalno-systemowych czynników wzrostu gospodarczego (głównie po 1990 roku). Z dokonanego przeglądu wynika, że jedynie w klasycznym podziale nauk ekonomicznych wyróżnia się mezoekonomię, natomiast w innych klasyfikacjach pojawia się wiele dyscyplin, które mają charakter mezoekonomiczny, ale rzadko podkreśla się tę cechę. Można zatem postawić pytanie, czy wyróżnienie tego pośredniego ogniwa jest dość ostre10. Rodzi to kolejne pytanie, na ile polityka E. Maślak, Paradygmat ekonomii ewolucyjnej, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 1–2. S. Czaja, Mezoekonomia – pomost między mikroekonomią i makroekonomią, czy nieistniejące ogniwo?, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileu10 28 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk sektorowa czy regionalna jest specyficzna i wyodrębniona z polityki gospodarczej państwa. Zdecydowana większość autorów nie ma tu wątpliwości, choć podkreśla się, że podejście mezoekonomiczne należy łączyć ze szczeblem mikroekonomicznym (analiza redukcyjna), a także z podejściem makroekonomicznym i o charakterze normatywnym, zwłaszcza w kontekście polityki przemysłowej i energetycznej oraz ekologicznej. Nowa rola mezoekonomii w naukach ekonomicznych i polityce gospodarczej Wprawdzie termin „mezoekonomia” jest stosunkowo nowy11 i do niedawna rzadko używany, to jednak jako szczebel pośredni między mikroekonomią i makroekonomią funkcjonuje w literaturze już kilkadziesiąt lat. Mezoekonomia jest rozbudowana głównie w postaci tak zwanych ekonomik działowych i branżowych, określanych także mianem ekonomik szczegółowych i stosowanych. Jak już wspomniano, zalicza się tu również ekonomikę regionów, ekonomikę ochrony środowiska i ekonomikę konsumpcji. Kwestia mezoekonomii pojawiła się w Polsce i w innych krajach postsocjalistycznych na początku lat 90. XX wieku, gdy ekonomię polityczną podzielono na makroekonomię i mikroekonomię. Operacji tej towarzyszyło przejmowanie niektórych elementów mezoekonomii przez katedry makroekonomii i mikroekonomii, a przede wszystkim ograniczenie bądź rugowanie ekonomik branżowych jako reakcja na likwidację systemu nakazowo-rozdzielczego i planowania centralnego. Tymczasem urynkowienie gospodarki i związane z tym między innymi ograniczenie liczby ministerstw branżowych oraz rezygnacja ze zjednoczeń i zrzeszeń wcale nie oznacza, że zmniejsza się liczba „użytkowników” mezoekonomii. Zmienia się jedynie ich charakter, powstaje bowiem wiele nowych agencji rządowych i pozarządowych o charakterze branżowym, regionalnym bądź samorządowym, reaktywuje się i tworzy nowe izby gospodarcze, coraz więcej przedsiębiorstw musi stawać przed problemami funkcjonowania na nowych rynkach oraz problemami strategii rozwoju, które wykraczają poza ramy mikroekonomii. Pojawiają się całkiem nowe podmioty o charakterze mezoekonomicznym, na szowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej profesora Józefa Gajdy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1966, s. 49–54. 11 C.H.R. Peters, Grundlagen der Mesoökonomie und Strukturpolitik, Haupt Verlag, Bern–Stuttgart–Wien 1981, s. 31. Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 29 przykład euroregiony. Jako przedmiot badań mezoekonomicznych równie ważna jest gospodarka przestrzenna, regionalna, miejska, środowiskowa. Mezoekonomia ma zatem swoiste pole badawcze i zajmuje się naukowym wyjaśnianiem zjawisk w działach i gałęziach gospodarki narodowej12, w regionach oraz grupach społecznych. Tymczasem niektóre dyscypliny o charakterze mezoekonomicznym próbowano eliminować pod hasłem pozbywania się jakoby zbędnych już ekonomik branżowych. Jednak życie nie znosi próżni i wymusiło podjęcie tak zwanych studiów i programów sektorowych, analiz branżowych i innych sposobów podejścia do problematyki mezoekonomicznej. Mezoekonomia zapewnia bowiem pośrednie podejście między punktem widzenia pojedynczego przedsiębiorstwa i całej gospodarki narodowej, niezbędne zarówno w badaniach naukowych, jak również w systemie zarządzania i polityce gospodarczej. Znaczenia mezoekonomii nie może również przekreślić dość powszechny pogląd, że ekonomia – będąc nauką o systemie gospodarowania – jest jedną wielką dyscypliną, a dopiero w jej ramach występuje podział na części składowe, zwłaszcza dla celów badań naukowych. Mezoekonomia sama w sobie jest nie tyle wielką i odrębną dyscypliną – gdyż tworzy ją wiele subdyscyplin ekonomii i przedmiotów dydaktycznych – lecz sposobem myślenia i koncepcją analizy zjawisk gospodarczych, na przykład tworzenia się i funkcjonowania kompleksów i klastrów przemysłowych bądź euroregionów. W ramach ekonomik branżowych analizuje się wiele kwestii mezoekonomicznych, zwłaszcza dotyczących wielkich organizacji gospodarczych i zrzeszeń przemysłowych. Zwykle wyróżnia się w tym obszarze sektory i branże. Jednak poręczne słowo „sektor” – oznaczające, podobnie jak branża, pewną część większej całości – znalazło obecnie zbyt obszerne zastosowanie13 i stąd jest jeszcze bardziej wieloznaczne (jak zresztą wiele terminów w języku angielskim). PowoPodział gospodarki na działy, gałęzie i branże jest tradycyjny i wciąż stosowany, mimo że według obowiązującej Europejskiej klasyfikacji działalności gospodarczej (EKD oraz PKD) wyróżniamy sekcje, działy, grupy i klasy. 12 Najstarszy podział gospodarki – według kryterium stopnia przetwórstwa – wyróżnia następujące sektory: I – rolnictwo i górnictwo, II – przemysł przetwórczy i budownictwo, III – usługi. Ostatnio wyodrębnia się ponadto sektor IV – naukę (B + R). Z kolei w nowym podziale akceptowanym również przez GUS wyróżnia się sektor przedsiębiorstw, sektor instytucji rządowych i samorządowych oraz sektor organizacji pozarządowych (NGO-s) znany również jako Trzeci Sektor, oznaczający zupełnie inny wycinek gospodarki niż sektor III. Według kryterium własności wydzielamy natomiast sektor publiczny (kiedyś „uspołeczniony”) oraz sektor prywatny (w tym od 1990 roku także spółdzielczość). Stosuje się ponadto inne mniej precyzyjne kwalifikowanie sektorów. 13 30 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk duje to nieporozumienia, gdy nie zaznaczymy, o jaki podział sektorowy chodzi, i dlatego lepiej jest mówić o ekonomikach branżowych czy działowych. Przez branżę rozumiemy grupę przedsiębiorstw o produkcji jednorodnej lub wytwarzających wyroby będące w stosunku do siebie substytutami, czyli jest to grupa produkcyjna (industry). Za branżę można również uważać grupę konkurujących ze sobą firm, czyli rynek. Podziału na gałęzie i branże (działy, grupy i klasy według PKD) dokonuje się najczęściej metodą przedsiębiorstw (w sensie instytucjonalnym) lub – dokładniej – według kryterium przedmiotowego, czyli według produkcji jednorodnej (homogenicznej) bądź – rzadziej – według kryterium przestrzennego. Kryteria te służą między innymi do samoorganizacji branży przez powoływanie izb gospodarczych, które reprezentują interesy zgrupowanych przedsiębiorstw. W analizie mezoekonomicznej możemy zatem badać przedsiębiorstwa danej branży na tle ogólniejszych struktur gospodarczych, ich zachowanie się i adaptację do otoczenia, strategię rozwoju, jak również stopień koncentracji produkcji i jej odbiorców, zakres i wysokość barier wejścia na rynek branżowy itp. Analizę taką przeprowadza się nie tylko w kontekście konkurencji, ale coraz częściej także pod kątem współpracy w formie kooperacji oraz aliansów strategicznych. Ekonomika przemysłu oraz ekonomia przemysłowa jako dyscypliny mezoekonomiczne Początków publikacji z zakresu szeroko rozumianej ekonomiki przemysłu w Polsce można doszukiwać się już w XIX wieku, a więcej ich pojawiło się po uzyskaniu niepodległości. Warto tu przypomnieć o ułatwieniach w zapoznawaniu się z tymi publikacjami w efekcie uruchomienia Akademickiej Biblioteki Cyfrowej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. W okresie powojennym najbardziej znany podręcznik z ekonomiki przemysłu był autorstwa Władysława Piotrowskiego z Łodzi. Następnie, w latach 60. i 70. XX wieku, pojawiło się wiele podręczników ogólnopolskich i prac naukowych w różnych ośrodkach akademickich autorstwa następujących profesorów: Henryka Hermanowskiego, Władysława Holtzmana, Tadeusza Janusza, Krzysztofa Jeżowskiego, Jana Kordaszewskiego, Jerzego Lisikiewicza, Stanisława Smolińskiego. Istotne zmiany w strukturze tych publikacji, głównie w kierunku problematyki rozwoju, rozpoczął Józef Gajda z ośrodka krakowskiego, pod którego kierunkiem w latach 1970–1987 ukazało się kilka wydań uczelnianych i ogólnopolskich (PWE) podręczników Ekonomika i programowanie rozwoju Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 31 przemysłu. Ten nurt kontynuowała Ewa Bittnerowa z Poznania, a następnie Władysław Janasz ze Szczecina, który w ostatnich publikacjach skoncentrował się na problematyce innowacyjności w przemyśle. Ekonomika przemysłu (ekonomika i organizacja przemysłu, ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu) zajmuje się już od dziesiątek lat weryfikacją teorii i praw ekonomicznych w specyficznych warunkach funkcjonowania i rozwoju przemysłu, konstruowaniem modeli procesów przemysłowych, programowaniem rozwoju przemysłu oraz poszczególnych jego gałęzi i branż, określaniem celów, zakresu oraz instrumentów polityki przemysłowej14. Strukturę wewnętrzną ekonomiki przemysłu tworzą cztery grupy zagadnień dotyczących prawidłowości rozwoju i struktury współczesnego przemysłu, czynników produkcji (w tym zatrudnienia i wydajności pracy, środków produkcji, postępu technicznego i inwestycji), procesów integracyjnych, funkcjonowania i współdziałania poprzez właściwą organizację i zarządzanie (w tym koncentrację, specjalizację, kooperację i kombinowanie produkcji) oraz kształtowania rozwoju i rozmieszczenia przemysłu. Z biegiem lat pierwotne badania poszczególnych czynników produkcji zostały rozszerzone o analizę ich wzajemnych powiązań oraz programowanie rozwoju. Niektóre z dotychczasowych ocen oraz metod i zaleceń dla polityki przemysłowej stały się w nowych warunkach ustrojowych zdezaktualizowane, ale w o wiele mniejszym stopniu niż podręczniki ekonomii politycznej, gdyż nie zawierały tyle ładunku „ideologicznego”. Publikacje z zakresu ekonomiki przemysłu wcześnie podjęły kwestie restrukturyzacji przemysłu i jego dostosowania do wymagań gospodarki rynkowej, w tym rynku międzynarodowego. W wydanych ostatnio podręcznikach i innych publikacjach pojawiły się takie nowe elementy, jak na przykład: a) założenia graniczne rynku i główne formy konkurencji niedoskonałej, konkurencja a kooperacja przedsiębiorstw; b) innowacje, badania i rozwój w warunkach nowoczesnej gospodarki rynkowej; c) modele firm i ich cele, strategie rozwoju przedsiębiorstw; d) polityka gospodarcza (makroekonomiczna) a polityka przemysłowa (sektorowa), instrumenty polityki przemysłowej; Ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu, red. J. Gajda, PWE, Warszawa 1987, s. 11–19; Elementy strategii rozwoju przemysłu, red. W. Janasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000. 14 32 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk e) prognozowanie rozwoju przemysłu i weryfikacja koncepcji ery postindustrialnej (wbrew niektórym ocenom jego rola nie zmniejszy się, nie licząc spadku zatrudnienia i ograniczenia branż „ciężkich”, natomiast wzrośnie rola biotechnologii, elektroniki itp.). W szczególności następuje rozwój polityki przemysłowej wynikający z rosnącego oddziaływania państwa na gospodarkę (pomimo postępów prywatyzacji). Rozwój tak zwanej sektorowej polityki przemysłowej obserwuje się w wielu krajach, szczególnie w Japonii, Niemczech i Francji (gdzie chroni się nie tylko przemysł zbrojeniowy i samochodowy, ale także lekki ze względu na miejsca pracy oraz pojedyncze bankrutujące przedsiębiorstwa, zwłaszcza w regionach zacofanych), a nawet w pewnym stopniu w USA. Znajduje to odbicie w rozbudowie systemu polityki przemysłowej, który tworzą instytucje i organizacje rządowe oraz zasady negocjacji i konsultacji między rządem a organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi, a także instrumenty i regulacje bezpośrednie jako narzędzia tej polityki. Ostatnio w Unii Europejskiej podejmuje się kwestie tak zwanej reindustrializacji. Ekonomika przemysłu oraz ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu są już od dawna uznanymi terminami osadzonymi w wielu podręcznikach i publikacjach naukowych w Polsce i w innych krajach. W związku ze zmianami systemowymi w naszym kraju nastąpiło w tej dziedzinie spowolnienie na rynku wydawniczym wynikające między innymi z ograniczenia studiów na kierunkach i specjalnościach z ekonomiki przemysłu i ekonomiki produkcji przemysłowej. Wzrosło natomiast zainteresowanie naukowców i praktyków problemami jakości produkcji i zarządzania, strategii rozwoju, nowych źródeł finansowania inwestycji, konkurencyjności, innowacyjności. Jednakże w ostatnich latach obserwujemy kształtowanie się nowej nazwy dla tej problematyki: ekonomia przemysłowa. Oczywiście, w ślad za tym idzie modyfikacja i poszerzenie celu, zakresu oraz przedmiotu badań, co uzasadnia i promuje nową nazwę tej specjalności w ramach ekonomii. Można jednak również rozważyć, czy ta nowa nazwa nie jest po części skutkiem mody i pogoni za innowacyjnością, ale tylko w formie tak zwanego postępu terminologicznego (zmiana nazwy bez istotnie nowych rozwiązań). Celem ekonomii przemysłowej jest badanie systemu produkcyjnego w szerokim tego słowa znaczeniu oraz strategii rozwoju zgrupowanych w nim Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 33 przedsiębiorstw15. Wśród ważniejszych dziedzin badawczych można wyróżnić następujące16: a) rynkowe i branżowo-gałęziowe podejście do analizy powiązań przedsiębiorstw i ich strategii z uwzględnieniem kosztów transakcyjnych, czynników społecznych itp.; b) zjawiska nierówności między przedsiębiorstwami, bariery wejścia na rynek, rynki sporne (kolizyjne), korzyści skali; c) międzynarodowe struktury przedsiębiorstw oraz przedsiębiorstwa wielonarodowe; d) polityka przemysłowa. Z tego krótkiego opisu widać, że ekonomia przemysłowa ma charakter bardziej makroekonomiczny niż „klasyczna” ekonomika przemysłu. Warto byłoby bliżej zbadać te różnice i ocenić, na ile ekonomia przemysłowa w obecnym wydaniu wychodzi naprzeciw wyzwaniom cywilizacyjnym. Sprawa wydaje się szczególnie ważna ze względu na nowe oceny przyczyn i sposobów wyjścia z kryzysu finansowego, który rozpoczął się na Zachodzie w latach 2008–2009 i nadal skutkuje spowolnieniem rozwoju gospodarczego. Otóż po wypunktowaniu takich przyczyn, jak udzielanie bez umiaru kredytów hipotecznych, rozrost instrumentów pochodnych (derywatów) i innych czynników spekulacyjnych, sformułowano tezę o dominacji sfery finansów nad sferą realną, czyli o pojawieniu się zjawiska finansjalizacji (finansyzacji) współczesnego kapitalizmu17. Uogólniając, kryzys okazał się rezultatem nadmiernej liberalizacji i wiary w skuteczność mechanizmu rynkowego. Z kolei w ostatnich latach dodaje się nową przyczynę: przerost sektora usług nad sektorem przemysłu. W warunkach wysokiego udziału usług w zatrudnieniu i sprzedaży oraz niskiej produkcji przemysłowej trudniej jest rozwijać gospodarkę, na co między innymi wskazywali ministrowie podczas Europejskiego Kongresu Gospodarczego w Katowicach w 2013 roku. Również wysokie ceny energii nie tyle stymulują jej oszczędzanie, co hamują rozwój przemysłu i wzrost gospodarczy. Okazuje się, że od początku kryzysu gospodarczego w Unii Europejskiej zlikwidowano 3 mln miejsc pracy w przemyśle, zmniejszając zatrudnienie w tym sektorze aż o 10%. Udział prze15 Ekonomia przemysłowa w warunkach kryzysu finansowego, red. P. Małecki, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012, s. 13. 16 M. Rainelli, Ekonomia przemysłowa, PWN, Warszawa 1996. P.H. Dembinski, Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Studio Emka, Warszawa 2011. 17 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk 34 mysłu w tworzeniu dochodu narodowego (PKB) w Unii wynosi 16% (w Polsce 29%) i Komisja Europejska postuluje zwiększenie tego wskaźnika do 20% w 2020 roku. Dlatego zgłasza również postulat reindustrializacji oraz wspólnej polityki przemysłowej (na wzór Wspólnej Polityki Rolnej), co powinno ożywić politykę przemysłową także w Polsce. Ekonomika ochrony środowiska i jej pochodne Ekonomika ochrony środowiska jest już dość dawno wyodrębnioną dyscypliną naukową i dydaktyczną – jako specjalność w ramach ekonomii – o określonym przedmiocie i metodach badań18. W porównaniu do ekonomii można ją określić jako dyscyplinę szczegółową i stosowaną. We wstępie do cytowanego pierwszego w Polsce podręcznika autorzy wymieniają różne inne nazwy tej dyscypliny, na przykład: sozoekonomia, ekonomia użytkowania środowiska, biogeoekonomika. Te nazwy poszły już w zapomnienie, ale powstają wciąż nowe. I tak, obok ekonomiki ochrony środowiska, funkcjonują obecnie takie nazwy, jak ekonomia środowiska (i zasobów naturalnych), ekonomia ekologiczna, ekonomia rozwoju zrównoważonego, ekonomia zrównoważona. Te dwie ostatnie, obecnie mocno lansowane, mają najsłabsze uzasadnienie merytoryczne, choć stanowią dobrą podstawę dla przedmiotu dydaktycznego. Można dowodzić, że wyodrębniły się dwie różne i nośne nazwy: ekonomika ochrony środowiska oraz ekonomia ekologiczna, a także słabiej określona, ale coraz powszechniejsza ekonomia środowiska, która próbuje łączyć idee tych dwóch pierwszych dyscyplin. Ekonomika ochrony środowiska jest dyscypliną liczącą już ponad 50 lat i ma charakter stosowany – formułując praktyczne recepty dla polityki ekologicznej – oraz mikroekonomiczny i mezoekonomiczny, a w pewnych zakresach także makroekonomiczny, choć można się o to spierać. Ostatnio okazuje się jakby zaniedbana czy wręcz pomijana w przeglądach literatury ekonomicznej. Jest to zastanawiające, gdyż nie można proponować nowych nazw dyscyplin, nie komentując nazwy „ekonomika ochrony środowiska”, nawet gdyby uznać, że to już historia lub tylko niewielka nisza. Łatwo bowiem wyliczyć kilkadziesiąt podręczników pod tym tytułem, a nie ma dotąd w języku polskim podręcznika zatytułowanego Ekonomia ekologiczna i w wielu innych krajach jest podobnie. 18 K. Górka, B. Poskrobko, Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1987 i 1991. Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 35 Ekonomia ekologiczna wyłoniła się niedawno i od razu zyskała sobie pochlebne opinie, w Polsce początkowo wiązane przede wszystkim – chyba niesłusznie – tylko z przemianami ustrojowymi. Dyscyplina ta ma charakter bardziej ogólny i teoretyczny, podnosi problemy mezoekonomiczne i globalne oraz interdyscyplinarne, eksponuje między innymi kwestie etyczne. Choć na dobrą sprawę nie ma jeszcze podręczników do ekonomii ekologicznej, to pojawiło się już wiele publikacji z tego zakresu oraz funkcjonuje międzynarodowe stowarzyszenie i czasopismo „Ecological Economics”. Jest więc popularna na świecie, o czym już dawno pisał Tomasz Żylicz, a ostatnio Piotr Jeżowski19. Natomiast krytycznie ocenia zasadność wyodrębnienia tej dyscypliny Konrad Prandecki, słusznie zwracając uwagę, że jest ona jedynie rozwinięciem ekonomii środowiska, i choć zwolennicy ekonomii ekologicznej odcinają się od takich opinii, to obydwie nauki są zbieżne20. Jest zatem pole do dyskusji i można chyba oczekiwać, że rozwój ekonomii ekologicznej pozwoli na wyraźniejsze jej wyodrębnienie. Ekonomia środowiska bądź ekonomia środowiska i zasobów naturalnych jest ostatnio przedmiotem wielu publikacji, w tym podręczników, autorstwa na przykład Henka Folmera i jego zespołu, Bogusława Fiedora i Stanisława Czai oraz Tomasza Żylicza. Obecnie publikacje te odgrywają podstawową rolę w wyznaczaniu kierunków badań naukowych oraz w procesie dydaktycznym w dziedzinie ekonomicznych aspektów problematyki ekologicznej, wychodząc poza kwestie samej „ochrony” i koncentrując się na gospodarowaniu w środowisku naturalnym. Na podkreślenie zasługuje również ekologizacja ekonomii neoklasycznej i ekonomii keynesowskiej. W sumie jednak cele i zakres tej dyscypliny są mało sprecyzowane i trudno orzec, czy jest to zdecydowana i trwała tendencja do syntezy ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii ekologicznej, czy może jest to pewien etap formowania się nowego paradygmatu na innych zasadach. Można ponadto podejrzewać, że niektórzy autorzy preferują wyrażenie „ekonomia” kosztem „ekonomiki” ze względów „politycznych” bądź z powodu niewłaściwego tłumaczenia angielskiego słowa economics. W literaturze polskiej przyjęto bowiem, że ekonomia jest dyscypliną ogólną i teoretyczną, natomiast ekonomika – dyscypliną szczegółową i stosowaną, ale w omawianych publika- 19 P. Jeżowski, Ekonomia ekologiczna – nowa dyscyplina naukowa, „Ekonomia i Środowisko” 2003, nr 2 (24). 20 K. Prandecki, Ochrona środowiska w teorii ekonomii, „Ekonomia i Środowisko” 2007, nr 2 (32). 36 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk cjach, choć obydwa te podejścia występują, przemilcza się hasło „ekonomika ochrony środowiska”. Porządkowanie terminologii powinno również objąć zarządzanie ochroną środowiska. Otóż jest to tylko nazwa wykładu akademickiego, a nie nazwa odrębnej dyscypliny naukowej. Zresztą na wielu przykładach widać, że przesadzamy z wyodrębnianiem zarządzania z nauk ekonomicznych, chociaż jest to proces nieunikniony. Krytycznie natomiast należy ocenić „zarządzanie środowiskiem” jako nazwę wykładu lub tytuł książki, gdyż takie sformułowanie eksponuje kształtowanie środowiska, co w praktyce występuje aż zanadto, ale czego w takiej skali nie można akceptować jako zbyt dużej ingerencji człowieka w środowisko naturalne. Dlatego lepszym terminem wydaje się zarządzanie ochroną środowiska, a na szczeblu przedsiębiorstwa – zarządzanie środowiskowe. Wprawdzie te trzy nazwy funkcjonują już od dość dawna, ale w zupełności wystarczą dwie z nich. Warto jeszcze zwrócić uwagę na historię nazwy „polityka ekologiczna”. Otóż problematyka ekologiczna weszła do literatury i dydaktyki wyższych uczelni w Polsce w II połowie lat 60. XX wieku. Duże zasługi na tym polu położył prof. Walery Goetel, twórca terminu „sozologia”, czyli nauki o ochronie środowiska naturalnego. Prowadził on wtedy na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie pierwsze seminarium poświęcone zagadnieniom sozologicznym, które jest obecnie kontynuowane w formie studium podyplomowego w Szkole Ochrony i Inżynierii Środowiska im. W. Goetla przy AGH. Pierwsze publikacje z zakresu sozologii były podejmowane głównie przez przyrodników i biologów oraz techników, szybko jednak dołączyli ekonomiści, w tym zwłaszcza Antoni Symonowicz, autor publikacji na temat gospodarczych i społecznych skutków degradacji środowiska naturalnego, oraz Adam Ginsbert-Gebert, redaktor pracy zbiorowej Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, wydanej w 1976 roku i w następnych wydaniach poszerzonej o aspekty socjologiczne. Warto tu przypomnieć, że ekologia jest nauką przyrodniczą o powiązaniu organizmów żywych z ich otoczeniem, a nie nauką o ochronie środowiska (jak się uważa potocznie), i dlatego w stosowaniu tej nazwy należy być ostrożnym, w podręcznikach do ekologii nadal bowiem nie występują rozdziały o ochronie środowiska! Lepszymi terminami są zatem sozologia bądź ochrona środowiska czy wreszcie inżynieria środowiska, ekonomika ochrony środowiska itp. Natomiast przymiotnik ekologiczny jest pojemniejszy i nie budzi większych kontrowersji, ale ma już ciekawą historię, gdyż nie był ani pierwszym, ani chyba ostatnim określeniem. Otóż przymiotnik sozologiczny – jako pierwotny – znalazł szybko zastosowanie Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 37 w takich terminach, jak rachunek sozologiczny, czyli rachunek ekonomiczny w ochronie środowiska, oraz polityka sozologiczna. W odniesieniu do polityki gospodarczej w ochronie środowiska za pierwszą kompleksową publikację z zakresu polityki sozologicznej można uznać inicjatywę Franciszka Piontka21 z połowy lat 80. XX wieku. W nowych warunkach systemowych po 1990 roku przygotowana przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa uchwała Sejmu w sprawie polityki ekologicznej i nawiązujące do niej liczne dokumenty oficjalne, w zasadzie „wyrugowały” z użycia przymiotnik sozologiczny. Zatem polityka ekologiczna stała się terminem powszechnym i uznanym za poprawny (w przeciwieństwie do ekologii rozszerzanej na ochronę środowiska). Na podstawie niektórych najnowszych publikacji można przewidywać, że wkrótce nabierze znaczenia kolejny termin: polityka środowiskowa. Jest to interesujący przykład poprawnego korzystania z powszechnych i nie zawsze adekwatnych w naszej literaturze wyrażeń pochodzenia anglosaskiego. Otóż wbrew pierwszemu wrażeniu termin „polityka środowiskowa” nie jest rezultatem troski o polszczyznę, ale tłumaczeniem angielskiego wyrażenia environmental policy. Wyraz środowiskowy wcześniej w języku polskim kojarzył się raczej ze środowiskiem pracy czy środowiskiem zawodowym i dlatego przymiotnik ten nie miał większego zastosowania w problematyce ekologicznej. Obecnie jednak taki obrót sprawy uporządkowałby nabrzmiałą już kwestię i to w duchu języka polskiego. W każdym razie takie terminy, jak polityka sozologiczna, ekologiczna i środowiskowa, są tożsame i stanowią o jednej kategorii nauk ekonomicznych. Mimo to lepiej byłoby pozostać przy jednym terminie. Sprawę rozstrzygnęłyby nowe publikacje dokumentów oficjalnych, w których albo „podtrzyma” się termin polityka ekologiczna, albo zdecydowanie i jednoznacznie wprowadzi się wyrażenie polityka środowiskowa. Rozwój trwały czy zrównoważony Historycznie rzecz biorąc, najpierw wprowadzono termin „ekorozwój” jako rozwój gospodarczy zgodny z wymaganiami ochrony środowiska życia człowieka, w tym zwłaszcza ochrony przyrody. Jest on znany od 40 lat i stanowi pojemny skrót myślowy, ale niekiedy jest także stosowany w rozumieniu zrównoważonego i trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego, choć panuje zgodność, że 21 1986. Zarys polityki sozologicznej, red. F. Piontek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 38 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk znaczenie ekorozwoju okazuje się wyraźnie węższe. Dlatego w literaturze anglosaskiej termin ecodevelopment zupełnie już zaniknął. Większe kłopoty wystąpiły, gdy termin ten został zastąpiony przez sustainable development. Początkowo tłumaczono go dosłownie jako rozwój samopodtrzymujący się – w rezultacie wykorzystywania odpadów jako surowców wtórnych, odnawialnych źródeł energii itp. Jednakże w języku polskim sprawia to wrażenie fikcyjnego perpetuum mobile. Dlatego wprowadzono nowe określenia, które ponadto miały lepiej i szerzej objaśniać istotę sustainable development: rozwój zrównoważony oraz rozwój trwały. Koncepcja ta została podjęta po 1980 roku, a rozwinięta głównie za sprawą zorganizowanego pod egidą ONZ ekologicznego Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku. Oprócz takich kwestii, jak ochrona zasobów naturalnych oraz „ekologiczne” wzorce konsumpcji, wyeksponowano walkę z ubóstwem, jak również zapewnienie bytu przyszłym generacjom. W Polsce została ujęta w specjalnej uchwale Sejmu w 1995 roku i uwzględniona w Konstytucji RP z 1997 roku oraz w licznych dokumentach rządowych i sejmowych, między innymi w „Polityce ekologicznej państwa” pod nazwą rozwój zrównoważony. Oznacza on równowagę w ekosystemach (równowagę ekologiczną) oraz równowagę między ekonomicznymi, ekologicznymi i społecznymi elementami bądź aspektami rozwoju gospodarczego, czyli innymi słowy – zapewnia ład polityczny, gospodarczy, przestrzenny i społeczny z uwzględnieniem potrzeb przyszłych pokoleń. Rozwój zrównoważony powinien więc likwidować ubóstwo oraz zapewnić wewnątrzpokoleniową i międzypokoleniową sprawiedliwość społeczną. Prawo ochrony środowiska definiuje zrównoważony rozwój22 jako taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje integrowanie działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów biologicznych w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb współczesnego pokolenia oraz również przyszłych pokoleń23. Idea rozwoju zrównoważonego funkcjonowała początkowo jako koncepcja makroekonomiczna, a następnie jako ogólna bądź kierunkowa wytyczna dla polityki gospodarczej. Zresztą do dziś pojęcie równowagi ekologicznej i ładu ekologicznego budzi pewne kontrowersje ze względu na niespójność między wartoś22 Należy podkreślić, że pojęcie „zrównoważony rozwój” jest nieco chybione. Przyjęta w nim kolejność słów zgodnie z zasadami gramatyki polskiej osłabia znaczenie tej kategorii. 23 Ustawa z 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r. nr 62, poz. 627, art. 3 § 50). Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 39 ciami antropogenicznymi i biologicznymi, choć zarysowują się już pewne zmiany w fundamentach aksjologicznych, gdyż antropocentryzm staje się bardziej umiarkowany. Podobne niespójności, a nawet sprzeczności występują między wartościami ekonomicznymi – takimi jak cele gospodarowania w postaci maksymalizacji zysku bądź obrotów, rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności – oraz wartościami społecznymi, takimi jak wyrównywanie szans rozwojowych, sprawiedliwość i równość społeczna, sprawiedliwość międzypokoleniowa. Nie są to wartości równorzędne i nie da się ich wszystkich zrealizować nawet w dłuższym okresie planistycznym. Dotąd wzrost gospodarczy odbywa się kosztem wartości ekologicznych, chociaż coraz mocniej podkreśla się, że głównym kryterium rozwoju społeczno-gospodarczego staje się egzystencja i cywilizacja (jakość życia). W ciągu 30 lat rozwój zrównoważony został upowszechniony jako idea o charakterze globalnym, przekształcona następnie w zasady ekologizacji polityki gospodarczej. W ślad za tym idą rozwiązania prawne i instytucjonalne oraz organizacyjne. Mankamentem praw stanowionych jest ich słabe powiązanie z moralnością, czyli normami regulującymi stosunki społeczne. Krytycy wskazują, że termin „rozwój zrównoważony” był już znany wcześniej i akcentował właściwe proporcje w ramach rozwoju społeczno-gospodarczego, na przykład między inwestowaniem i konsumpcją, między inwestowaniem w infrastrukturę techniczną oraz społeczną, zapewniając tak zwany rozwój wewnętrznie zgodny, co zresztą jest niesłychanie trudne, ale ważne. Ponadto, stan równowagi w sposób stały nie może być celem samym w sobie, gdyż prowadzi do stabilizacji, a nawet regresu gospodarczego. A zatem „klasyczne” rozumienie rozwoju zrównoważonego jest innego typu niż w przypadku uwzględniania aspektów ekologicznych, zwłaszcza że kiedyś aspekty te nie były w centrum zainteresowania ekonomistów. Wszystko to przemawia za rozwojem trwałym. Rozwój trwały zdaniem wielu ekonomistów jest lepszym określeniem niż rozwój zrównoważony, gdyż oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, który zapewnia odpowiedni stan środowiska i jego równowagę ekologiczną oraz jakość życia także dla przyszłych pokoleń (zgodnie zresztą ze wspomnianą definicją rozwoju zrównoważonego zamieszczoną w Prawie ochrony środowiska). Stanowi to zatem nie tylko odpowiednik sejmowego określenia „zrównoważony rozwój”, ale przede wszystkim zaprzeczenie tak zwanego wzrostu zerowego, jakoby niezbędnego z powodu wyczerpywania się i niszczenia zasobów naturalnych (czemu ma zapobiegać samopodtrzymywanie rozwoju dzięki rozwijaniu technologii małoodpadowych i bezodpadowych oraz procesów recyklingu). Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk 40 Również w językach francuskim i niemieckim coraz częściej pojawia się takie właśnie tłumaczenie sustainable development. Reasumując, należy zauważyć, że jest wiele argumentów przemawiających za tym, aby upowszechnić kategorię rozwoju trwałego kosztem rozwoju zrównoważonego. Podsumowanie Podobną ewolucję jak w przypadku ekonomiki przemysłu – czyli wzbogacanie o elementy makroekonomiczne oraz zmiana nazwy na ekonomię przemysłową – obserwujemy także w innych ekonomikach branżowych, co zostało przedstawione na przykładzie ekonomiki ochrony środowiska, przekształcanej w ekonomię środowiska. Za kolejny przykład może posłużyć ekonomika rolnictwa (ekonomika rolna), którą przeobraża się w ekonomię agrarną24. Ekonomika ochrony środowiska i ekonomia ekologiczna oraz inne elementy nauki grupowane w ramach ekonomii środowiska i zasobów naturalnych stoją przed trudnym zadaniem. W szczególności w Polsce sytuacja nie jest łatwa w obliczu mocnego lobby biznesowego oraz jeszcze stosunkowo niskiej świadomości ekologicznej polityków i działaczy gospodarczych, a także powoli rodzącego się społeczeństwa obywatelskiego. Tym większe uznanie budzi więc działalność utworzonego w 1992 roku polskiego oddziału Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych (EAERE). Powstanie i rozwój ekonomii oraz polityki gospodarczej jest rezultatem zarówno potrzeb praktyki wskazującej na konieczność podejmowania nowych rozwiązań, jak również wskazań nauki postulującej nowe cele oraz instrumenty ich wdrażania. Powstanie nowej dyscypliny naukowej wiąże się z reguły z pojawianiem się nowej terminologii, nie od razu ukształtowanej, co z kolei wzbudza pewne wątpliwości i kontrowersje. Kwestie terminologiczne są raczej sprawą wtórną i formalną, wynikającą z rozwoju danej dyscypliny naukowej czy działalności gospodarczej. Niekiedy jednak wprowadzane pojęcia i terminy okazują się czynnikiem stymulującym tworzenie nowych rozwiązań merytorycznych, na przykład nowych instrumentów ekonomicznych. Jednakże nasilanie się swego rodzaju pogoni za innowacyjnością sprawia, że coraz częściej obserwuje się pojawianie nowych terminów odnoszących się do tych samych zjawisk i ich opisów, co prowadzi do nieporozumień, a nawet chaosu terminologicznego, tworzenia terminów nietrafnych czy wręcz błędnych. W dziedzinie badań naukowych oraz 24 J.S. Zegar, Ekonomia wobec kwestii agrarnej, „Ekonomista” 2010, nr 6. Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 41 dydaktyki ekonomii jest już dużo doświadczeń, także natury terminologicznej, ale występuje również beztroska i rozgardiasz w nazewnictwie. Duża różnorodność i zmienność terminologii wcale nie musi świadczyć o rozwoju danej dyscypliny, a sprzyja krytyce ze strony specjalistów z zakresu organizacji i finansowania nauki oraz ludzi z zewnątrz zainteresowanych daną problematyką. Dlatego nadszedł najwyższy czas na uporządkowanie tych kwestii. Bibliografia Bywalec C., Mezoekonomia, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 23. Czaja S., Mezoekonomia – pomost między mikroekonomią i makroekonomią, czy nieistniejące ogniwo?, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej profesora Józefa Gajdy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1966. Czym jest ekonomia polityczna dzisiaj?, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004. Dembinski P.H, Finanse po zawale. Od euforii finansowej do gospodarczego ładu, Studio Emka, Warszawa 2011. Ekonomia przemysłowa w warunkach kryzysu finansowego, red. P. Małecki, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012. Ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu, red. E. Bittner, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1996. Ekonomika i programowanie rozwoju przemysłu, red. J. Gajda, PWE, Warszawa 1987. Elementy strategii rozwoju przemysłu, red. W. Janasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000. Gorynia M., Poziomy analizy w naukach ekonomicznych, „Ekonomista” 1993, nr 4. Gorynia M., Wybrane aspekty teoretyczne mezoekonomii, w: Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej profesora Józefa Gajdy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1966. Gorynia M., Kowalski T., Nauki ekonomiczne i ich klasyfikacja a wyzwania współczesnej gospodarki, „Ekonomista” 2013, nr 4. Górka K., Kontrowersje terminologiczne w zakresie ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii ekologicznej, „Ekonomia i Środowisko” 2010, nr 2 (38). Górka K., Poskrobko B., Ekonomika ochrony środowiska, PWE, Warszawa 1987 i 1991. 42 Kazimierz Górka, Marcin Łuszczyk Jeżowski P., Ekonomia ekologiczna – nowa dyscyplina naukowa, „Ekonomia i Środowisko” 2007, nr 2 (32). Karbownik W., Knauff M., Kierunki rozwoju ekonomii na podstawie klasyfikacji „Journal of Economic Literature”, „Gospodarka Narodowa” 2010, nr 10. Łuszczyk M., Pomiar jakości życia w skali międzynarodowej, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012. Maślak E., Paradygmat ekonomii ewolucyjnej, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 1–2. Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesności, red. B. Fiedor, Z. Hockuba, M. Gorynia, VIII Kongres Ekonomistów Polskich, PTE, Warszawa 2009. Peters C.H.R., Grundlagen der Mesoökonomie und Strukturpolitik, Haupt Verlag, Bern –Stuttgart–Wien 1981. Prandecki K., Ochrona środowiska w teorii ekonomii, „Ekonomia i Środowisko” 2007, nr 2 (32). Rainelli M., Ekonomia przemysłowa, PWN, Warszawa 1996. Scheurer B., Recenzja monografii H. Adamkiewicz-Drwiłło, Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, „Ekonomista” 2010, nr 6. Sudoł S., Nauki o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2012. Ścieżkami przeszłości. Najstarsze zbiory Biblioteki Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, red. A. Sokołowska-Gogut, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2011. Waldziński D., Ekonomii politycznej koniec i … nowy początek, „Zagadnienia Ekonomiczne” 2004, nr 1. Zarys polityki sozologicznej, red. F. Piontek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986. Zegar J.S., Ekonomia wobec kwestii agrarnej, „Ekonomista” 2010, nr 6. Chosen Problems of Economics Science Development in Poland Keywords: system of economic sciences, mesoeconomics, sustainable development Summary The paper presents a discussion of the subject of mesoeconomics (mezzoeconomics), and its place within the system of economic sciences, as well as its new role in the Wybrane problemy rozwoju nauk ekonomicznych... 43 theory of economics and economic policy, due to systemic reform. Further in the paper we find characteristics of economics and programming the industrial development, as well as industrial economics, viewed as mesoeconomic disciplines. The final part focuses on the environmental protection economics, and its related sciences such as economics of environment and natural resources, and ecological economics. The paper includes a discussion of controversies raised by those disciplines and environmental policy. The paper closes with a discussion on the issues of sustainable development as balanced or lasting (permanent) development. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Maria Parlińska*, Michał Wielechowski** Warszawa Teoretyczne aspekty politycznego cyklu koniunkturalnego i budżetowego Słowa kluczowe: nowa ekonomia polityczna, polityczny cykl koniunkturalny, polityczny cykl budżetowy Streszczenie Ekonomia i polityka są niemalże współzależne i jakakolwiek dyskusja o charakterze ekonomicznym nie jest pełna bez wkładu politycznego. Rola polityki i polityków w kształtowaniu się cykli koniunkturalnych była i jest szeroko dyskutowana. W artykule przedstawiono teoretyczne założenia politycznego cyklu koniunkturalnego oraz politycznego cyklu budżetowego. Autorzy dokonali przeglądu światowej literatury nurtu nowej ekonomii politycznej, by zwrócić uwagę na wyżej wymienione zjawiska oraz przybliżyć te zagadnienia czytelnikom. Wprowadzenie Ekonomistów i politologów od dawna intryguje zbieżność wyborów i cykli polityki gospodarczej. W latach wyborczych rządy na wszystkich szczeblach angażują się często w tak zwane hulanki konsumpcji (a consumption binge), w czasie których: podatki są cięte, transfery budżetowe ulegają podniesieniu, a wydatki Maria Parlińska, dr hab., prof. nadzw. SGGW, kierownik Katedry Ekonomiki Rolnictwa i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych, SGGW, e-mail: maria_parliń[email protected]. ** Michał Wielechowski, mgr, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej, SGGW, e-mail: [email protected]. * Maria Parlińska, Michał Wielechowski 46 rządowe zostają zniekształcone poprzez liczne projekty o wysokiej i natychmiastowej widoczności. Autorzy artykułu postawili sobie za cel przybliżenie teoretycznych założeń politycznego cyklu koniunkturalnego oraz politycznego cyklu budżetowego, wkładu nowej ekonomii politycznej w teorię ekonomii. Znaczący rozwój badań dotykający zależności na styku ekonomii (szczególnie makroekonomii) i polityki doprowadził do wyodrębnienia się kolejnej szkoły we współczesnej ekonomii, a mianowicie nowej ekonomii politycznej (the new political economics). To szkoła ekonomiczna o charakterze instytucjonalnym, powstała z połączenia makroekonomii, teorii wyboru publicznego oraz teorii gier. Celem nowej ekonomii politycznej jest zrozumienie ważnych zagadnień, które pojawiają się w sferze polityki. Błędne jest stwierdzenie, że ekonomiści chcą kolonizować nauki polityczne. Podstawowym zadaniem stojącym przed nową ekonomią polityczną jest rozszerzenie kompetencji ekonomistów do analizy problemów, które wymagają umiejętności podejmowaniu decyzji zarówno ekonomicznych, jak i politycznych. Nowa ekonomia polityczna dostrzega, iż występowanie centralnego planisty jest kwestionowane przez praktykę życia politycznego. Rząd działa w warunkach nieustających nacisków ze strony różnych grup interesów, w konsekwencji nie dążąc do prostej maksymalizacji dobrobytu społecznego, a raczej poszukując konsensusu pomiędzy heterogenicznymi żądaniami poszczególnych grup społecznych. Podczas gdy duża część tradycyjnych teorii ekonomicznych dowodzi możliwości, a nawet konieczności aktywności rządu w celu kontrolowania i zarządzania cyklem koniunkturalnym, badania naukowe wpisujące się w nurt nowej ekonomii politycznej wskazują, iż decyzje politycznych decydentów mogą w sposób zasadniczy wpływać na naturę cyklu koniunkturalnego i zmieniać go w polityczny cykl koniunkturalny. K. Rogoff, Equilibrium Political Budget Cycles, „American Economic Review” 1990, no. 80, s. 21. T. Besley, The New Political Economy, „Economic Journal” 2007, vol. 117, issue 524, s. 540.. P. Matczak, Nowa ekonomia polityczna (cz. 1), nbportal, www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/gospodarka/nowa-ekonomia-polityczna-1?nrpg=1 (15.03.2014). J. Kalendienė, R. Petreikytė, Political Budget Cycles in EU, The 7th International Days of Statistics and Economics – Conference Proceedings, Prague 2013, s. 541–542. Teoretyczne aspekty politycznego cyklu... 47 Polityczny cykl koniunkturalny Źródeł teorii politycznego cyklu koniunkturalnego należy poszukiwać w badaniach Michała Kaleckiego, który jako pierwszy zwrócił uwagę na ich występowanie (political business cycle). Niektórzy doszukują się jednak początków tej teorii w pracy Josepha Schumpetera, opublikowanej w 1939 roku. Odrodzenie i rozwinięcie teorii politycznych cykli rozpoczęło się dzięki rozległym badaniom Williama D. Nordhausa z lat 70. XX wieku, którego uważa się za twórcę współczesnej teorii politycznego cyklu koniunkturalnego. Polityczne cykle koniunkturalne są cyklami zmiennych makroekonomicznych (między innymi PKB, bezrobocie, inflacja) wywołanymi cyklem wyborczym. Badając te zjawiska, należy zadać kilka kluczowych pytań. Czy takie cykle są obserwowane w demokratycznych gospodarkach? Jakie są polityczne i ekonomiczne mechanizmy, które prowadzą do tego rodzaju cykli koniunkturalnych? Co te cykle koniunkturalne mówią o zachowaniu wyborców? Istnieją dwa podstawowe typy politycznych cykli koniunkturalnych: a) cykle elekcyjne (election cycles) – występujące jako rezultat manipulacji rządu przy użyciu narzędzi polityki fiskalnej i monetarnej w celu zwiększenia szans na reelekcję; b) cykle ideologiczne (partyjne) (partisan cycles) – wywołane walką pomiędzy partiami parlamentarnymi posiadającymi odmienne cele polityczne (ideologie). Ponadto, w literaturze można odnaleźć modele politycznych cykli koniunkturalnych oparte na syntezie między oportunistycznym i ideologicznym zachowaniem politycznym. Tabela 1 prezentuje klasyfikację teorii politycznego cyklu koniunkturalnego. M. Kalecki, Political Aspects of Full Employment, „Political Quarterly” 1943, vol. XIV. A. Drazen, Political Business Cycles, w: New Palgrave Dictionary of Economics, Second Edition, Palgrave Macmillan, New York 2008. D. Jula, Economic Impact of Political Cycles – The Relevance of European Experiences for Romania, Research Centre on Transition Economics, Universite Pantheon-Sorbonne, Paris 2001, s. 4. Maria Parlińska, Michał Wielechowski 48 Tabela 1 Klasyfikacja teorii politycznego cyklu koniunkturalnego Oportunistyczne Ideologiczne Teorie kombinowane politycznego cyklu koniunkturalnego (context-dependent models) (Frey i Schneider 1978) Źródła politycznej motywacji Podstawa decyzji wyborczych analiza retrospektywna analiza perspektywiczna Klasyczne teorie oportunistycznie motywowanego cyklu politycznego (Nordhaus 1975) Teorie oportunistycznie motywowanego, racjonalnego politycznego cyklu koniunkturalnego (Rogoff i Sibert 1988, Person i Tabellini 1990) Klasyczne teorie ideologicznie motywowanego cyklu politycznego (Hibbs 1977) Teorie ideologicznie motywowanego, racjonalnego politycznego cyklu koniunkturalnego (Alesina 1987) Źródło: D. Jula, Economic Impact of Political Cycles – The Relevance of European Experiences for Romania, Research Centre on Transition Economics, Universite Pantheon-Sorbonne, Paris 2001, s. 5. Autorem pierwszej teorii – klasycznej teorii oportunistycznie motywowanego cyklu politycznego – jest Nordhaus. Według niego rządzący decydują się na prowadzenie ekspansywnej polityki gospodarczej (fiskalnej, jak i pieniężnej – jeśli mają na nią wpływ), by przed wyborami poprawić krótkookresowo stan gospodarki celem zwiększenia szans na reelekcję. Jednakże po wyborach zmuszeni są zaimplementować politykę, której celem będzie przeciwdziałanie (zahamowanie) skutkom ubocznym prowadzonych wcześniej działań o charakterze populistycznym. Celem nadrzędnym polityków jest wyłącznie chęć wygrania wyborów poprzez manipulowanie gospodarką, nie zaś jakiekolwiek przesłanki ideologiczne. W modelu przyjęto stałą długość kadencji wyborczej, a gospodarka jest opisana poprzez zależność krzywej Phillipsa między inflacją a bezrobociem. Autor uznał, że głosowanie wyborców oparte jest na retrospekcji (ocenie wyników gospodarczych z lat ubiegłych), a rządzący są w stanie kontrolować politykę monetarną (utrzymywać poziom stopy inflacji i bezrobocia korespondujący z długością ka W.D. Nordhaus, The Political Business Cycle, „Review of Economic Studies” 1975, no. 42, s. 169–190. Teoretyczne aspekty politycznego cyklu... 49 dencji). Zdaniem Alberto Alesiny i Nouriela Roubiniego makroekonomiści nie wykazali wówczas większego zainteresowania pracą Nordhausa, ponieważ dominująca była rozwijana w tym czasie teoria racjonalnych oczekiwań. Ponadto, modelowi zabrakło wsparcia empirycznego, a prace Benetta McCalluma (1978) oraz Martina Paldama (1979) zakwestionowały jego praktyczność, prezentując negatywne empiryczne wyniki dla USA i gospodarek OECD10. W latach 80. XX wieku w obszarze szkoły oportunistycznej uformował się nowy nurt (Kenneth Rogoff i Anne Sibert, Torsten Persson i Guido Tabellini), który połączył klasyczną hipotezę oportunistycznych zachowań politycznych decydentów z ideą kompetencji oraz asymetrią informacji. Przy założeniu racjonalności zachowań wyborców modele te sugerują występowania cyklu wzrostu gospodarczego oraz bezrobocia (jednak nieregularnego). Inflacja zaczyna rosnąć przed wyborami i pozostaje na tym poziomie jeszcze kilka kwartałów po decyzji wyborców, ale skutki politycznego cyklu koniunkturalnego są krótsze i mniej widoczne. Rządzący zdobywają dodatkowe głosy na skutek występującego w przeszłości wzrostu gospodarczego, a tracą ich część w sytuacji utrzymującego się zbyt wysokiego poziomu bezrobocia11. Modele ideologiczne (partyjne) zakładają, że partie polityczne pozostają pod wpływem ideologii partyjnej. Z tego też względu różne rządy posiadają odmienne cele i realizują odmienne polityki (każdy rodzaj prowadzonej polityki rządu prowadzi do innych rezultatów). Twórca teorii – Douglas Hibbs – wyodrębnił dwa rodzaje partii politycznych: lewicowe oraz prawicowe. Obrona klasy robotniczej pozostająca celem lewicy, która przedkłada priorytet stania na straży niskiego bezrobocia ponad poziom inflacji (poprzez wykorzystanie polityki monetarnej oraz fiskalnej). Broniąca interesów przedsiębiorców prawica za priorytet stawia utrzymywanie w ryzach inflacji, a nie poziom bezrobocia (prowadząc bardziej restrykcyjną politykę pieniężną i fiskalną niż rządzące partie lewicowe)12. A. (al-) Nowaihi, D. Garratt, The New Political Macroeconomics, Discussion Papers in Public Sector Economics, PSERC, Department of Economics, University of Leicester 1998, s. 5–6. K. Piech, Polityczny cykl koniunkturalny w krajach o rozwiniętej demokracji, w: Transformacja systemowa w Polsce. Oceny i perspektywy, red. Z. Szymla, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002, s. 335. 10 11 D. Jula, Economic Impact..., s. 5. D. Hibbs, Political Parties and Macroeconomic Policy, „American Political Science Review” 1977, no. 71. 12 Maria Parlińska, Michał Wielechowski 50 Teoria Hibbsa została rozwinięta przez Alesinę w teorię ideologicznie motywowanego, racjonalnego politycznego cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z jej założeniem wyborcy posiadają odmienne preferencje dotyczące oczekiwanego poziomu inflacji oraz bezrobocia i oddają swój głos poparcia partii, która jest w stanie zapewnić im maksymalny poziom satysfakcji (użyteczności)13. Dopełnieniem analizy politycznego cyklu koniunkturalnego było uformowanie się nurtu modeli kombinowanych (context-dependent models), które są kompilacją modeli oportunistycznych i ideologicznych. W założeniu modeli kombinowanych rządzący posiadają określony poziom kontroli nad polityką makroekonomiczną kraju, który może różnić się w zależności od danej sytuacji. W modelu Brunona Fraya i Friedricha Schneidera dokonano próby określenia funkcji popularności politycznej, która prezentuje poparcie dla partii politycznej, jako funkcji stopy bezrobocia, inflacji oraz stopy wzrostu gospodarczego. Fray i Schneider sugerują, że ideologiczni politycy, którzy rządzą gospodarką, stają się oportunistami w sytuacji zbliżających się wyborów (szczególnie w chwili braku popularności rządu). Popularność staje się celem nadrzędnym wobec programu ideologicznego partii14. Polityczny cykl budżetowy Nowy słownik ekonomiczny Palgrave’a definiuje polityczny cykl budżetowy jako składową cyklu budżetu państwa wywołaną przez cykl wyborczy. Precyzyjniej termin ten utożsamiany jest najczęściej ze wzrostem poziomu wydatków rządowych bądź obniżeniem podatków w roku wyborczym. Wyżej wymienione decyzje są postrzegane jako motywowane chęcią rządzących do zachowania dominującej pozycji na scenie politycznej15. Min Shi i Jakob Svensson opisują to zjawisko w sposób bardzo zbliżony, jako okresowe wahania w polityce fiskalnej rządu wywołane przez cykliczność wyborów16. Pomimo że polityczny cykl budżetowy wydaje się być jedynie cyklem jednej ze zmiennych makroekonomicznych, to najnowsze badania nad cyklami koniunkturalnymi wywoływanymi przez wybory skupiają się w większości na cyklach budżetu państwa. W przeciwieństwie do literatury traktującej o modelach 13 D. Jula, Economic Impact..., s. 5–6. 14 A. (al-) Nowaihi, D. Garratt, The New Political..., s. 8–9. 15 A. Drazen, Political Budget Cycles... M. Shi, J. Svensson, Political Budget Cycles: A Review of Recent Developments, „Nordic Journal of Political Economy” 2003, vol. 29, s. 67. 16 Teoretyczne aspekty politycznego cyklu... 51 politycznego cyklu koniunkturalnego, opartej na testowaniu empirycznym badania nad zjawiskiem występowania politycznego cyklu budżetowego, opierają się na modelach koncepcyjnych17. Badania nad politycznymi cyklami budżetowymi nabierają szczególnego znaczenia w czasie dekoniunktury gospodarczej, w sytuacji recesji. Bliski termin wyborów powoduje występowanie konfliktu interesów. Politycy (partie polityczne) mają inne cele, rozbieżne z ekonomicznymi problemami gospodarki narodowej. Potrzeba analizy wskaźników fiskalnych wzrasta za przyczyną stale rosnącego poziomu deficytu budżetowego oraz długu publicznego. Badania nad politycznym cyklem budżetowym stawiają za cel dowiedzenie (potwierdzenie) relacji pomiędzy wyborami politycznymi a nieuzasadnionymi decyzjami w polityce fiskalnej. Analizie poddawany jest najczęściej stan finansów publicznych i jego fluktuacje. Część badaczy koncentruje swe wysiłki na cyklicznych zmianach wydatków publicznych. Jedynie nieliczni skupiają się na analizowaniu przychodów budżetowych z punktu widzenia możliwości manipulacji wskaźnikami fiskalnymi w okresie przedwyborczym18. Nowsze modele politycznego cyklu budżetowego podkreślają istotną rolę asymetrii informacji. Modele politycznego cyklu budżetowego nazywane są przez grono ekonomistów modelami cyklu koniunkturalnego trzeciej generacji z uwagi na fakt, że ich protoplastą był model Nordhausa (podstawowym celem rządzącej partii jest zapewnienie bezpiecznej reelekcji poprzez maksymalizację liczby głosów w czasie następnych wyborów)19. W literaturze przedmiotu najczęściej opisywane są następujące modele20: a) oparte na założeniu oportunistycznego zachowania polityków i partii politycznych oraz krótkowzroczności wyborców; b) opisujące ideologiczne postępowanie polityków; c) strategicznego wykorzystania deficytu budżetowego; d) opisujące konflikty pomiędzy partiami politycznymi; e) bazujące na roli instytucji budżetowych. 17 A. Drazen, Political Budget Cycles... 18 J. Kalendienė, R. Petreikytė, Political Budget Cycles..., s. 541. Ibidem, s. 543–544; J. Klomp, J. De Haan, Do Political Budget Cycles Really Exist?, „Applied Economics” 2011, no. 45 (03), s. 331. 19 20 P. Struś, Polityczno-instytucjonalne aspekty deficytu budżetowego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2008, rok LXX, z. 4, s. 173. Maria Parlińska, Michał Wielechowski 52 Znamienny wkład w pogłębienie nurtu politycznego cyklu budżetowego przyniosły prace Rogoffa i Silberta (modelowanie sygnalizującej roli przedwyborczych wzmożonych wydatków publicznych przy występowaniu asymetrii informacyjnej)21, Torstena Perssona i Guido Tabelliniego (zbadanie zjawiska obniżających się poziomów obciążeń podatkowych w okresach przedwyborczych), Min Shi i Jakoba Svensona (raportowanie zjawiska wzrastających deficytów budżetowych w okresach przedwyborczych), Adi Brendera, Marceli Eslavy i Allana Drazena (wyjaśnienie relacji pomiędzy oportunistycznym zachowaniem rządu względem wydatków publicznych a wynikiem wyborczym) oraz Marka Minka i Jakoba de Haana (zbadanie gospodarek krajów Unii Europejskiej)22. Podsumowanie Prace nowej ekonomii politycznej wniosły istotny wkład w badanie cykliczności koniunktury gospodarczej oraz budżetowej. Zwrócenie uwagi na występowanie zjawisk: politycznego cyklu koniunkturalnego oraz politycznego cyklu budżetowego pozwoliło na wskazanie pełniejszego obrazu zmieniającej się sytuacji makroekonomicznej krajów poprzez włączenie do analizy ekonomicznej czynników o charakterze politycznym. Kluczowe znaczenie dla rozwinięcia teorii politycznych cykli koniunkturalnych i budżetowych miały rozległe prace badawcze Nordhausa z lat 70. XX wieku. Badacze wskazują na dwa podstawowe źródła politycznych cykli koniunkturalnych: oportunistyczne oraz ideologiczne. Badania nad politycznymi cyklami budżetowymi nabierają szczególnego znaczenia w czasie dekoniunktury gospodarczej. Bibliografia Besley T., The New Political Economy, „Economic Journal” 2007, vol. 117, issue 524. Drazen A., Political Budget Cycles, w: New Palgrave Dictionary of Economics, Second Edition, Palgrave Macmillan, New York 2008. Hibbs D., Political Parties and Macroeconomic Policy, „American Political Science Review” 1977, no. 71. Jula D., Economic Impact of Political Cycles – The Relevance of European Experiences for Romania, Research Centre on Transition Economics, Universite Pantheon-Sorbonne, Paris 2001. 21 A. Drazen, Political Budget Cycles... 22 J. Klomp, J. De Haan, Do Political Budget Cycles..., s. 331–332. Teoretyczne aspekty politycznego cyklu... 53 Kalecki M., Political Aspects of Full Employment, „Political Quarterly” 1943, vol. XIV. Kalendienė J., Petreikytė R., Political Budget Cycles in EU, The 7th International Days of Statistics and Economics – Conference Proceedings, Prague 2013. Klomp J., De Haan J., Do Political Budget Cycles Really Exist?, „Applied Economics” 2011, no. 45 (03). Matczak P., Nowa ekonomia polityczna (cz. 1), nbportal, www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/ gospodarka/nowa-ekonomia-polityczna-1?nrpg=1. Nordhaus W.D., The Political Business Cycle, „Review of Economic Studies” 1975, no. 42. Nowaihi A. (al-), Garratt D., The New Political Macroeconomics, Discussion Papers in Public Sector Economics, PSERC, Department of Economics, University of Leicester 1998. Piech K., Polityczny cykl koniunkturalny w krajach o rozwiniętej demokracji, w: Transformacja systemowa w Polsce. Oceny i perspektywy, red. Z. Szymla, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2002. Rogoff K., EquilibriumPolitical Budget Cycles, „American Economic Review” 1990, no. 80. Shi M., Svensson J., Political Budget Cycles: A Review of Recent Developments, „Nordic Journal of Political Economy” 2003, vol. 29. Struś P., Polityczno-instytucjonalne aspekty deficytu budżetowego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2008, rok LXX, z. 4. Theoretical Aspects of Political Business and Budget Cycle Keywords: the new political economics, a political business cycle, a political budget cycle Summary Economics and politics have been always interrelated, any discussion on economic issues cannot be complete without raising political questions. The role of politics and politicians in economic business cycles has been broadly discussed. The paper presents the theoretical premises of the political business cycle and the political budget cycle. The authors reviewed the world literature on new political economics, which takes into account the above-mentioned phenomena. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Jacek Pietrucha* Katowice Głębokość finansowa a wahania PKB Słowa kluczowe: głębokość finansowa, rozwój finansowy, zmienność PKB, cykl wzrostu i załamania, boom kredytowy Streszczenie W artykule dokonano przeglądu rozważań na temat związków między sektorem finansowym a realnym, w tym zwłaszcza głębokością finansową a wahaniami PKB. Dobrze rozwinięty system finansowy pozwala na absorbowanie negatywnych szoków, jednak istotne jest rozróżnienie między szokami realnymi a finansowymi. Te ostatnie mogą być zaostrzone przez rozbudowany system finansowy. W ostatnich badaniach znaczną uwagę przywiązuje się do boomów kredytowych i do związków nadzwyczajnie szybkiego wzrostu kredytu z cyklem wzrostu i załamania produkcji, a także cen aktywów, realnych kursów walutowych i nierównowag zewnętrznych. Wprowadzenie Przebieg globalnego kryzysu rozpoczętego w roku 2007 przyczynił się do powrotu do dyskusji nad rolą sektora finansowego w gospodarce, a zwłaszcza jego związkami z sektorem realnym. Przedmiotem zainteresowania jest między innymi związek między wielkością i zmianą wartości transakcji finansowych w relacji do PKB (na przykład udziałem kredytu w PKB) a wahaniami PKB. W licznych publikacjach na określenie udziału transakcji finansowych w PKB stosuje się termin „rozwój finansowy”. Wydaje się, że nie jest on w pełni Jacek Pietrucha, dr hab., prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, e-mail: jacek. [email protected]. * Jacek Pietrucha 56 adekwatny. Utożsamienie rozwoju z liczbą transakcji jest mocno upraszczające. W ostatnich latach obserwuje się liczne próby doprecyzowania terminologii. Thorsten Beck proponuje rozdzielić następujące kwestie: – głębokość finansową – wolumen transakcji finansowych w gospodarce, – szerokość finansową – zróżnicowanie dostępnych usług finansowych oraz ich dostawców, – włączenie finansowe – dostęp do usług finansowych przez podmioty gospodarujące. Przedmiotem zainteresowania w niniejszym artykule jest zwłaszcza głębokość finansowa. Główną funkcją systemu finansowego jest pośredniczenie w przepływie siły nabywczej między podmiotami posiadającymi nadwyżki finansowe a podmiotami poszukującymi finansowania. W związku z tym za dwa podstawowe mierniki głębokości finansowej uznaje się zazwyczaj udział kredytu bankowego dla sektora prywatnego w PKB oraz kapitalizację rynku kapitałowego do PKB (najczęściej w postaci kapitalizacji podmiotów notowanych na giełdzie papierów wartościowych do PKB) w powiązaniu z wartością papierów dłużnych emitowanych przez podmioty prywatne. W większości badań głębokość finansowa (rozwój finansowy) mierzona jest w uproszczeniu udziałem kredytu w PKB. Celem artykułu jest przegląd rozważań na temat związków między głębokością finansową a wahaniami PKB. Głębokość finansowa a wahania PKB W badaniach prowadzonych do roku 2007 dominował pogląd o relatywnie pozytywnym wpływie głębokości finansowej na ograniczanie zmienności produkcji. Przykładowo Cevdet Denizer, Murat Iyigun i Ann Owen, badając 70 krajów za okres 1956–1998, doszli do wniosku, że większa głębokość finansowa zmniejsza amplitudę wahań PKB, konsumpcji i inwestycji. Do podobnych wniosków doszli Stephen Cecchetti, Alfonso Flores-Lagunes i Stefan Krause. Zakładano T. Beck, Finance for Development: A Research Agenda, DEGRP Research Report 2013, s. 4. Alternatywnie udział aktywów sektora bankowego w PKB – są to wielkości silnie skorelowane. C. Denizer, M. Iyigun, A. Owen, Finance and Macroeconomic Volatility, World Bank, Policy Research Working Paper 2000, no. 2487. S. Cecchetti, A. Flores-Lagunes, S. Krause, Assessing the Sources of Changes in the Volatility of Real Growth, NBER Working Paper Series 2006, no. 11946. Głębokość finansowa a wahania PKB 57 zazwyczaj, że ta pozytywna rola w ograniczaniu zmienności PKB wynika z tego, że rozwinięty system finansowy umożliwia dzielenie ryzyka i lepszy dostęp do płynności, a tym samym pozwala na wygładzanie efektów szoków. Jedynie nieliczne prace wskazywały na inny charakter zależności. Thorsten Beck, Mattias Lundberg i Giovanni Majnoni doszli do wniosku, że rola głębokości finansowej jest zależna od rodzaju szoków. W przypadku szoków realnych rozwinięty sektor finansowy pozwala na ich wygładzanie, podczas gdy w przypadku szoków monetarnych zwiększa wahania PKB. W nadaniach empirycznych obejmujących 63 kraje za lata 1960–1997 nie stwierdzili statystycznie istotnej zależności między głębokością finansową a zmiennością PKB. William Easterly, Roumeen Islam i Joseph Stiglitz uznali z kolei, że sektor finansowy może zwiększać zmienność PKB po przekroczeniu około 100% udziału kredytu w PKB. Generalnie wzrost zadłużenia podmiotów gospodarczych, w tym zwiększona zależność przedsiębiorstw od finansowania zewnętrznego, powoduje, że sektor realny staje się bardziej wrażliwy na szoki ze strony sektora finansowego. Badania uwzględniające okres po roku 2007 przynoszą nieco bardziej zniuansowany obraz. Era Dabla-Norris i Narapong Srivisal co prawda potwierdzają wniosek z wcześniejszych badań mówiący, że rozwinięty system finansowy pozwala na łagodzenie szoków i tym samym przyczynia się do zmniejszenia amplitudy wahań PKB, to jednak stwierdzają, że dzieje się tak tylko do pewnego poziomu udziału sektora finansowego w PKB. Po przekroczeniu między 106 a 132% PKB (w zależności od analizowanej zmiennej) efekt ten zanika, a rozmiar sektora finansowego może zwiększać zmienność wielkości makroekonomicznych. Adolfo Barajas i inni wskazują, że przekroczenie wielkości sektora finansowego ponad wartość wynikającą ze specyfiki strukturalnej danego kraju może powodować niestabilność finansową. T. Beck, M. Lundberg, G. Majnoni, Financial Intermediary Development and Growth Volatility: Do Intermediaries Dampen or Magnify Shocks?, World Bank, Policy Research Working Paper 2001, no. 2707. W. Easterly, R. Islam, J. Stiglitz, Shaken and Stirred, Explaining Growth Volatility, Annual Bank Conference on Development Economics, World Bank, Washington D.C. 2000. E. Dabla-Norris, N. Srivisal, Revisiting the Link Between Finance and Macroeconomic Volatility, IMF Working Paper 2013, WP 13/29. A. Barajas, T. Beck, E. Dabla-Norris, S. Reza Yousefi, Too Cold, Too Hot, Or Just Right? Assessing Financial Sector Development Across the Globe, IMF Working Paper 2013, WP 13/81. Jacek Pietrucha 58 4 2 0 -2 Zmiana PKB 2009 -4 -6 -8 -10 -12 -14 -16 -18 -20 -50 0 50 100 150 200 250 300 350 gáĊbokoĞü finansowa Rysunek 1. Głębokość finansowa a zmiana PKB w okresie globalnego kryzysu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego. 4 2 0 Zmiana PKB w roku 2009 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -14 -16 -18 -20 -200 -100 0 100 200 300 400 zmiana gáebokoĞci finansowej 2001 do 2008 Rysunek 2. Zmiana głębokości finansowej a zmiana PKB w okresie globalnego kryzysu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego. Co prawda, jak wskazują powyższe badania, nie występują jednoznaczne związki między głębokością finansową a wahaniami PKB (sektor finansowy może zarówno ułatwiać wygładzanie szoków, jak i je zwiększać), to taki związek może występować w przypadku zmiany głębokości finansowej. Na rysunku 1 zobrazowano relację między głębokością finansową a zmianą PKB w roku Głębokość finansowa a wahania PKB 59 najgłębszego osłabienia koniunktury w okresie globalnego kryzysu finansowego (dla większości krajów jest to rok 2009) dla grupy 40 krajów o najwyższym poziomie dochodów. Na rysunku 2, dla analogicznej grupy krajów, ukazano stopę zmiany głębokości finansowej i zmianę PKB w roku najgłębszego osłabienia koniunktury. O ile trudno zauważyć związek głębokości finansowej ze skalą załamania w sektorze realnym, o tyle taki związek jest wyraźny w przypadku zmiany głębokości finansowej. W krajach, w których w latach 2001–2008 doszło do znacznego wzrostu udziału kredytu w PKB, skala załamania była większa. Dane te dobrze korespondują z coraz silniej rozwijającym się nurtem badań dotyczącym cykli wzrostu i załamania kredytu (boomów kredytowych). Kredyt a zmienność PKB Zmienność wielkości finansowych opisujących głębokość finansową (podaż kredytu, ceny aktywów finansowych) w warunkach zmian koniunktury jest oczywistą składową opisu wahań koniunktury. Przykładowo, podaż kredytu będzie zmieniała się wraz ze zmianą aktywności gospodarczej, czyli będzie odzwierciedlać sytuację w sektorze realnym. Kwestią, która coraz bardziej przykuwa uwagę, jest jednak to, że reakcja jest nadmierna, to jest nieadekwatna do początkowej sytuacji w sektorze realnym. Przykładowo, irracjonalne oczekiwania dotyczące przyszłości, nadmiernie optymistyczne lub pesymistyczne, mogą znaleźć swoje odzwierciedlenie w nadmiernej zmienności podaży kredytu. Wypracowana w ramach głównego nurtu ekonomii koncepcja akceleratora finansowego również uwzględnia nadmierną reakcję kredytu10. Krajów o wysokim dochodzie (high income countries) w definicji Banku Światowego z wyłączeniem krajów, dla których brak danych, oraz krajów eksporterów ropy naftowej. B. Bernanke, M. Gertler, S. Gilchrist, The Financial Accelerator in a Quantitive Business Cycle Framework, NBER Working Paper 1998, no. 6455. Por. przegląd: M. Lubiński, Wpływ akceleratora finansowego na przebieg wahań koniunkturalnych, w: Pomiędzy polityką stabilizacyjną i polityką rozwoju, red. J. Stacewicz, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012, s. 63–84. 10 Jacek Pietrucha 60 Z prac Enrique Mendozy i Marca Terronesa11 oraz innych autorów12 wynika klarowny obraz cyklu wzrostu i załamania kredytu13 oraz fluktuacji innych zmiennych makroekonomicznych. Do stylizowanych faktów można zaliczyć następujące: 1. Boom kredytowy poprzedzony jest wzrostem łącznej produkcyjności czynników wytwórczych, napływem kapitału i liberalizacją finansową, przy czym występują pewne odmienności między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się – w krajach rozwiniętych ekspansja kredytu poprzedzona jest wzrostem produkcyjności czynników wytwórczych, a w krajach rozwijających się – napływem kapitału14. 2. Boomy kredytowe występują przede wszystkim w krajach stosujących stałe kursy walutowe15. 3. Boomy kredytowe są synchronizowane międzynarodowo i mają tendencję do koncentracji w czasie, na przykład boom petrolodolarowy przed kryzysem lat 80. XX wieku, okres poprzedzający kryzysy lat 90. XX wieku w krajach o wschodzących gospodarkach i Globalny Kryzys Finansowy. 11 W publikacji z roku 2008 autorzy zidentyfikowali w krajach uprzemysłowionych i w gospodarkach wschodzących 48 przypadków boomów kredytowych w latach 1960–2006. W publikacji z roku 2012 uwzględniono dane odnoszące się do lat globalnego kryzysu finansowego. Autorzy analizują okres 1960–2010 dla 61 krajów i wyodrębniają 70 boomów kredytowych. W konsekwencji zmieniły się nieco wnioski odnoszące się do krajów rozwiniętych. O ile z wcześniejszych badań wynikały większe różnice między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się, na przykład mniejsza podatność tej pierwszej grupy krajów na kryzysy finansowe, o tyle w nowszych charakterystyka obu grup krajów jest w większym stopniu zbliżona. E. Mendoza, M. Terrones, An Anatomy of Credit Booms: Evidence From Macro Aggregates and Micro Data, NBER Working Paper Series 2008, no. 14049; idem, An Anatomy of Credit Booms and their Demise, NBER Working Paper Series 2012, no. 18379. 12 S. Elekdag, Y. Wu, Rapid Credit Growth: Boon or Boom-Bust?, IMF Working Paper 2011, WP 11/241. 13 Boom kredytowy definiowany jest jako nadzwyczajny wzrost kredytu przekraczający typową zmienność w ramach cyklu koniunkturalnego. W pracy Mendozy i Terronesa z 2012 roku boom kredytowy to odchylenie realnego kredytu per capita od trendu wzrostu przekraczające 1,65 odchylenia standardowego. Autorzy analizują następnie 7-letnie okno utworzone wokół szczytu ekspansji kredytowej. W badaniach Mendozy i Terronesa (2012), w krajach rozwiniętych blisko połowa boomów poprzedzona była wzrostem produkcyjności, 33% – napływem kapitału, 22% – reformami sektora finansowego. W krajach rozwijających się blisko połowa poprzedzona była znacznym napływem kapitału, 30% – reformami sektora finansowego, 20% – wzrostem produkcyjności. 14 15 W badaniach Mendozy i Terronesa (2012) różne reżimy stałych kursów walutowych stosowano w 67% przypadków boomu kredytowego. Głębokość finansowa a wahania PKB 61 4.Okresowi boomu kredytowego towarzyszy wzrost produkcji, konsumpcji prywatnej, inwestycji, produkcji dóbr niehandlowych oraz aprecjacja realnego kursu walutowego i pogorszenie salda rachunku bieżącego. 5.Okresowi załamania kredytu towarzyszy odpowiednio załamanie produkcji, konsumpcji, inwestycji, produkcji dóbr niehandlowych oraz deprecjacja realnego kursu walutowego i poprawa salda rachunku bieżącego. 6. Boomowi kredytowemu towarzyszy boom produkcyjny16, a także boomy konsumpcyjne i inwestycyjne17. 7. Procykliczne zmiany konsumpcji rządowej występują jedynie w krajach rozwijających się. W krajach rozwiniętych ekspansji kredytu towarzyszy nieznaczny spadek konsumpcji rządowej. 8.Nie występuje związek między boomem kredytowym a inflacją konsumencką. Reagują natomiast ceny aktywów rzeczowych i finansowych. W okresie ekspansji wykazują silny wzrost, w okresie załamania – korektę w dół. 9. Po boomie kredytowym (zwłaszcza o znacznej skali) następują kryzysy finansowe, czyli kryzysy bankowe, walutowe i sudden stop18. Selim Elekdag i Yikum Wu19 dodatkowo przeanalizowali rolę polityki makroekonomicznej. Stwierdzili, że ekspansja kredytowa poprzedzona była niskimi (to jest niższymi od trendu) stopami procentowymi banku centralnego oraz rynkowymi, a także ich wzrostem tuż przed załamaniem ekspansji kredytowej. Boomom kredytowym towarzyszyły okresy silniejszego napływu kapitału zagranicznego innego niż bezpośrednie inwestycje, zwłaszcza inwestycji portfelowych i w formie międzybankowej. Z licznych badań wynika, że w mechanizmie narastania boomu kredytowego ważną rolę odgrywają interakcje z rynkiem aktywów, w tym przede wszystkim z rynkiem nieruchomości. Luca Agnello i Ludger Schuknecht przeanalizoBoomy produkcyjne, konsumpcyjne i inwestycyjne definiowane są analogicznie jak boom kredytowy – jako nadzwyczajny wzrost danej wielkości, odchylenie od trendu przekraczające 1,65 odchylenia standardowego. 16 W badaniach Mendozy i Terronesa (2012) w blisko połowie przypadków ekspansji kredytu towarzyszył boom produkcyjny i konsumpcyjny. 17 18 W badaniach Mendozy i Terronesa (2012) boomom kredytowym towarzyszą kryzysy bankowe (44%), walutowe (54%) i sudden stop (24%), przy czym zdecydowanie częściej w krajach o wschodzących gospodarkach (odpowiednio: 51, 53 i 34%). Kryzysy finansowe występowały zazwyczaj po szczycie boomu kredytowego. W grupie krajów, w których kryzys finansowy wystąpił (w relacji do tych, gdzie nie miał miejsca), skala boomu kredytowego i jego załamania były większe. 19 S. Elekdag, Y. Wu, Rapid Credit Growth... Jacek Pietrucha 62 wali 18 przypadków boomów na rynku nieruchomości, jakie wystąpiły w latach 1989–2007 w krajach rozwiniętych. Stwierdzili, że wzrost kredytu oraz stopy procentowe są czynnikami determinującymi wystąpienie boomu, a następnie załamania na rynku nieruchomości. Do narastania boomu przyczynia się również globalna płynność20. Dyskusyjne jest relatywne znaczenie różnych zjawisk poprzedzających wystąpienie boomu, zwłaszcza polityki makroekonomicznej i napływu kapitału. John Taylor uważa, że główną rolę w narastaniu nierównowag (zwłaszcza poprzedzających Globalny Kryzys Finansowy) odegrały zbyt niskie stopy procentowe21. potwierdzonym empirycznie faktem jest to, że zarówno w USA, jak i krajach peryferyjnych strefy euro stopy procentowe były niższe niż te, które wynikały z reguły Taylora22. Obszerna literatura wskazuje na znaczenie przepływów kapitału zagranicznego dla finansowania bańki kredytowej, przede wszystkim w krajach rozwijających się. Często, jak to miało miejsce na przykład w krajach peryferyjnych strefy euro, obydwa zjawiska występowały jednocześnie (w okresie tworzenia strefy euro i po przystąpieniu do niej stopy procentowe w Grecji, Hiszpanii i Irlandii silnie spadły i nastąpił napływ kapitału zagranicznego) i trudno jest określić ich relatywne znaczenie. Inną dyskusyjną kwestią jest to, na ile boom kredytowy jest wynikiem zjawisk endogenicznych w systemie finansowym, a na ile jest konsekwencją zmian w sferze realnej. Badania empiryczne, próbujące ustalić kształt i stylizowane fakty cyklu ekspansji i załamania, nie odpowiadają na to pytanie. Przykładowo, Mendoza i Terrones wskazują na wzrost łącznej produkcyjności czynników wytwórczych, napływ kapitału, liberalizację finansową i stałe kursy walutowe jako zjawiska poprzedzające boom kredytowy – żadne z tych zjawisk nie poprzedzało jednak wszystkich przypadków ekspansji kredytowej. W obszernym nurcie badań analizuje się procesy wewnątrz sytemu finansowego prowadzące do cyklu ekspansji i załamania23. Boom kredytowy może być jednak również wyrazem L. Agnello, L. Schuknecht, Booms and Busts in Housing Markets: Determinants and Implications, „Journal of Housing Economics” 2011, vol. 20, s. 171–190. 20 21 s. 24. J. Taylor, Zrozumieć kryzys finansowy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, 22 Por. na przykład R. Ahrend, B. Cournčde, R. Price, Monetary Policy, Market Excesses and Financial Turmoil, OECD Economics Department Working Papers 2008, no. 597. Por. na przykład przegląd w: M. Lubiński, Aktywność kredytowa banków w cyklu koniunkturalnym, w: Badanie koniunktury – zwierciadło gospodarki, cz. 1, red. K. Walczyk, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012, s. 119–139. 23 Głębokość finansowa a wahania PKB 63 procesów zachodzących w sferze realnej, w tym konwergencji i doganiania24. Zmiany oczekiwań co do zwrotu z inwestycji oraz dochodu permanentnego związane z pozytywnym szokiem produkcyjności mogą zwiększać skłonność do zaciągania kredytów. Istotnym problemem jest to, że do wystąpienia boomu kredytowego nie jest konieczny rzeczywisty pozytywny szok, ale taka jego percepcja ze strony podmiotów gospodarujących. Cechą charakterystyczną okresów określanych mianem boomów jest występowanie nadmiernie optymistycznych oczekiwań co do przyszłości, kiedy to „coraz większa część społeczeństwa traci naturalne poczucie sceptycyzmu co do perspektyw gospodarczych i jest gotowa wierzyć w opowieści o nowym boomie”25. Za zmiennością kredytu stać zatem mogą także czynniki o charakterze psychologicznym, irracjonalnie nadmiernie optymistyczne lub pesymistyczne oczekiwania co do przyszłości26. Toczy się również debata na temat tego, czy banki znajdujące się pod kontrolą władz publicznych nie zachowują się ostrożniej w ramach cyklu kredytowego (ostrożniej niż średnio cały system bankowy zwiększają kredytowanie w okresie boomu i wolniej ograniczają w okresie załamania). Wiele badań wskazuje na niższą efektywność banków znajdujących się pod kontrolą władz publicznych oraz ich negatywną rolę we wzroście gospodarczym. Jednak ten relatywnie negatywny obraz banków państwowych zmienia się, gdy przedmiotem analizy jest ich zachowanie w ramach cyklu. Ata Can Bertay, Asli Demirgüč-Kunt i Harry Huizinga27, analizując 1633 banki z 111 krajów w latach 1999–2010, dochodzą do wniosku, że działalność kredytowa banków państwowych jest mniej procykliczna niż prywatnych, zwłaszcza w krajach o wysokiej jakości rządów. Przyczyną jest między innymi mniejsza procykliczność źródeł finansowania – banki prywatne w okresie dobrej koniunktury w większym stopniu sięgają po inne niż baza depozytowa źródła finansowania, które cechują się większą zmiennością w ramach cyklu. 24 P. Backe, C. Wójcik, Credit Booms, Monetary Integration and the New Neoclassical Synthesis, „Journal of Banking & Finance” 2008, vol. 32, s. 458–470. 25 G. Akerlof, R. Shiller, Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010, s. 94. Przykładem rozważań nad rolą ograniczonej racjonalności dla cyklu kredytowego może być: T. Rötheli, Boundedly Rational Banks’ Contribution to the Credit Cycle, „The Journal of Socio-Economics” 2012, no. 41, s. 730–737. 26 27 A. Bertay, A. Demirgüč-Kunt, H. Huizinga, Bank Ownership and Credit over the Business Cycle, Policy Research Working Paper 2012, no. 6110. Jacek Pietrucha 64 Przedmiotem gorących dyskusji jest również rola bankowości transgranicznej, w tym rola kapitału zagranicznego w systemie bankowym. Ocena kapitału zagranicznego w sektorze bankowym, zwłaszcza w krajach na średnim poziomie rozwoju, jest zazwyczaj pozytywna w zakresie poprawy jakości oferowanych usług i produktów. W licznych publikacjach wskazuje się jednak na negatywną rolę transgranicznej własności banków w powstawaniu boomu kredytowego i transmisji kryzysu28. Potencjalne kanały oddziaływania analizował również Narodowy Bank Polski29. W części publikacji wskazuje się jednak, że większe znaczenie od własności ma model finansowania. Dostęp do międzynarodowego rynku pieniężnego powoduje, że akcja kredytowa w kraju przestaje być związana z krajowymi źródłami finansowania (na przykład bazą depozytową) i może być zależna od globalnej płynności30. Eric Feyen i inni31, analizując 41 krajów dla lat 2000–2011, doszli do wniosku, że wzrost kredytu jest silnie uzależniony od zmian w dostępie do transgranicznych źródeł finansowania. Szczególnie wyraźne jest to w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, jednak nie jest to bezpośrednio związane z udziałem kapitału zagranicznego w aktywach systemu bankowego. Podobne wnioski wynikają z pracy Philipa Lana i Petera McQuade’a32. Podsumowanie Dokonany przegląd badań nad związkami między głębokością finansową a wahaniami PKB można podsumować następująco: 1.Nie występują jednoznaczne związki między głębokością finansową a wahaniami PKB. Sektor finansowy może zarówno ułatwiać wygładzanie szoków, 28 Na przykład R. Cull, M. Martinez Peria, Bank Ownership and Lending Patterns during the 2008–2009 Financial Crisis: Evidence from Latin America and Eastern Europe, World Bank Policy Research Working Paper 2012, no. 6195. 29 Raport o stabilności finansowej, czerwiec 2008, NBP, Warszawa 2008, s. 84 i n. Globalizacja rynków finansowych powoduje, że gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa mogą również uzyskać bezpośredni dostęp do zagranicznego finansowania (co stwarza presję konkurencyjną na krajowy system bankowy). 30 31 E. Feyen, R. Letelier, I. Love, S. Maimbo, R. Rocha, The Impact of Funding Models and Foreign Bank, Ownership on Bank Credit Growth. Is Central and Eastern Europe Different?, World Bank, Policy Research Working Paper 2012, no. 6783. 32 P. Lane, P. McQuade, Domestic Credit Growth and International Capital Flows, „Scandinavian Journal of Economics” 2014, vol. 116 (1), s. 218–252. Głębokość finansowa a wahania PKB 65 jak i je zwiększać (a nawet je generować). Kwestia ta jest jednak relatywnie mało zbadana. 2.Znacznym zagrożeniem dla stabilności gospodarki jest nadzwyczajnie silny wzrost głębokości finansowej, a zwłaszcza nadmierny wzrost kredytu (boom kredytowy). Bibliografia Agnello L., Schuknecht L., Booms and Busts in Housing Markets: Determinants and Implications, „Journal of Housing Economics” 2011, vol. 20. Ahrend R., Cournčde B., Price R., Monetary Policy, Market Excesses and Financial Turmoil, OECD Economics Department Working Papers 2008, no. 597. Akerlof G., Shiller R., Zwierzęce instynkty, Studio Emka, Warszawa 2010. Backe P., Wójcik C., Credit Booms, Monetary Integration and the New Neoclassical Synthesis, „Journal of Banking & Finance” 2008, vol. 32. Barajas A., Beck T., Dabla-Norris E., Reza Yousefi S., Too Cold, Too Hot, Or Just Right? Assessing Financial Sector Development Across the Globe, IMF Working Paper 2013, WP 13/81. Beck T., Finance for Development: A Research Agenda, DEGRP Research Report 2013. Beck T., Lundberg M., Majnoni G., Financial Intermediary Development and Growth Volatility: Do Intermediaries Dampen or Magnify Shocks?, World Bank, Policy Research Working Paper 2001, no. 2707. Bernanke B., Gertler M., Gilchrist S., The Financial Accelerator in a Quantitive Business Cycle Framework, NBER Working Paper 1998, no. 6455. Bertay A., Demirgüč-Kunt A., Huizinga H., Bank Ownership and Credit over the Business Cycle, Policy Research Working Paper 2012, no. 6110. Cecchetti S., Flores-Lagunes A., Krause S., Assessing the Sources of Changes in the Volatility of Real Growth, NBER Working Paper Series 2006, no. 11946. Cull R., Martinez Peria M., Bank Ownership and Lending Patterns during the 2008–2009 Financial Crisis: Evidence from Latin America and Eastern Europe, World Bank Policy Research Working Paper 2012, no. 6195. Dabla-Norris E., Srivisal N., Revisiting the Link Between Finance and Macroeconomic Volatility, IMF Working Paper 2013, WP 13/29. Denizer C., Iyigun M., Owen A., Finance and Macroeconomic Volatility, World Bank, Policy Research Working Paper 2000, no. 2487. 66 Jacek Pietrucha Easterly W., Islam R., Stiglitz J., Shaken and Stirred, Explaining Growth Volatility, Annual Bank Conference on Development Economics, World Bank, Washington D.C. 2000. Elekdag S., Wu Y., Rapid Credit Growth: Boon or Boom-Bust?, IMF Working Paper 2011, WP 11/241. Feyen E., Letelier R., Love I., Maimbo S., Rocha R., The Impact of Funding Models and Foreign Bank, Ownership on Bank Credit Growth. Is Central and Eastern Europe Different?, World Bank, Policy Research Working Paper 2014, no. 6783. Lane P., McQuade P., Domestic Credit Growth and International Capital Flows, „Scandinavian Journal of Economics” 2014, vol. 116 (1). Lubiński M., Aktywność kredytowa banków w cyklu koniunkturalnym, w: Badanie koniunktury – zwierciadło gospodarki, cz. 1, red. K. Walczyk, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012. Lubiński M., Wpływ akceleratora finansowego na przebieg wahań koniunkturalnych, w: Pomiędzy polityką stabilizacyjną i polityką rozwoju, red. J. Stacewicz, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, Warszawa 2012. Mendoza E., Terrones M., An Anatomy of Credit Booms and their Demise, NBER Working Paper Series 2012, no. 18379. Mendoza E., Terrones M., An Anatomy of Credit Booms: Evidence From Macro Aggregates and Micro Data, NBER Working Paper Series 2008, no. 14049. Raport o stabilności finansowej, czerwiec 2008, NBP, Warszawa 2008. Rötheli T., Boundedly Rational Banks’ Contribution to the Credit Cycle, „The Journal of Socio-Economics” 2012, no. 41. Taylor J., Zrozumieć kryzys finansowy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. Financial Depth and Volatility of GDP Keywords: financial depth, financial development, GDP volatility, boom and bust cycle, credit boom Summary This paper reviews relationship between the financial sector and the real one and especially the role of financial depth for volatility of GDP. Financial deepening is a critical part of the overall development process of a country. Well-developed financial sector Głębokość finansowa a wahania PKB 67 can help dampen the negative shocks but it is crucial to distinguish between real and financial shocks, whereby the latter can be exacerbated by deeper financial systems. Recent research shows systematic relationship between credit booms and a boom-bust cycle in production, asset prices, real exchange rates and external deficits. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Waldemar Czternasty* Poznań Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej Słowa kluczowe: spółdzielczość, ekonomia społeczna, strategia Europa 2020 Streszczenie Bieżące problemy ekonomiczne i społeczne państw – niezależnie od poziomu zamożności czy systemu politycznego – takie jak bezrobocie, wykluczenie społeczne części społeczeństwa, rosnące koszty świadczeń socjalnych itp., generują potrzebę wdrożenia do rzeczywistości gospodarczej poszczególnych krajów idei ekonomii społecznej. Związane są one z ochroną interesów najsłabszych, zapobieganiem polaryzacji biedy, a także innym negatywnym w sensie ekonomicznym i społecznym zjawiskom. Realizacja tych idei wiąże się, jak można zakładać, z rozwojem spółdzielczej formy gospodarowania. Stąd celem opracowania jest rozpoznanie wpływu rozwoju spółdzielczości odzwierciedlonego we wzroście znaczenia jej wartości oraz konstytutywnych zasad w praktycznym spełnianiu idei ekonomii społecznej, a w konsekwencji kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Wprowadzenie W powszechnie przyjętej interpretacji spółdzielczość określa się jako ruch społeczny o celach bezpośrednio ekonomicznych oraz ideowo-wychowawczych, zaś z drugiej strony jako formę działalności gospodarczej ludzi. Eksponowana zostaje zatem jedność społeczno-zrzeszeniowego i bezpośrednio gospodarczego Waldemar Czternasty, prof. dr hab., prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected]. * 70 Waldemar Czternasty jej charakteru. Ruch spółdzielczy jako zjawisko historyczne i ponadustrojowe podlegał nieustannej ewolucji. Zachodzące zmiany nie mogły jednak naruszać zasadniczych wartości i idei decydujących o jego istocie. Należą do nich między innymi: dobrowolne i otwarte członkostwo, demokratyzm spółdzielczy oraz spółdzielcza samorządność, charakterystyczny sposób gospodarowania udziałami członkowskimi i nadwyżką bilansową. Powodują one, że współczesna spółdzielczość stanowi alternatywę dla nastawionej na zysk gospodarki komercyjnej, ponieważ jest ze swej strony prospołeczna i etyczna w odniesieniu do zagadnień finansowych. Charakteryzujące ją właściwości sprawiają, że spółdzielczość jest sferą gospodarki bliską wielu ludziom. Przystąpieniem do jednostki spółdzielczej kieruje motyw wzajemnego współdziałania, którego efekt postrzegany jest między innymi w korzyściach ekonomicznych odniesionych do poprawy sytuacji materialnej gospodarstwa domowego czy też „wzmocnienia” realizowanej dotychczas działalności gospodarczej. Rozwój ruchu spółdzielczego łączyć także należy z zapobieganiem społecznemu wykluczeniu, generowaniem poczucia stabilizacji i bezpieczeństwa, tworzeniem możliwości aktywności zawodowej i społecznej. Postrzeganie różnorodnych korzyści – ekonomicznych i społecznych – spółdzielczości znajduje odzwierciedlenie w pozycji tego sektora w państwach o rozwiniętym rynku, szczególnie tych, które dostrzegają potrzebę rozwoju ekonomii społecznej. Pozycję tę stymuluje również polityka prospółdzielcza Unii Europejskiej. W konsekwencji rozwój grupowej formy gospodarowania w tych krajach znajduje wyraz w podwyższaniu makroekonomicznych wskaźników poziomu gospodarczego, w neutralizowaniu szeregu negatywnych procesów i zjawisk społecznych, w zajmowaniu coraz bardziej liczącej się pozycji w strukturze podmiotowej wielu sfer życia ekonomicznego i społecznego itp. Istotne staje się zatem, jako cel opracowania, rozpoznanie wpływu rozwoju spółdzielczości, wzrostu znaczenia jej konstytutywnych idei, wartości, zasad, w gospodarkach dostrzegających obok celów stricte komercyjnych również aspekty społeczne na realizację ekonomii społecznej i związanego z nią społeczeństwa obywatelskiego. W kontekście poczynionych wyżej uwag za hipotezę badawczą przyjąć można twierdzenie, iż rozwój ekonomii społecznej generuje potrzebę wzrostu znaczenia grupowej formy gospodarowania, uaktywnienia się jej idei i wartości. Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 71 Ekonomiczno-społeczne przesłanki grupowych działań Współdziałanie jest bliskie ludzkości od początków jej istnienia i wywodzi się z potrzeby samoobrony i samopomocy. Daje realne korzyści i sprawia, że współpracując, można osiągnąć znacznie więcej, niż działając w pojedynkę. Współpraca ta ewoluowała niemal od momentu swoich narodzin i proces ten nie ma końca, gdyż permanentnie zmienia się otoczenie, w jakim zachodzi. Zauważyć przy tym należy, iż grupowanie się ma sens wówczas, gdy jednostki zaangażują się we współpracę i będą przekonane o jej zaletach. Te ostatnie mogą dotyczyć tak wielu obszarów, jak wiele jest celów integrowania. Za najważniejsze uchodzą korzyści ekonomiczne, ale nie sposób nie docenić chociażby walorów społecznych, kulturowych czy edukacyjnych. Spółdzielnie jako grupowe formy gospodarowania cechuje dualny wymiar. Z jednej strony są one zrzeszeniami grup osób, z drugiej zaś – przedsiębiorstwami. Dzieje się tak, gdyż w określonym zakresie reprezentują one, obok wspólnotowych, również interesy szersze, ogólne. Poprzez swoją działalność przyczyniają się zatem do pomnażania makroekonomicznych efektów państwa oraz korzyści społecznych, a także generują zróżnicowane rezultaty poszczególnych członków i ich gospodarstw domowych. Uszczegóławiając powyższe uwagi, podkreślić należy, iż spółdzielniom jako instytucjom już od początku istnienia można przypisać wielowymiarowe znaczenie odnośnie do: a) szeregu sektorów gospodarki w zależności od jej typu (na przykład spółdzielnie rolnicze, banki spółdzielcze); b) wielu ludzi i środowisk, które odnoszą korzyści dzięki funkcjonowaniu spółdzielni (pracownicy spółdzielni, członkowie oraz ich rodziny, społeczność lokalna niezwiązana bezpośrednio ze spółdzielnią, sektor rządowy); wynika to z faktu, że spółdzielnie pełnią liczne funkcje, między innymi ekonomiczne, społeczne, edukacyjne, wychowawcze, integracyjne, kulturowe; c) szerokiego grona odbiorców w zależności od zakresu przestrzennego działania spółdzielni – lokalne, regionalne, ogólnokrajowe, międzynarodowe. Szerzej na ten temat zob. S. Dyka, P. Grzegorzewski, Zarządzanie spółdzielnią, Difin, Warszawa 2000, s. 13. J. Kleer, Co dalej ze spółdzielczością?, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1981, s. 20. Szerzej na ten temat zob. W. Czternasty, Determinanty rozwoju spółdzielczości w różnych warunkach ekonomiczno-społecznych, Adam Marszałek, Toruń 2013, s. 66. 72 Waldemar Czternasty Możliwości funkcjonowania i rozwoju spółdzielczego gospodarowania, zakres przejawiania się charakterystycznych dla niego idei, wartości i konstytutywnych zasad wiążą się przede wszystkim – jak wskazują na to 170-letnie doświadczenia sformalizowanego istnienia omawianego ruchu (od 1844 roku) – z typem ustroju gospodarczego. W okresie tym spółdzielczość działała w warunkach ustrojowych podlegających wielu ewolucyjnym czy niekiedy wręcz dynamicznym przeobrażeniom, generującym zmiany w systemach ekonomicznych odzwierciedlonych w charakteryzujących je rozwiązaniach i wynikających z nich instrumentach regulacyjnych. Obecnie nie stanowią one podmiotów działających, jak wiele innych, wyłącznie w sferze komercyjnej, co byłoby sprzeczne z zasadami i wartościami spółdzielczymi oraz priorytetami Unii Europejskiej i zaleceniami międzynarodowych organizacji spółdzielczych. Dzięki transparentności w zakresie władzy i zarządzania współczesne spółdzielnie uchodzą za wiarygodnych partnerów nawet dla dużych ugrupowań międzynarodowych. Realizują liczne zadania, których wykonawstwa nie podejmują się przedsiębiorstwa prywatne, kierujące się na ogół wyłącznie rachunkiem ekonomicznym. Podmioty spółdzielcze stanowią dobre uzupełnienie i udoskonalenie mechanizmu rynkowego, chociaż zakres ich działalności i znaczenie w poszczególnych krajach są zróżnicowane. W dzisiejszym systemie wolnorynkowym widać wyraźne miejsce dla elementów spółdzielczej formy zespołowego gospodarowania – wolności jednostki, samodzielności w podejmowaniu decyzji i działań, grupowego charakteru własności. Obecność ruchu spółdzielczego może stać się niejako gwarantem istnienia i pobudzania zdrowej konkurencji oraz zapewnienia bytu i wzmacniania siły ekonomicznej małych jednostek gospodarczych. Funkcjonowanie ruchu spółdzielczego, związanych z nim idei i wartości łączyć należy z ekonomią społeczną, bowiem dla jej podmiotów istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – posiada szeroko rozumiana misja społeczna. W ekonomii społecznej jako formie gospodarowania, działające organizacje „są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowana przez nie nadwyżka służy również realizacji celu społecznego. Taka misja jest chroniona przez autonomię zarządzania, demokratyczne decydowanie oraz lokalne zakorzenienie tych organizacji”. A. Sobol, Społeczne aspekty działalności spółdzielni socjalnych, Wydawnictwo Krajowej Rady Spółdzielczej, Warszawa 2009, s. 9. Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 73 Realizacja koncepcji ekonomii społecznej poprzez rozwój spółdzielczości Ekonomię społeczną jako kategorię ekonomiczną w najogólniejszej interpretacji określić można jako zbiór zasad wskazujących na sposób organizowania się, podejmowania inicjatyw, zaspokajania potrzeb. Nie stanowi ona odrębnej gałęzi ekonomii, lecz jej część wpisującą się w trójkąt, którego boki wyznacza: gospodarka rynkowa, społeczeństwo obywatelskie oraz demokratyczne państwo. Jej pojęcie jest szerokie i dotyka wielu aspektów życia społecznego, jednak elementem łączącym są z pewnością takie działania, które koncentrują się wokół zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Specyfika ekonomii społecznej polega na tym, że zarówno cele, jak i sposoby kontrolowania podmiotów są społeczne. Obszar działania obejmuje przede wszystkim te części problemów społecznych, z którymi sektor publiczny sobie nie radzi, a sektor prywatny nie jest zainteresowany inwestowaniem w nie, ponieważ często nie jest to działalność generująca trwałe zyski. Rozwiązując lub łagodząc problemy społeczne, ekonomia społeczna nie ma charakteru alternatywy wobec gospodarki prywatnej, nie jest też konkurencją dla gospodarki publicznej, lecz jest komplementarna wobec rynku i państwa, będąc ich uzupełnieniem, a także mogąc się przyczyniać do trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego. Nasuwa się pytanie dotyczące istotnego zainteresowania ekonomią społeczną we współczesnych rozwiniętych gospodarkach. Jego przyczyn jest wiele. Wśród nich na szczególne podkreślenie zasługują m.in.: trwający proces globalizacji, kryzys państwa opiekuńczego zachodniej Europy, rozpad bloku wschodniego, niedawny kryzys ekonomiczny. Zauważyć także należy, iż coraz częściej standardowe działania służb zatrudnienia i pomocy społecznej okazują się niewystarczające, zaś sektor publiczny staje się coraz bardziej niezdolny do udźwignięcia kosztów świadczeń socjalnych. Coraz powszechniej obserwowana jest tendencja przechodzenia od modelu państwa opiekuńczego do modelu społeczeństwa opiekuńczego. Na takie przesunięcie, mające nastąpić w przyszłych realiach gospodarowania w Polsce, wskazuje dokument Polska 2030. Wzrost znaczenia ekonomii społecznej łączyć także należy z bezrobociem, będącym między innymi efektem wspomnianego wyżej procesu globalizacji, ge Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2007. K. Wygnański, O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kompetencje, Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009, s. 9. 74 Waldemar Czternasty nerującego zmiany w podziale pracy zarówno pod względem społecznym, jak i terytorialnym. Bezrobocie, jak wiadomo, znajduje swój wyraz w częstym wykluczeniu społecznym, narastaniu nierówności ekonomicznych, ciągłym powiększaniu się ubóstwa w grupach wykluczonych, zmniejszaniu się klasy średniej, potęgowaniu niepewności oraz ryzyka. Argumenty te dobitnie wskazują na potrzebę rozwoju ekonomii społecznej nawet w krajach wysoko rozwiniętych oraz konieczność przeorientowania polityki społecznej i podjęcia przez nią takich działań, które przeciwdziałają ubóstwu, wykluczeniu, pozwalają pozostającym bez zatrudnienia na powrót na rynek pracy, ukierunkują działania dotyczące aktywnego poszukiwania pracy i możliwości jej pozyskania. Jak z powyższych uwag wynika, bieżące problemy ekonomiczne i społeczne państw, niezależnie od poziomu zamożności czy systemu politycznego, wymuszają znalezienie nowych rozwiązań, z których wiele związanych jest z realizacją idei ekonomii społecznej. Sektor ekonomii społecznej swoje zadania realizuje poprzez podmioty gospodarcze, które wyróżnia szereg ekonomicznych i społecznych kryteriów. Do tych pierwszych zaliczyć należy: − prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności opartej na instrumentach ekonomicznych, − niezależność, suwerenność w stosunku do instytucji publicznych, − ponoszenie ryzyka ekonomicznego, − istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Z kolei do kryteriów o charakterze społecznym włączyć przede wszystkim można: − wyraźną orientację na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia, − oddolny, obywatelski charakter inicjatywy, − specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania, − wspólnotowy charakter działania, − ograniczoną dystrybucję zysków. Powyższy zestaw kryteriów stanowi, jak należy sądzić, definicję idealnego podmiotu społecznego. W praktyce wymagane jest spełnienie większości z nich, aby jednostkę gospodarczą zaliczyć do sektora ekonomii społecznej. Warunki Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 2007, s. 98–103. Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów, red. A. Sobolewski, P. Klimek, J. Piekutowski, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin 2009, s. 8. Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 75 te w pełni realizują podmioty spółdzielcze w kontekście charakteryzujących je wartości i idei. Zarówno w teorii, jak i na gruncie praktyki gospodarczej są wyróżniane pewne trwałe, niezmienne, konstytutywne zasady grupowej formy gospodarowania związane ze zrzeszeniowym oraz bezpośrednio gospodarczym charakterem spółdzielczości. Jako pierwszą, szczególnie znaczącą w kontekście poczynionych wyżej uwag, należy wymienić komplementarne traktowanie celów ekonomicznych i społecznych. Wynika z niej, iż podmiot ograniczający swoją działalność tylko do sfery gospodarczej nie może być uznawany za spółdzielnię. Oczywiście, dyskusyjna pozostaje istota i treść tych celów ujmowanych z osobna oraz proporcje i współzależności między nimi, ale muszą one zawsze współwystępować. Kolejne zasady spółdzielcze dotyczą: a) dobrowolnego i otwartego członkostwa w spółdzielniach; są one zatem organizacjami dobrowolnymi, dostępnymi dla wszystkich osób chcących korzystać z ich usług, a także gotowych realizować obowiązki wynikające z członkostwa; nie może mieć miejsca żadna dyskryminacja odnośnie do płci, rasy, pozycji społecznej, przekonań politycznych czy religijnych; b) demokratyzmu spółdzielczego wskazującego, iż omawiane jednostki są organizacjami demokratycznymi, zarządzanymi przez członków, którzy w aktywny sposób kształtują politykę spółdzielni i uczestniczą w podejmowaniu decyzji; spółdzielcy pełniący funkcje z wyboru odpowiadają przed ogółem członków, ci ostatni zaś w spółdzielniach podstawowych mają równe prawo – „jeden członek jeden głos”; również na innych szczeblach spółdzielnie funkcjonują w sposób demokratyczny; c) udziałów członkowskich – członkowie wnoszą odpowiednie udziały i w demokratyczny sposób zarządzają majątkiem jednostki spółdzielczej; zarazem część tego majątku jest niepodzielna, będąc wspólną własnością spółdzielni; członkowie w praktyce nie otrzymują lub partycypują w bardzo małej dywidendzie od udziałów stanowiących warunek ich członkostwa; uzyskane przez spółdzielnie nadwyżki bilansowe członkowie przeznaczają między innymi na następujące cele: rozwój spółdzielni (na przykład poprzez gromadzenie rezerw, których część będzie niepodzielna), podział pomiędzy członków proporcjonalnie do wysoko Szerzej na ten temat zob. Spółdzielczość we współczesnej gospodarce, red. S. Dyka, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1998, s. 15–22. 76 Waldemar Czternasty ści ich obrotów ze spółdzielnią, wspieranie innej, akceptowanej przez członków działalności; d) samorządności spółdzielczej pozwalającej postrzegać spółdzielnie jako samorządne, samopomocowe organizacje zarządzane przez członków; nawiązywanie współpracy z innymi organizacjami (w tym z rządowymi) oraz pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania odbywa się w warunkach umożliwiających członkom demokratyczny nadzór oraz niezależność spółdzielni; e) kształcenia, szkolenia i informacji – chodzi tu przede wszystkim o tworzenie możliwości i ułatwianie kształcenia oraz szkolenia członkom, przedstawicielom wybranym do organów spółdzielni, kadrze kierowniczej oraz pozostałym pracownikom w celu podwyższenia ich kwalifikacji odzwierciedlonych we wzroście efektów pracy i w konsekwencji w rozwoju spółdzielni; omawiana zasada wiąże się także z informowaniem przez spółdzielnie opinii publicznej, środowisk opiniotwórczych, młodzieży i wszystkich zainteresowanych o celach spółdzielni oraz efektach wynikających z jej działalności i przynależności do niej; f) współpracy międzyspółdzielczej wskazującej, iż spółdzielnie, służąc w efektywny sposób swoim członkom, powinny dążyć do wzmocnienia ruchu spółdzielczego poprzez współpracę na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym; g) dbałości o społeczności lokalne, czyli realizacji nie tylko ustalonej demokratycznie własnej polityki i podjętych decyzji, lecz również dbania o rozwój społeczności lokalnych, w których funkcjonują. Przedstawione zasady ruchu spółdzielczego oraz jego wartości przekonują, iż spółdzielcza forma gospodarowania może być alternatywą wobec nastawionej na zysk gospodarki komercyjnej, będąc ze swej istoty prospołeczną i bardziej etyczną finansowo. Jej właściwości powodują zarazem, iż może stanowić sferę gospodarki bliską dla wielu ludzi, stwarzającą im możliwości aktywności zawodowej i społecznej, zaś w coraz silniejszej gospodarce rynkowej jest w stanie zapobiegać społecznemu wykluczeniu, neutralizować różnego rodzaju patologie, dawać poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, wyzwalając zarazem indywidualną i zespołową przedsiębiorczość. Doceniane jest to przez Unię Europejską. W konsekwencji o rozwój spółdzielni w Europie zabiegają jej specjalne organizacje, będące wyrazicielami Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 77 interesów swoich członków reprezentujących grupową formę gospodarowania z różnych branż i krajów członkowskich10. Wzrost pozycji spółdzielni w państwach członkowskich jako priorytet Unii Europejskiej Za oficjalnego przedstawiciela europejskiej spółdzielczości Parlament Europejski i Komisja Europejska uznawały do 2006 roku organizację CCACE (Komitet Koordynacyjny Europejskich Stowarzyszeń Spółdzielczych). Została ona założona w 1982 roku z inicjatywy europejskich organizacji spółdzielczych, zapewniając im11: a) techniczne wsparcie umożliwiające wzmocnienie kwalifikacji zasobów ludzkich; b) ekonomiczne i społeczne oddziaływanie w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw spółdzielczych; c) wsparcie polityczne w walce o wpływy w zakresie tworzenia ram funkcjonowania generowanego przez politykę gospodarczą UE. W następnych latach podjęto kroki zmierzające do integracji dotąd równolegle istniejących organizacji, co skutkowało podjęciem decyzji o powołaniu nowej wspólnej organizacji dla całej spółdzielczości europejskiej pod nazwą Co-operatives Europe (Spółdzielnie Europy) i, zgodnie z wymaganymi procedurami, zarejestrowaniem jej na podstawie prawa belgijskiego (gdyż jej siedzibą jest Bruksela) jako stowarzyszenia bez celu zarobkowego. W art. 1 statutu zapisano, że Co-operatives Europe „stanowi europejską reprezentację spółdzielczego modelu gospodarowania w Europie”12. Obecnie związek Co-operatives Europe zrzesza 91 organizacji członkowskich z 35 krajów europejskich z różnych sektorów i promuje spółdzielczy model biznesu w Europie. Jej członkowie reprezentują 123 mln indywidualnych współpracowników-członków posiadających 160 tys. przedsiębiorstw spółdzielczych zapewniających miejsca pracy dla 5,4 mln obywateli Europy13. 10 Szerzej na ten temat zob. W. Czternasty, Determinanty rozwoju..., s. 210–217. J. Dellheim, Genossenschaften bzw. genossenschaftliche Unternehmen und Organisationen – Herausforderung und Thema für linke Politik in Deutschland und EU-Europa, Fundacja Róży Luksemburg, Berlin 2005, s. 8. 11 12 Krajowa Rada Spółdzielcza, www.krs.org.pl (10.04.2013). 13 Co-operative Europe, www.coopseurope.coop (12.04.2013). 78 Waldemar Czternasty Jednym z najważniejszych obecnie celów Związku jest uwydatnianie tego, że przedsiębiorstwa spółdzielcze są idealnie dopasowane do realizacji zadań strategii Europa 2020. Jej hasłem jest zrównoważona gospodarka stawiająca obywateli na pierwszym miejscu, podjęcie trwałej walki z wykluczeniem społecznym oraz przejście do gospodarki zielonej (niskoemisyjnej). Spółdzielnie starają się funkcjonować w ten właśnie sposób, stawiając ludzi w centrum swojej działalności, generując wartości dodane dla wspólnot lokalnych i wprowadzając innowacyjne rozwiązania mające na celu przyczynienie się do realizacji celów strategii Unii do 2020 roku. Związek obecne swoje działania, także te o charakterze lobbingowym, skupia na wyeksponowaniu wkładu spółdzielni do omawianej strategii i pokazaniu, że działania te stanowią doskonały element służący stabilizacji systemu gospodarczego w Europie. Stąd instytucje europejskie powinny dążyć do dalszego wzmacniania tej formy gospodarowania przez odpowiednie wsparcie. Współcześnie do najważniejszych celów Związku w stosunku do spółdzielni należą między innymi14: − promowanie zrównoważonych praktyk w rolnictwie i produkcji ekologicznej, − wspieranie rozwoju technik wytwarzania sprzyjających środowisku naturalnemu, − rozwijanie świadomości w kwestiach społecznych i środowiskowych, − rozpowszechnianie najlepszych praktyk działań spółdzielczych, − promowanie podejmowania programów integrujących niepełnosprawnych, osoby starsze i młodzież, − wspieranie oferowania konsumentom produktów bezpiecznych, wysokiej jakości, po przystępnych cenach. W celu sprzyjania „silnie konkurencyjnej społecznej gospodarce rynkowej” Komisja Europejska umieściła tę gospodarkę i innowacje społeczne w samym centrum swoich zainteresowań pod względem zarówno spójności terytorialnej, jak i poszukiwań oryginalnych rozwiązań problemów społecznych, w szczególności walki z ubóstwem i wykluczeniem – w ramach strategii Europa 2020, projektu przewodniego „Unia innowacji”, europejskiej platformy współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, a także Aktu o jedno- 14 Cooperative Europe, CSR Co-operative Social Responsibility, s. 15, www.coopseurope.coop/ about-us (20.03.2013). Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 79 litym rynku15. Komisja Europejska w komunikacie Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej, budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji dostrzega, że przedsiębiorstwa społeczne, które zgodnie z rozumieniem Komisji mogą być utożsamiane ze spółdzielniami16, powinny mieć taki sam dostęp do rynku wewnętrznego, jak inne przedsiębiorstwa. Ze względu na ich często lokalny zasięg są one, zdaniem Komisji, dyskryminowane przez regulacje bankowe oraz w dostępie do funduszy strukturalnych i zamówień publicznych, w których preferuje się silne, duże podmioty, często działające na poziomie kontynentalnym. Dodatkowo, mają one trudności z pozyskaniem środków finansowych od inwestorów, którzy często ze względu na ograniczenia dotyczące redystrybucji zysków przez te podmioty, uczestnictwo w nich postrzegają jako przedsięwzięcie ryzykowne i mniej opłacalne niż inwestycja w przedsiębiorstwa o charakterze typowo komercyjnym. Dostęp tych przedsiębiorstw do funduszy strukturalnych jest także, zdaniem Komisji Europejskiej, często utrudniony ze względu na znaczne i zbyt sztywne wymogi biurokratyczne. Aspekty związane ze spółdzielczością są zbyt mało uwydatniane również w treściach kształcenia europejskiego. Stąd pracownicy, którzy znajdują coraz częściej pracę w tym sektorze, nie wykazują dostatecznej wiedzy na temat zasad jego funkcjonowania. Nasilenie tego niekorzystnego zjawiska wynika także z braku jednolitych uregulowań dotyczących grupowego gospodarowania w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. W związku z tym przyjęto plan działania na rzecz wsparcia przedsiębiorczości spółdzielczej w Europie, proponując kilka kluczowych działań17: 15 Komisja Europejska, Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, COM(2010) 2020; Komisja Europejska, Unia innowacji, COM(2010) 546, wersja ostateczna z 6 października 2010 roku; Komisja Europejska, Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, COM(2010) 758, wersja ostateczna z 16 grudnia 2010 roku; Komisja Europejska, Akt o jednolitym rynku – Dwanaście dźwigni na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania, COM(2011) 206, wersja ostateczna z 13 kwietnia 2011 roku, za: Komisja Europejska, Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej, budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji, SEC(2011) 1278, wersja końcowa, s. 2, http://ec.europa.eu/internal_market/social_business/docs/ COM2011_ 682_en.pdf (2.04.2013). 16 Komisja Europejska, Komunikat Komisji Europejskiej..., s. 4. 17 Ibidem, s. 5–11. 80 Waldemar Czternasty a) pobudzenie tworzenia funduszy celowych, które będą wspierać funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych na jednolitym rynku, dalsze ułatwianie dostępu do mikrokredytów za pomocą europejskiego instrumentu mikrokredytowego Progress oraz poprawę otoczenia instytucjonalnego i prawnego związanego z udzielaniem mikropożyczek, w tym zwiększenie działań o charakterze promocyjnym; b) uruchomienie funduszy europejskich – wprowadzenie europejskiego instrumentu finansowego na kwotę 90 mln euro mającego na celu wsparcie tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw społecznych; jako drugie z kluczowych działań w tym obszarze Komisja zaproponowała wprowadzenie wyraźnego priorytetu inwestycyjnego ukierunkowanego na wsparcie przedsiębiorstw społecznych w Europejskim Funduszu Społecznym i Europejskim Funduszu Rozwoju Regionalnego od 2014 roku; c) lepsze eksponowanie przedsiębiorczości społecznej – w tym zakresie działaniami kluczowymi są: stworzenie mapy przedsiębiorczości społecznej w Europie w celu określenia dobrych praktyk i odtwarzalnych modeli upowszechniających cechy charakterystyczne tych przedsiębiorstw oraz ich znaczenie społeczne i gospodarcze; d) wzmocnienie potencjału zarządczego, profesjonalizację i uruchomienie sieci przedsiębiorstw społecznych – szczególnie poprzez: utworzenie elektronicznej platformy informacji i wymiany danych (wielojęzycznej), promocję działań unijnych, które mogą udzielić wsparcia przedsiębiorstwom społecznym; e) utworzenie europejskich form prawnych dostosowanych do potrzeb przedsiębiorczości społecznej między innymi poprzez wydanie rozporządzenia w sprawie statutu spółdzielni europejskiej; f) zamówienia publiczne – działaniem kluczowym ma być reforma zamówień publicznych w celu równego traktowania w dostępie do nich przedsiębiorstw spółdzielczych; g) pomoc państwa – szczególnie w odniesieniu do uproszczenia stosowania zasad tej pomocy dla usług społecznych i realizowanych na szczeblu lokalnym. Z powyższego wynika, że dbanie o rozwój przedsiębiorstw społecznych utożsamianych ze spółdzielniami stało się jednym z najważniejszych priorytetów Unii Europejskiej. Znajduje to odzwierciedlenie w najważniejszych jej politykach i świadczy o dostrzeżeniu przez instytucje unijne znaczenia spółdzielczości Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 81 w osiąganiu priorytetów strategii Europa 2020, obejmujących między innymi rozwój konkurencyjnej, opartej na innowacjach, niskoemisyjnej gospodarki europejskiej, w której to człowiek znajduje się na pierwszym miejscu. Na tle poczynionych rozważań zgodzić się należy ze słowami Judith Dellheim, iż faktem jest, że na świecie wielu obywateli zostaje członkami spółdzielni, a na obszarach, na których nie występują spółdzielnie, zarówno warunki życia, jak i społeczne są gorsze18. Podsumowanie Kilkanaście dekad historii ruchu spółdzielczego wskazuje, że spółdzielnie były, i są współcześnie obecne w strukturze podmiotów gospodarczych wielu krajów świata oraz potrafią funkcjonować w systemach ekonomicznych generowanych przez różne ustroje gospodarcze. Można zatem wnioskować, że jednostki spółdzielcze nie tylko nie są anachronizmem, lecz przeciwnie – dobrze odnajdują się w warunkach globalizujących się gospodarek, szczególnie tych ukierunkowanych na realizację idei ekonomii społecznej. Te ostatnie generują bowiem podwaliny pod tworzenie i funkcjonowanie spółdzielni, które mają między innymi chronić interesy najsłabszych i zapobiegać polaryzacji biedy oraz przeciwstawiać się innym negatywnym – w sensie ekonomicznym i społecznym – zjawiskom w określonych regionach czy grupach społecznych. W wielu krajach na przykład rynek pracy pozostaje poza terenem skutecznego oddziaływania państwa. W konsekwencji rodzi to potrzebę pewnego przeorientowania struktury podmiotowej gospodarki w kierunku rozwoju grupowej formy gospodarowania. Pozwoli ona między innymi na ograniczenie bezrobocia, ubóstwa, wykluczenia, na powrót pozostającym bez zatrudnienia na rynek pracy. Zamieszczone w opracowaniu rozważania pozwalają wnioskować, iż bieżące problemy ekonomiczne i społeczne państw, niezależnie od poziomu zamożności czy systemu politycznego, wymuszają znalezienie nowych rozwiązań, z których wiele związanych jest z realizacją idei ekonomii społecznej odzwierciedlonej między innymi w rozwoju grupowej formy gospodarowania. Prezentuje ona, jak podkreślano, aktywne, a nie roszczeniowe podejście do własnych interesów – jako przedsiębiorstwa i zrzeszenia członków – będąc zaś ukierunkowaną na rozwiązywanie problemów szerokich grup społecznych, próbuje je realizować we wzajemnej współpracy, opierając się na konstytutywnych wartościach i zasa18 J. Dellheim, Genossenschaften..., s. 5–11. 82 Waldemar Czternasty dach spółdzielczych. Problemy te dostrzegane są przez Unię Europejską. W rezultacie, jak pokazano w opracowaniu, o rozwój spółdzielni w Europie zabiegają jej specjalne organizacje będące wyrazicielami interesów zrzeszonych jednostek spółdzielczych z różnych branż i krajów członkowskich. Bibliografia Akt o jednolitym rynku – Dwanaście dźwigni na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania, Komisja Europejska, COM(2011) 206, wersja ostateczna z 13 kwietnia 2011 roku. Cooperative Europe, CSR Co-operative Social Responsibility, s. 15, www.coopseurope. coop/about-us. Co-operative Europe, www.coopseurope.coop. Czternasty W., Determinanty rozwoju przedsiębiorczości w różnych warunkach ekonomiczno-społecznych, Adam Marszałek, Toruń 2013. Dellheim J., Genossenschaften bzw. genossenschaftliche Unternehmen und Organisationen – Herausforderung und Thema für linke Politik in Deutschland und EU-Europa, Fundacja Róży Luksemburg, Berlin 2005. Dyka S., Grzegorzewski P., Zarządzanie spółdzielnią, Difin, Warszawa 2000. Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2007. Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów, red. A. Sobolewski, P. Klimek, J. Piekutowski, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin 2009. Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komisja Europejska, COM(2010) 2020. Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, Komisja Europejska, COM(2010) 758, wersja ostateczna z 16 grudnia 2010 roku. Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Społecznych, Warszawa 2007. Kleer J., Co dalej ze spółdzielczością?, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1981. Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej, budowanie ekosystemu sprzyjającego przedsiębiorstwom społecznym w centrum społecznej gospodarki i społecznych innowacji, Komisja Europejska, SEC(2011) 1278, wersja końcowa, http://ec.europa.eu/internal_market/social_business/docs/ COM2011_682 _en.pdf. Idee i wartości spółdzielcze w rozwoju ekonomii społecznej 83 Krajowa Rada Spółdzielcza, www.krs.org.pl. Sobol A., Społeczne aspekty działalności spółdzielni socjalnych, Wydawnictwo KRS, Warszawa 2009. Spółdzielczość we współczesnej gospodarce, red. S. Dyka, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1998. Unia innowacji, Komisja Europejska, COM(2010) 546, wersja ostateczna z 6 października 2010 roku. Wygnański K., O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kompetencje, Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009. The Ideas and Values of Cooperatives in Social Economy of the Development Keywords: cooperatives, social economy, Europe 2020 Summary The current economic and social problems of countries, regardless of their wealth and political system, such as unemployment, social exclusion and rising costs of social security benefits, create the need to implement the idea of social economy to the economic reality of individual countries. They are related to the protection of socially handicapped, preventing polarization of poverty and other negative economic and social phenomena. Implementation of these ideas involves, as one can assume, development of cooperative form of management. Hence, the aim of this paper is to recognize the impact of cooperatives development, which is reflected in the increasing role of its values and constitutive principles in the practical implementation of social economy ideas and consequently in the development of civil society. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Halina Zboroń* Poznań Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej Słowa kluczowe: racjonalność, ekonomia społeczna, teoria instytucjonalna Streszczenie Autorka, odnosząc problem racjonalności podmiotów ekonomii społecznej do ortodoksyjnej koncepcji racjonalności jednostkowej, wykazuje, że dominujące (neoklasyczne) podejście do kwestii wyboru ekonomicznego uniemożliwia ujmowanie przedsiębiorczości społecznej jako działań racjonalnych. Bardziej owocne wydaje się przywołanie instytucjonalnej koncepcji Jamesa Buchanana, która stanowi przekonującą teoretyczną wykładnię dla argumentacji na rzecz racjonalnego charakteru działań ekonomii społecznej i tym samym może być wykorzystana jako jej intelektualne wzmocnienie. Wprowadzenie Problematyka ekonomii społecznej w ostatnich latach stała się przedmiotem ożywionych dyskusji prowadzonych nie tylko w kręgach naukowych, ale w szeroko rozumianej przestrzeni dyskursu publicznego. Jest to efekt nie tylko zainteresowań badawczych przedstawicieli nauk społecznych, ale także obserwatorów życia społecznego, którzy dostrzegają coraz częstsze próby wprowadzania projektów ekonomii społecznej w obszar praktyki gospodarczej. Zauważmy jednak, że podejmowane próby teoretycznej konceptualizacji społecznej postaci gospodarowania dokonuje się niejako poza głównym nurtem zainteresowań teoretycz- Halina Zboroń, dr hab., prof. nadzw. UEP, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected]. * 86 Halina Zboroń nych współczesnej ekonomii. W tej sytuacji pojawia się pytanie o usytuowanie ekonomii społecznej w obszarze ekonomii bezprzymiotnikowej. Celem podjętych rozważań jest wykazanie, że określenie specyfiki podejścia ekonomii społecznej w kontekście tradycyjnej ekonomii wymaga uwzględnienia różnicy w rozumieniu założenia o racjonalności zarówno w odniesieniu do podmiotów gospodarczych, jak i całości praktyki społecznej. W moim przekonaniu modyfikacja ortodoksyjnej koncepcji racjonalności i (stanowiące jej konsekwencję) poszerzenie pojęcia efektywności prowadzi do wykazania, że praktyka gospodarcza pojmowana jako wykorzystywanie instrumentów rynkowych do osiągania wartości ekonomicznych jest znacznie bardziej bogata pod względem różnego rodzaju działań, niż wynika to z założeń ekonomii głównego nurtu. Przyjęcie w ekonomii odmiennej koncepcji racjonalności jednostkowej i makroracjonalności systemu gospodarczego stwarza znacznie szerszą perspektywę oglądu (opisu i wyjaśniania) realności społecznej, co oznacza możliwość uwzględnienia nie tylko szczególnej odmiany praktyki gospodarowania, jaką są podmioty ekonomii społecznej, ale także całego obszaru inicjatyw ekonomicznych kwalifikowanych jako działania społecznie odpowiedzialne. Koncepcja racjonalności ekonomicznej w ekonomii ortodoksyjnej Zgodnie z przyjętym w ekonomii ortodoksyjnej rozpoznaniem, zagadnienie racjonalności ekonomicznej odnoszone jest zarówno do działań jednostkowych, jak i całego złożonego systemu gospodarki rynkowej. System gospodarczy funkcjonuje w zależności od aktywności jednostkowych uczestników praktyki gospodarowania, których decyzje konsumenckie i inwestycyjne składają się na końcowy wynik gospodarczy. Aktualna kondycja gospodarki i perspektywy jej przyszłego rozwoju zależą zatem od trafności wyborów, jakich dokonują jednostki. Racjonalność systemu zasadza się na założeniu, że zarówno konsumenci, jak i producenci podejmują decyzje właściwe z punktu widzenia interesu ogółu. Z drugiej jednak strony przyjmuje się, że człowiek obdarzony jest (stałą, niezmienną) naturą, która skłania go do dbania o własne dobro, przy czym owo dobro rozumiane jest jako uzyskiwanie jak największych korzyści materialnych. W przypadku gospodarki rynkowej opartej na kapitale prywatnym, nie ma konfliktu pomiędzy ekonomicznym interesem jednostek i ogólną kondycją gospodarki, istnieje bowiem powiązanie między racjonalnie zachowującymi się pod- Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej 87 miotami uczestniczącymi w praktyce gospodarczej i pozytywnymi wynikami ekonomicznymi osiąganymi na poziomie makrogospodarczym. Makroracjonalność gospodarki rynkowej jest gwarantowana działaniem mechanizmów rynkowych, obiektywnie pojmowanych praw oddziałujących na uczestników gry rynkowej w taki sposób, który umożliwia z jednej strony osiąganie celów indywidualnych (określonych korzyści materialnych), z drugiej zaś – w skali makrogospodarczej – prowadzi do sytuacji, w której wszystkie dostępne zasoby są w sposób optymalny wykorzystywane w procesie wytwarzania dóbr i usług, co oznacza, że dana gospodarka jest w pełni efektywna. Uznaje się tym samym, że racjonalne działania jednostek i funkcjonowanie całości gospodarki wzajemnie się warunkują. Jednostka, zabiegając o uzyskanie możliwie największych korzyści, podejmuje takie działania, które wedle jej wiedzy zapewnić jej mogą osiągnięcie najbardziej pożądanych rezultatów, a jednocześnie są korzystne dla całej gospodarki. Rynek nagradza wysoką stopą zysku tych, którzy podejmują właściwe decyzje, co skłania ich do rozważnych zachowań w przyszłości. Następuje zatem sprzężenie zwrotne pomiędzy racjonalnymi zachowaniami podmiotów gospodarujących i makroracjonalnością całego systemu. Przedstawione tu przesądzenia o racjonalnych zachowaniach jednostek i makroracjonalności systemu gospodarki rynkowej odnoszone są do przyjmowanej w głównym nurcie ekonomii koncepcji homo oeconomicus. Zgodnie z nią jednostce przypisywana jest stała, niezmienna natura przejawiająca się w następujący sposób: człowiek jest istotą racjonalną, czyli dokonuje takich wyborów, które przynoszą mu korzyści, przy czym zgodnie ze stałym porządkiem preferencyjnym korzyści materialne są traktowane nadrzędnie, a podstawowym mechanizmem jego działań jest egoistycznie pojmowany interes własny. Andrzej Wojtyna, przedstawiając macierz możliwych zachowań podmiotu gospodarującego, wymienia następujące przypadki: 1) zachowania racjonalne, motywy ekonomiczne; 2) zachowania nieracjonalne, motywy ekonomiczne; 3) zachowania racjonalne, motywy pozaekonomiczne; 4) zachowania nieracjonalne, motywy pozaekonomiczne. Ekonomia uprawiana w duchu neoklasycznym koncentruje się na pierwszym typie zachowań, pozostałe nie są przedmiotem jej zainteresowania z uwagi na to, że nie dają się uzgodnić z treścią założenia o racjonalności jednostkowej. Tym samym znakomita część aktywności ekonomicznej pozostaje poza obszarem zainteresowań ekonomii głównego nurtu. Refleksja, A. Wojtyna, Czy w wyniku kryzysu finansowego ekonomia otworzy się bardziej na psychologię?, www.pte.pl/pliki/2/12/09_%20Wojtyna__po%20PK_po%20aut.pdf (22.03.2014). 88 Halina Zboroń w szczególności naukowa, wymaga artykulacji językowej. Brak odpowiednich pojęć – kategorii myślowych – oznacza niemożność podjęcia rozważań na dany temat bądź konieczność „dopasowania” realności do zasobów leksykalnych. W takiej sytuacji znajduje się obecnie ekonomia głównego nurtu zdominowana przez podejście neoklasyczne: z jednej strony podejmowane są próby opisywania i wyjaśniania zjawisk gospodarczych, które wyraźnie nie mieszczą się w zbyt ciasno określonych zakresach znaczeniowych, co powoduje konieczność stosowania coraz wyższych poziomów abstrahowania i tym samym skutkuje formułowaniem zarzutu, że ekonomia, przyjmując nierealistyczne założenia, formułuje teorie odnoszące się do „światów wyobrażonych”. Z drugiej strony coraz dobitniej ujawnia się ważność tych obszarów zjawisk, które nie mogą być opisywane i wyjaśniane poprzez odniesienie do tradycyjnych założeń. W szczególności dotyczy to dynamicznie rozwijającej się przedsiębiorczości społecznej i reflektującej ją ekonomii społecznej, dla której nie znajdujemy satysfakcjonujących objaśnień w ramach teorii neoklasycznej. Ten typ praktyk gospodarczych daje się natomiast z powodzeniem odnieść do współczesnego nurtu instytucjonalnego, w szczególności zaś do koncepcji publicznego wyboru w wersji rozwijanej przez Buchanana. Racjonalność jednostkowa i systemowa w koncepcji public choice Buchanan, jeden z twórców szkoły public choice, tworząc teoretyczne podstawy dla konstytucyjnej ekonomii politycznej, konstruuje obraz gospodarki powiązanej z szeroko pojętym otoczeniem społecznym (kulturowym) oraz przyjmuje odmienne w stosunku do ekonomii neoklasycznej założenia co do podmiotu gospodarującego. Istotne jest to, że podejście teorii wyboru publicznego, będące konsekwencją zainteresowania się ekonomistów problematyką instytucji, inicjuje otwarcie ekonomii na wszystkie te dziedziny wiedzy społecznej, w których kategoria ta znajduje zastosowanie. Wprowadzenie problematyki instytucji do ekonomii jest de facto poszerzeniem obszaru refleksji ekonomicznej o problematykę społecznych, instytucjonalnych uwarunkowań praktyki gospodarczej. Najważniejszym jednak powodem, dla którego przywołaną tu koncepcję możemy uznać za obiecującą poznawczo wykładnię teoretyczną ekonomii społecznej, jest odmienne i znacznie szersze od neoklasycznego zdefiniowanie pojęcia wyboru ekonomicznego, co jest konsekwencją przyjęcia bardziej złożonej koncepcji człowieka i systemu gospodarczego. Buchanan, nie odrzucając ani idei Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej 89 homo oeconomicus, ani założenia o racjonalności, przyjmuje inne ich rozumienie. Otóż człowiek w jego interpretacji istotnie dąży do indywidualnych korzyści, własnego interesu, nie jest to jednak przejawem jego egoistycznych skłonności. Jednostki, dokonując korzystnego dla siebie wyboru, biorą pod uwagę szerszy kontekst społeczny, wybory pozostałych uczestników życia społecznego, a nade wszystko zasady, które ograniczają możliwości działania, ale jednocześnie przynoszą korzyść w kontekście całej zbiorowości. Istnieje zatem, zdaniem Buchanana, możliwość budowania pomostu pomiędzy interesem indywidualnym a interesem ogólnym. Jest to związane także i z tym, że jednostki, dokonując wyborów, kierują się zróżnicowaną motywacją, co więcej – dostrzegają, że dobrowolne podporządkowanie się ograniczeniom konstytucyjnym i rezygnacja z krótkookresowych korzyści (doraźnych zysków) są konieczne dla osiągnięcia korzyści długofalowych: spokoju, bezpieczeństwa, gwarancji dotrzymywania umów, możliwości współpracy. Racjonalność podmiotów ekonomicznych ma zatem inny charakter niż w ujęciu neoklasycznym: cel nadrzędny – wartość ekonomiczna – jest odnoszony do innych, pozaekonomicznych wartości (prawnych, etycznych, religijnych, obyczajowych), za które jednostka czuje się odpowiedzialna. Twórca ekonomii konstytucjonalnej, mówiąc o wyborach dokonywanych przez jednostki, podkreśla etyczny charakter ograniczeń w stosunku do życia prywatnego i ich polityczny wymiar w odniesieniu do życia zbiorowego. W wyborach zbiorowych egoistyczne dążenia jednostek są zastępowane pragnieniem nawiązywania korzystnej współpracy z innymi. Inicjując działania oparte na kooperacji, jednostka widzi siebie pośród innych, identyfikuje się z daną zbiorowością, przezwycięża postawę wąsko pojętej (neoklasycznej) racjonalności ekonomicznej. W ujęciu Buchanana rynek nie stanowi naturalnego, samorzutnego ładu konstytuującego się w wyniku spontanicznie podejmowanych działań o charakterze egoistycznie interesownym. Owszem, podstawą funkcjonowania dziedzin zbiorowych, takich jak gospodarka i polityka, jest dobrowolna wymiana oparta na mechanizmie konkurencyjnym. Społeczne procesy wymiany dóbr i podziału J.M. Buchanan, R.A. Musgrave, Finanse publiczne a wybór publiczny. Dwie odmienne wizje państwa, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 2005, s. 121. „Współcześni teoretycy public choice odrzucają ponadludzki, wywodzący się z prawa naturalnego porządek świata społecznego i nie wierzą w samoczynnie wytwarzającą się harmonię interesów konkurujących ze sobą jednostek”. J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia. W kręgu teorii publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 16. Halina Zboroń 90 władzy wymagają jednak dopełnienia w postaci kooperacji. Współpraca i powstanie instytucji państwa (z systemem konstytucyjnych praw) tworzy ramy dla dokonującej się konkurencyjnej wymiany dóbr. Rynek jest procesem instytucjonalnym – porządkiem ukształtowanym na fundamencie wartości kulturowych. Głównym przedmiotem zainteresowania Buchanana nie jest jednak sposób funkcjonowania rynku ani aktywność gospodarcza podejmowana w ramach zorganizowanej działalności przedsiębiorstw. Koncentruje się on na sferze publicznej: produkowaniu i dystrybuowaniu dóbr publicznych, które powinny być obszarem racjonalnego i efektywnego gospodarowania zasobami i skutecznego rozwiązywania problemów społecznych. W ujęciu Buchanana problematyka obecności państwa w gospodarce dotyczy nade wszystko „wpływu poszczególnych instytucji fiskalnych na zachowania jednostkowe w sytuacji wyboru dotyczącego sfery kolektywnej”. W ramach tej problematyki rozważane są dwie kwestie: pierwsza dotyczy wpływu instytucji fiskalnych na zachowania podmiotów w zakresie alokacji zdolności osiągania dochodu w sferze prywatnej, rynkowej, druga zaś stanowi problem wpływu tych instytucji na decyzje jednostkowe podejmowane w odniesieniu do sfery kolektywnej. Zainteresowania Buchanana dotyczą przede wszystkim drugiego z wymienionych tu problemów, który stanowi złożone zagadnienie obejmujące zarówno sferę ekonomiczną (na przykład efektywność zarządzania finansami publicznymi), jak i filozoficzną (granice wolności jednostkowej, koszty i korzyści związane z przymusem politycznym). Ważną kwestią dla Buchanana jest problem racjonalizacji obszaru finansów publicznych wymagającej ograniczenia kosztów transakcyjnych i prowadzącej w efekcie do stopniowego zredukowania sektora wydatków publicznych do rozsądnych granic. Należy podkreślić, że zgodnie z tym ujęciem uznaje się ważność ustalanych społecznie priorytetów, co w oczywisty sposób zmienia (w stosunku do Instytucje to dla Buchanana przede wszystkim prawa, ale także „zwyczaje, tradycje, nakazy moralne – wszystkie one są tak pomyślane i/lub rozwijają się, by ograniczyć albo opanować działanie (…) krótkowzrocznego egoizmu”. J.M. Buchanan, Wyłanianie się ładu, „Znak – Idee” 1994, nr 6, s. 119. J.M. Buchanan, Finanse publiczne w warunkach demokracji. Systemy fiskalne a decyzje indywidualne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 24. J. Wilkin (Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005) formułuje to w następujący sposób: „sferą zainteresowań teorii wyboru publicznego jest przede wszystkim obszar decyzji politycznych i kształtowania się porządku publicznego i mechanizm dóbr publicznych. Teoria ta bada instytucjonalne uwarunkowania mechanizmu osiągania korzyści ekonomicznych (rent-seeking) poprzez proces polityczny”. Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej 91 ortodoksji) sens idei makroracjonalności: ważna jest nie tyle wąsko pojęta efektywność całego systemu gospodarczego, ale ogólnospołeczne skutki generowane w jego obszarze. Taki obraz wydaje się w znacznej mierze zbieżny z ogólną wizją projektu określanego jako ekonomia społeczna – przynajmniej w odniesieniu do wskazanych poniżej kwestii. Po pierwsze, mówimy o holistycznym ujmowaniu życia społecznego: gospodarka jest postrzegana w kontekście całości sfery społecznej, uwzględniane są uwarunkowania kulturowe, a wartości ekonomiczne ujmowane w odniesieniu do wartości społecznych. Po drugie, pojęcia racjonalności zarówno jednostkowej, jak i systemowej oraz efektywności ekonomicznej rozumiane są znacznie szerzej niż w podejściu ortodoksyjnym. Po trzecie, uznaje się wartość możliwego współdziałania pomiędzy podmiotami reprezentującymi różne sektory (państwa, rynku, społeczeństwa obywatelskiego), dzięki czemu możliwe jest bardziej efektywne działanie wartościowane nie tylko w odniesieniu do kwestii ekonomicznych. Po czwarte, przypisuje się szczególne znaczenie wartości kapitału społecznego i tych wszystkich działań, które przyczyniają się do jego kumulacji. Po piąte, uznaje się aktywną rolę państwa w konstytuowaniu warunków sprzyjających rozwojowi społecznemu przy postulowanym jednocześnie ograniczeniu zaangażowania państwa w bezpośrednie działania ekonomiczne. Po szóste, wskazuje się na wykorzystywanie instrumentów rynkowych do rozwiązywania problemów społecznych. Po siódme, promuje się działania na rzecz zmniejszenia rozmiarów transferów środków publicznych do bezpośrednich beneficjentów – w zamian tworzenie różnorodnych form aktywnego ograniczania niedostatku i przeciwdziałania wykluczeniom poprzez aktywizację zawodową z zastosowaniem instrumentów rynkowych. Po ósme, przyjmowane w podejściu instytucjonalnym i ekonomii społecznej założenia o istotnej zależności między sektorami życia społecznego oraz uwikłaniu wartości ekonomicznych w przekonania dotyczące nadrzędnych wartości ogólnospołecznych prowadzą de facto do respektowania przekonania mówiącego o tym, że rzeczywistość społeczna konstytuuje się jako skutek regulowanych kulturowo działań jednostkowych, a ranga poszczególnych zdarzeń określana jest przez odniesienie do społecznie uznanej hierarchii wartości. Podsumowanie Celem przedstawionych tu rozważań jest wykazanie, że w ramach szeroko ujętej refleksji ekonomicznej można znaleźć istotne argumenty na rzecz przekonania, że Halina Zboroń 92 proponowany w ramach ekonomii społecznej program działań zasługuje na uznanie także i w tym sensie, że wykazuje on cechy racjonalności ekonomicznej przy założeniu, że wartości racjonalności jednostkowej, makroracjonalności systemowej i efektywności mogą być definiowane w odmienny sposób, niż czyni to ekonomia ortodoksyjna. Odwołanie się do teoretycznych koncepcji formułowanych w nurcie heterodoksyjnym wydaje się ważne ze względu na możliwość wskazania teoretycznych podstaw dla opisu i wyjaśniania przedsiębiorczości społecznej, dzięki czemu projekt ekonomii społecznej może zyskać wsparcie konceptualne. Równie istotne jest także wykazanie, że współczesna praktyka gospodarowania w porównaniu z założeniami ekonomii ortodoksyjnej jest o wiele bogatsza i dużo bardziej zróżnicowana. To z kolei stanowi argument, aby przyjrzeć się uważniej koncepcjom wywodzącym swe przekonania z innych, nieneoklasycznych źródeł. W szczególności chodzi o te ujęcia, w których przyjmuje się założenie o społecznym charakterze praktyki gospodarowania i jej kulturowym uwarunkowaniu. Przywołana tu teoria wyboru publicznego, ujęta jako możliwa podstawa teoretyczna dla konceptualizacji ekonomii społecznej, stanowi jedynie przykład sformułowania argumentacji na rzecz ekonomii społecznej. Dzięki temu możliwe jest przeniesienie dyskusji o sensowności realizacji idei ekonomii społecznej z obszaru polityki (ekonomii politycznej, polityki społecznej) na obszar teorii ekonomii, co z kolei pozwala nam uniknąć dyskusji, w których stawiana jest teza, że działania ekonomii społecznej nie spełniają wymogów stawianych przedsięwzięciom czysto rynkowym. Przeciwnie, możemy poprzez odniesienie do szerszego kontekstu wykazywać, że jest to racjonalny sposób rozwiązywania problemów społecznych (i ich ekonomicznych skutków) w oparciu o mechanizmy rynkowe. Biorąc pod uwagę stanowczą krytykę tradycyjnie pojmowanego założenia o racjonalności i koncepcji homo oeconomicus ze strony neokeynesistów, przedstawicieli ekonomii behawioralnej oraz szeroko pojętej ekonomii heterodoksyjnej, kwestia ta nie powinna stanowić istotnego problemu. Por. G.A. Akerlof, The Missing Motivation in in Macroeconomics, „The American Economic Review” 2007, vol. 97, no. 1; G.A. Akerlof, J.L. Yellen, A Near-Rational Model of The Business Cycle, with Wage and Price Interia, „Quarterly Journal of Economics”, vol. C, Supplement; idem (1987), Rational Models of Irrational Behaviour, „The Academic Economic Review” 1987, vol. 77, issue 2. Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej 93 Bibliografia Akerlof G.A., The Missing Motivation in in Macroeconomics, „The American Economic Review” 2007, vol. 97, no. 1. Akerlof G.A., Yellen J.L., A Near-Rational Model of The Business Cycle, with Wage and Price Interia, „Quarterly Journal of Economics” 1985, vol. C, Supplement. Akerlof G.A., Yellen J.L., Rational Models of Irrational Behaviour, „The Academic Economic Review” 1987, vol. 77, issue 2. Buchanan J.M., Wyłanianie się ładu, „Znak – Idee” 1994, nr 6. Buchanan J.M., Finanse publiczne w warunkach demokracji. Systemy fiskalne a decyzje indywidualne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Buchanan J.M., Musgrave R.A., Finanse publiczne a wybór publiczny. Dwie odmienne wizje państwa, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa 2005. Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, red. A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008. Herbst K., Perspektywy ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2013, nr 1 (6). Miklaszewska J., Filozofia a ekonomia. W kręgu teorii publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001. Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008. Sałustowicz P., Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, Ekonomia Społeczna. Teksty nr 2/2007, Warszawa 2007. Skrzypek E., Efektywność ekonomiczna jako najważniejszy czynnik sukcesu organizacji, http://efektywnosc.konferencja.org/ufiles/File/Skrzypek_Elzbieta.pdf. Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005. Wojtyna A. (2011), Czy w wyniku kryzysu finansowego ekonomia otworzy się bardziej na psychologię?, www.pte.pl/pliki/2/12/09_%20Wojtyna__po%20PK_po% 20aut. pdf. Wokół ekonomii społecznej, red. M. Frączek, J. Hausner, S. Mazur, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie – Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012. Halina Zboroń 94 Wygnański K. (przy wsparciu P. Frączaka), Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości, Ekonomia Społeczna Teksty nr 1/2006, Warszwa 2006. Zboroń H., Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009. Zboroń H., Koncepcje podmiotu gospodarującego w teoriach ekonomicznych, w: Gospodarka i społeczeństwo, red. J. Sikora, Wydawnictwo i Drukarnia UNI-DRUK s.j., Poznań 2010. Rationality of Social Economics Subjects Keywords: rationality, social economics, institutional theory Summary The author refers to the problem of rationality of subjects of social economics in context of the orthodox economics. She argues that the way we understand a problem of economic choice makes it very difficult to treat social entrepreneurship as rational activity. More fruitful seemsto be to refer to James Buchanan institutional theory, which supplies convictive arguments on rational dimension of social economics. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Magdalena Tusińska* Katowice Sprzeczności w integracji europejskiej jako bariery wzrostu gospodarczego ugrupowania Wszystkie mocarstwa europejskie tworzą pewien system nie tylko za sprawą wiążących je traktatów, ale dzięki wspólnocie interesów, zasad i obyczajów. J.J. Rousseau Słowa kluczowe: instytucje nieformalne, wzrost gospodarczy, integracja europejska Streszczenie Artykuł stanowi refleksję nad sytuacją w Unii Europejskiej. Jego celem jest wskazanie sprzeczności tkwiących w procesie integracji, relewantnych z punktu widzenia wzrostu gospodarczego ugrupowania. Jako potencjalne kanały transmisji impulsów antywzrostowych wskazano instytucje nieformalne. Wprowadzenie Funkcjonowanie Unii Europejskiej (UE) to przykład złożoności relacji między wartościami indywidualistycznymi i wspólnotowymi. Historia ukazuje pełen sprzeczności rozwój i zmiany w systemie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), a następnie w UE. Ostatnie lata przyniosły najgłębszą recesję od czasu zakończenia II wojny światowej, a jako drogę wyjścia z kryzysu wskazano wzrost gospodarczy. Motorem wszelkich zmian jest energia uruchamiana siłą fizyczną * Magdalena Tusińska, dr, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: m.tusinska@ ue.katowice.pl. Na przykład kryzys pustego krzesła czy zastój integracyjny przełomu lat 70. i 80. XX wieku (euroskleroza). Magdalena Tusińska 96 lub umysłową. Ta druga wiąże się ze zdolnością, potencjałem, otwartością, co implikuje, iż trudno oczekiwać poprawy sytuacji bez woli współdziałania. Przenosząc rozważania na poziom Unii, realizacja każdego celu ugrupowania wymaga współpracy krajów członkowskich. Celem artykułu jest identyfikacja sprzeczności tkwiących w procesie integracji europejskiej, stanowiących potencjalne bariery wzrostu gospodarczego ugrupowania. Można postawić hipotezę, iż kanałem wpływu owych sprzeczności na wzrost jest „zbiorowy umysł”, czyli wyznawane wartości i postawy określane mianem instytucji nieformalnych. Wnioskowania dokonuje się na podstawie studiów literaturowych. Instytucje a wzrost gospodarczy Wykraczając poza klasyczne podejście do czynników sprawczych wzrostu, ekonomiści często odwołują się do ekonomii instytucjonalnej. Instytucje to „reguły gry” o charakterze formalnym (skodyfikowane w przepisach prawa) lub nieformalnym (zwyczaje, tradycje, wartości, postawy, kultura, religia, przekonania, poglądy). Sprawne instytucje sprzyjają zwiększeniu spójności, stabilności, integracji społecznej, zapewniają porządek i przewidywalność, gdyż informują o tym, jakich zachowań należy oczekiwać w danych okolicznościach. Obok nich funkcjonują instytucje wadliwe, tworząc antywzrostowe uwarunkowania. Według Thorsteina Veblena, postęp dokonuje się przez zmiany instytucji, a tym, co go hamuje, jest brak elastyczności instytucji lub zmiany instytucjonalne stojące w opozycji do postępu. Veblen, podobnie jak Wesley Mitchell i John Commons, posługiwał się koncepcją zachowania grupowego, na które wpływają tradycja i przyzwyczajenie. Z kolei Ronald Coase oraz Douglass North dowodzili, iż „sukces ekonomiczny zależy nie tylko od postępu technologicznego, ale J.W. Bossak, Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin, Warszawa 2013, s. 138. Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle problemu regulacji, PWN, Warszawa 1995, s. 58; L. Balcerowicz, Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa 1989, s. 13. J.W. Bossak, Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, s. 23–37; Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku..., s. 58 oraz U. Płowiec, Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa odpowiadających cywilizacji wiedzy, w: Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010, s. 264. W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998, s. 292–295. M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s. 173. Sprzeczności w integracji europejskiej... 97 w nie mniejszym stopniu od zdolności społeczeństwa do wykorzystywania istniejących technologii”. Nie tylko przedstawiciele nurtu instytucjonalnego dopatrują się związku instytucji nieformalnych i wzrostu gospodarczego. Max Weber, a także Robert Barro wraz z Rachel McCleary ustalali zależności między wartościami i przekonaniami religijnymi a wynikami gospodarowania narodów. Ponieważ gospodarkę tworzą kolektywne zachowania ludzi i grup, działania rządów10 i ponadnarodowych instytucji, w tok rozważań wpisuje się dyskusja na temat wpływu, jaki na wzrost gospodarczy wywiera kapitał społeczny, czyli cechująca daną społeczność umiejętność współpracy i zdolność budowania relacji opartych na zaufaniu. Na społeczne relacje składają się postawy dotyczące pracy i odpowiedzialności, zaufanie do otoczenia czy poziom inicjatywy. Według Banku Światowego kapitał społeczny nie jest sumą nieformalnych instytucji, lecz klejem, który je scala11. Wzrost zaufania w społeczeństwie zwiększa efektywność gospodarowania (między innymi dzięki ograniczaniu zjawiska pogoni za rentą)12. Jak pisze Francis Fukuyama: „Najlepsze wyniki gospodarcze nie są zazwyczaj dziełem jednostek kierujących się własną korzyścią, lecz raczej grup osób, które są zdolne do efektywnej współpracy z uwagi na łączące ich więzy natury pozaekonomicznej”13. Zwolennicy tego poglądu14 akcentują znaczenie wartości obywatelskich i wspólnotowych oraz konieczność łączenia idei sukcesu indywidualnego z potrzebą uwzględniania dobra wspólnego. Nieufność, sprzeczność i partykularność interesów stanowią barierę w realizacji celów polityki makroekonomicznej, w tym wzrostu gospodarczego. J. Godłów-Legiędź, Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 62–63. A. Glapiński, Meandry historii ekonomii. Między matematyką a poezją, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2006, s. 138–139. A. Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 61. T. Dołęgowski, A. Czerniak, J. Siewierski, Rozwój gospodarczy a wartości wspólnotowe, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2012, s. 153. 10 11 http://go.worldbank.org/K4LUMW43B0 (26.03.2014). B. Fiedor, Polski wzrost gospodarczy – uwarunkowania strukturalne a koniunkturalne oraz potrzeba „eklektyzmu” w teorii i polityce wzrostu, w: Polityka ekonomiczna. Współczesne wyzwania, red. M. Klamut, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 36. 12 F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 32. 13 14 W Polsce na ten temat piszą J. Czapiński i J. Szomburg. Magdalena Tusińska 98 Początki i współczesność integracji Genezie integracji na Starym Kontynencie przyświecało hasło „Zjednoczyć się lub zginąć”, podłoże procesu miało więc charakter polityczny – ideałem założycieli było miejsce, gdzie już nigdy nie dojdzie do wojny i które będzie przeciwwagą dla rozwijanej za „żelazną kurtyną” gospodarki centralno-planowanej. Eliminacja barier we współpracy między integrującymi się krajami miała sprzyjać wyrównywaniu poziomu życia w całej UE15. Z czasem znaczenie wymiaru ekonomicznego rosło, a wiele krajów wyraziło wolę dołączenia do tego klubu. Mimo takich fundamentów Jan Paweł II w przemówieniu wygłoszonym w 1997 roku w Gnieźnie stwierdził: „Do prawdziwego zjednoczenia kontynentu europejskiego droga jest jeszcze daleka. Nie będzie jedności Europy, dopóki nie będzie ona wspólnotą ducha”16. Abstrahując od kontekstu religijnego, należy dostrzec w tym przesłaniu wkład „umysłu zbiorowego” i wartości wspólnotowych w proces integracji w każdym jej wymiarze. Pod koniec lat 90. XX wieku rosło rozczarowanie z powodu dostrzegalnego dystansu między gospodarką Unii a USA i Japonią oraz wysokiego poziomu bezrobocia i strukturalnych barier wzrostu gospodarczego. W nadziei na poprawę konkurencyjności gospodarki UE w 2000 roku ogłoszono strategię lizbońską z celami na kolejną dekadę, jednak podejmowane reformy nie zaowocowały pożądanymi skutkami, a schyłek dekady doświadczył UE w niespotykany dotąd sposób – PKB skurczył się w 2009 roku o 4%, produkcja przemysłowa spadła do poziomu z lat 90. XX wieku, a 10% zasobów siły roboczej pozostawało bezrobotne. Sporym wyzwaniem stała się gwarancja wzrostu gospodarczego w przyszłości (jego potencjał został zredukowany o połowę)17. W ramach walki z kryzysem i eliminacji wcześniej zidentyfikowanych barier wzrostu, w 2010 roku ogłoszono strategię Europa 2020. Według jej założeń Unii potrzebna jest inteligentna i zrównoważona gospodarka sprzyjająca włączeniu społecznemu. Praca nad tymi priorytetami ma pomóc w uzyskaniu wzrostu zatrudnienia oraz zwiększeniu produktywności i spójności społecznej18. Jak podkreśla José Manuel Baroso, „warunkiem naszego powodzenia jest pełne 15 J. Borowiec, Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2011, s. 32. 16 http://samorzad.malopolska.w.interia.pl/europa/papiez.htm (14.03.2014). Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, 3 marca 2010 roku, KOM(2010) 2020, s. 8. 17 18 http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm (26.03.2014). Sprzeczności w integracji europejskiej... 99 zaangażowanie europejskich przywódców i instytucji. Do realizacji nowej strategii potrzebne są skoordynowane działania w całej Europie, obejmujące również partnerów społecznych i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego”19. Skuteczność kooperacji zależy więc od determinacji społeczeństwa, co każe pytać o siłę poczucia wspólnoty w Europie. Wielu obywateli cechuje raczej rozczarowanie kierunkiem integracji oraz swoista kultura obwiniania Brukseli za wybory krajowych decydentów, a projekt europejski jako warunek pokoju nie przemawia dobitnie do pokoleń, które nie zaznały wojny. Wizja integracji jako motoru rozwoju utraciła wiarygodność wraz z kryzysem, euro straciło status symbolu sukcesu, a skala zadłużenia wielu krajów podważa „europejski model społeczny”20. Powstaje sprzężenie zwrotne – sytuacja gospodarcza rzutuje na nastroje mieszkańców, a ich postawa nie pozostaje bez wpływu na kondycję ugrupowania. W takich okolicznościach powrót gospodarki UE na ścieżkę przyśpieszonego wzrostu nie wydaje się łatwy. Sprzeczności w integracji europejskiej Wyróżniono cztery grupy sprzeczności będące prawdopodobnym źródłem osłabiania poczucia wspólnoty i solidarności w UE, a pośrednio i wzrostu gospodarczego. Wydzielone obszary zostały zilustrowane na rysunku 1, przy czym nie pozostają one w izolacji od siebie. Przedstawione treści odwołują się zarówno do bieżącej sytuacji, jak i sprzeczności, które od lat tkwią w strukturach Unii. Porządek omawiania jest dowolny, dlatego pól figury nie ponumerowano. Sprzeczność między celami a możliwościami uwidoczniła się w toku prób wdrażania strategii rozwojowych. Aktualny program to trzecia tego typu inicjatywa. Priorytetem pierwszej z nich, wspomnianej strategii lizbońskiej, było przekształcenie Unii w ciągu dekady w najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarkę na świecie21. Planu nie udało się zrealizować, a jedną z przyczyn niepowodzenia był psychologiczny czynnik niewykonalności. Również w przypadku odnowionej strategii lizbońskiej (2005) nadal brakowało silnej politycznej woli wdrażania przyjętych założeń. W 2010 roku ukazała się Europa 2020. Choć 19 Europa 2020..., s. 3. A.K. Cianciara, Wielobiegunowa Europa w wielobiegunowym świecie. Szansa czy wyzwanie dla systemu euroatlantyckiego?, Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012, s. 15–16. 20 21 Strategia Lizbońska – droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002. 100 Magdalena Tusińska starano się wyeliminować słabości poprzednich strategii, i w tym przypadku istnieje ryzyko niepowodzenia. Program jest ambitny, ale jego realizacji może przeszkodzić chociażby niedostateczny budżet. Innego ryzyka upatruje się w związku z przyjętym pakietem klimatyczno-energetycznym, którego wytyczne korespondują z możliwościami adaptacyjnymi gospodarek wysoko rozwiniętych i budzą sprzeciw krajów o niższym poziomie rozwoju22. Rysunek 1. Źródła sprzeczności w procesie integracji europejskiej Źródło: opracowanie własne. Już w latach 70. XX wieku pojawiła się koncepcja „Europy odmiennych prędkości” zakładająca, że kraje członkowskie dążą do tego samego celu, choć w innej perspektywie czasowej – odnosiło się to głównie do uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Integracja walutowa rzeczywiście przebiega w zróżnicowanym tempie, przy czym realia zaprzeczają, jakoby kraje Unii miały w tym zakresie wspólny cel – poza strefą euro nie pozostają wyłącznie państwa, które nie zdołały spełnić kryteriów konwergencji, ale i takie, które nie wyrażają woli uczestnictwa w UGW. Mianowicie, Wielka Brytania i Dania wynegocjoM. Tusińska, Polska w obliczu wyzwań Strategii „Europa 2020”, w: Ekonomia, t. 2. red. J. Sokołowski, G. Węgrzyn, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 168, Wrocław 2011, s. 329–338. 22 Sprzeczności w integracji europejskiej... 101 wały klauzulę opt-out, natomiast Szwecja konsekwentnie zwleka z akcesją do Eurozony. Niektóre kraje, gdzie jeszcze kilka lat temu kreślono wizje przystąpienia przynajmniej do ERM II (na przykład Polska), odsuwają decyzję na bliżej nieokreśloną przyszłość. Kiedy w 2011 roku Estonia została 17 członkiem strefy euro, komentowano to jako zakup ostatniego biletu na Titanica23. Ponadto, strefa euro, podobnie jak cała UE, nie jest jednolita – mowa jest o krajach peryferyjnych i krajach centrum. Wiarę w to, iż kraje upatrują wspólnego celu, podważa też brak solidarności przy podpisywaniu Paktu EuroPlus (nie przystąpiły do niego: Czechy, Wielka Brytania, Węgry i Szwecja) oraz Traktatu o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (pakt fiskalny), którego nie zaakceptowały Wielka Brytania oraz Czechy. Niechęć do przekazywania części suwerenności na rzecz wspólnych struktur i wobec pogłębiania integracji to cechy eurosceptycyzmu. Spośród członków Unii narodami najbardziej sceptycznymi wobec integracji europejskiej są Duńczycy i Brytyjczycy, aczkolwiek w ostatnich latach grono eurosceptyków zostało zasilone. Wpisując do wyszukiwarki Google hasła: euroentuzjam, eurorealizm i eurosceptycyzm, otrzymuje się odpowiednio: 14 900, 11 800 i 138 000 wyników. Pojęcia mogą być wprawdzie używane w różnych kontekstach, ale dysproporcje między pozytywnym i neutralnym podejściem do kwestii europejskich a antyunijnym nastawieniem są wyraźne. Eurosceptycyzm jest związany również z trzecim obszarem. Hasło „zmęczenie rozszerzeniem” powtarzano przed rozszerzeniem Unii w 2004 roku. Mimo panującego przekonania o zwiększeniu potęgi ugrupowania, entuzjazm mieszkańców „starej” Unii był umiarkowany, gdyż akcesja biedniejszych krajów generowała obciążenia finansowe wspólnego budżetu i pogłębiła lukę dochodową między mieszkańcami Unii a Ameryki24. Mimo oficjalnie deklarowanej zasady solidarności kraje unijne konkurują ze sobą, a tendencja ta wzmaga się w burzliwych czasach. Ponadto, każdy kraj doświadcza „zmęczenia” integracją wynikającego ze specyfiki zjawiska. Motywujący do działań postęp najwyraźniej widać na początku procesu, następnie progres jest mniej dostrzegalny. Jeszcze ważniejsza w kontekście „zmęczenia” jest relacja kraj członkowski–UE, określa- Upadek strefy euro był wieszczony przedwcześnie; w 2014 roku przyjęto do niej kolejny kraj (Łotwę). 23 24 J. Pinder, S. Usherwood, Unia Europejska, PWE, Warszawa 2009, s. 137. 102 Magdalena Tusińska na przez Zbigniewa Czachóra25 mianem „podwójnego związania”, które przebiega w dwóch etapach: a) wywołujący entuzjazm akt przystąpienia, kiedy wyobrażony interes bycia we wspólnocie przeważa nad interesem pozostania poza nią; b) włączenie w system polityczny, prawny i gospodarczy, któremu towarzyszy państwowo-centryczne odreagowanie, szczególnie gdy kraje stają się płatnikami netto lub implementują regulacje niezgodne z ich interesami (na przykład podatek VAT, normy ochrony środowiska, prawo azylowe). Czas, jaki w przypadku większości krajów UE upłynął od aktu akcesji, wskazuje na przejście do drugiego etapu i wtórną koncentrację na interesach narodowych. Przekonanie, że integracja prowadzi do ujednolicania postaw, jest błędne. Instytucje, zwłaszcza nieformalne, cechują się ciągłością, co sprawia, że kraje różnią się pod względem kultury czy mentalności. Różnorodność jest postrzegana jako zjawisko pozytywne, bywa jednak, że odrębności są zbyt duże, czego przykładem jest ścieranie się wartości „północnego” etosu pracy z „południowym kultem sjesty”. Ostatni obszar nawiązuje do pokłosia kryzysu. Jego skala była szokująca dla obywateli i przyczyniła się do eskalacji dyskusji, w której akcentowany jest prymat kraju nad interesem wspólnotowym. Zwłaszcza ujawnienie i konsekwencje postawy free-ridera w przypadku Grecji spotęgowały proces erozji solidarności w Unii. Wyrazem frustracji były hasła wyrzucenia Grecji ze strefy euro, powtarzany w Niemczech postulat przywrócenia marki oraz składane przez brytyjskiego premiera deklaracje wystąpienia Wielkiej Brytanii z UE. Elementem dotychczasowego status quo był także niemiecko-francuski tandem „Merkozy”, który w trudnych dla UE momentach był postrzegany jako gwarant skutecznego działania. Podsumowanie Suma izolowanych zachowań nie prowadzi do optymalnych rozwiązań, a na efektywność działań wpływają postawy jednostek – ich poczucie wspólnoty, świadomość, przyzwolenie i sposób odbioru wprowadzanych reform. Unia Europejska wkroczyła w XXI wiek w relatywnie słabej kondycji gospodarczej, a na25 Z. Czachór, Kryzys i zaburzona dynamika Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, s. 95. Sprzeczności w integracji europejskiej... 103 stępnie została doświadczona przez kryzys. Wydarzenia te sprawiły, że w klimacie społecznym zaczął przeważać pesymizm – projekt europejski stracił część swojej siły przyciągania wśród obywateli, co osłabiło determinację w dążeniu do wyznaczonych celów. Zidentyfikowane sprzeczności w integracji mogą być zatem postrzegane jako bariery wzrostu gospodarczego ugrupowania. Pozytywnym aspektem jest to, że bariery mogą hamować wzrost jedynie tymczasowo – ich istnienie może być więc twórczym zakłóceniem prowadzącym do nowych rozwiązań. Bibliografia Balcerowicz L., Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa 1989. Blaug M., Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995. Borowiec J., Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2011. Bossak J.W., Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008. Bossak J.W., Konkurencja i współpraca międzynarodowa, Difin, Warszawa 2013. Cianciara A.K., Wielobiegunowa Europa w wielobiegunowym świecie. Szansa czy wyzwanie dla systemu euroatlantyckiego?, Zakład Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012. Czachór Z., Kryzys i zaburzona dynamika Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013. Dołęgowski T., Czerniak A., Siewierski J., Rozwój gospodarczy a wartości wspólnotowe, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2012. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela, 3 marca 2010 roku, KOM(2010) 2020. Fiedor B., Polski wzrost gospodarczy – uwarunkowania strukturalne a koniunkturalne oraz potrzeba „eklektyzmu” w teorii i polityce wzrostu, w: Polityka ekonomiczna. Współczesne wyzwania, red. M. Klamut, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Godłów-Legiędź J., Współczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi?, C.H. Beck, Warszawa 2010. 104 Magdalena Tusińska Hockuba Z., Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle problemu regulacji, PWN, Warszawa 1995. http://ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm. http://go.worldbank.org/K4LUMW43B0. http://samorzad.malopolska.w.interia.pl/europa/papiez.htm. Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009. Pinder J., Usherwood S., Unia Europejska, PWE, Warszawa 2009. Płowiec U., Kształtowanie gospodarki i społeczeństwa odpowiadających cywilizacji wiedzy, w: Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998. Strategia Lizbońska – droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002. Tusińska M., Polska w obliczu wyzwań Strategii „Europa 2020”, w: Ekonomia, t. 2, red. J. Sokołowski, G. Węgrzyn, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 168, Wrocław 2011. The Contradictions in the European Integration as Barriers to Economic Growth of the Grouping Keywords: informal institutions, economic growth, the European integration Summary The article reflects on the current situation in the European Union. Its aim is to point the contradictions in the process of integration which are crucial in the process of economic growth. Informal institutions are perceived as potential channels of transmission of anti-growth impulses. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Danuta Miłaszewicz* Szczecin Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej Słowa kluczowe: jakość rządzenia, dobre rządzenie, kraje UE Streszczenie Jakość rządzenia jest determinantą osiąganych przez kraje wyników gospodarowania, a koncepcja dobrego rządzenia staje się wzorcem do naśladowania i oceny osiąganych przez nie wyników. W artykule przedstawiono wyniki badań zróżnicowania jakości rządzenia w krajach UE-28 w latach 2002–2012 opartych na analizie wartości ćwiartkowych. W badaniach wykorzystano tworzoną przez Bank Światowy bazę wskaźników jakości rządzenia Worldwide Governance Indicators. Wprowadzenie Głównym celem współdziałania państw Unii Europejskiej jest spójność ekonomiczno-społeczna mająca prowadzić do wyrównywania się poziomów życia w krajach członkowskich. Jednak pomimo wydawania pochodzących z budżetu unijnego znacznych środków na osiągnięcie tego celu, kraje należące do UE różnią się między sobą pod wieloma względami. Jednym z nich jest jakość rządzenia, która, wyrażając instytucjonalne uwarunkowania prowadzonej działalności gospodarczej, staje się ważną determinantą alokacji krajowych zasobów, efektywnego wydatkowania unijnych funduszy oraz osiąganych poziomów wzrostu gospodarczego, wpływając na zróżnicowanie poziomów życia w krajach Unii. Danuta Miłaszewicz, dr hab., prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Katedra Makroekonomii, e-mail: [email protected]. * 106 Danuta Miłaszewicz Celem artykułu jest analiza zmian jakości rządzenia w 28 krajach należących obecnie do UE i wskazanie dywergencji pomiędzy nimi w tym zakresie. Źródłem danych jest tworzona przez Bank Światowy baza wskaźników jakości rządzenia Worldwide Governance Indicarors, a okres analizy obejmuje lata 2002–2012. Wprawdzie w 2002 roku UE tworzyło 15 krajów, ale przyjęcie tego roku jako wyjściowego dla wszystkich obecnych członków Unii pozwala na dokonanie porównań jakości rządzenia i jej zmian w „starych” i „nowych” krajach UE. Analizę zróżnicowania jakości rządzenia i zmian, jakie nastąpiły w tym zakresie, oparto na wartościach ćwiartkowych (kwartylach) stanowiących jedną z miar pozycyjnych przeciętnych, wykorzystując je do przyporządkowania badanych krajów do jednej z czterech wyróżnionych grup oraz prześledzenia zmian pozycji zajmowanej przez dany kraj w analizowanym okresie. Jakość rządzenia w gospodarce – zawartość pojęcia i sposób mierzenia Pojęcia „sposób rządzenia” (governance) i jego „jakość” odnoszone są współcześnie do sfery prywatnej i publicznej. W tym drugim przypadku na trwałe weszły do rozważań w latach 80. i 90. XX wieku wraz z rozwojem nowej ekonomii instytucjonalnej i dostrzeżeniem instytucji jako fundamentalnej (głębokiej) determinanty wzrostu gospodarczego. Obecnie wykorzystywane są do wyjaśniania pożądanych zasad organizacji oraz funkcjonowania sfery publicznej i państwa. Jerzy Wilkin wyjaśnia, że „(i)stotą governance jest tworzenie ładu instytucjonalnego, w ramach którego przebiegają działalność gospodarcza i inne formy działalności człowieka. Governance jest zawsze w jakimś zakresie procesem rządzenia, a więc funkcją sprawowania władzy”. Opiera się jednak na współrządzeniu, czyli dzieleniu się władzą i uczestniczeniu różnych podmiotów w rozwiązywaniu problemów koordynacji, organizowania i zarządzania. Według Donalda F. Kettla governance powinno być odnoszone do formalnych i nieformalnych relacji pomiędzy rządem i społeczeństwem, które w swojej W polskojęzycznej literaturze tłumaczone także jako: zarządzania współuczestniczące lub współzarządzanie. Por. B. Jessop, Promowanie „dobrego rządzenia” i ukrywanie jego słabości: refleksja nad politycznymi paradygmatami i politycznymi narracjami w sferze rządzenia, „Zarządzanie Publiczne” 2007, nr 2 (2), s. 6 oraz E. Wojciechowski, Zarządzanie w sektorze publicznym – od modelu tradycyjnego do governance, w: Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1161, Wrocław 2007. J. Wilkin, Kategoria jakości rządzenia w naukach społecznych, w: Jakość rządzenia w Polsce. Jak ją badać, monitorować i poprawiać?, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2013, s. 21. Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej 107 istocie opisuje, a dobre rządzenie (good governance) nie jest warunkiem wystarczającym, ale koniecznym gospodarczej koniunktury i społecznej stabilizacji. W ujęciu instytucjonalnym koncepcja dobrego rządzenia powinna być odnoszona „do trzech typów aktorów – rządu jako ustawodawcy, administracji jako wykonawcy oraz społeczeństwa jako uczestnika. W ujęciu procesualnym odnosi się do postulatu współuczestnictwa tych trzech aktorów w procesie sprawowania władzy, co ma gwarantować wysoką jakość rządzenia rozumianą jako optymalne połączenie konsensualnych procedur i pożądanych efektów”. W obecnych dyskusjach dotyczących dobrego rządzenia w sferze publicznej nie kładzie się nacisku wyłącznie na sprawność tej sfery, ale także na efektywność, koordynację, jakość oraz zorientowanie na obywatela. Koncepcja dobrego rządzenia osadza się na bardzo zróżnicowanych regułach politycznych i organizacyjnych, dobrym przywództwie, organizacyjnej sprawiedliwości, niedyskryminacji oraz odnosi się do coraz większej ilości kwestii, które są uznawane za nieetyczne. Obecnie stała się ona bardzo pojemna, co stwarza pewne trudności w jej operacjonalizacji i badaniach mierzących jakość rządzenia. Obok wieloaspektowości samej koncepcji dobrego rządzenia dodatkową trudnością jest to, że jakość rządzenia jest zmienną nieobserwowalną, a wnioski na temat jej poziomu muszą być wyciągane na podstawie obserwacji określonych zjawisk. Duże zasługi w popularyzacji pojęć governance i good governance oraz zastosowaniu ich w badaniach aplikacyjnych przypisać należy Bankowi Światowemu, który programy wsparcia dla krajów słabiej rozwiniętych wiązał z koniecznością dokonywania w nich zmian instytucjonalnych w celu poprawy efektywności i skuteczności działań państw i władzy państwowej. Przyczynił się w ten sposób do wielu instytucjonalnych reform wpływających na poprawę jakości D.F. Kettl, The Global Public Management Revolution, The Brookings Institution, Washington D.C. 2005, s. 78. Ewaluacja oparta na badaniu użyteczności – analiza w kontekście realizacji zasady good governance w wybranych programach operacyjnych, Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 8, www.portal.uj.edu.pl/documents/4628317/ 5fd8f097-8ce8-4ad7-af64-6c386fa6a51e (12.03.2014). Zob. Ch. Demmke, T. Moilanen, Effectiveness of Ethics and Good Governance in Central Administration of EU-27: Evaluating Reform Outcomes in the Context of the Financial Crisis, European Public Administration Network, grudzień 2011, s. 9, www.integriteitoverheid.nl/fileadmin/BIOS/data/Publicaties/Downloads/Effectiveness_of_Public-service_Ethics_and_Good_Governance_in_the_Central_Administrations_of_the_EU-27.pdf (12.03.2014). Por. D. Piątek, Jakość rządzenia w krajach transformujących się, „Ekonomia i Prawo” 2010, t. 4, s. 281. 108 Danuta Miłaszewicz rządzenia w tych krajach. Określając podstawowe zasady decydujące o jakości rządzenia, Bank Światowy zdefiniował sposób rządzenia jako zbiór procesów i instytucji, poprzez które sprawowana jest władza w danym kraju, a w oparciu o koncepcję dobrego rządzenia przeprowadza coroczne badania jakości rządzenia, grupując różne jej aspekty w sześciu wymiarach: a) głos obywateli i rozliczalność rządzacych (VA) – ocenia zakres możliwości uczestnictwa obywateli w wyborach rządu, wolność stowarzyszania się i słowa oraz niezależność mediów; b) polityczna stabilność i niewystępowanie przemocy/terroryzmu (PV) – ocenia prawdopodobieństwo destabilizacji rządu albo obalenia go w sposób niekonstytucyjny lub gwałtowny, obejmuje politycznie umotywowaną przemoc i terroryzm; c) skuteczność rządu (GE) – ocenia jakość usług publicznych i kompetencje publicznej administracji oraz jej niezależność od nacisków politycznych, efektywność zarządzania budżetem i zadłużeniem publicznym, jakość formułowanej polityki oraz wiarygodność rządu; d) jakość regulacji (RQ) – ocenia zakres zdolności rządu do formułowania i wdrażania polityki i reguł, które pozwalają na rozwój prywatnego sektora oraz wiarygodność rządowych zobowiązań; e) rządy prawa (RL) – ocenia zakres, w jakim agenci rządowi (urzędnicy) cieszą się zaufaniem oraz przestrzegają obowiązujących reguł, szczególnie kontraktów, praw własności oraz niezależność i przewidywalność wymiaru sprawiedliwości; f) kontrola korupcji (CC) – ocenia, w jakim zakresie siła państwa jest wykorzystywana do realizacji prywatnych interesów, wliczając tu różne formy korupcji, takie jak podporządkowanie i zawładnięcie państwa przez grupy nacisku. W. Rudolf, Koncepcja governance i jej zastosowanie – od instytucji międzynarodowych do niższych szczebli władzy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2010, nr 245, s. 77. Zob. D. Kaufmann, A. Kraay, Governance Indicators: Where Are We, Where Should We Be Going?, Policy Research Working Paper 2007, no. 4370, s. 5. Zob. D. Kaufmann, A. Kraay, M. Mastruzzi, Governance Matters VIII: Aggregate and Individual Governance Indicators 1996–2008, Policy Research Working Paper 2009, no. 4978, s. 76–93. Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej 109 Jakość rządzenia w UE i jej zróżnicowanie Średnią ocenę jakości rządzenia dla wszystkich krajów UE-28 w sześciu badanych przez Bank Światowy wymiarach i zmiany, jakie w nich zaszły w badanym okresie, przedstawiono na rysunku 1. Najniższe łączne oceny jakości rządzenia kraje członkowskie otrzymały w wymiarze politycznej stabilności i niewystępowania przemocy, a najwyższe w wymiarze jakość regulacji. W rozpatrywanej dekadzie jedynie w wymiarze reguł prawa nastąpiła poprawa jakości rządzenia, a w pozostałych wymiarach dostrzegane jest, chociaż w różnym stopniu, pogorszenie sytuacji. Rysunek 1. Ocena wymiarów jakości rządzenia w UE-28 w latach 2002–2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Banku Światowego Worldwide Governance Indicarors, http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp (20.03.2014). W literaturze przedmiotu podkreśla się, że niezmiernie trudno wskazać, które z wieloaspektowych wymiarów dobrego rządzenia mają mniejsze lub większe znaczenie. Zależy to od specyfiki i uwarunkowań każdego kraju. Takie wskazanie musi być zatem poprzedzone wnikliwą ich analizą, która nie jest przedmiotem tego opracowania. Na potrzeby dalszej analizy przyjęto założenie, że każdy z wymiarów ma takie samo znaczenie dla całokształtu jakości rządzenia w Unii. Obliczono zatem dla każdego kraju jeden miernik jakości rządzenia będący średnią arytmetyczną z ocen sześciu wyróżnionych wymiarów, a na ich podstawie ustalono wartości kwartyli. Dzięki analizie wartości ćwiartkowych, kraje UE podzielono na cztery grupy o liczebności siedmiu krajów w każdej. Pierwszą grupę tworzy 25% anali- Danuta Miłaszewicz 110 zowanych krajów, dla których ocena jakości rządzenia była co najwyżej równa wartości pierwszego kwartyla. Są to kraje o najniższej względnej jakości rządzenia. Ostatnią grupę tworzy 1/4 spośród analizowanych krajów, dla których ocena jakości rządzenia jest wyższa od wartości trzeciego kwartyla. Są to kraje, w których jakość rządzenia została oceniona jako wysoka. Pomiędzy tymi grupami znajduje się połowa badanych krajów, podzielonych na dwie grupy, w których jakość rządzenia jest albo większa niż w krajach z pierwszej grupy, a co najwyżej równa wartości środkowej (kraje o niskiej jakości rządzenia), albo od niej większa, ale mniejsza niż w grupie krajów charakteryzujących się wysoką jakością rządzenia (kraje o średnim poziomie jakości rządzenia). Tabela 1 Miary zróżnicowania jakości rządzenia w krajach UE w latach 2002–2012 Miary WGI min. 2002 2003 2004 –0,0161 –0,0465 –0,0046 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0,0078 0,1023 0,1000 0,1254 0,1361 0,1465 0,1224 0,0568 Q1 WGI 0,7490 0,7384 0,7412 0,7192 0,7166 0,6854 0,6633 0,6994 0,7171 0,7132 0,7145 Q2 WGI 1,0202 0,9985 0,9826 0,9711 1,0021 0,9853 1,0387 1,0175 0,9363 0,9341 0,9255 Q3 WGI 1,5189 1,4113 1,4380 1,4126 1,5198 1,4782 1,4293 1,3418 1,3972 1,3765 1,3836 WGI max. 1,9386 1,9667 1,9861 1,9070 1,8856 1,8136 1,8216 1,8780 1,8678 1,8644 1,8668 Rozstęp 1,9548 2,0132 1,9906 1,8992 1,7833 1,7136 1,6962 1,7419 1,7214 1,7420 1,8100 Średnia WGI 1,0802 1,0692 1,0678 1,0478 1,0528 1,0480 1,0513 1,0273 1,0332 1,0267 1,0156 IQR WGI 0,7694 0,6729 0,6968 0,6935 0,8032 0,7929 0,7660 0,6424 0,6801 0,6633 A WGI –0,23 –0,28 –0,10 –0,23 –0,18 –0,10 –0,18 –0,03 –0,06 –0,06 0,6692 –0,10 Q1 – kwartyl pierwszy, Q2 – kwartyl drugi, Q3 – kwartyl trzeci, IQR – rozstęp ćwiartkowy, A – współczynnik skośności Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonej analizy. Zaprezentowane w tabeli 1 klasyczne i pozycyjne miary tendencji centralnej oraz pozycyjne miary zróżnicowania i asymetrii pozwalają na wyciągnięcie kilku generalnych wniosków: 1.Ocena jakości rządzenia w krajach UE w analizowanym okresie zmieniała się różnokierunkowo, dlatego można mówić o podokresach poprawy i pogorszenia jakości rządzenia w czterech wyróżnionych grupach krajów. Początkowy okres spadku tej oceny miał jednak w wyróżnionych grupach różną długość. Szczególnie długi okres pogorszenia jakości rządzenia odnotowano w pierwszej grupie krajów – aż do 2009 roku zmniejszała się wartość Q1. W pozostałych grupach jakość rządzenia uległa poprawie w 2006 roku, ale była krótkotrwała, gdyż już w kolejnym roku spadły oceny jakości rządzenia Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej 111 dla tych grup, przybierając w następnych latach analizowanego okresu różne kierunki zmian. Nie przyczyniły się one generalnie do poprawy jakości rządzenia i wartości ćwiartkowe wskaźników WGI w 2012 roku były niższe niż w pierwszym roku analizowanego okresu. 2.Nieznaczny względny spadek jakości rządzenia dostrzegany jest w analizowanym okresie w całej UE. Potwierdza to zmiana średniej wartości wskaźnika WGI dla wszystkich 28 krajów – jego wartość była mniejsza w 2012 roku niż w pierwszym roku analizy o około 6%. Na spadek oceny jakości rządzenia w UE najbardziej wpływała pogarszająca się sytuacja w tym względzie w grupach krajów o średnim oraz wysokim poziomie jakości rządzenia, dla których wskaźniki WGI spadły w analizowanym okresie odpowiednio o około 9 i 8%. 3.W każdym roku analizy Finlandia oceniana była jako kraj, w którym jakość rządzenia była najwyższa wśród analizowanych (WGI max.), a krajem otrzymującym najniższe oceny była Rumunia (WGI min.), dla której średnia wskaźników WGI przyjmowała w latach 2002–2004 nawet wartości ujemne. Ocena jakości rządzenia w Rumunii niemal corocznie wzrastała do 2010 roku, natomiast dla Finlandii zmniejszała się aż do 2008 roku. To właśnie wówczas obszar zmienności był najmniejszy, oznaczając najmniejsze zróżnicowanie jakości rządzenia między tymi dwoma krajami, ale jakość rządzenia w Rumunii oceniona została wówczas 14-krotnie gorzej niż w Finlandii, co wskazuje na ogromne zróżnicowanie pomiędzy tymi krajami UE. 4.Zróżnicowanie jakości rządzenia dostrzegane jest także pomiędzy wyróżnionymi grupami krajów. Było ono zdecydowanie mniejsze niż między Finlandią i Rumunią, jednak różnica wartości górnego i dolnego kwartyla WGI w poszczególnych latach stanowiła aż 63–71% średniej WGI dla wszystkich krajów. Oznacza to, że pomiędzy krajami UE charakteryzującymi się najniższą (pierwsza grupa) i wysoką jakością rządzenia (czwarta grupa) jest w tym względzie ogromna przepaść, chociaż uległa ona zmniejszeniu w analizowanym okresie (wartość IQR WGI zmalała w 2012 roku o około 14% w porównaniu do wartości z pierwszego roku analizy). 5. Ujemna wartość współczynnika skośności oraz mniejsza średnia wartość WGI dla wszystkich analizowanych krajów od wartości środkowej (Q2 WGI – mediany) świadczy jednak o tym, że w analizowanych krajach dominują oceny jakości rządzenia wyższe niż przeciętna ocena dla wszystkich krajów UE (lewostronna skośność). Największy stopień dominacji wyższych ocen jakości rządzenia wystąpił w 2003 roku, a najmniejszy – w 2009 roku (współczyn- Danuta Miłaszewicz 112 nik skośności przyjmował odpowiednio wartość –0,23 i –0,03), świadcząc o pewnym stopniu konwergencji jakości rządzenia w tym okresie. Zmiany jakości rządzenia w krajach UE W tabeli 2 przedstawiono wyniki analizy zmian ocen jakości rządzenia w każdym kraju UE w analizowanym okresie. Nie przedstawiono w niej wartości wskaźników WGI, ale posługując się nimi oraz wartościami kwartyli dla każdego roku analizy, kolorem zaznaczono grupę, w której znalazł się dany kraj ze względu na otrzymaną w danym roku ocenę jakości rządzenia. Pomimo różnokierunkowych zmian wartości wskaźników WGI aż 15 spośród badanych krajów nie zmieniło swojej pozycji i w całym analizowanym okresie zaliczanych było do tej samej grupy co w 2002 roku. Tabela 2 Przynależność krajów UE w latach 2002–2012 do wyróżnionych grup Kraj 2002 Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Łotwa Litwa Luksemburg Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Włochy Wielka Brytania 2003 2004 LEGENDA: Najniższa jakość rządzenia Niska jakość rządzenia 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Średnia jakość rządzenia Wysoka jakość rządzenia Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonej analizy. 2011 2012 Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej 113 Najmniej zmian dokonało się w grupie czwartej – krajów charakteryzujących się wysoką jakością rządzenia. Austria, Finlandia, Holandia, Luksemburg i Szwecja, czyli kraje zaliczane do UE-15, w całym analizowanym okresie stanowiły trzon tej grupy. Oznacza to, że jedynie dwa kraje, które znalazły się w tej grupie w 2002 roku, nie były do niej zaliczane w całym okresie. Krajami tymi są: Niemcy, które w latach 2003–2004 i w 2006 roku przesunęły się do grupy krajów charakteryzujących się średnim poziomem jakości rządzenia, oraz Wielka Brytania, która znalazła się w tej grupie po raz pierwszy w 2005 roku i pozostała w niej od 2007 roku do końca analizowanego okresu. W czwartej grupie krajów znalazła się także Irlandia mającą wyższą od wartości Q3 WGI ocenę jakości rządzenia od 2003 roku. W całym analizowanym okresie grupę tę tworzyły zatem jedynie kraje UE-15. Podkreślić należy, że czwarta grupa krajów charakteryzuje się najmniejszym zróżnicowaniem jakości rządzenia – różnica WGI max. i Q3 WGI wynosiła 20–25% wartości WGI max. Względną stabilność wykazać można także w pierwszej grupie krajów charakteryzujących się najniższą jakością rządzenia. W całym okresie tworzyły ją cztery kraje: Bułgaria, Chorwacja, Łotwa, Rumunia. Dzięki poprawie oceny jakości rządzenia pozostałe trzy kraje przeszły do grupy charakteryzującej się wyższą jakości rządzenia, a na ich miejsce od 2004 roku weszły Włochy, od 2007 roku – Grecja, a w 2010 i 2012 roku – Węgry. Do 2008 roku do tej grupy należała również Polska, jednak poprawa oceny jakości rządzenia przesunęła ją do grupy krajów o niskiej jakości rządzenia. W poszczególnych latach większą część tej grupy tworzyły nowe kraje członkowskie, a charakteryzowała się ona pod względem jakości rządzenia znaczną dywergencją. Wskazuje na to ocena jakości rządzenia w Rumunii (WGI min.), która była wielokrotnie niższa od wartości Q1 WGI (od 163 razy w 2005 roku do 4 razy w 2010 roku). W grupie krajów o średniej jakości rządzenia stabilną jej część w całym analizowanym okresie stanowiły także cztery kraje: Belgia, Dania, Francja i Malta. Tylko ten ostatni kraj nie należy do UE-15. Do grupy tej dołączyły: wspominana wcześniej Wielka Brytania, a w 2006 roku – Cypr i Estonia (poprawa jakości rządzenia). Natomiast Hiszpania opuściła tę grupę w 2006 roku z powodu pogorszenia się jakości rządzenia. Grupa ta charakteryzuje się większą dywergencją jakości rządzenia niż grupa czwarta, a zdecydowanie mniejszą niż grupa pierwsza. Różnica pomiędzy wartością Q3 i Q2 WGI stanowiła 24–33% wartości Q3. Najbardziej zmienna okazała się grupa krajów charakteryzujących się niską jakością rządzenia. Jedynymi krajami zaliczanymi do tej grupy w całym analizo- 114 Danuta Miłaszewicz wanym okresie były Czechy i Słowenia. Grupę tę w 2003 roku opuściły Włochy i w 2007 roku Grecja z powody pogorszenia jakości rządzenia, a w 2006 roku – wspomniane wyżej Cypr i Estonia. Ze względu na poprawę jakości rządzenia do grypy tej od 2004 roku należy Słowacja, a od 2007 roku – także Polska. W grupie tej należy wyróżnić Litwę, która odznacza się największą zmiennością (falowaniem) jakości rządzenia – czterokrotnie w analizowanym okresie wchodziła do grupy krajów charakteryzujących się niską jakością rządzenia, a w pozostałych latach spadała do grupy krajów najgorzej zarządzanych w UE. Grupa druga charakteryzuje się nieznacznie większą dywergencją jakości rządzenia w porównaniu do grupy trzeciej, gdyż różnica pomiędzy wartością Q2 i Q1 WGI stanowiła w poszczególnych latach 23–36% wartości Q2. Podsumowanie Kraje, które obecnie należą do UE, przystępowały do struktur unijnych na różnych etapach integracji tego ugrupowania, ale ich przyjęcie było potwierdzeniem faktu, że ich systemy gospodarczo-polityczne oparte na wolnym rynku, liberalizacji, otwartości gospodarki i demokracji są porównywalne z bardziej rozwiniętymi gospodarkami europejskimi i mogą w harmonijny sposób współistnieć w ramach jednego szerszego systemu. Nie oznacza to, że są identyczne, bo nawet najlepszego układu funkcjonujących instytucji nie da się odwzorować i przenieść do innych krajów różnych pod względem obowiązującego systemu społeczno-kulturowego i zależności wynikających z poprzednich doświadczeń (path dependence). Dlatego pomimo pewnych podobieństw systemów gospodarczo-politycznych krajów UE charakteryzują się one odmiennymi tradycjami i historycznymi doświadczeniami oraz innymi nieformalnymi instytucjami, które powodują, że jakość rządzenia wewnątrz tego ugrupowania, jak wskazano w artykule, jest znacznie zróżnicowana, co prowadzi do dużych różnic ich poziomów rozwoju. Bibliografia Demmke Ch., Moilanen T., Effectiveness of Ethics and Good Governance in Central Administration of EU-27: Evaluating Reform Outcomes in the Context of the Financial Crisis, European Public Administration Network, grudzień 2011, www. integriteitoverheid.nl/fileadmin/BIOS/data/Publicaties/Downloads/Effectiveness_ of_Public-service_Ethics_and_Good_Governance_in_the_Central_Administrations_of_the_EU-27.pdf. Zróżnicowanie jakości rządzenia w krajach Unii Europejskiej 115 Ewaluacja oparta na badaniu użyteczności – analiza w kontekście realizacji zasady good governance w wybranych programach operacyjnych, Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, www.portal. uj.edu.pl/documents/4628317/5fd8f097-8ce8-4ad7-af64-6c386fa6a51e. Jessop B., Promowanie „dobrego rządzenia” i ukrywanie jego słabości: refleksja nad politycznymi paradygmatami i politycznymi narracjami w sferze rządzenia, „Zarządzanie Publiczne” 2007, nr 2 (2). Kaufmann D., Kraay A., Governance Indicators: Where Are We, Where Should We Be Going?, Policy Research Working Paper 2007, no. 4370. Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M., Governance Matters VIII: Aggregate and Individual Governance Indicators 1996–2008, Policy Research Working Paper 2009, no. 4978. Kettl D.F., The Global Public Management Revolution, The Brookings Institution, Washington D.C. 2005. Piątek D., Jakość rządzenia w krajach transformujących się, „Ekonomia i Prawo” 2010, t. 4. Rudolf W., Koncepcja governance i jej zastosowanie – od instytucji międzynarodowych do niższych szczebli władzy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2010, nr 245. Wilkin J., Kategoria jakości rządzenia w naukach społecznych, w: Jakość rządzenia w Polsce. Jak ją badać, monitorować i poprawiać?, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2013. Wojciechowski E., Zarządzanie w sektorze publicznym – od modelu tradycyjnego do governance, w: Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 1161, Wrocław 2007. The Diversity of the Governance Quality in the European Union Keywords: governance quality, good governance, EU members Summary The governance quality is a determinant of the results achieved by the countries in field of management, and the concept of good governance is a model to follow and evaluate its performance. The article presents the results of research about diversity in 116 Danuta Miłaszewicz the governance quality in the EU-28 members during the 2002–2012 period, based on an analysis of quartiles. In the research Worldwide Governance Indicators database created by the World Bank was used. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Agnieszka Piekutowska* Białystok Rola preferencji celnych Unii Europejskiej w promowaniu rozwoju krajów rozwijających się Słowa kluczowe: kraje rozwijające się, preferencje celne, handel międzynarodowy Streszczenie Istotną rolę w promowaniu rozwoju w krajach rozwijających się odgrywają kraje rozwinięte. Znosząc bariery handlowe wobec importu pochodzącego z tych krajów, umożliwiają im większy udział w handlu międzynarodowym i związane z tym większe korzyści. Unia Europejska już od wielu lat podejmuje działania mające zapewnić krajom rozwijającym się większy dostępu do jej rynku. W tym celu wykorzystuje Ogólny System Preferencji Celnych (GSP – General System of Preferences), który przewiduje szereg udogodnień w tym zakresie. Mimo że z założenia powinien on pomagać w poprawie trudnej sytuacji gospodarczej w krajach rozwijających się, to w praktyce efekty te nie zawsze są możliwe do osiągnięcia. Wynika to z wielu przyczyn, między innymi problem polega na tym, że jest to system zbyt skomplikowany i niewiele państw z niego skorzystało. Nie oznacza to, że Unia powinna zaprzestać działań mających na celu zapewnienie większego dostępu do jej rynku dla krajów rozwijających się. Wydaje się jednak, że pewnych uregulowań wymaga procedura przyznawania preferencji. Wprowadzenie Kraje rozwijające się już od wielu lat próbują zwrócić uwagę na dręczące je problemy gospodarcze. Wynikają one nie tylko z istniejących w tych krajach uwarunkowań wewnętrznych, ale także zewnętrznych, wśród których istotną rolę Agnieszka Piekutowska, dr, Katedra Ekonomii i Nauk Społecznych, Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka, e-mail: [email protected]. * 118 Agnieszka Piekutowska odgrywa handel międzynarodowy, wymiana z zagranicą może bowiem ożywić działalność gospodarczą za pomocą przyrostu eksportu. Dodatkowe zapotrzebowanie zewnętrzne na wyroby danego kraju prowadzi do wzrostu globalnego popytu. To z kolei poprawia koniunkturę gospodarczą i umożliwia wzrost produkcji. Dlatego tak istotną rolę w promowaniu rozwoju w krajach rozwijających się odgrywają kraje rozwinięte. Działania mające zapewnić krajom rozwijającym się większy dostępu do rynku międzynarodowego podejmuje także Unia Europejska. W tym celu wykorzystuje system preferencji celnych. U podstaw tych preferencji znajduje się Ogólny System Preferencji Celnych (GSP – General System of Preferences), który ma za zadanie ułatwić krajom rozwijającym się integrację ze światowym systemem handlu. Biorąc pod uwagę trudną sytuację gospodarczą krajów rozwijających się, a zwłaszcza tych najsłabiej rozwiniętych, oraz rolę, jaką odgrywa liberalizacja handlu dla ich rozwoju, uzasadnione wydaje się dokonanie oceny dotychczasowych działań, które mają zapewnić tym państwom większy dostęp do rynku międzynarodowego. Celem artykułu jest analiza systemu preferencji celnych, zwłaszcza tych przyznawanych przez Unię Europejską w ramach GSP. W artykule dokonano przeglądu zakresu oraz skuteczności tych preferencji. Realizacja założonych celów wymagała analizy literatury przedmiotu oraz danych statystycznych dotyczących GSP, w ramach którego Unia wspiera rozwój w krajach rozwijających się. Unia Europejska a kraje trzecie System regulujący warunki rozwoju handlu, jaki powstał w Unii Europejskiej, jest dość skomplikowany. Liberalizacja handlu odbywa się tutaj na dwóch płaszczyznach: w ramach Unii i w stosunkach z krajami trzecimi. Liberalizacja w obu przypadkach różni się intensywnością i zakresem. W stosunkach z krajami spoza ugrupowania integracyjnego czas likwidacji ceł trwa znacznie dłużej. H. Nakonieczna-Kisiel, Handel zagraniczny jako bariera wzrostu gospodarczego: geneza, konsekwencje, przezwyciężanie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1996, s. 42. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002, s. 483. Rola preferencji celnych Unii Europejskiej... 119 Tabela 1 Hierarchia stosunków handlowych Unii Europejskiej z wybranymi krajami Kraje EFTA Kraje Morza Śródziemnego ACP** Pozostałe kraje rozwijające się USA, Japonia i inne z OECD Europa Środkowa i Wschodnia Formy stosunków Warunki strefa wolnego handlu obejmuje handel artykułami przemysłowymi oraz wzajemne koncesje obejmuje handel artykułami rolnymi i przemysłowymi oraz wzajemne koncesje obejmuje handel artykułami rolnymi i przemysłowymi obejmuje handel artykułami przemysłowymi; import UE kontrolowany jest kwotami import UE kontrolowany jest kwotami mieszane* jednostronne specjalne preferencje*** GSP KNU (Klauzula Największego Uprzywilejowania) stowarzyszenie obejmuje handel artykułami przemysłowymi; import UE kontrolowany jest kwotami unie celne, strefy wolnego handlu, wzajemne i jednostronne preferencje celne kraje Afryki, Karaibów i Pacyfiku, sygnatariusze konwencji Lomé *** UE redukuje swe cła na import od partnera, ale nie otrzymuje koncesji na swój eksport * ** Źródło: Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 249. Zewnętrzne stosunki handlowe Unii Europejskiej są regulowane przez Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT – General Agreement on Tariffs and Trade), jednak w praktyce istnieje szereg klauzul, które umożliwiają zróżnicowane traktowanie partnerów handlowych. Przykładem jest tak zwana klauzula upoważniająca, dzięki której partnerzy handlowi Unii nie są traktowani na takich samych zasadach. Szczególne koncesje otrzymują tylko te państwa, z którymi Unia zamierza utrzymywać specjalne stosunki. Najbardziej różnorodne są formy preferencyjnych porozumień regulujących stosunki Unii z krajami rozwijającymi się (tabela 1). Preferencje handlowe, jakich udziela Unia Europejska, składają się z dwóch filarów. Pierwszy to GSP, za pośrednictwem którego Unia udziela jednostron P. Czubik, Wolny handel towarami: podstawy międzynarodowoprawne regionalizmu handlowego, Zakamycze, Kraków 2002, s. 167. A.B. Kisiel-Łowczyc, Konwencja Lomé po 25 latach: ewolucja nowej formy stosunków Unii Europejskiej z krajami rozwijającymi się AKP, w: Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 248. 120 Agnieszka Piekutowska nych preferencji na niektóre towary. Drugi filar to zawarte przez Unię umowy o partnerstwie gospodarczym w Afryce, na Karaibach i Pacyfiku (ACP). GSP składa się z rozwiązania ogólnego stosowanego wobec krajów rozwijających się, szczególnego rozwiązania motywacyjnego (zrównoważony rozwój i dobre rządy – GSP+) oraz liberalizacji przewidzianej dla krajów najsłabiej rozwiniętych (EBA – Everything But Arms). Ogólny System Preferencji Celnych (GSP) U podstaw preferencji udzielanych przez Unię znajduje się GSP, wprowadzony w 1971 roku, określający stopień preferencyjnego dostępu dla towarów pochodzących z krajów rozwijających się i wdrażany za pomocą kolejnych rozporządzeń Rady. GSP to system autonomicznych, niewzajemnych preferencji, które zostały przyznane przez państwa rozwinięte. Początkowo obowiązywał przez 10 lat, a głównym jego instrumentem były kontyngenty oraz obniżone stawki celne ustalane najczęściej na okres jednego roku. Po upływie tego czasu instrumenty te podlegały weryfikacji w zależności od wielkości wymiany. Od 1 stycznia 1995 roku Wspólnota przyjęła nowe zasady dotyczące GSP na lata 1995–2004. Zgodnie z przyjętymi założeniami system ten obowiązywał w okresach nie krótszych niż trzy lata. Preferencyjne kwoty importowe zastąpiono preferencyjnymi stawkami celnymi zarówno na produkty przemysłowe, jak i artykuły rolne. Zróżnicowano także preferencyjne stawki celne w zależności od stopnia wrażliwości produktów. Ponieważ nie wszystkie towary pochodzące z krajów rozwijających się mogły korzystać z GSP, dlatego dokonano ich podziału na niewrażliwe i wrażliwe. Pierwsze wprowadzano na rynek Unii Europejskiej na zasadzie bezcłowej, z wyjątkiem artykułów rolnych. Cła na towary wrażliwe obniżano o określony procent w stosunku do stawki celnej KNU ad valorem. Najbardziej wrażliwe wyłączono z GSP. E. Bierbrauer, Systemy handlowe mające zastosowanie do krajów rozwijających się, www. europarl.europa.eu (25.04.2014). Generalny system preferencji celnych, www.mg.gov.pl (25.04.2014). Unia Europejska, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, IKiCHZ, Warszawa 2004, s. 209. Report to the Committee on Finance of the USA Senate: User’s Guide to the European Union Scheme of Generalized Tariff Preferences, TC Publication, Washington D.C. 2002. Rola preferencji celnych Unii Europejskiej... 121 Kolejny GSP został wprowadzony 1 stycznia 2002 roku. Jego beneficjenci to 179 państw rozwijających się, a także dokonujących transformacji ekonomicznej pod warunkiem, że spełniają określone kryteria. Mimo pewnych ograniczeń system ten przewidywał również zwiększone preferencje na towary wrażliwe pochodzące z 49 krajów najsłabiej rozwiniętych (LDC – Least Developed Countries) w ramach specjalnych klauzul zachęcających te państwa do: a) respektowania praw pracowniczych zgodnie z konwencją Międzynarodowej Organizacji Pracy; b) przestrzegania międzynarodowych zasad prawidłowego zarządzania zasobami leśnymi, przede wszystkim standardów Konwencji o drewnie tropikalnym; c) walki z produkcją i handlem narkotykami. Porozumienie dotyczące praw pracowniczych odnosi się do towarów wrażliwych i przewiduje dla nich dodatkowe redukcje celne, natomiast w ostatnim przypadku krajom LDC zapewnia się bezcłowy dostęp do rynku wszystkich produktów przemysłowych, w tym także wrażliwych, oraz niektórych artykułów rolnych, również takich, które nie są objęte GSP10. Jednak największe przywileje miał zapewniać krajom LDC program EBA. Wspólnota w ramach tego programu zapewnia bezcłowy dostęp do rynku wszystkich produktów, a jest to prawie 8200 pozycji, oprócz broni. Wyjątek stanowią także towary uznane przez Wspólnotę za wrażliwe, takie jak: świeże banany, ryż i cukier. Specjalne preferencje w ramach EBA wprowadzane zostały na czas nieograniczony11. Kraje uznane za podatne na zagrożenia, czyli takie, które nie wykazują przyjętego na potrzeby GSP poziomu zróżnicowania eksportu, mają możliwość otrzymania preferencji w ramach GSP+. Są to państwa, w przypadku których wartość przywozu objętego systemem GSP na rynek Unii stanowi ponad 75% wartości całkowitego przywozu oraz których przywóz do Unii Europejskiej określonych produktów stanowi mniej niż 2% wartości całkowitego przywozu. Sta Council Regulation (EC) no. 2211/2003 of 15 December 2003 amending regulation (EC) no. 2501/2001 applying a scheme of generalized tariff preference for the period 1 January 2002 to December 2004 and extending it to 31 December 2005. 10 B. Buczkowski, Liberalizacja handlu w Unii Europejskiej, w: Handel międzynarodowy: stan i kierunki rozwoju, red. K. Budzowski, S. Wydymus, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002, s. 61–62. 11 Rozporządzenie Rady Europy: EBA Regulation, no. 416/2001. Agnieszka Piekutowska 122 tus takiego beneficjenta przyznawany jest na wniosek zainteresowanego kraju12. W 2011 roku na liście GSP+ znajdowało się 15 krajów (między innymi Armenia, Boliwia, Ekwador, Gruzja, Mongolia, Peru), które dzięki tym preferencjom wyeksportowały towary o wartości 4 mld euro13. W rezultacie udzielonych preferencji na ten sam produkt mogą obowiązywać różne stawki preferencyjne. Stawki te w ramach GSP obniżane są o określony procent w stosunku do stawki celnej KNU ad valorem. Jeżeli jest to cło kombinowane, redukcji podlega tylko cło ad valorem, przy czym minimalna obniżka cła nie może być mniejsza niż 3,5 punktu procentowego. Wyjątek stanowią cła preferencyjne na import towarów bardzo wrażliwych, jak tekstylia i odzież, które zostały obniżone o 20% w stosunku do stawek KNU. W przypadku pozostałych produktów wrażliwych, takich jak obuwie czy samochody, redukcja wynosi 30%, a na alkohol etylowy – 15%. Ponieważ wobec państw przestrzegających praw pracowniczych i chroniących środowisko zostały przewidziane specjalne rozwiązania, dlatego w ich przypadku cła ad valorem zostały obniżone o dodatkowe 5 punktów procentowych, a cła specyficzne oraz na odzież, tekstylia i alkohol etylowy – dodatkowo o tę samą wartość (tabela 2). Tabela 2 Ogólne i motywacyjne preferencje celne (w%) Wyszczególnienie Postanowienia ogólne Szczególne rozwiązania motywacyjne 3,5 pkt 30 20 15 8,5 pkt 60 40 30 Cła ad valorem Cła specyficzne Tekstylia i odzież Alkohol etylowy Źródło: Wymiana handlowa UE z wybranymi regionami świata, red. J. Rymarczyk, M. Wróblewski, Arboretum, Wrocław 2004, s. 34. Oprócz krajów najsłabiej rozwiniętych oraz tych, które zwalczają produkcję i handel narkotykami, bezcłowy dostęp do rynku Wspólnoty mają także te towary wrażliwe, w przypadku których stawka KNU jest niższa niż przysługująca redukcja. Wolny dostęp może wynikać również z przepisów o tak zwanych drobnych cłach. Cło uważane jest za drobne i podlega zniesieniu, jeżeli w wyniku obniżek 12 Generalny system preferencji... 13 E. Bierbrauer, Systemy handlowe... Rola preferencji celnych Unii Europejskiej... 123 taryfowych pozostałe cło ad valorem będzie poniżej 1% lub specyficzne poniżej 2 euro14. W wyniku przeprowadzonej w 2012 roku kolejnej reformy powszechnego systemu preferencji wymienione dotychczas instrumenty (GSP, GSP+, EBA na czas nieokreślony) zostaną utrzymane, a wprowadzone zmiany obowiązują od 1 stycznia 2014 roku i dotyczą między innymi15: a) zmniejszenia liczby krajów zakwalifikowanych do otrzymania preferencji – preferencyjne traktowanie nie dotyczy krajów, w przypadku których Bank Światowy uznał, że są to kraje o wysokich i średnich dochodach; w grupie 60 krajów wyłączonych z preferencyjnego16 traktowania znalazły się między innymi: Argentyna, Brazylia, Arabia Saudyjska; b) czasowego zawieszenia preferencji od 1 stycznia 2014 roku do 31 grudnia 2016 roku dla określonych produktów pochodzących z Chin, Kostaryki, Indii, Indonezji, Nigerii, Ukrainy i Tajlandii17; c) złagodzenia kryteriów, na podstawie których dany kraj zostaje zakwalifikowany do otrzymania preferencji – jego eksport powinien stanowić 2% (wcześniej mniej niż 1%) całkowitego importu Unii Europejskiej pochodzącego od wszystkich beneficjentów; d) sektory europejskiej gospodarki będą chronione, jeżeli przywóz towaru do Unii przekroczy 12,5% (wcześniej 15%) całego importu w ramach przyznanych preferencji; e) 49 najsłabiej rozwiniętych krajów nadal będzie zwolnionych z cła w ramach EBA. Preferencje przyznane beneficjentom w określonych warunkach mogą jednak zostać wycofane, na przykład gdy dany kraj osiągnie poziom rozwoju gospodarczego podważający zasadność udzielania jednostronnych preferencji18. Dzieje się tak, gdy przez trzy kolejne lata zostanie on zaklasyfikowany przez Bank Światowy do grupy państw o wysokim dochodzie i jego wskaźnik rozwoju będzie wyższy od 1. Wskaźnik ten obliczany jest jako stosunek dochodu per ca14 B. Buczkowski, Liberalizacja handlu..., s. 62–63. 15 E. Bierbrauer, Systemy handlowe... Nowe preferencje taryfowe w ramach systemu GSP – od 1 stycznia 2014, www.finanse. mf.gov.pl (25.04.2014). 16 17 Ibidem. S. Miklaszewski, Zagraniczna polityka handlowa Unii Europejskiej, Wydawnictwo Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Tarnów 2005, s. 137. 18 124 Agnieszka Piekutowska pita i wartości eksportu wyrobów przetworzonych danego kraju do tych wartości w Unii Europejskiej. Wykluczenie umożliwia także klauzula „lwiej części” lub mechanizmu gradacji. W tym przypadku beneficjent zostaje pozbawiony preferencji, jeżeli import produktów danego sektora do Unii z któregoś kraju przekracza 25% importu tych produktów z innych krajów beneficjentów19. Efekty przyznanych preferencji GSP miał ułatwić krajom rozwijającym się dostęp do rynku Unii Europejskiej, w praktyce okazało się jednak, że jest on zbyt skomplikowany i niewiele państw z niego skorzystało. Wiąże się on z licznymi ograniczeniami, szczególnie w odniesieniu do towarów wrażliwych. Poza tym preferencje w tym systemie nie obowiązują, jeżeli dany kraj ogranicza import WE, a preferencje w handlu towarami rolnymi przyznano tylko tym produktom, które nie były konkurencyjne wobec towarów Wspólnoty. Rozwinięte kraje udzielające GSP podejmują środki ochrony pozycji własnych przemysłów na rynkach narodowych w różnych formach, głównie kontroli ilościowej i regulowania konkurencyjnego importu. Wszystkie GSP-y zawierają klauzulę ucieczki: w sytuacjach dużych zakłóceń rynkowych można częściowo lub całkowicie cofnąć preferencje20. Wiele krajów najmniej rozwiniętych nie realizuje korzyści z preferencji również dlatego, że stopień korzystania ze schematów preferencyjnych przez kraje rozwinięte jest niski (tabela 3). Dane statystyczne potwierdzają, że znaczna część eksportu preferencyjnego nie jest dopuszczana do rynku kraju przyznającego takie preferencje (tabela 3). W przypadku Unii jest to ponad 50% takiego eksportu. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy są rygorystyczne reguły pochodzenia towarów oraz związane z tym trudności w uzyskaniu odpowiednich dokumentów. 19 B. Buczkowski, Liberalizacja handlu..., s. 63. A.B. Kisiel-Łowczyc, Szkice o współczesnej polityce handlowej krajów kapitalistycznych, PWN, Warszawa 1990, s. 92. 20 Rola preferencji celnych Unii Europejskiej... 125 Tabela 3 Wykorzystanie preferencji bez wzajemności przyznanych krajom najmniej rozwiniętym Kraj przyznający Kanada Import ogółem 243,2 Import podległy ocleniu 94,6 Import objęty GSP 11,4 Import zrealizowany 8,0 Wykorzystanie (%) 70,2 UE 4372,4 3958,1 3935,7 1847,4 46,9 Japonia 1001,3 398,1 278,3 228,4 82,1 USA 7221,3 6716,3 2960,1 2836,1 95,8 12 838,0 11 167,1 7185,5 4919,9 68,5 Ogółem Źródło: Main Recent Initiatives in Favour of Least Developed Countries in the Area of Preferential market Access: Preliminary Impact Assessment, w: J.E. Stiglitz, A. Charlton, Fair Trade. Szansa dla wszystkich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 172. Znaczenie preferencji celnych dla krajów rozwijających się zmniejszyło się już z zakończeniem negocjacji Rundy Urugwajskiej, która przewidywała kolejne redukcje ceł. Poza tym liberalizacja ceł spowodowała, że wzrosło znaczenie środków pozacelnych stosowanych wobec importu z krajów rozwijających się, takich jak kwoty, klauzule zabezpieczające, nadzór techniczny czy procedury antydumpingowe. Takie właśnie środki stosuje Unia wobec eksportu towarów wrażliwych, jak stal, telewizory, tekstylia i odzież21. Podsumowanie Nie ulega wątpliwości, że istotną rolę w promowaniu rozwoju w krajach rozwijających się odgrywają preferencje celne. U podstaw preferencji udzielanych przez Unię Europejską znajduje się wprowadzony w 1971 roku Ogólny System Preferencji Celnych (GSP), który przewiduje szereg udogodnień mających na celu zwiększenie udziału krajów rozwijających się w handlu międzynarodowym. Okazuje się jednak, że mimo iż z założenia powinien on pomagać w poprawie trudnej sytuacji gospodarczej w krajach rozwijających się, to w praktyce efekty te nie zawsze są możliwe do osiągnięcia. Wynika to z wielu przyczyn. Przede wszystkim praktyka dowodzi, że jest to system zbyt skomplikowany i niewiele państw z niego skorzystało. Poza tym, wiąże się on z licznymi ograniczeniami, szczególnie w odniesieniu do towarów wrażliwych. Realizację założonych celów utrudniają także reguły pochodzenia towarów. Nie oznacza to oczywiście, 21 A.B. Kisiel-Łowczyc, Konwencja Lomé..., s. 250. 126 Agnieszka Piekutowska że Unia powinna zaprzestać działań mających na celu zapewnienie większego dostępu do jej rynku dla krajów rozwijających się za pośrednictwem preferencji celnych. Wydaje się jednak, że zwiększenie efektywności prowadzonych w tym kierunku działań wymaga pewnych uregulowań w zakresie procedury przyznawania preferencji. Bibliografia Bierbrauer E., Systemy handlowe mające zastosowanie do krajów rozwijających się, www.europarl.europa.eu. Bożyk P., Misala J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002. Council Regulation (EC) no. 2211/2003 of 15 December 2003 amending regulation (EC) no. 2501/2001 applying a scheme of generalized tariff preference for the period 1 January 2002 to December 2004 and extending it to 31 December 2005. Czubik P., Wolny handel towarami: podstawy międzynarodowoprawne regionalizmu handlowego, Zakamycze, Kraków 2002. Generalny system preferencji celnych, www.mg.gov.pl. Handel międzynarodowy: stan i kierunki rozwoju, red. K. Budzowski, S. Wydymus, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002. Kisiel-Łowczyc A.B., Szkice o współczesnej polityce handlowej krajów kapitalistycznych, PWN, Warszawa 1990. Miklaszewski S., Zagraniczna polityka handlowa Unii Europejskiej, Wydawnictwo Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Tarnów 2005. Nakonieczna-Kisiel H., Handel zagraniczny jako bariera wzrostu gospodarczego: geneza, konsekwencje, przezwyciężanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1996. Nowe preferencje taryfowe w ramach systemu GSP – od 1 stycznia 2014, www.finanse. mf.gov.pl. Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Report to the Committee on Finance of the USA Senate: User’s Guide to the European Union Scheme of Generalized Tariff Preferences, TC Publication, Washington D.C. 2002. Rozporządzenie Rady Europy: EBA Regulation, no. 416/2001. Stiglitz J.E, Charlton A., Fair Trade. Szansa dla wszystkich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Rola preferencji celnych Unii Europejskiej... 127 Unia Europejska, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, IKiCHZ, Warszawa 2004. Wymiana handlowa UE z wybranymi regionami świata, red. J. Rymarczyk, M. Wróblewski, Arboretum, Wrocław 2004. The Role Tariff Preferences of the European Union in Promoting Development of Developing Countries of the Keywords: developing countries, tariff preferences, international trade Summary Important role in promoting development in developing countries, developed countries play. By abolishing trade barriers against imports from these countries to enable them to greater participation in international trade and the associated greater benefits. The EU has long been taking action to ensure developing countries greater access to its market. For this purpose, the General System of Preferences – GSP, which provides a number of facilities in this area. Although in principle it should help to improve the difficult economic situation in developing countries, in practice, these effects are not always possible to achieve. This is due to several reasons, among others, the problem lies in the fact that it is a system too complicated, and few countries have benefited from it. This does not mean that the EU should stop activities aimed at providing greater access to its market for developing countries. It seems, however, that certain regulations requires the procedure for granting preferences. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Renata Pęciak* Katowice Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje w interpretacji francuskiej szkoły regulacyjnej Słowa kluczowe: teoria regulacji, instytucje, finansyzacja, globalizacja Streszczenie Na gruncie współczesnej francuskiej ekonomii heterodoksyjnej szkoła regulacji wyjaśnia zjawiska społeczno-gospodarcze, a także problemy kapitalizmu, odwołując się do koncepcji form instytucjonalnych i reżimu akumulacji. Celem artykułu jest syntetyczna interpretacja podstawowych form instytucjonalnych, które zdaniem przedstawicieli teorii regulacji warunkują dostosowania ekonomiczne, a konfiguracja i hierarchia tych form określa specyfikę reżimu wzrostu. W pierwszej części artykułu omówiono hierarchię form instytucjonalnych charakterystyczną dla powojennego wzrostu gospodarczego. W drugiej przedstawiono kwestie odnoszące się do obecnej struktury form instytucjonalnych i dylematów związanych z identyfikacją współczesnego reżimu wzrostu. Wprowadzenie We francuskiej ekonomii heterodoksyjnej od kilku dekad rozwija się teoria regulacji. Geneza szkoły oraz program badawczy regulacjonistów są związane ze specyficzną koniunkturą lat 70. XX wieku, będącą konsekwencją kryzysów, które wstrząsały gospodarkami wysoko rozwiniętymi. Podejście regulacyjne kształtowało się w odpowiedzi na wyzwanie na gruncie teorii i praktyki ekonomicznej, którym było poszukiwanie wyjaśnienia przyczyn przejścia z dynamicznego po- * Renata Pęciak, dr, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: renata.peciak@ ue.katowice.pl. 130 Renata Pęciak wojennego wzrostu gospodarczego do głębokiego kryzysu. Regulacjoniści podjęli próbę wyjaśnienia kryzysu bez odwoływania się do szoków zewnętrznych, jakimi były szoki energetyczne. Ekonomia ortodoksyjna główną przyczynę dekoniunktury lat 70. XX wieku wiąże z szokami podażowymi wynikającymi z kryzysów paliwowych. Zdaniem regulacjonistów pierwsze symptomy spowolnienia zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w innych krajach wysoko rozwiniętych pojawiły się na przełomie lat 1967–1968 wraz ze spadkiem stóp zwrotu, pierwszymi przejawami niestabilności w obszarze wzrostu gospodarczego, a także powolnym wzrostem bezrobocia. Tendencje te nasiliły się na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. Robert Boyer, czołowy przedstawiciel szkoły regulacji, pisał, że czas kryzysu to czas heterodoksji bądź też syntezy ortodoksji, będącej odpowiedzią na nowe pojawiające się problemy. Podejście regulacyjne stanowiło taką heterodoksję. W centrum zainteresowania regulacjonistów znalazła się analiza systemu kapitalistycznego, w ramach którego endogeniczne słabości prowadzą do kryzysów, a w konsekwencji do pojawienia się procesów adaptacyjnych i ewolucji systemu. Regulacjoniści szczególne znaczenie dla dynamiki procesów gospodarczych przypisują instytucjom rozumianym jako kodyfikacja jednego bądź wielu podstawowych stosunków społecznych, które wynikają z dominującego sposobu produkcji. Podstawowe formy instytucjonalne obejmują obszary związane z systemem monetarnym i finansowym, stosunkami płacowymi, formą konkurencji, systemem międzynarodowym oraz relacjami państwo–gospodarka. Obowiązująca w danym czasie konfiguracja i hierarchia tych pięciu form instytucjonalnych pozwala regulować funkcjonowanie kapitalizmu w danym czasie i przestrzeni. Hierarchia jest rozumiana jako ustalony porządek czy układ form instytucjonalnych, uporządkowany od najbardziej znaczących w danym okresie do form mających najmniejsze znaczenie. Formy instytucjonalne w krótkim okresie deter- B. Coriat, La théorie de la régulation. Origines, spécificités et perspectives, „Multitudes. École de la régulation et critique de la raison économique” 1994, http://multitudes.samizdat.net/Latheorie-de-la-regulation.html (2.02.2014). R. Boyer, The Regulation School. A Critical Introduction, Columbia University Press, New York 1990, s. XXV. R. Boyer, Les institutions dans la théorie de la régulation, CEPREMAP, Paris 2003, s. 1. R. Boyer, The Regulation School..., s. 37. R. Boyer, Une théorie du capitalisme est-elle possible?, Odile Jacob, Paris 2004, s. 10. Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje... 131 minują dostosowania ekonomiczne, jak i sam reżim akumulacji. W zależności od kształtowania się form instytucjonalnych i ich hierarchii mogą istnieć różne reżimy akumulacji i sposoby regulacji. W danym reżimie akumulacji hierarchia instytucjonalna jest względnie stabilna. Celem artykułu jest syntetyczna identyfikacja z punktu widzenia teorii regulacji specyficznej hierarchii form instytucjonalnych od okresu les Trente Glorieuses do obecnego systemu. Analiza ex ante form instytucjonalnych charakterystycznych dla dynamicznego powojennego wzrostu pozwala dość precyzyjnie określić strukturę instytucjonalną. Tymczasem analiza współczesnych form w kontekście dynamicznych zmian i procesów społeczno-gospodarczych stanowi duże wyzwanie dla regulacjonistów. Specyfika powojennej hierarchii instytucjonalnej Zdaniem regulacjonistów w gospodarkach wysoko rozwiniętych w okresie trzech powojennych dekad specyficzna konfiguracja instytucjonalna sprzyjała dynamicznemu wzrostowi gospodarczemu, tak zwanym Trente Glorieuses. Przyjęto, że system fordowski, typowy dla wysoko rozwiniętych gospodarek, stał się jednym z czynników determinujących ten wzrost. Hipoteza dotycząca fordyzmu stała się podstawą metodologiczną i kluczową koncepcją podejścia regulacyjnego, choć pojawiło się wiele rozbieżności w interpretacji warunków fordyzmu10. Fordowski system produkcji, oparty na wykorzystaniu taśmy produkcyjnej, generował wysoką produktywność. Systemowi temu towarzyszył rozwój i modernizacja sektorów związanych przede wszystkim z dobrami konsumpcyjnymi. Determinujące znaczenie miały zyski produkcyjne będące efektem rozpowszechniania się nowych, efektywnych metod produkcji. Związki zawodowe, które utorowały drogę negocjacjom zbiorowym, gwarantowały rozszerzenie grupy pracowników najemnych, wzrost zatrudnienia, a także wzrost płac. Rozwiązania zaproponowane w ramach polityki keynesowskiej w obszarze polityki fiskalnej, Reżim akumulacji, czyli zespół prawidłowości, który zapewnia ogólną i relatywnie spójną progresję akumulacji kapitału i który pozwala absorbować bądź też rozłożyć w czasie nierównowagi i dysproporcje. Zob. R. Boyer, Les institutions..., s. 2. Ibidem, s. III. Les Trente Glorieuses – wyrażenie, którego autorem jest J. Fourastié, oznacza okres silnego wzrostu gospodarczego w latach 1945–1973 w państwach wysoko rozwiniętych. R. Boyer, Une théorie..., s. 47 i n. B. Jessop, N.-L. Sum, Beyond the Regulation Approach. Putting Capitalist Economics in their Place, Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham 2006, s. 13. 10 Renata Pęciak 132 polityki dochodowej, zabezpieczeń społecznych, edukacji czy polityki monetarnej utrwalały wysoką konsumpcję społeczną. Podstawę fordowskiego sposobu akumulacji stanowił kompromis praca–kapitał, w ramach którego pracownicy partycypowali w podziale zysków produkcyjnych11. Stabilność kompromisu płacowego pozwalała na to, by rosnący popyt konsumpcyjny absorbował rosnącą dzięki rozszerzaniu możliwości produkcyjnych produkcję12. Wzrost miał intensywny charakter generowany przez masową konsumpcję. Spośród pięciu podstawowych form instytucjonalnych stosunki płacowe oparte na fordowskim kompromisie płacowym determinowały pozostałe formy, w tym konkurencję oligopolistyczną i reżim monetarny oparty na pieniądzu kredytowym. Stabilność formy instytucjonalnej, jaką był pieniądz, była gwarantowana między innymi przez stabilny system międzynarodowy. Proces dostosowywania produkcji i konsumpcji realizowany był w przestrzeni krajowej. Akumulacja opierała się więc przede wszystkim na konsumpcji wewnętrznej, co sprzężone było z brakiem form związanych z konkurencją oraz małym otwarciem na system międzynarodowy13. Forma państwa, która odnosi się przede wszystkim do pewnych zasad i prawidłowości w obszarze wydatków i dochodów publicznych, uzupełniała kompromis płacowy. Od kryzysu lat 30. XX wieku, ale szczególnie w okresie powojennym, państwo stopniowo zwiększało obszar swych interwencji. Ukierunkowanie wydatków publicznych, rozszerzenie sfery zabezpieczeń społecznych, oddziaływanie w zakresie redystrybucji bogactwa, a także działania w obszarze polityki stabilizacyjnej sprzyjały szybkiemu wzrostowi gospodarczemu. Państwo silnie interwencyjne służyło utrwalaniu obowiązującej hierarchii form instytucjonalnych, która generowała szybki i trwały wzrost. Kompromis polityczny miał decydujący wpływ na dynamikę akumulacji i stanowił przykład silnej zależności między polityką i ekonomią14, a jednocześnie dowód na skuteczność interwencji państwa. Pomimo że synergia istniejąca między formami instytucjonalnymi gwarantowała stabilny i trwały wzrost, pod wpływem modyfikacji krajowej i między11 R. Pęciak, Regulacje i kryzysy w świetle francuskiej szkoły regulacji, w: Ekonomia. Teoria, historia, praktyka, red. I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013, s. 20–35. 12 R. Boyer, Une théorie..., s. 48 i n. R. Boyer, Du fordisme canonique ŕ une variété de modes de développement, w: R. Boyer, Y. Saillard, Théorie de la régulation. L’état des savoirs, La Découverte, Paris 1995, s. 371. 13 14 R. Boyer, L’čre de la mondialisation et da la finance: le point sur quelques recherches régulationnistes, „L’Année de la Régulation” 1999, vol. 3, s. 22. Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje... 133 narodowej przestrzeni gospodarczej, a także zmian w sferze politycznej, system gospodarki kapitalistycznej oparty na tym modelu stopniowo uległ załamaniu. Nowy reżim wzrostu oparty na finansyzacji W latach 70. XX wieku konfiguracja instytucjonalna, a wraz z nią reżim akumulacji, uległy stopniowej destabilizacji związanej z pojawianiem się nowych zjawisk. Pogłębiający się proces umiędzynarodowienia, liberalizacja wymiany handlowej, a wraz z nią ekspansja handlu międzynarodowego i światowego, rosnąca konkurencja zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym, wahania kursów walutowych będące konsekwencją rozpadu systemu Bretton Woods, liberalizacja i deterytorializacja finansów czy innowacje inżynierii finansowej towarzyszyły powstawaniu rynku globalnego, destabilizując wcześniejszą hierarchię form instytucjonalnych. Nadrzędna przez kilka dekad forma stosunków płacowych zeszła na plan dalszy. Modyfikację w zakresie nowego reżimu wzrostu regulacjoniści wyjaśniają przede wszystkim zmianami związanymi z formą państwa i prowadzoną przez nie polityką, modyfikacją paradygmatu produkcyjnego oraz procesem umiędzynarodowienia i finansyzacją. Od lat 30. XX wieku za sprawą wdrażania polityki New Deal Franklina Delano Roosvelta, szczególnie zaś w okresie powojennym z szeroko stosowanymi keynesowskimi rozwiązaniami interwencyjnymi, polityka państwa wspierała kompromis płacowy, sprzyjając pracownikom. Od lat 70. XX wieku polityka ta służyła raczej otoczeniu firm i ich kondycji. Zmianę paradygmatu produkcyjnego regulacjoniści wiążą z wyczerpaniem potencjału systemu fordowskiego. Masowa produkcja standardowych produktów sprzyjała homogeniczności stosunków płacowych, a w konsekwencji wyrównaniu dochodów. Instytucjonalnie uwarunkowany system zabezpieczeń socjalnych gwarantował redystrybucję bogactwa. Od lat 80. XX wieku wzrost konkurencji jakościowej i innowacyjnej wpłynął na zróżnicowanie dochodów, ale również na pojawienie się elastycznych form zatrudnienia. Wzrost nie ma już charakteru intensywnego, związanego z konsumpcją masową, lecz ekstensywny, który spoczywa na zróżnicowaniu sposobów życia, dysproporcjach dochodowych i nierównościach społecznych15. Trzeci czynnik, który diametralnie zmienił przestrzeń instytucjonalną i wcześniejszy model wzrostu, odnosi się do procesu umiędzy15 Ibidem, s. 32. 134 Renata Pęciak narodowienia. Dynamiczny wzrost wymiany międzynarodowej i towarzyszący mu proces liberalizacji przepływów kapitałowych wpłynęły na wzrost inwestycji bezpośrednich, a następnie kapitału krótkoterminowego. Globalizacja i finansjeryzacja stały się determinującymi elementami hierarchii form instytucjonalnych. Zdaniem niektórych regulacjonistów, forma związana z konkurencją stała się nadrzędna16. Jednak większość z nich przyjęła, że forma związana z reżimem międzynarodowym zdeterminowała kształtowanie się stosunków płacowych i pozostałych instytucji. W związku z otwieraniem się gospodarek narodowych na wymianę międzynarodową, ale w największym stopniu na skutek kształtowania się globalnej architektury finansowej, forma reżimu międzynarodowego związana z przystąpieniem do tego systemu i relacjami między państwem a innymi gospodarkami w zasadniczy sposób oddziałuje na kształtowanie się pozostałych instytucji. Do lat 70. XX wieku formę związaną z system pieniężnym i finansowym z powodu niskiej mobilności kapitału charakteryzowała duża autonomia na poziomie narodowym. W warunkach globalizacji, pod wpływem systemu międzynarodowego, forma ta uległa silnej modyfikacji. Symptomatyczne stały się zmiany w obszarze polityki monetarnej banku centralnego. Wcześniejsza polityka tej instytucji wspierała wzrost gospodarczy i stabilność kompromisu płacowego. Nadanie jej statusu niezależności zasadniczo ograniczyło działania do stabilizacji poziomu inflacji. System międzynarodowy oddziałuje również na formę państwa i relacje państwo–gospodarka. Deficyt publiczny jest interpretowany jako pogorszenie się kondycji państwa i złe zarządzania budżetem. Wysoki dług publiczny sprawia, że w strukturze wydatków budżetowych rośnie udział wydatków ponoszonych w związku ze spłatą odsetek. W ten sposób międzynarodowy system finansowy oddziałuje na decyzje budżetowe gospodarek. Forma państwa ulega transformacji z państwa interwencyjnego na rzecz państwa ograniczającego wydatki, zwłaszcza w obszarze zabezpieczeń społecznych, z mniejszym deficytem, ale też z niższymi kontrybucjami. Forma konkurencji również ulega zmianie. Produkcja realizowana dotąd na bazie wykorzystania czynników krajowych w warunkach małego otwarcia na rynki zagraniczne pod wpływem procesu umiędzynarodowienia otwiera się na konkurencję i system międzynarodowy. Rosnące znaczenie systemu międzynaroZob. P. Petit, Formes structurelles et régimes de croissance de l’après-fordism, „L’Année de la Régulation” 1998, vol. 2; idem, Institutions, activités et territoires dans une approche régulationniste de l’après-fordism, „Géographie, Economie et Société” 2000, vol. 4. 16 Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje... 135 dowego, w tym globalnych rynków finansowych, wpływa na sposób zarządzania firmami i bezpośrednio oddziałuje na podział dochodów, zarządzanie produkcją oraz stosunki płacowe. Forma związana ze stosunkami płacowymi także znalazła się pod silną presją systemu międzynarodowego i zmian kanalizowanych przez pozostałe instytucje. Rozszerzanie i pogłębianie się konkurencji wykraczającej poza ramy narodowe wprowadza modyfikacje na poziomie mikro-, mezo- i makroekonomicznym. Funkcjonowanie globalnych rynków finansowych wpływa na decyzje inwestycyjne i produkcyjne firm, w tym na wdrażanie elastycznych form zatrudnienia. Nierównowaga i niestabilność finansów publicznych związane z realizowaniem wydatków socjalnych wymuszają implementację reform w zakresie systemów zabezpieczeń społecznych, czasami odwołując się do prywatyzacji sektora, która otwiera drogę dla rynków finansowych17. Szczególne znaczenie globalnego systemu finansowego dla kształtowania hierarchii instytucjonalnej pozwoliło regulacjonistom sformułować tezę, według której kapitalizm oparty na finansach zastąpił fordowski reżim akumulacji. Wcześniejszy system gwarantował wzrost produktywności, a wraz z nią wzrost płac realnych, które generowały masową produkcję i konsumpcję. Nowy reżim finansowy spoczywa na zyskach giełdowych i stopach zwrotu określonych przez rynek finansowy, a zmniejszenie znaczenia stosunków społecznych wynika z określenia nowych priorytetów. Regulacjoniści podkreślają, że nie ma jednego reżimu akumulacji finansowej typowego dla wszystkich gospodarek. Przyznając, że nowy reżim rozwinął się w pełni jedynie w Stanach Zjednoczonych i w znacznej mierze w Wielkiej Brytanii18, zastanawiają się, czy reżim akumulacji finansowej może mieć trwały i stabilny charakter oraz czy może zaistnieć w innych krajach. Trwałość reżimu instytucjonalnego opartego na finansyzacji jest problematyczna – zarówno z punktu widzenia teoretycznego, jak i aplikacyjnego19. Liczne kryzysy związane z systemem finansowym, od kryzysu azjatyckiego z 1997 roku, bańki internetowej (dot-com buble) z 2001 roku aż do kryzysu subprime z 2007 roku, wstrząsały systemem finansowym. Profetyczne wydają się wątpliwości regulacjonistów 17 R. Boyer, L’ère..., s. 35–38. F. Chesnais, La théorie du régime d’accumulation financiarisé: contenu, portée et interrogations, Forum de la Régulation, Paris 2001, s. 29, http://pendientedemigracion.ucm.es/info/ec/jec8/ Datos/documentos/ponencias/Chenais%20F%20plenario.PDF (2.04.2014). 18 19 R. Boyer, L’ère..., s. 13. Renata Pęciak 136 wobec trwałości reżimu opartego na akumulacji finansowej, kiedy zauważali na kilka lat przed kryzysem na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych, że system ten może przynieść „kryzys, którego epicentrum znajdzie się w Stanach Zjednoczonych”20. Podsumowanie Reżim instytucjonalny, w którym stosunki płacowe stanowiły nadrzędną formę instytucjonalną, uległ destabilizacji w latach 70. XX wieku. Proces globalizacji, a zwłaszcza rozwój globalnych rynków finansowych, wpłynął na zmianę hierarchii form instytucjonalnych. W okresie powojennym państwo miało znaczący wpływ na kształtowanie form instytucjonalnych, które sprzyjały stabilizacji. Nowe uwarunkowania zmieniają strukturę współczesnego systemu kapitalistycznego. Państwa narodowe mają coraz mniejszy wpływ na kształtowanie się instytucji. Liberalizacja finansowa nie zapewnia równowagi globalnej, a działania spekulacyjne na rynkach finansowych wpływają destabilizująco. Zmiana architektury instytucjonalnej skutkuje pauperyzacją społeczeństwa i powiększaniem dysproporcji dochodowych. Współczesny system z dużą dozą liberalizacji i małym państwem prowadzi do nierównowagi i dysproporcji, dowodząc tym samym, zdaniem regulacjonistów, konieczności interwencji państwa. Analiza hierarchii instytucjonalnej, gwarantującej trwałość reżimu akumulacji w długim okresie, prowadzi regulacjonistów do postawienia hipotezy, że architektura instytucjonalna związana z globalizacją finansową na skutek wstrząsów zostanie zrekonstruowana i pojawi się nowy reżim społecznie sterowany, odmienny od reżimu opartego na finansjeryzacji. Bibliografia Ekonomia. Teoria, historia, praktyka, red. I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013. Boyer R., L’ère de la mondialisation et da la finance: le point sur quelques recherches régulationnistes, „L’Année de la Régulation” 1999, vol. 3. Boyer R., Les institutions dans la théorie de la régulation, CEPREMAP, Paris 2003. Boyer R., Saillard Y., Théorie de la régulation. L’état des savoirs, La Découverte, Paris 1995. 20 F. Chesnais, La théorie..., s. 29. Hierarchia form instytucjonalnych i jej implikacje... 137 Boyer R., The Regulation School. A Critical Introduction, Columbia University Press, New York 1990. Chesnais F., La théorie du régime d’accumulation financiarisé: contenu, portée et interrogations, Forum de la Regulation, Paris 2001, http://pendientedemigracion.ucm. es/info/ec/jec8/Datos/documentos/ponencias/Chenais%20F%20plenario.PDF. Coriat, B. La théorie de la régulation. Origines, spécificités et perspectives, „Multitudes. École de la régulation et critique de la raison économique” 1994, http://multitudes. samizdat.net/La-theorie-de-la-regulation.html. Jessop B., Sum N.-L., Beyond the Regulation Approach. Putting Capitalist Economics in their Place, Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham 2006. Petit P., Formes structurelles et régimes de croissance de l’après-fordism, „L’Année de la Régulation” 1998, vol. 2. Petit P., Institutions, activités et territoires dans une approche régulationniste de l’aprèsfordism, „Géographie, Economie et Société” 2000, vol. 4. The Hierarchy of Institutional Forms and its Implications in the Interpretation of French School of Regulation Keywords: regulation theory, institutions, financialization, globalization Summary On the basis of contemporary French heterodox economics, the school of regulation explains the socio-economic phenomenon and also the problems of capitalism referring to the concept of institutional forms and the accumulation regime. The goal of this article is the synthetic interpretation of basic institutional forms, which according to the representatives of Regulation Theory determine the economic adjustments. The configuration and hierarchy of these forms define the peculiarity of growth regime. In the first part of the article the hierarchy of forms peculiar to the postwar economic growth was described. In the second part the issues referring to present structure of institutional forms and dilemma connected with contemporary growth regime are presented. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Stanisław Swadźba*, Urszula Zagóra-Jonszta** Katowice Problem niepełnego zatrudnienia w ujęciu Schumpetera i Galbraitha Keynesa, Słowa kluczowe: niepełne zatrudnienie, rynek pracy, współczesna ekonomia Streszczenie Zagadnienie niepełnego zatrudnienia stanowi do dziś istotny problem gospodarki kapitalistycznej nierozwiązany zarówno w teorii ekonomii, jak i w praktyce. Artykuł ma na celu porównanie stanowiska trzech wielkich ekonomistów: Josepha Aloisa Schumpetera, Johna Maynarda Keynesa i Johna Kennetha Galbraitha w tej kwestii. O ile dwaj pierwsi znacząco się różnili w poglądach, o tyle stanowisko Galbraitha było mocno zbliżone do Keynesowskiego. Wprowadzenie Problem z zagwarantowaniem pełnego zatrudnienia w gospodarce kapitalistycznej pojawił się wraz z powstaniem systemu fabrycznego. Anglia jako najbardziej gospodarczo rozwinięte państwo świata odczuła jego skutki najszybciej, bo już na początku XIX wieku. W ślad za nią podążały kolejne kraje. Dziś przyjmuje się, że nadwyżka podaży pracy nad popytem na nią stanowi nieodłączną cechę gospodarki rynkowej. Wielu ekonomistów oraz polityków gospodarczych, jak dotąd bezskutecznie, podejmuje próby znacznego ograniczenia bezrobocia. Problem tkwi jednak nie tyle w jego istocie, ile w jego rozmiarach. Stanisław Swadźba, prof. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: stanisław. [email protected]. ** Urszula Zagóra-Jonszta, prof. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: [email protected]. * 140 Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta Celem artykułu jest porównanie stanowiska trzech wielkich ekonomistów: Josepha Aloisa Schumpetera, Johna Maynarda Keynesa i Johna Kennetha Galbraitha w kwestii zatrudnienia. W swoich poglądach ekonomicznych dwaj pierwsi znacząco się różnili. Ponadto, o ile Schumpeter i Keynes byli równolatkami (urodzili się w 1883 roku), co pozwoliło im w tym samym czasie śledzić zmiany zachodzące w gospodarce kapitalistycznej, o tyle Galbraith urodził się później i żył znacznie dłużej od nich (1908–2012), co nie pozostało bez wpływu na jego poglądy. Keynes umarł w wieku 63 lat, a Schumpeter przeżył go zaledwie o cztery lata. W artykule podjęto próbę udowodnienia tezy, że o ile Keynes i Galbraith problem zatrudnienia uważali za jeden z najważniejszych do rozwiązania, o tyle Schumpeter nie przywiązywał do niego zbyt wielkiej wagi. Analizę podjętego tematu oparto na lekturze trzech prac: Kapitalizmie, socjalizmie, demokracji Schumpetera, Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza Keynesa oraz Godnym społeczeństwie Galbraitha. Wydaje się, że w nich właśnie zagadnienie stanowiące temat artykułu zostało omówione najlepiej. Wszystkie one stanowią w pewnym sensie zwieńczenie dorobku, ponieważ powstały w dojrzałym okresie życia autorów. Stosunek Schumpetera do kwestii zatrudnienia w gospodarce kapitalistycznej Zagadnieniu temu poświęcił w porównaniu z dwoma pozostałymi ekonomistami najmniej miejsca. Problemy związane z bezrobociem, wynikające z niemożności zagwarantowania wszystkim poszukującym miejsc pracy, nie były dla niego przedmiotem troski. Jako zdeklarowany entuzjasta rozwoju gospodarki kapitalistycznej stworzył teorię, która zakładała konieczność cyklicznych wahań koniunktury będących warunkiem przechodzenia gospodarki na wyższy poziom rozwoju, z czym wiązała się fluktuacja zatrudnienia. Walrasowski ruch okrężny, od którego Schumpeter rozpoczyna swoją analizę, nie gwarantował możliwości rozwoju gospodarki. Przedstawiał obraz odtwarzania się procesu gospodarczego ciągle w tych samych rozmiarach. Taka gospodarka w opinii Shumpetera nie przynosiła zysku, ponieważ nie wynikał on ani z wyzysku robotnika, ani z zarobków kapitału, ale z zastosowania innowacji. To dzięki innowacjom powstawały dochody, których nie można było przypisać ani robotnikom, ani właścicielom J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 46 i n. Problem niepełnego zatrudnienia... 141 zasobów naturalnych, lecz obniżce kosztów. Ta zaś była następstwem kreatywnej działalności przedsiębiorców, którzy nie bali się wprowadzać nowe rozwiązania techniczne. Innowacje wywoływały wahania i wytrącały gospodarkę z „błędnego koła”, w którym obracała się, powtarzając te same czynności i popadając w rutynę. Traktując cykliczne wahania gospodarki jako warunek jej rozwoju, Schumpeter pisał: „mamy do czynienia z dłuższymi okresami wzrostu i spadku cen, stóp procentowych, zatrudnienia itd.: zjawiska te stanowią część mechanizmu procesu, który polega na powtarzającym się odmładzaniu aparatu wytwórczego”. Jednak w wyniku cyklicznych zaburzeń pojawiało się wiele nowych dóbr konsumpcyjnych, które podnosiły strumień realnego dochodu, chociaż początkowo występowały zakłócenia, straty i bezrobocie. Proces kapitalistyczny mocą wewnętrznego mechanizmu stale podnosił poziom życia mas. „Dokonuje się to przez wzloty i upadki, których dotkliwość jest proporcjonalna do szybkości postępu” – zauważał Schumpeter. Pewne lekceważenie kwestii niepełnego zatrudnienia wynikało z przekonań Schumpetera o tym, że kapitalizm stworzył warunki umożliwiające realizację ustawodawstwa socjalnego. Musiało najpierw powstać bogactwo, które stworzyła kapitalistyczna przedsiębiorczość, aby potem można było się nim dzielić. Uważał ponadto, że gdyby kapitalizm miał przed sobą taki długi okres rozwoju, jaki miał przed 1928 rokiem (60 lat), i gdyby osiągnął dzięki temu w USA dochód 1300 dolarów na osobę, to wszystkie wysuwane postulaty mogłyby zostać spełnione bez większej ingerencji w proces kapitalistycznej gospodarki. „Sowite zaopatrzenie bezrobotnych byłoby nie tylko znośnym, lecz wręcz nieznacznym ciężarem. Nieodpowiedzialność w tworzeniu bezrobocia i w finansowaniu zasiłków dla bezrobotnych mogłaby oczywiście zawsze stwarzać problemy, których nie dałoby się rozwiązać”. Uważał wszakże, iż rozsądne gospodarowanie przy dochodzie narodowym sięgającym 200 mld dolarów pozwoliłoby utrzymać 16-milionową rzeszę osób potrzebujących wsparcia (czyli bezrobotnych wraz z rodzinami), którzy stanowili 10% populacji, przeznaczając na ten cel 16 mld dolarów. Wyraźnie podkreślał, że w przeciwieństwie do innych bezrobocie nie odgrywa w jego poglądach na kapitalizm znaczącej roli. „Nie sądzę (…), by bezroboJ.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 83. Ibidem. Ibidem, s. 84. Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta 142 cie należało do tych nieszczęść, które – jak ubóstwo – sam rozwój kapitalizmu może kiedykolwiek wyeliminować. Nie sądzę również, by istniała tendencja do długookresowego wzrostu stopy bezrobocia”. Wniosek taki wysnuł w oparciu o dane z okresu 60 lat przed I wojną z Anglii, gdzie stopa bezrobocia układała się według typowo cyklicznego wzorca, nie wykazując żadnego trendu. Przyznał wprawdzie, że od zakończenia I wojny światowej bezrobocie czasem wykazuje duży wzrost, ale tłumaczył to przyczynami, „które nie mają nic wspólnego z długofalową tendencją do wzrostu bezrobocia – przyczynami tkwiącymi w samym mechanizmie kapitalistycznym”. Miał na myśli rewolucje przemysłowe. Nienormalnie wysokie bezrobocie uważał za jedną z cech charakteryzujących okres adaptacji po fazie prosperity. Zintensyfikowało się między innymi na skutek wojny, przemieszczenia w handlu zagranicznym, polityki płac, zmian instytucjonalnych, polityki fiskalnej. Zauważał, iż „bezrobocie – obojętne, czy trwałe, czy też przejściowe, pogłębiające się czy nie – niewątpliwie jest i zawsze było klęską, jednak (…) prawdziwą tragedią nie jest bezrobocie jako takie, ale bezrobocie w połączeniu z niemożnością odpowiedniego wsparcia bezrobotnego bez podważania warunków dla przyszłego rozwoju gospodarczego”. Uważał, że problemem nie jest brak odpowiedniej nadwyżki, która umożliwiłaby pomoc bezrobotnym, ale wzrost bezrobocia w latach 30. XX wieku na skutek antykapitalistycznej polityki oraz naciski opinii publicznej wymuszającej nieracjonalne ekonomicznie metody finansowania tej pomocy i marnotrawne metody administrowania nią. Odnosił się krytycznie do twierdzenia Keynesa, że sztywność cen wpływa na wzrost bezrobocia. Argumentował, że założenie, iż bardziej elastyczne ceny pozwolą sprzedać większą ilość towarów (przy założeniu ceteris paribus), nie gwarantuje wzrostu produkcji i zatrudnienia. Stwierdzał, że „łączna produkcja i zatrudnienie mogą się przy restrykcjach związanych z tą polityką [sztywności cen – przyp. S.S. i U.Z.-J.] utrzymywać na poziomie wyższym niż w sytuacji, gdyby w pełni dopuścić niszczące działanie depresji na strukturę cen. Innymi słowy, w warunkach stworzonych przez rozwój kapitalizmu doskonała i powszechna elastyczność cen mogłaby w fazie depresji prowadzić do dalszej destabilizacji systemu, zamiast go stabilizować, tak jakby to bez wątpienia czyniła w warun Ibidem, s. 85. Ibidem. Ibidem, s. 86. Problem niepełnego zatrudnienia... 143 kach przewidywanych przez ogólną teorię”. Na koniec złośliwie konkludował, że tak niewiele zostało z doktryny, która w ostatnich latach robiła furorę. Miał oczywiście na myśli teorię Keynesa. Zatrudnienie w doktrynie Keynesowskiej W przeciwieństwie do Schumpetera Keynes uznał niepełne zatrudnienie za największą bolączkę, skądinąd najlepszego z możliwych, ustroju. Dochód i zatrudnienie umieścił w centrum swojej analizy makroekonomicznej. Swoiste „wyznanie wiary” zawarł w artykule z 1926 r. Koniec leseferyzmu, w którym napisał, że mądrze kierowany kapitalizm jest lepszy niż jakikolwiek inny system alternatywny. Jedno z nowatorskich założeń jego teorii polegało na wykazaniu, że równowaga ogólna może się ustalić również w warunkach niskiego wykorzystania czynników produkcji, a więc przy wysokim bezrobociu (faza depresji). Winę za taki stan rzeczy ponosił zbyt mały efektywny popyt, który generował zjawisko nadprodukcji, w konsekwencji ograniczenie wytwarzania, a co za tym idzie – spadek zatrudnienia. Wraz ze wzrostem poziomu życia obywateli i rosnącą rozpiętością w dochodach, krańcowa skłonność do konsumpcji spadała. O ile jednak popyt konsumpcyjny był względnie stabilny (ponieważ ubodzy bardzo wolno podnosili konsumpcję, a bogaci coraz mniej byli zainteresowani jej zwiększaniem), o tyle popyt inwestycyjny ulegał zmianie w kolejnych fazach cyklu koniunkturalnego. Keynes uznał, że główną przyczyną wahań wielkości dochodu narodowego są zmiany w rozmiarach inwestycji. Ich wzrost powodował wzrost popytu na dobra potrzebne do ich zrealizowania, a to podnosiło popyt globalny. W rezultacie rosła produkcja i dochód narodowy, a co za tym idzie – zatrudnienie. Aby więc osiągnąć popyt gwarantujący wzrost zatrudnienia, należało pobudzić inwestycje. Tylko wzrost inwestycji gwarantował wzrost zatrudnienia, co stanowiło sedno teorii popytowej. Relacje między oszczędnościami a inwestycjami kreowały cykliczny rozwój gospodarki. Jeżeli oszczędności są inwestowane, to pojawiają się jako czyjeś płace, zyski, pensje. Jeśli nie, to inwestycje nie rosną, Ibidem, s. 116. Zob. Współczesne teorie ekonomiczne, red. M. Ratajczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012, s. 31; B. Danowska-Prokop, H. Przybyła, U. Zagóra-Jonszta, Nieliberalne kierunki współczesnej myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2003, s. 85. Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta 144 dochody zaczną maleć, pojawia się kryzys10. W Ogólnej teorii Keynes postawił następującą diagnozę gospodarki kapitalistycznej11: a) stan recesji może się utrzymywać bardzo długo, bowiem nie istnieje żaden samoistny mechanizm wyciągający ją z tego stanu; może istnieć równowaga przy masowym bezrobociu; b) inwestycje wpływają na koniunkturę; ich spadek powoduje kurczenie się gospodarki; c) inwestycje są niepewnym źródłem napędzania koniunktury, ponieważ kapitalizmowi grozi nasycenie, a to oznacza uwiąd. Istotą teorii keynesowskiej było więc wykazanie możliwości istnienia równowagi w gospodarce przy niepełnym zatrudnieniu oraz zwrócenie uwagi na fakt, że nie istnieje żaden mechanizm, który gwarantowałby osiągnięcie pełnego zatrudnienia. Wynikało to, jego zdaniem, ze zbyt elastycznej funkcji preferencji płynności i zbyt nieelastycznej funkcji inwestycji względem stopy procentowej, aby obniżka stopy procentowej mogła powodować pełne zatrudnienie12. Podkreślał, że „gdy zatrudnienie, a tym samym globalny dochód wzrasta, to nie całe dodatkowe zatrudnienie potrzebne jest dla zaspokojenia dodatkowej konsumpcji”13. Z drugiej strony spadek dochodu wywołany spadkiem zatrudnienia mógł spowodować sytuację, w której konsumpcja przewyższy dochód. Wtedy musi interweniować państwo, ponieważ „raz zapoczątkowany spadek zatrudnienia i dochodu mógłby zajść bardzo daleko”14. Zatrudnienie było funkcją przewidywanej konsumpcji i przewidywanych inwestycji. Aby utrzymać wysoki poziom zatrudnienia, trzeba utrzymać wysoki popyt na inwestycje15. Przeszkadzały temu jednak wysokie odpisy amortyzacyjne, często wyższe w pierwszym okresie użytkowania aparatu wytwórczego, wchłaniające część nowych inwestycji. W ten sposób mogły one osłabiać siłę nabywczą konsumentów, zmniejszając efektywny popyt, zanim wystąpiła realna potrzeba wydania kwot z tych odpisów16. 10 R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy. Życie. Idee, PWE, Warszawa 1993, s. 236–237. 11 Ibidem, s. 243. 12 M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994, s. 667. J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1956, s. 128. 13 14 Ibidem. 15 Ibidem, s. 129. 16 Ibidem, s. 129–132. Problem niepełnego zatrudnienia... 145 Wzrost dochodów powodował wzrost rozpiętości między nimi a konsumpcją. Relatywnie kurczyła się konsumpcja w stosunku do rosnących dochodów, niesprzedane nadwyżki ograniczały produkcję, rosło bezrobocie. Keynes zwracał uwagę na zależność między spadkiem procentowego udziału konsumpcji w dochodach na skutek podnoszenia się stopy życiowej społeczeństwa a wzrostem bezrobocia. Podkreślał, że „kiedy dzięki wzmożonym inwestycjom osiągamy równowagę dzisiaj, potęgujemy trudności osiągnięcia tej równowagi jutro. (…) Rzecz ciekawa, że społeczeństwo uświadamia sobie tę zasadniczą trudność wyłącznie, zdaje się, gdy chodzi o inwestycje publiczne (…). Ludzie nie rozumieją jednak na ogół, że to samo da się powiedzieć o inwestycjach prywatnych i ekspansji przemysłowej, a zwłaszcza o tej ostatniej”17. Reasumując, należy podkreślić, że według Keynesa współczesna gospodarka była skazana na chroniczną, coraz dotkliwszą niedostateczność efektywnego popytu. Wynikało to z akumulacji kapitału, spadającej krańcowej skłonności do konsumpcji, ostrożności firm polegającej na nadmiernym gromadzeniu zasobów finansowych oraz podobnym zachowaniu się rentierów. Zbyt słaby efektywny popyt był przyczyną niepełnego zatrudnienia. Miało ono tendencję do długotrwałego utrzymywania się, ponieważ gospodarka mogła przez nieokreślony czas trwać w stanie stagnacji. Aby z niego wyjść, należało wprowadzić różne formy aktywności państwa, bowiem gospodarka sama w sobie nie miała wbudowanego żadnego mechanizmu interwencyjnego, który automatycznie by się uruchamiał w sytuacjach kryzysowych. Proponowane przez Keynesa różne metody ingerencji państwa w gospodarkę były skierowane głównie na przeciwdziałanie niepełnemu zatrudnieniu18. Krytykując podejście neoklasyczne, Keynes negował pogląd, że wysokie bezrobocie jest skutkiem zbyt wysokich płac będących następstwem działalności związków zawodowych. Dowodził, że spadek płac, czego domagali się neoklasycy, spowoduje spadek siły nabywczej i w rezultacie wzrost bezrobocia. Podejmowane przez prezydentów Stanów Zjednoczonych19 metody nakręcania koniunktury oraz ich sprzeciw wobec sugerowanej przez ekonomistów propozycji obniżki płac mimo silnej krytyki ze strony liberałów, przyniosły pozytywne rezultaty. Keynes poparł te działania. Z pewnością jego zamierzeniem było, jak 17 Ibidem, s. 138. 18 E. James, Historia myśli ekonomicznej XX wieku, PWN, Warszawa 1958, s. 281–282. 19 Chodzi o prezydentów: Herberta Clarka Hoovera i Franklina Delano Roosevelta. 146 Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta pisał Galbraith, uwolnienie kapitalizmu od zmory depresji i bezrobocia20, bezrobocie uważał bowiem za największe zagrożenie trwałości gospodarki kapitalistycznej. Gdyby udało się wyeliminować zjawisko niepełnego zatrudnienia, gospodarka kapitalistyczna zbliżyłaby się do ideału. Problem zatrudnienia w Godnym społeczeństwie Galbraitha Galbraith był autorem wielu książek, spośród których sporo znalazło się na liście bestsellerów. „Zirytowani jego krytyką ortodoksyjnej teorii ekonomicznej i jego popularnością niektórzy z grona jego kolegów akademickich próbowali traktować go nie jako ekonomistę, lecz raczej jako krytyka społecznego o mętnej wyobraźni”21. Nie wszyscy wystawiali mu taką opinię. Wielu, którym wątki społeczne nie były obce, widzą w nim ekonomistę wrażliwego na nierówności współczesnego kapitalizmu. Tak ocenia go choćby laureat Nagrody Nobla Amartya Sen. Kwestia zatrudnienia w gospodarce kapitalistycznej zajmowała w pracach Galbraitha sporo miejsca, jednak w sposób najbardziej dojrzały wypowiedział się na ten temat w ostatniej swojej książce Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość. Stanowi ona kwintesencję przemyśleń tego wielkiego teoretyka ekonomii, historyka myśli ekonomicznej i polityka gospodarczego w jednej osobie. Obserwacje zmieniającej się gospodarki kapitalistycznej poczynione w ciągu jego długiego życia zostały zebrane w formie obaw, prognoz i zaleceń na przyszłość. W jej treści przewija się niepokój dotyczący nierozwiązanej kwestii bezrobocia, którą, podobnie jak Keynes, uważał za istotny mankament kapitalizmu. Postawił pytanie o to, czym jest godne społeczeństwo. Odpowiadając, stworzył wizję społeczeństwa, w którym wszyscy obywatele mają zagwarantowaną godność i adekwatne do osiągnięć rozwiniętej gospodarki warunki życia. Przedstawił historyczny rozwój społeczeństwa. Istniejąca wcześniej dychotomia między pracą i kapitałem dziś już nie obowiązuje, ale przetrwała, według niego, w psychice społeczeństwa. Wprawdzie istnieją nadal biedni i bogaci, ale jak zauważył, bogatych jest znacznie więcej22. W konsekwencji rozwoju przemysłu i miast na pewnym etapie rozwoju gospodarki pojawiło się bezrobocie, a wraz J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1991, s. 249. 20 21 H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 422. 22 J.K. Galbraith, Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, Bellona, Warszawa 1999, s. 15–16. Problem niepełnego zatrudnienia... 147 z nim, po latach walki – polityka państwa zabezpieczająca ich byt. Dziś nowoczesna gospodarka nie potrafi już obejść się bez interwencji państwa, która stopniowo obejmuje coraz szersze obszary społecznej i gospodarczej działalności. Obecnie poprawa warunków życiowych uważana jest za dobro ważne. Dokonuje się to poprzez wzrost zatrudnienia i produkcji. Jednak nawet w najlepiej rozwiniętej gospodarce kapitalistycznej nie można wszystkim zagwarantować pracy. Ci, którzy znajdą się poza rynkiempracy, muszą mieć godne warunki życia, opiekę lekarską, dach nad głową itp. „Nie powinno być również czymś społecznie poniżającym to, że ktoś jest uzależniony od opieki społecznej”23. Reasumując, Galbraith wymieniał cechy godnego społeczeństwa, podkreślając jego społeczny wymiar. Na pierwszym miejscu umieścił „zatrudnienie i szanse awansu dla każdego, niezawodny wzrost gospodarczy w celu utrzymania niezbędnego zatrudnienia”24. W dalszej kolejności znalazły się między innymi: wykształcenie i możliwie daleko idąca pomoc dla rodziny oraz zapewnienie środków do życia tym, którzy nie mogą lub nie chcą sami o nie zadbać. Sam zaznaczył, że wymienione cele godnego społeczeństwa są banalne i możliwe do zaakceptowania, jednak ich realizacja może okazać się kontrowersyjna. Zestawiając to, co na temat zatrudnienia napisał Galbraith, z wywodami Schumpetera, a zwłaszcza Keynesa, rzuca się w oczy pewna trywialność postulatów tego pierwszego. Galbraith nie wnikał w mechanizm bezrobocia i rozwarstwienia społecznego. Nie dociekał jego przyczyn. Analizowany tu tekst jest pobożnym życzeniem, jak ma wyglądać godne społeczeństwo. Gospodarka kapitalistyczna generowała bezrobocie, które uważał za zjawisko nieprzystające do godnego społeczeństwa. Skoro jednak nie udało się wyeliminować bezrobocia, należało stworzyć pozbawionym pracy godne warunki egzystencji. Tylko tyle i aż tyle. Ekonomiczne podstawy godnego społeczeństwa opierały się przede wszystkim na zapewnieniu zatrudnienia wszystkim chcącym pracować. Wobec przyrostu demograficznego i rosnących aspiracji oznaczało to „stałą ekspansję gospodarczą, a wraz z tym stały i niezawodny wzrost liczby zatrudnionych”. Problemem okazały się przewlekłe okresy stagnacji i recesji powodujące wzrost bezrobocia. Jak temu zaradzić? Galbraith nie widzi innej możliwości, jak utrzymanie stałego wzrostu siły nabywczej, czyli łącznego popytu, aby wykorzystać istniejący potencjał produkcyjny i zatrudnić wszystkich chętnych pracowników. Pod pojęciem łącznego popytu rozumiał wydatki konsumpcyjne, prywatne wy23 Ibidem, s. 29. 24 Ibidem, s. 33. Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta 148 datki inwestycyjne i wydatki państwa25. Gospodarka rozwijała się cyklicznie i nie można tego było zmienić. Dbając o wzrost łącznego popytu, wielu postulowało obniżenie podatków, obniżenie stóp procentowych oraz wzrost wydatków rządowych. Galbraith uważał również, że nie można wierzyć w automatyzm rynkowy; trzeba zaktywizować działania państwa, których celem byłoby przeciwdziałanie stagnacji i bezrobociu. Jednak nie wierzył, że metody te zawsze będą skuteczne, wiele razy bowiem okazywało się, że nie działają zgodnie z prognozą. Za najbardziej skuteczne uważał bezpośrednie metody nakręcania koniunktury w celu tworzenia nowych miejsc pracy. W rzeczywistym świecie powtarzających się i przeciągających stagnacji była to najefektywniejsza alternatywa, mimo iż wiązała się z niebezpieczeństwem powstania deficytu budżetowego26. Podsumowując swoje przemyślenia, Galbraith stwierdził: „Godne społeczeństwo musi sobie radzić z depresją, recesją lub stagnacją, które nawiedzają współczesną gospodarkę rynkową. Ale musi ono dawać sobie radę również z problemami wysokiego i pełnego zatrudnienia, z inflacją i z głęboko ukrywanym przez niektórych, a w istocie przez wielu, preferowaniem stagnacji gospodarczej”27. „Godne społeczeństwo stara się, gdzie tylko to możliwe, przeciwdziałać upadkowi władzy związków zawodowych, ponieważ organizacja robotnicza pozostaje głównym czynnikiem cywilizacji we współczesnym życiu gospodarczym”28. „Wraz z zapewnieniem podstawowego bezpieczeństwa godne społeczeństwo musi również brać w obronę dochód z pracy swoich najgorzej sytuowanych członków”29. Jest to tym ważniejsze, że – jak twierdził – współcześnie bogaci nie interesują się losem biednych. Podsumowanie Zjawisko niepełnego zatrudnienia stanowi do dziś istotny problem gospodarki kapitalistycznej, nierozwiązany zarówno w teorii ekonomii, jak i w praktyce. Od chwili jego pojawienia się ekonomiści zwracali nań uwagę, starając się albo pomniejszyć jego znaczenie, albo wyeksponować – w zależności od przekonań 25 Ibidem, s. 37. 26 Ibidem, s. 39. 27 Ibidem, s. 41. 28 Ibidem, s. 60. 29 Ibidem. Problem niepełnego zatrudnienia... 149 ideologicznych. Schumpeter traktował bezrobocie jako zjawisko, które jest cechą gospodarki kapitalistycznej, ale nie wykazuje stałej tendencji wzrostu w długim okresie. Stanowi uboczny skutek „twórczego czyszczenia” gospodarki i przechodzenia na wyższy poziom jej rozwoju. W imię nieprzerwanego postępu był gotów zaakceptować je i nie poświęcał mu większej uwagi. Inaczej traktował je Keynes. Zdając sobie sprawę z niemożności całkowitego jego wyeliminowania, starał się zwrócić uwagę na metody aktywizacji gospodarki zmniejszające poziom bezrobocia. Przedstawił szczegółowo źródła i mechanizm jego powstawania, uważając niepełne zatrudnienie za największą bolączkę kapitalizmu. W podobnym tonie wypowiadał się Galbraith, chociaż nie przeprowadził dogłębnej analizy przyczyn bezrobocia. Uważał jednak, że zjawisko to należy zwalczać, ponieważ jest poważną skazą na jasnym obliczu godnego społeczeństwa kapitalistycznego. Obaj ekonomiści wskazywali na konieczność aktywnego angażowania się rządu na rzecz przeciwdziałania bezrobociu, przy czym Galbraith w tym akurat zakresie wzorował się na rozwiązaniach Keynesa. Niezależnie od tego, jaką postawę wobec zjawiska bezrobocia prezentowali i prezentują ekonomiści, stanowi ono przykry i jak widać – niełatwy, aby nie rzec – niemożliwy do rozwiązania problem dla gospodarki rynkowej. W przeciwieństwie do gospodarki centralnie sterowanej, w której każdy, kto chciał pracować, znalazł pracę, istniał wręcz obowiązek pracy, obecne rozwiązania systemowe nie gwarantują takiej możliwości i godnie wynagradzana praca staje się bodaj największym dobrem. Przestała być obowiązkiem, a stała się przywilejem. Bibliografia Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa 1994. Danowska-Prokop B., Przybyła H., Zagóra-Jonszta U., Nieliberalne kierunki współczesnej myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2003. Galbraith J.K., Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1991. Galbraith J.K., Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, Bellona, Warszawa 1999. Heilbroner R.L., Wielcy ekonomiści. Czasy. Życie. Idee, PWE, Warszawa 1993. James E., Historia myśli ekonomicznej XX wieku, PWN, Warszawa 1958. Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1956. Landreth H., Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 150 Stanisław Swadźba,Urszula Zagóra-Jonszta Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. Schumpeter J.A., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Współczesne teorie ekonomiczne, red. M. Ratajczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012. The Problem of Incomplete Employment in Terms of Keynes, Schumpeter and Galbraith Keywords: incomplete employment, labor market, contemporary economics Summary Issue of incomplete employment is still a major problem of the capitalist economy, unresolved both in economic theory and in practice. The main goal of this article is to compare the position of the three great economists on this issue: Joseph Alois Schumpeter, John Maynard Keynes and John Kenneth Galbraith. The first two economists significantly differed in their views, Galbraith’s position was strongly similar to the Keynesian. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Izabela Ostoj* Katowice Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności polskiej gospodarki Słowa kluczowe: rynek pracy, konkurencyjność gospodarki, Światowe Forum Ekonomiczne Streszczenie W artykule przedstawiono relacje zachodzące pomiędzy rynkiem pracy a konkurencyjnością gospodarki. Związki te zostały odniesione do Polski. Wykorzystano do tego celu podejście zaproponowane przez Światowe Forum Ekonomiczne i odpowiednie wskaźniki publikowane w corocznych Raportach globalnej konkurencyjności. W artykule wskazano cechy polskiego rynku pracy, które wspierają efektywne funkcjonowanie rynku pracy, a wraz z nim konkurencyjność gospodarki, jak i te charakterystyki, które je obniżają. Jak wykazano, są to głównie czynniki natury instytucjonalnej. Powinny one zająć należne im miejsce w polityce społeczno-gospodarczej państwa. Wprowadzenie Sygnały płynące z polskiego rynku pracy częściej są uzewnętrznieniem problemów ujawniających się na nim niż źródłem optymizmu. Niska aktywność zawodowa ludności w wieku produkcyjnym, niesatysfakcjonujący wskaźnik zatrudnienia, wysokie bezrobocie to cechy najczęściej kojarzone z polskim rynkiem pracy. Do tego można dodać częste zmiany przepisów regulujących kwestie zatrudnienia i ograniczania bezrobocia oraz krytykowane przez przedsiębiorców otoczenie instytucjonalne rynku pracy. * Izabela Ostoj, dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, e-mail: izabela.ostoj@ ue.katowice.pl. 152 Izabela Ostoj Rynek pracy pozostaje jednocześnie jednym z najważniejszych dla gospodarki rynków koordynującym proces alokacji zasobu istotnego rozwoju gospodarki i jej pozycji, jakim jest zasób pracy. Celem opracowania jest identyfikacja związków zachodzących pomiędzy rynkiem pracy, szczególnie jego otoczeniem instytucjonalnym, a konkurencyjnością gospodarki i ich konkretyzacja w odniesieniu do polskiej gospodarki. Ze względu na niejednoznaczność kategorii „konkurencyjność gospodarki” wykorzystano definicję oraz wskaźniki stosowane przez Światowe Forum Ekonomiczne. W artykule przytoczono argumenty na potwierdzenie tezy, iż wśród charakterystyk polskiego rynku pracy, branych pod uwagę przez Światowe Forum Ekonomiczne, znajdują się elementy wspierające konkurencyjność polskiej gospodarki, jak i składowe obnażające słabości rynku pracy w omawianym kontekście. Ich identyfikacja ma znaczenie z punktu widzenia priorytetów polityki państwa wobec rynku pracy. Konkurencyjność gospodarki a rynek pracy W literaturze można spotkać wiele ujęć konkurencyjności gospodarki. W części z nich akcentowane są rezultaty danej gospodarki w wymianie międzynarodowej, zwłaszcza w eksporcie. Mowa wtedy o konkurencyjności wynikowej, określanej też mianem pozycji konkurencyjnej. W innych wyniki te często łączone są z poziomem dobrobytu wypracowanym w danej gospodarce, rozumianym jako trwała poprawa poziomu życia lub wzrost dochodów realnych ludności. Konkurencyjność na poziomie makroekonomicznym może być utożsamiana ze zdolnością konkurencyjną kraju, czyli zdolnością do długookresowego rozwoju gospodarczego, umożliwiającą gospodarce czerpanie korzyści z międzynarodowej współpracy gospodarczej. Takie ujęcie konkurencyjności gospodarki ma wymiar czynnikowy. Poprawa konkurencyjności w tym rozumieniu wiąże się z warunkami decydującymi o przedsiębiorczości, inwestycjach, postę S. Piotrowski, D. Zenka, Konkurencyjność w ujęciu makroekonomicznym, w: Kompendium wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 130. M. Olczyk, Konkurencyjność podmiotów – ujęcie teoretyczne, w: Konkurencyjność. Poziom makro, mezo i mikro, red. N. Daszkiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 14. J. Bossak, Systemy gospodarcze a globalna konkurencja, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2006, s. 81; M. Gorynia, Konkurencyjność w ujęciu mikroekonomicznym, w: Kompendium wiedzy..., s. 70. Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności... 153 pie technologicznym, wydajności czynników produkcji i jakości zarządzania. W toku dyskusji nad istotą konkurencyjności gospodarek narodowych ustalono, że jej podstawą jest produktywność, a proces konkurencji odbywa się głównie na rynkach czynników produkcji i istotną rolę odgrywa w nim polityka państwa. Poszczególne organizacje, w tym Światowe Forum Ekonomiczne, wypracowały własne definicje konkurencyjności gospodarki. W jego ujęciu konkurencyjność gospodarki to „układ instytucji, polityki i czynników determinujących poziom produktywności w danym kraju”. Bardziej konkurencyjna jest ta gospodarka, która potrafi zapewnić wyższy poziom dochodu swoim obywatelom. Kluczowa w analizie konkurencyjności gospodarki jest produktywność i możliwość zapewnienia jej wzrostu. Zgodnie z powyższą definicją został skonstruowany Wskaźnik Globalnej Konkurencyjności (WGK) publikowany w corocznych Raportach globalnej konkurencyjności. Jest on podstawą wielu analiz, porównań i wniosków dotyczących pozycji konkretnych krajów w rankingu konkurencyjności gospodarek. Rzadziej natomiast zwraca się uwagę na jego komponenty i ich treść ekonomiczną. Koncepcja WGK została przedstawiona w 2004 roku jako propozycja nowego wskaźnika mającego na celu zastąpienie dwóch liczonych wówczas: Wskaźnika Konkurencyjności Wzrostu, dotyczącego makroekonomicznych determinant produktywności oraz Wskaźnika Konkurencyjności Biznesu, obejmującego mikroekonomiczne czynniki produktywności. Konstrukcja nowego wskaźnika wynikała z przekonania, iż wyłącznie dzięki zespoleniu i wzajemnemu wzmocnieniu charakterystyk mikroekonomicznych i makroekonomicznych gospodarki można zapewnić odpowiedni poziom produktywności i konkurencyjności. Zakładając, że produktywność ma charakter kompleksowy, WGK zbudowano na 12 filarach, do których należą: 1) instytucje; 2) infrastruktura; 3) stabilność makroekonomiczna; 4) zdrowie i edukacja podstawowa; 5) szkolnictwo wyższe i szkolenia; 6) efektywność rynku dóbr; 7) efektywność rynku pracy; J. Bossak, Systemy gospodarcze..., s. 81. B. Brocka-Palacz, Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności gospodarek – pojęcie, czynniki konkurencyjności, mierzenie zjawiska, w: W. Bieńkowski, Z. Czajkowski, M. Gomułka, B. Brocka-Palacz, E. Latoszek, J. Misala, M.J. Radło, M. Weresa, Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji, Instytut Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008, s. 35. X. Sala-I-Martin, E.V. Artadi, The Global Competitiveness Index, The Global Competitiveness Report 2004–2005, World Economic Forum 2004, s. 51. Ibidem. 154 Izabela Ostoj 8) rozwój rynku finansowego; 9) gotowość technologiczna; 10) wielkość rynku; 11) zaawansowanie biznesu; 12) innowacje. W powyższej strukturze WGK jest publikowany od 2007 roku. Efektywność rynku pracy (ERP) od 2007 roku występuje jako samodzielny filar WGK. Jako jeden z nielicznych uwzględnia on atrybuty rynku pracy w charakterze czynników warunkujących międzynarodową konkurencyjność gospodarki, dlatego warto bliżej przyjrzeć się specyfice i kontekstowi tej wielkości. Struktura filara ERP Omawiany filar w swej strukturze jest dosyć dynamiczny. W ciągu kilku lat, kiedy jest publikowany jako odrębna składowa WGK, względnie często podlegał korektom, choć zasadniczy układ zmiennych jest stabilny. Podstawowe elementy filara10 w kolejnych latach oraz źródła danych ujęto w tabeli 1. Zmienne są umownie pogrupowane na opisujące elastyczność rynku pracy (1–7) oraz charakteryzujące efektywność wykorzystania czynnika ludzkiego (8–13). Większość danych jest pozyskiwana poprzez Badania Opinii Kadry Zarządzającej (BOKZ), która ocenia zjawisko z punktu widzenia efektywności rynku pracy w skali od 1 (najniższa ocena) do 7 (najwyższa ocena). Jest to wskaźnik bardzo różnorodny w swej naturze. Pozornie zmienne dotyczą różnych wymiarów funkcjonowania rynku pracy i są nieporównywalne. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z przyjętą definicją konkurencyjności gospodarki, wymienione składowe są oceniane ze względu na ich rolę w kształtowaniu produktywności i jej wzrostu poprzez wysoką elastyczność rynku pracy i efektywne wykorzystanie zasobów ludzkich. W pierwotnej wersji w ujęciu X. Sala-I-Martina filarami tymi były: 1) instytucje; 2) infrastruktura rzeczowa; 3) stabilność makroekonomiczna; 4) bezpieczeństwo; 5) kapitał ludzki; 6) efektywność rynku dóbr; 7) efektywność rynku pracy; 8) efektywność rynku finansowego; 9) gotowość technologiczna; 10) otwartość i wielkość rynku; 11) zaawansowanie biznesu; 12) innowacje, jednak obliczenia były prowadzone w przekroju 9 filarów, gdyż efektywność rynku dóbr (w tym wielkość rynku), elastyczność i efektywność rynku pracy oraz otwartość i rozwój rynku finansowego stanowiły subfilary filara – „efektywność rynku”. X. Sala-I-Martin, E.V. Artadi, The Global…, s. 52–55. Bardziej rozbudowaną charakterystykę rynku pracy zawiera World Competitiveness Index, liczony przez International Management Development Institute, w którym „rynek pracy” jest jedną ze składowych „efektywności biznesu” i obejmuje 31 zmiennych (www.worldcompetitiveness. com). 10 W strukturze filara „efektywność rynku pracy” z lat 2011–2012 i 2012–2013 występowała dodatkowo składowa 1/2 „wysokości i efektu opodatkowania”, należącego do „efektywności rynku dóbr”. W raportach z lat 2007–2008, 2008–2009, 2009–2010 i 2010–2011, oprócz wyżej wymienionego, występowała także 1/2 „łącznej stopy opodatkowania”. Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności... 155 Tabela 1 Podstawowe elementy filara ERP dla lat 2008–2013 Zmienna Źródło danych Kooperacja pomiędzy praBOKZ, ŚFE cownikiem i pracodawcą Elastyczność kształtowaBOKZ, ŚFE nia płac Pozapłacowe koszty pracy Doing business, Bank Światowy Doing business, Sztywność zatrudnienia Bank Światowy Praktyki przyjęć BOKZ, ŚFE i zwolnień Doing business, Koszty zwolnień Bank Światowy Wpływ opodatkowania na skłonność do podejmo- BOKZ, ŚFE wania pracy Płace a produktywność BOKZ, ŚFE Profesjonalizm kadry BOKZ, ŚFE zarządzającej Drenaż mózgów BOKZ, ŚFE Zdolność kraju do zatrzyBOKZ, ŚFE mywania talentów Zdolność kraju do przyBOKZ, ŚFE ciągania talentów Udział kobiet w zasobie MOP pracy 2008 2009 2010 2011 2012 2013 + + + + + + + + + + + + + – – – – – + + + + – – + + + + + + + + + + + + – – – – – + + + + + + + + + + + + + + + + + + – – – – – – + – – – – – + + + + + + + + oznacza obecność w strukturze filara w danym roku Źródło: opracowano na podstawie: The Global Competitiveness Report z lat: 2008–2009, 2009–2010, 2010–2011, 2011–2012, 2012–2013, 2013–2014. W konstrukcji wskaźnika przyjęto, że elastyczności rynku pracy sprzyjają wysoce kooperacyjne relacje pomiędzy pracownikami a pracodawcą. Założono, że jeżeli strony potrafią porozumiewać się na poziomie przedsiębiorstwa i skutecznie kooperują, procesy dopasowań przebiegają szybciej i są bardziej efektywne. Elastyczności rynku pracy sprzyja też wysoka elastyczność kształtowania płac, którą zapewniają najbardziej zdecentralizowane negocjacje płacowe, czyli prowadzone na poziomie przedsiębiorstwa. Sztywność zatrudnienia jako składowa ERP, odnosząca się do elastyczności rynku pracy, była obecna do 2011 roku 156 Izabela Ostoj i wyrażona w skali od 0 (pełna elastyczność) do 100 (maksymalna sztywność)11. Z punktu widzenia praktyk przyjęć i zwolnień najniżej oceniane są te ściśle określone przez przepisy, natomiast najwyżej – elastyczne rozwiązania kształtowane przez pracodawców. W odniesieniu do kosztów zwolnień, wyrażonych w liczbie tygodni wypłaty wynagrodzenia, najlepszy wynik osiągają kraje, w których koszty redukcji zatrudnienia są równe 0. W 2013 roku wprowadzono składową „wpływ opodatkowania na skłonność do podejmowania pracy”, przyjmując, że elastyczność rynku pracy jest wspomagana przez system podatkowy, gdy nie redukuje on chęci do podejmowania pracy. W odniesieniu do zależności „płace a produktywność” założono, że najlepszy dla elastyczności rynku pracy jest system wynagradzania ściśle powiązany z produktywnością pracowników. Efektywność wykorzystania czynnika ludzkiego w omawianym filarze została też uzależniona od profesjonalizmu kadry menedżerskiej, który jest najlepiej oceniany, gdy najwyższe stanowiska menedżerskie są obsadzane wyłącznie w oparciu o wiedzę i posiadane kwalifikacje. W 2013 roku kategoria „drenaż mózgów” została rozdzielona na dwie zmienne (i przez nie zastąpiona), odrębnie odnoszące się do zdolności kraju do zatrzymywania talentów i zdolności kraju do ich przyciągania z zewnątrz, co można uznać za uzasadnione, gdyż w istocie efekty w tych obszarach można osiągać odmiennymi metodami. Zdolność kraju do zatrzymywania talentów jest największa, gdy ludzie decydują się pozostać w kraju i na miejscu poszukiwać dogodnych dla siebie warunków. Jednocześnie efektywność przyciągania talentów jest oceniana jako wysoka, gdy kraj jest atrakcyjny dla specjalistów z zagranicy. Efektywności wykorzystania czynnika ludzkiego sprzyja też wysoki udział kobiet w zasobie pracy, wyrażony jako stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn w zasobie pracy. Można przyjąć, że w krajach o niskiej aktywności zawodowej kobiet, nie wykorzystuje się należycie około połowy talentów w danej populacji, co jest traktowane jako przejaw dyskryminacji12. W praktyce kobiety stanowią z reguły większość populacji (na przykład według Eurostatu w UE jako całości 51,2% w 2011 roku), dlatego wskaźnik udziału kobiet w zasobie pracy może być większy od 1. 11 Rezygnacja z tej składowej prawdopodobnie miała związek ze zmianą metodyki Banku Światowego dotyczącą oceny obszaru employing workers. Doing Business 2013, IBRD/The World Bank 2013, s. 127–129. Por. także: http://www.doingbusiness.org/methodology/employing-workers (17.03.2014). 12 X. Sala-I-Martin, E.V. Artadi, The Global..., s. 54. Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności... 157 ERP w Polsce W tabeli 2 zawarto dane charakteryzujące filar ERP wraz z jego elementami w celu ustalenia, które z nich wspierają efektywność rynku pracy w rozumieniu Światowego Forum Ekonomicznego, a za jej pośrednictwem – konkurencyjność polskiej gospodarki, a które można traktować jako barierę dla wzrostu jej konkurencyjności. Ze względu na podkreślaną wyżej zmienność struktury filara ERP możliwość interpretacji zmian wskaźnika efektywności rynku pracy jest ograniczona. Najwyższe wskaźniki ERP osiągały Singapur i Szwajcaria (w 2013 roku odpowiednio: 5,77 i 5,76) a spośród krajów UE – Wielka Brytania (5,35 w 2013 roku). Zatem w danym ujęciu ERP dla Polski można ocenić jako średnią. Zwraca uwagę stabilna ocena stopnia kooperacji pomiędzy pracownikami a pracodawcami (około 4,0 w analizowanym okresie). Ocenę tę można uznać za średnią wobec maksymalnych, uzyskanych w 2013 roku (6,0 dla Szwajcarii i Singapuru). Warto jednak zauważyć, że oceny dokonuje kadra zarządzająca i ocena tego zjawiska z pozycji pracowników mogłaby być inna. Tabela 2 ERP w Polsce i jej główne składowe Zmienna (skala) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Efektywność rynku pracy (1–7) Kooperacja pomiędzy pracownikiem i pracodawcą (1–7) 4,40 4,54 4,58 4,48 4,48 4,20 3,9 4,1 4,1 4,0 4,1 4,1 5,6 Elastyczność kształtowania płac (1–7) Sztywność zatrudnienia (0–100) 37,0 Praktyki przyjęć i zwolnień (1–7) 3,8 Koszty zwolnień (liczba tygodni) 13,0 Wpływ opodatkowania na skłonność do podej– mowania pracy (1–7) Płace a produktywność (1–7) 4,0 Profesjonalizm kadry zarządzającej (1–7) 4,6 Drenaż mózgów (1–7) 2,7 Zdolność kraju do zatrzymywania talentów – (1–7) Zdolność kraju do przyciągania talentów (1–7) – Udział kobiet w zasobie pracy 0,8 5,6 37,0 3,4 13,0 5,4 25,0 3,3 13,0 5,3 25,0 3,3 13,0 5,4 – 3,5 10,0 5,4 – 3,4 18,8 – – – – 3,3 4,0 4,9 3,1 4,2 4,6 3,2 4,2 4,3 3,0 4,3 4,2 2,9 4,2 4,1 – – – – – 2,7 – 0,83 – 0,83 – 0,81 – 0,81 2,4 0,81 Źródło: opracowano na podstawie: The Global Competitiveness Report z lat: 2008–2009, 2009–2010, 2010–2011, 2011–2012, 2012–2013, 2013–2014. 158 Izabela Ostoj Elastyczność kształtowania płac w Polsce zyskała oceny bliskie maksymalnym, na przykład w 2013 roku najwyższą ocenę wśród krajów Europy miała Estonia (6,0). Praktyki przyjęć i zwolnień ocenione zostały jako relatywnie silnie uregulowane przepisami, zatem osłabiające ERP. Koszty zwolnień ujmowane w rachunku podlegały wahaniom, zwłaszcza w ostatnim roku, mogły więc istotnie przyczynić się do obniżenia wskaźnika ERP. Warto podkreślić, że punktem odniesienia są koszty równe 0 notowane dla Danii. Nowy czynnik wprowadzony w 2013 roku negatywnie wpłynął na ERP. W ocenach respondentów podatki istotnie redukują w Polsce skłonność do podejmowania pracy. Stosunkowo dobrze prezentuje się dla Polski ocena powiązania wynagrodzeń z produktywnością pracy, zwłaszcza że wzrosła ona w ostatnich latach (najwyższą ocenę dla krajów europejskich otrzymała Szwajcaria – 5,2). Profesjonalizm kadry zarządzającej wyżej był oceniany na początku analizowanego okresu, ale wynik ten można uznać za średni (względem najwyższej oceny w Europie – dla Finlandii 6,3 w 2013 roku). Najniżej ocenianym elementem był drenaż mózgów. Polska w ocenach respondentów nie potrafi zatrzymać talentów ani też nie jest zdolna do przyciągania ich z zewnątrz. Ze wskaźnikiem udziału kobiet w zasobie pracy na poziomie 0,81 osiąga średni wynik (najwyższy dla Europy odnotowano w 2013 roku dla Litwy – 0,95). Relatywne pogorszenie nastąpiło od 2011 roku. WGK Polski z lat 2008–2009 kształtował się na poziomie 4,3, w kolejnych latach wzrósł do 4,5. Zatem w pierwszych analizowanych latach wskaźnik ERP kształtował się powyżej WGK, później był niższy. Niższy wskaźnik ERP nie zdołał osłabić konkurencyjności gospodarki. Podsumowanie Zaprezentowana analiza cech rynku pracy w Polsce, odnosząca się przede wszystkim do jego otoczenia instytucjonalnego w ujęciu Światowego Forum Ekonomicznego, pozwala na wskazanie tych, które można traktować jako czynniki wspierające efektywne funkcjonowanie rynku pracy, a za jego pośrednictwem – konkurencyjność polskiej gospodarki. Należy do nich przede wszystkim elastyczność kształtowania wynagrodzeń. Relatywnie wysoka, choć malejąca, jest ocena profesjonalizmu kadry zarządzającej i poprawiająca się ocena zależności płac od produktywności pracy. Można też zidentyfikować cechy rynku pracy, które zdecydowanie negatywnie wpływają na konkurencyjność polskiej gospodarki. Odnosi się to przede Rynek pracy – wsparcie czy bariera konkurencyjności... 159 wszystkim do zbyt niskiej dbałości o talenty, co ujawnia się w braku zdolności państwa do zatrzymywania w kraju wykształconych ludzi, a także tworzenia atrakcyjnych warunków dla potencjalnych pracowników z zagranicy. Stanowią one tym samym obszary, które powinny znaleźć się w centrum zainteresowania polityki społeczno-gospodarczej państwa. Bibliografia Bossak J., Systemy gospodarcze a globalna konkurencja, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2006. Brocka-Palacz B., Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności gospodarek – pojęcie, czynniki konkurencyjności, mierzenie zjawisk, w: W. Bieńkowski, Z. Czajkowski, M. Gomułka, B. Brocka-Palacz, E. Latoszek, J. Misala, M.J. Radło, M. Weresa, Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji, Instytut Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2008. Doing Business 2013, IBRD/The World Bank 2013. Gorynia M., Konkurencyjność w ujęciu mikroekonomicznym, w: Kompendium wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2009. Olczyk M., Konkurencyjność podmiotów – ujęcie teoretyczne, w: Konkurencyjność. Poziom makro, mezo i mikro, red. N. Daszkiewicz, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2008. Piotrowski S., Zenka D., Konkurencyjność w ujęciu makroekonomicznym, w: Kompendium wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2009. Sala-I-Martin X., Artadi E.V., The Global Competitiveness Index, The Global Competitiveness Report 2004–2005, World Economic Forum 2004. The Global Competitiveness Report, World Economic Forum z lat: 2008–2009, 2009–2010, 2010–2011, 2011–2012, 2012–2013, 2013–2014. Izabela Ostoj 160 Labor Market – Support Barrier to the Competitiveness Polish Economy or to of the Keywords: labor market, competitiveness of an economy, World Economic Forum Summary The article presents the relations between the labor market and the market competitiveness. These relations are applied to the Polish market. The analysis is based on the approach by World Economic Forum as well as appropriate indicators published annually in the Global Competitiveness Report. The article contains the set of the features of the Polish market which contribute to its effective functioning and general market competitiveness and exposes the counterproductive features as well. It is proved that these are substantially institutional factors. These should be regarded as crucial for social and economic policy. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Małgorzata Zakrzewska* Szczecin Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań polskiego rynku pracy Słowa kluczowe: edukacja nieformalna, edukacja formalna, rynek pracy, kompetencje miękkie, kompetencje społeczne Streszczenie Polski rynek pracy musi stawić czoło dwóm głównym problemom: niedopasowaniu kompetencyjnemu oraz wiekowi przyszłych pracowników. Kompetencje, które są najbardziej poszukiwane przez pracodawców, zakwalifikowane są jako kompetencje miękkie i społeczne. Obecny system edukacji oparty w głównej mierze na edukacji formalnej nie daje wystarczających podstaw do ich rozwijania. Konieczne jest zatem stworzenie zintegrowanego systemu nauki, który składać się powinien zarówno z elementu edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Dzięki temu możliwe będzie lepsze dopasowanie się osób wchodzących, jak i obecnych na rynku pracy, zwiększając tym samym ich konkurencyjność. Wprowadzenie Analizy rynku pracy jasno wskazują na brak zbieżności pomiędzy profilem pracownika a kompetencjami poszukiwanymi przez pracodawców. W literaturze przedmiotu podkreśla się przede wszystkim brak kompetencji miękkich jako takich, a w szczególności lukę kompetencji społecznych. Istnieje zatem konieczność stworzenia zintegrowanego systemu nauczania, który wykorzystując swój * Małgorzata Zakrzewska, mgr, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected]. 162 Małgorzata Zakrzewska formalny i nieformalny charakter, pozwoli na rozwój brakujących sprawności, zarówno umiejętności analitycznego i kreatywnego myślenia, dobrej organizacji pracy, umiejętności nabywania nowych kompetencji, odporności na stres, jak i umiejętności interpersonalnych czy też pracy w zespole. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie istoty edukacji formalnej i nieformalnej wobec wyzwań polskiego rynku pracy. W pierwszej części przedstawiono charakterystykę oraz różnicę między edukacją formalną i nieformalną. Kolejna część przedstawia główne wyzwania, przed jakimi stoją rynek pracy i jego aktorzy. Część trzecia traktuje o edukacji nieformalnej w kontekście rozwoju kompetencji społecznych i miękkich, a także przedstawia system projektowy Szkoły Głównej Handlowej jako przykład efektywnego połączenia edukacji nieformalnej i formalnej. Tezą niniejszego artykułu jest stwierdzenie, że stworzenie zintegrowanego systemu edukacji i promocja uczenia się zwiększa konkurencyjność na rynku pracy. Edukacja formalna a nieformalna Dyskusja wokół edukacji formalnej i nieformalnej to przede wszystkim odpowiedź na przemiany społeczne zachodzące w Europie w XXI wieku. W tym czasie dokonała się transformacja europejskich społeczeństw, zmienił się też ich model – z industrialnego na postindustrialny. Tym samym coraz większą rolę w rozwoju zarówno społecznym, jak i gospodarczym kraju zaczyna odgrywać wiedza, w której rosnąca rola przypada tak zwanemu kształceniu selektywnemu, kontekstowemu, dokształcaniu się przez całe życie, uczeniu się incydentalnemu i nieformalnemu. Edukacja formalna to taka, która odbywa się w szkołach czy też uczelniach wyższych i w której obowiązuje ustalony program i zasady certyfikacji, zaś edukacja nieformalna ma miejsce najczęściej poza formalnymi systemami edukacyjnymi (tabela 1). Jej główną cechą jest dobrowolność, a kształcenie przebiega na wielu polach. Mimo że brak jest jasno określonej definicji edukacji nieformalnej, jej istotą jest zdobywanie wiedzy i doświadczenia poprzez wolontariat, członkostwo w organizacjach młodzieżowych czy też pozarządowych, tak zwanych NGOs (non-governmental organizations). Doświadczać uczenia. Materiały konferencyjne, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2005, s. 35. Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań... 163 Tabela 1 Różnice pomiędzy edukacją formalną i nieformalną Wyszczególnienie Stosowane metody nauczania Treść Certyfikat Plusy/minusy Czas trwania Edukacja formalna Edukacja nieformalna Kursy, na których ma miejsce głównie re- Interaktywna relacja polacja pionowa pomiędzy posiadaczem wie- między uczniami i ich środzy a uczniami dowiskiem – „uczenie się poprzez praktykę”. Często wykorzystuje się edukację rówieśniczą i mentoring Głównie ogólna. Określona przez władze Wybierana przez ucznia. edukacyjne Żadnej formuły oprócz nabycia konkretnych doświadczeń. Zwykle wydawany na zakończenie kursu Wybierany przez ucznia. i uzależniony od pozytywnej weryfikacji Żadnej formuły oprócz nawiedzy. Ustalany zgodnie z kryteriami zde- bycia konkretnych doświadfiniowanymi przez władze edukacyjne czeń Obowiązkowa dla wszystkich (zwykle Dostępna we wszystkich do16. roku życia); dostarcza podstawowej momentach życia. „Druga wiedzy. Często prawie bezpłatna w sekto- szansa” dla młodych ludzi rze publicznym. Zaświadczenie w formie o mniejszych szansach. Brak oficjalnych dyplomów akademickich. Dy- formalnego uznania plomy akademickie mogą mieć charakter ogólny, wymagane mogą być dalsze specjalistyczne studia lub szkolenie. Niedostosowane do wszystkich. Nieuznawane na terenie całej Europy (trudności z przeniesieniem wartości dyplomu za granicę) Zwykle: od wieku 6 do 18 lat (szkolnictwo Edukacja przez całe życie podstawowe i średnie), powyżej 18 lat: do 10 lat studiów (uniwersytet) Źródło: Edukacja nieformalna jako narzędzie integracji, Youth Partnernship Publications, http:// youth-partnership-eu.coe.int/youth-partnership/documents/Publications/T_kits/8/Polish/5_education.pdf (25.04.2014). Implementacja strategii lizbońskiej i tak zwanego systemu bolońskiego wymusiła zmianę sposobów kształcenia, tak aby w jak największym stopniu zindywidualizować podejście programowe do uczącego się. Proces uczenia się wy System boloński wszedł w życie 19 czerwca 1999 roku wraz z podpisaniem tak zwanej deklaracji bolońskiej. Jest to dokument zawierający zadania prowadzące do zbliżenia systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich. Jego realizacja to między innymi promocja mobilności społeczności akademickiej, promocja europejskiego wymiaru szkolnictwa wyższego, uczenie się przez całe życie, w tym wdrożenie krajowych ram kwalifikacji, zatrudnialność i współpraca uczelni z rynkiem pracy. Proces Boloński, www.nauka.gov.pl/proces-bolonski/proces-bolonski. html (25.04.2014). 164 Małgorzata Zakrzewska szedł poza sztywne ramy edukacji formalnej. Europejska koncepcja uczenia się przez całe życie (life long learning) zakłada „rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach – w systemie formalnym, tj. w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych oraz w ramach kształcenia nieformalnego, a więc w domu, w pracy i w społeczności”. Według europejskiej koncepcji nauczania i uczenia się wyróżniono priorytetowe postawy i kompetencje społeczne. Są nimi: kooperatywność, komunikatywność i kreatywność, które, jak zostanie wskazane w dalszej części artykułu, są kształtowane poprzez edukację nieformalną. Jeżeli chodzi o relację pomiędzy formalną a nieformalną edukacją, literatura przedmiotu podkreśla jej kontekst narodowy. Tradycyjnie silnie rozwinięta edukacja nieformalna rozwinęła się w Skandynawii. Wydaje się to być konsekwencją oddolnych ruchów społecznych i obywatelskich, które miały miejsce od początku istnienia plemion skandynawskich, które gromadząc się w tak zwanych tingi, uczyły się funkcjonować w grupie. Należy podkreślić, że nie istnieje model edukacyjny oparty wyłącznie na edukacji nieformalnej. Tylko jego koherentne powiązanie z edukacją formalną jest w stanie zapewnić największą konkurencyjność uczącego się, czyli potencjalnego pracownika. Wyzwania polskiego rynku pracy Analizy polskiego rynku pracy wskazują jego dwa główne problemy: niedopasowanie kompetencyjne oraz wiek przyszłych pracowników. Badanie Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy wskazało, że wśród najbardziej poszukiwanych kompetencji pracowniczych znajdują się: efektywna komunikacja, otwartość na uczenie się i stały rozwój, zaangażowanie czy umiejętność pracy w zespole (rysunek 1). Tym samym ocena na dyplomie, kierunek studiów czy też typ uczelni nie są kluczowe i nie są priorytetami w trakcie procesu rekrutacji (rysunek 2). Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Europejskie Biuro Eurydice, Bruksela 2000, s. 10. Badanie przeprowadzono przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie, Amerykańską Izbę Handlu w Polsce oraz Ernst & Young w maju 2012 roku. Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań... ocena 165 waĪnoĞü ElastycznoĞü i zdolnoĞü do adaptacji UmiejĊtnoĞü organizacji pracy i efektywnego zarządzania czasem OpodwiedzialnoĞü Etyczne postĊpowanie jako podstawa w dziaáaniu UmiejĊtnoĞü okreĞlania i uzasadniania priorytetów UmiejĊtnoĞü pracy w zespole 3,73 3,35 4,44 4,46 3,66 3,88 3,35 3,69 ZaangaĪowanie 4,42 4,47 4,49 4,5 4,57 3,77 OtwartoĞü na uczenie siĊ i staáy rozwój ZnajomoĞü jĊzyków obcych Efektywna komunikacja 0 1 2 3 4,61 4,31 4,64 4,12 4,69 3,74 4 5 Rysunek 1.Kompetencje najbardziej poszukiwane przez pracodawców: ważność vs. ocena posiadana przez absolwentów Źródło: Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy, wyniki badania przeprowadzonego przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie, Amerykańską Izbę Handlu w Polsce oraz Ernst & Young, Warszawa 2012, s. 14. kompetencje osobowe kompetencje intelektualne i akademickie typ uczelni poziom wyksztaácenia kierunek studiów ocena na dyplomie Rysunek 2.Najważniejsze kryterium stosowane przez firmę przy zatrudnianiu absolwentów Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy..., s. 6. 166 Małgorzata Zakrzewska Kompetencjami, które uwidaczniają największą lukę pomiędzy oczekiwaniami pracodawców a posiadanymi przez absolwentów umiejętnościami, są między innymi: poprawna samoocena, rozumienie własnych mocnych stron i ograniczeń, efektywna komunikacja, umiejętność pracy w zespole czy też umiejętność formułowania i rozwiązywania problemów (rysunek 3). Są to kompetencje, które nie są dostatecznie kształtowane w procesie uczenia się jednostki czy to na poziomie socjalizacji pierwotnej (rodzina, najbliżsi), czy też na poziomie socjalizacji wtórnej (szkoła, uczelnia). UmiejĊtnoĞü zarządzania projektami ZaangaĪowanie UmiejĊtnoĞü pracy w zespole UmiejĊtnoĞü formuáowania i rozwiązywania problemów Efektywna komunikacja Poprawna samoocena UmiejĊtnoĞü organizacji pracy i efektywnego zarządzania czasem UmiejĊtnoĞü okreĞlania i uzasadniania priorytetów 0 ocena 1 2 3 4 5 6 waĪnoĞü Rysunek 3.Kompetencje z największą luką kompetencyjną w stosunku do oczekiwań pracodawców Źródło: Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy..., s. 26. Drugim wyzwaniem, przed którym stanął rynek pracy, jest problem starzejącego się społeczeństwa. Szacuje się, że w 2050 roku połowa ludności Europy osiągnie wiek emerytalny, co spowoduje, że na rynku pracy zabraknie ponad 160 mln pracowników. Ponadto, takie problemy, jak: malejąca grupa osób aktywnych zawodowo, pogłębiająca się społeczna marginalizacja osób starszych, Starzejące się społeczeństwo wyzwaniem dla rynku pracy, www.een.org.pl/index.php/prawopracybhp---spis/page/4/articles/Starzejace-sie-spoleczenstwo-wyzwaniem-dla-rynku-pracy.html (26.04.2014). Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań... 167 stanowią bardzo duże niebezpieczeństwo dla przyszłości systemów społecznoekonomicznych w wielu państwach członkowskich Unii Europejskiej. Obecnie stopa zatrudnienia w grupie wiekowej 55–64 lata wynosi w Polsce około 27%. Wyniki badania Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse wskazują, że jest to konsekwencja negatywnego stosunku pracodawców do osób po 50. roku życia. Z drugiej zaś strony 71% pracodawców jest zdania, że coraz trudniej jest znaleźć na rynku pracowników o odpowiednich kwalifikacjach; główne wady pracowników „50+” dostrzegane przez nich to niechęć do zdobywania nowych kwalifikacji, brak pewnych umiejętności (na przykład obsługa komputera, znajomości języków obcych) czy też mniejsza zdolność adaptacyjna. Co więcej, zaledwie 8% bezrobotnych w wieku powyżej 50 lat rozważa możliwość rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej, a główną barierą jest lęk i obawa. Z powyższej analizy wynika, że zarówno absolwenci, jak i osoby starsze mają luki kompetencyjne, głównie związane z kompetencjami społecznymi, w tym miękkimi. Z drugiej zaś strony uwidacznia się brak chęci pracodawców w zakresie aktywizacji osób „50+”. Wpływ edukacji nieformalnej na wzrost konkurencyjności pracownika Włączenie edukacji nieformalnej w cały proces edukacji (rysunek 4) jest jedyną możliwością kształtowania tak zwanych kompetencji miękkich, które są tak poszukiwane i podkreślane przez pracodawców. „Model miękkich kompetencji tworzą zachowania w sytuacjach zadaniowych, doświadczenia, wiedza na temat komunikacji i jej technik, praktyczne zdolności stosowania technik i monitorowania własnych zachowań. Model ten łączy się więc z takimi aspektami miękkich kompetencji, jak: behawioralny (zachowania jednostki w sytuacji, głównie zadaniowej); poznawczy (sprawność analizowania sytuacji i tworzenia strategii interpersonalnych, np. inteligencja społeczna, empatia) oraz motywacyjny (cechy osobowości, postawy determinujące sprawne komunikowanie)”. Stanowią one Ibidem. Badanie Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse zostało przeprowadzone przez Stowarzyszenie Akademia Rozwoju Filantropii we współpracy z instytutem badawczym Ipsos w 2007 roku. D. Fastnacht, Miękkie kompetenecje w zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy 2006, nr 1 (2), s. 109–114, s. 114. 168 Małgorzata Zakrzewska zatem podstawę potencjału zawodowego pracownika i prowadzą do aktywnego uczestnictwa w życiu, do samozadowolenia. Rysunek 4. Nowoczesny model nauczania włączający edukację nieformalną Źródło: D. Fastnacht, Miękkie kompetenecje w zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy 2006, nr 1 (2), s. 113. Aktywna partycypacja jednostki w społeczeństwie jest możliwa dzięki istnieniu organizacji pozarządowych. Oparta na zasadzie wolontariatu praca daje szansę na współdziałanie w grupie, wymianę doświadczeń, rozwój umiejętności komunikacyjnych. Działalność projektowa wielu z nich10 umożliwia kształtowanie kompetencji projektowych, określanie priorytetów. Co więcej, działalność taka integruje środowiska11 i daje szansę na zniwelowanie rozwarstwienia społecznego, tym samym przyczyniając się do aktywizacji grup wykluczonych. Edukacja nieformalna nie musi odbywać się wyłącznie poza szkołą czy też uczelniami wyższymi. Dobrym rozwiązaniem jest włączenie innowacyjnych form nauczania czy też promowanie działalności w organizacjach studenckich. Przykładem takiego działania jest system projektowy w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Został tak stworzony, aby połączyć potencjał organizacyjny jednostek z jednoczesnym rozwojem ich umiejętności miękkich. Nie bez znaczeM. Dobranowska-Wittels, Problemy z doświadczeniem uczenia, http://rynekpracy.org/wiadomosc/89865.html (25.04.2014). 10 Przykładem takiej organizacji jest Stowarzyszenie „Projekt: Polska”. 11 Przykładem takiej organizacji jest Stowarzyszenie „Integracja”. Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań... 169 nie jest również fakt, że system przyjęty w SGH (tabela 2) ma też wymierną korzyść – zaangażowani studenci otrzymują punkty za działalność studencką i tym samym zwiększają swoje szanse stypendialne. Projekt studencki ma wszystkie cechy „typowego” projektu organizacji komercyjnej, co jeszcze bardziej potwierdza słuszność i trafność wprowadzania takiego systemu do programu edukacji12 i tym samym zwiększa konkurencyjność osób zaangażowanych na rynku pracy. Tabela 2 System projektów studenckich w Szkole Głównej Handlowej Etap 1 Etap 2 Etap 3 Poziom organizacji Poziom jednostki Poziom władz szkoły a) koncepecja projektu a) określenie dotacji na działal- a) wpisanie do bazy zrealizowaność kół i organizacji studen- nego projektu ckich b) podział wagowy zaangażowanych w projekt osób Poziom samorządu studentów Poziom samorządu studentów b) koordynacja projektu Poziom organizacji a) wpisanie projektu do a) podział dotacji uzyskanych elektronicznej bazy projek- od władz szkoły pomiędzy ortów samorządu studentów ganizacje i projekty, które uzyskały pozytywną ocenę (zostały zakwalifikowane do realizacji) Poziom samorządu studentów Poziom organizacji a) realizacja pozytywnie ocea) ocena przydatności pro- nionego projektu jektu (biorąc pod uwagę b) rozliczenie dotacji uzyskanej jego atrakcyjność dla spo- na realizację projektu łeczności szkolnej, wysokość wnioskowanej dotacji do efektu projektu, liczbę zaangażowanych w projekt osób) a) ocena projektów; przyznanie punktów poszczególnym projektom (0–100 pkt) oraz poszczególnym osobom (na podstawie wnioskowanych wag) b) przesłanie jednostce odpowiedzialnej za wyjazdy zagraniczne informacji o liczbie punktów przyznanych danym osobom Poziom jednostki odpowiedzialnej za wyjazdy zagraniczne a) uwzględnienie przyznanych przez samorząd studentów punktów za działalność studencką (max. 20 pkt) Źródło: M. Zakrzewska, Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego w Polsce, Studia i Prace WNEiZ nr 32 (2), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, s. 93. W kontekście osób w wieku 50+ edukacja nieformalna odgrywa również istotną rolę. Działalność w organizacjach pozarządowych, szkolenia, kursy są 12 M. Zakrzewska, Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego w Polsce, Studia i Prace WNEiZ nr 32 (2), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, s. 93. 170 Małgorzata Zakrzewska tylko nielicznymi przykładami form aktywizacji tej grupy. Istotną kwestią jest również jej integracja w społeczeństwie, a także wykorzystywanie jej potencjału i doświadczenia. Dzięki temu zachowana jest integralność w społeczeństwie, budowany jest kapitał społeczny, następuje wymiana doświadczeń, co w sposób pośredni prowadzi do wzrostu konkurencyjności na rynku pracy. Podsumowanie Zmiany społeczne, przejście ze społeczeństwa industrialnego do postindustrialnego wymusiły zmiany w sposobie nauczania jednostek, tak aby rozwinięte przez nie kompetencje były zbieżne z oczekiwaniami pracodawców. Edukacja nieformalna poprzez swój pozaformalny charakter, na przykład działalność w organizacjach pozarządowych, kształtuje postawy i tak zwane kompetencje miękkie, w których obserwowana jest największa luka. Istnieje zatem zasadność włączenia edukacji nieformalnej w proces nauczania. Zsynchronizowanie obu edukacji i stworzenie innowacyjnego modelu nauczania, poprzez, na przykład, projektowe podejście działalności studenckiej, przyczyni się do kształtowania i rozwoju umiejętności pracy w zespole, komunikacji, zarządzania projektami czy też zaangażowania społecznego. Dzięki temu wypełniona zostanie luka poszukiwanych kompetencji na rynku pracy i tym samym zwiększy się konkurencyjność osób wchodzących i/lub na nim już istniejących. Bibliografia Dobranowska-Wittels M., Problemy z doświadczeniem uczenia, http://rynekpracy.org/ wiadomosc/89865.html (25.04.2014). Doświadczać uczenia. Materiały konferencyjne, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2005. Edukacja nieformalna jako narzędzie integracji, Youth Partnernship Publications, http:// youth-partnership-eu.coe.int/youth-partnership/documents/Publications/T_kits/8/ Polish/5_education.pdf (25.04.2014). Fastnacht D., Miękkie kompetenecje w zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy 2006, nr 1 (2). Kompetencje i kwalifikacje poszukiwane przez pracodawców wśród absolwentów szkół wyższych wchodzących na rynek pracy, wyniki badania przeprowadzonego przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie, Amerykańską Izbę Handlu w Polsce oraz Ernst & Young, Warszawa 2012. Kształcenie formalne i nieformalne w kontekście wyzwań... 171 Proces Boloński, www.nauka.gov.pl/proces-bolonski/proces-bolonski.html (25.04.2014). Starzejące się społeczeństwo wyzwaniem dla rynku pracy, www.een.org.pl/index.php/ prawo-pracybhp---spis/page/4/articles/Starzejace-sie-spoleczenstwo-wyzwaniemdla-rynku-pracy.html (26.04.2014). Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Europejskie Biuro Eurydice, Bruksela 2000. Zakrzewska M., Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego w Polsce, Studia i Prace WNEiZ nr 32 (2), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013. Formal and Informal Education in the Context of of the Polish Labor Market the Challenges Keywords: informal education, formal education, labor market, soft skills, social skills Summary Nowadays, Polish labor market is facing two main problems: competences and the age of future employees do not meet employers’ requirements. Competencies that are most sought after by employers are classified as soft and social competence. The current system of education, based mainly on formal education does not provide a sufficient basis for their development. It is therefore necessary to create an integrated system of teaching and learning, which should consist of both an element of formal and informal education. Therefore, this will provide necessary competences for people entering the labor market, thereby increasing their competitiveness. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Rafał Rybacki* Poznań Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto – próba syntezy Słowa kluczowe: bezrobocie, wykluczenie społeczne, kapitał ludzki, kapitał społeczny Streszczenie W artykule przedstawiono wybrane aspekty społeczne bezrobocia. Celem opracowania jest zbadanie współzależności występujących pomiędzy istnieniem bezrobocia strukturalnego sensu stricto a jego skutkami społecznymi. Struktura artykułu została podporządkowana osiągnięciu tego celu. W punkcie pierwszym przybliżono pojęcia związane z rynkiem pracy. Następnie zaprezentowano podział bezrobocia według jego typów, uwypuklając rolę bezrobocia strukturalnego. Pozwoliło to na analizę wybranego aspektu gospodarczego bezrobocia – roli zasiłków dla bezrobotnych. Ostatnia część opracowania zawiera analizę społecznych skutków bezrobocia strukturalnego, gdzie w oparciu o badania literaturowe wskazano ich wieloaspektową, przyczynowo-skutkową naturę. Wprowadzenie W opracowaniu podjęto tematykę bezrobocia, uwypuklając szczególnie jego konsekwencje społeczne. Celem opracowania jest zbadanie współzależności występujących pomiędzy istnieniem bezrobocia strukturalnego sensu stricto a jego skutkami społecznymi. Na podstawie przedstawionych badań literaturowych można stwierdzić, iż bezrobocie jest przyczyną znacznych problemów społecznych, które z kolei po* Rafał Rybacki, Katedra Bankowości, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected]. 174 Rafał Rybacki wodują utrwalanie pozostawania bez pracy osób tym stanem dotkniętych. Szczególnie negatywne skutki towarzyszą bezrobociu długotrwałemu, którego konsekwencją są różnorodne formy wykluczenia społecznego jednostek. Kategorie aktywności zawodowej a bezrobocie Określenie liczby bezrobotnych oraz stopy bezrobocia wymaga wprowadzenia ogólnych podziałów członków danego społeczeństwa w kategoriach rynku pracy. Pierwszym podziałem jest rozróżnienie między ludnością w wieku produkcyjnym a pozostałą. Granice ustawowe oraz zwyczajowo przyjęte ograniczają możliwość zatrudnienia ze względu na wiek potencjalnych pracowników zarówno od dołu – nie można bowiem zatrudniać nieletnich, jak i od góry – tu ograniczeniem jest najczęściej wiek emerytalny. W związku z tym bezrobotnymi mogą być tylko ludzie w wieku produkcyjnym. Osoby w wieku produkcyjnym można dalej podzielić na bierne oraz aktywne zawodowo. Bierni zawodowo znajdują się poza rynkiem pracy ze względów obiektywnych (niezdolni do podjęcia pracy) oraz subiektywnych (brak akceptacji typowych dla danej gospodarki warunków zatrudnienia bądź brak chęci podjęcia pracy). Osoby takie nie stanowią zasobów siły roboczej w danym czasie. Wobec tego za zasoby siły roboczej można uznać ludność aktywną zawodowo. Wśród osób aktywnych zawodowo wyróżnić można zatrudnionych oraz bezrobotnych. Zatrudnieni to osoby, które wykonują w danym czasie pracę najemną bądź pracują na własny rachunek. Bezrobotni natomiast to osoby w wieku produkcyjnym pozostające bez pracy mimo jej poszukiwania i gotowości jej podjęcia na typowych dla danej gospodarki warunkach. Stopa bezrobocia to odsetek pozostających bez pracy zasobów siły roboczej. Mimo powszechnego przekonania o szkodliwości wysokiego bezrobocia dla sytuacji makroekonomicznej kraju, równie istotny jest wysoki udział osób biernych zawodowo. Osoby takie nie poszukują pracy nie tylko dlatego, że mają wystarczające środki finansowe, ale także dlatego, iż długotrwałe bezrobocie w różny sposób wykluczyło je z oficjalnego rynku pracy, uniemożliwiając prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie. W. Jarmołowicz, Zatrudnienie i bezrobocie w gospodarce, w: Podstawy makroekonomii, red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 126. Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto... 175 Typy bezrobocia Bezrobocie można traktować jako nadwyżkę siły roboczej (podaży pracy) nad oferowanymi miejscami pracy (popyt na pracę). W takim ujęciu nie uwzględnia się zdolności, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz wielu innych zmiennych dotyczących zarówno pracowników, jak i zatrudniających, traktując pracę jako jednorodne, doskonale mobilne dobro. Tak ujęte bezrobocie, zwane bezrobociem globalnym, zostało dogłębnie zbadane w literaturze przedmiotu. Aby rozpoznać zależności występujące pomiędzy bezrobociem a jego społeczno-gospodarczymi skutkami, warto przybliżyć kategorię bezrobocia strukturalnego. Bezrobocie to w skali makroekonomicznej ma charakter trwały, stanowiąc istotny problem społeczny. Bezrobocie strukturalne występuje wtedy, gdy istnieją niedopasowania między strukturą podaży pracy (posiadane umiejętności, doświadczenie zawodowe, miejsce zamieszkania) a popytu na nią (rodzaje stanowisk, wymaganych umiejętności, umiejscowienie pracy). Niedopasowania te mogą mieć charakter przejściowy, wynikający z czasu potrzebnego na poszukiwanie odpowiednich ofert i selekcję kandydatów. Ten rodzaj bezrobocia strukturalnego nazywany jest bezrobociem frykcyjnym. Drugim rodzajem bezrobocia strukturalnego jest bezrobocie strukturalne sensu stricto. W tym przypadku pomija się przejściowe niedopasowania na rynku pracy, uwzględniając natomiast trwałe niedopasowania strukturalne po stronie popytu na pracę i podaży pracy. Mogą one mieć charakter zarówno geograficzny, jak i kwalifikacyjny. W ramach niedopasowań kwalifikacyjnych można wyróżnić niedopasowania zawodowe (bezrobotni posiadają inne umiejętności zawodowe od tych, na które jest zgłaszane zapotrzebowanie na rynku pracy) oraz kompetencyjne (bezrobotni mają zbyt wysokie lub zbyt niskie kompetencje – zarówno „twarde”, jak i „miękkie” – w zawodach, których wykonywanie zapewniłoby podjęcie pracy). Bezrobocie strukturalne sensu stricto jest więc trwałe zarówno z makro-, jak i z mikroekonomicznego punktu widzenia, przy czym najtrudniejsze do zniwe D. Kotlorz, A. Skórska, Kształcenie zawodowe i kształcenie dorosłych jako determinanta zwiększenia zatrudnialności i zmniejszenia bezrobocia absolwentów, w: Współczesny rynek pracy. Wybrane problemy, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011, s. 33–53. M. Ratajczak, Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012, s. 26–117; R.E. Lucas, Unemployment Policy, „American Economic Review” 1978, vol. 68, no. 2, s. 353–357. 176 Rafał Rybacki lowania są występujące niedopasowania kwalifikacyjne, ich usunięcie wymaga bowiem działań długoletnich, związanych ze zmianą zawodu przez osoby poszukujące pracy. Rola zasiłków dla bezrobotnych W większości krajów rozwiniętych funkcjonuje system społecznego wsparcia dla osób bezrobotnych w postaci zasiłków. Co do zasady wysokość zasiłku jest niższa od wcześniej otrzymywanych wynagrodzeń. Stosunek wysokości zasiłku do płacy nazywany jest stopą zastąpienia. Kwestia zasadności i wysokości przyznawanych zasiłków jest dyskusyjna. Jak wskazują badania, wysokość stopy bezrobocia w danym kraju jest wysoko i pozytywnie skorelowana z wysokością przyznawanych zasiłków. Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, iż w czasie otrzymywania zasiłku bezrobotny racjonalnie kalkuluje, porównując dostępne opcje. Podejmując pracę, zwiększy on dochód o różnicę pomiędzy wysokością zasiłku a proponowaną płacą, przeznaczając swój czas w wymiarze pełnego etatu. De facto więc z punktu widzenia bezrobotnego otrzymującego zasiłek zarobi on nadwyżkę płacy nad kwotą zasiłku, a nie całą płacę. Podwyższenie zasiłków powoduje więc spadek w ten sposób kalkulowanego wynagrodzenia. Wskazany mechanizm ma dalsze konsekwencje. Niepodejmowanie pracy przez bezrobotnych otrzymujących zasiłek powoduje dezaktualizację ich umiejętności, co przyczynia się do zwiększania bezrobocia strukturalnego sensu stricto. Ponadto, zbytnie obciążenie budżetu polityką państwa opiekuńczego jest niebezpieczne dla gospodarki danego kraju. Z drugiej strony należy podkreślić pozytywną rolę gospodarczą zasiłków dla bezrobotnych. Po pierwsze, przyczyniają się one do stabilizacji konsumpcji, osłaA.W. Dilnot, C.N. Morris, Private Cost and Benefits of Unemployment: Measuring Replacement Rates, „Oxford Economic Papers” 1983, vol. 35, s. 321–340. R. Lalive, Unemployment Benefits, Unemployment Duration, and Post-Unemployment Jobs: A Regression Discontinuity Approach, „American Economic Review” 2007, vol. 97, no. 2, s. 108 –112; L. Calmfors, A. Johansson, Unemployment Benefits, Contract Length and Nominal Wage Flexibility, „Scandinavian Journal of Economics” 2004, vol. 106, no. 1, s. 23–44; W. Narendranathan, S. Nickell, J. Stern, Unemployment Benefits Revised, „Economic Journal” 1985, vol. 95, no. 378, s. 307–329. J. Gazon, Ani bezrobocie, ani opieka społeczna. Od wyboru etycznego do ekonomicznej realizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 26. L. Ljungqvist, T.J. Sargent, The European Unemployment Dilemma, „Journal of Political Economy” 1998, vol. 106, no. 3, s. 514–550. Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto... 177 biając skutki wahań koniunktury gospodarczej. Po drugie, otrzymywanie zasiłku pozwala bezrobotnemu na dłuższe przeszukiwanie ofert pracy w celu znalezienia najbardziej odpowiedniej. Dzięki temu nie tylko zarobki w danej gospodarce są relatywnie wyższe, ale również wyższa jest wydajność pracy dzięki lepszemu dopasowaniu kwalifikacji pracowników i specyfiki stanowisk. Społeczne aspekty bezrobocia Występowanie bezrobocia strukturalnego prowadzi do niekorzystnych zjawisk społecznych zarówno w ujęciu zagregowanym, jak i z perspektywy społecznego funkcjonowania jednostki. Wśród społecznych skutków bezrobocia można wyodrębnić trzy grupy: pogorszenie relacji społecznych bezrobotnego wynikające z gorszego dobrostanu psychicznego, wykluczenie z rynku pracy oraz wykluczenie społeczne spowodowane biedą. Warto podkreślić, iż wymienione skutki są powiązane zwłaszcza z bezrobociem strukturalnym sensu stricto, ponieważ jego występowanie jest trudniejsze do zniwelowania od innych form bezrobocia i przez to ma tendencję do długotrwałego utrzymywania się. Zgodnie z wynikami badań utrata pracy może prowadzić nie tylko do trudności finansowych, ale również do wyczerpania psychicznego, chorób oraz konfliktów rodzinnych. Badania jednoznacznie potwierdzają obniżenie odczuwanej satysfakcji życiowej wśród jednostek, które straciły pracę, szczególnie na skutek zwolnień grupowych10. Co więcej, według niektórych badaczy straty niepieniężne dla bezrobotnego są znacznie większe od utraty dochodu11. Na straty niepieniężne składają się głównie: zatarcie więzi społecznych, zaniżona samoocena, zagubienie tożsamości społecznej jednostki. Wymienione czynniki spowodowane i nasilane poprzez niższy dobrostan psychiczny bezrobotnego prowadzą do trudności w znalezieniu cy... P. Kubiak, Wpływ systemu zasiłkowego na postawy bezrobotnych, w: Współczesny rynek pra- H.D. Carmichael, R.G. Downey, C.R. Wanberg, Satisfaction at Last Job and Unemployment: A New Look, „Journal of Organizational Behavior” 1999, vol. 20, no. 1, s. 121–131. 10 J.P. Haisken-DeNew, S.C. Kassenboehmer, You’re Fired! The Casual Negative Effect of Entry Unemployment on Life Satisfaction, „Economic Journal” 2009, vol. 119, s. 48–462. 11 L. Winkelmann, R. Winkelmann, Why are the Unemployed So Unhappy? Evidence from Panel Data, „Economica” 1998, vol. 65, no. 257, s. 1–15. 178 Rafał Rybacki nowej pracy, co skutkuje trwaniem bezrobocia i pogłębianiem się jego negatywnych skutków12. Nie tylko wymienione skutki indywidualne bezrobocia prowadzą do utrwalania się negatywnej sytuacji bezrobotnego. Bezrobocie, szczególnie długotrwałe, może prowadzić do wykluczenia z rynku pracy. Wykluczenie to oznacza sytuację, w której nie jest zgłaszany popyt na pracę oferowaną przez bezrobotnego z pozaekonomicznych powodów lub oferowane warunki pracy są znacznie gorsze od rynkowych. Zgodnie z wynikami badań zjawiska zachodzące na rynku pracy są uwarunkowane społecznie, to znaczy, są kształtowane poprzez normy społeczne13. Jednym z czynników wynikających z tych norm jest zjawisko napiętnowania (scarring). Napiętnowanie odnosi się do osób będących długotrwale bezrobotnymi bądź do osób często tracących pracę. Jak twierdzą Wiji Arulampalam, Paul Greg oraz Mary Gregory, przerwy w zatrudnieniu wiążą się z długookresowym „piętnem” w postaci zwiększonej częstotliwości utraty pracy w przyszłości i niższych wynagrodzeń w kolejnych miejscach zatrudnienia14. Jako przyczyny tego zjawiska wskazuje się najczęściej deprecjację kapitału ludzkiego osoby trwale bezrobotnej, ocenę produktywności kandydatów do pracy poprzez analizę ich dotychczasowej kariery zawodowej oraz fakt, iż osoby bezrobotne częściej akceptują prace niewymagające kwalifikacji, w których występuje największa rotacja pracowników15. Zjawisko wykluczenia z rynku pracy przedstawia rysunek 1. pierwszym etapem wykluczenia z rynku pracy jest znalezienie się danej jednostki wśród osób bezrobotnych. W tym przypadku szybkie znalezienie pracy na podobnych warunkach płacowych i kompetencyjnych pozwala na uniknięcie wykluczenia. W przeciwnym razie kolejnym etapem jest przejście do grupy ludzi biernych zawodowo. Taka sytuacja może wynikać z istnienia opisanego powyżej zjawiska W. Darity, A.H. Goldsmith, Social Psychology, Unemployment and Macroeconomics, „Journal of Economic Perspectives” 1996, vol. 10, no. 1, s. 121–140. 12 13 A.E. Clark, Unemployment as a Social Norm: Psychological Evidence from Panel Data, „Journal of Labor Economics” 2003, vol. 21, no. 2, s. 323–351; R. Lalive, A. Stutzer, The Role of Social Work Norms in Job Searching and Subjective Well-Being, „Journal of European Economic Association” 2004, vol. 2, no. 4, s. 696–719. 14 W. Arulampalam, P. Greg, M. Gregory, Unemployment Scarring, „Economic Journal” 2001, vol. 111, no. 475, s. F557–F584. 15 W. Arulampalam, A.L. Booth, M.P. Taylor, Unemployment Persistence, „Oxford Economic Papers” 2000, vol. 52, no. 1, s. 24–50. Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto... 179 napiętnowania, bowiem osoby podlegające takiej formie dyskryminacji na rynku pracy często są zniechęcane do podejmowania dalszych prób legalnego zatrudnienia, poszukując alternatywnych sposobów utrzymania. Długotrwałe występowanie tego stanu prowadzi w konsekwencji do przejścia do grupy osób w wieku nieprodukcyjnym, co wiąże się z całkowitą utratą szans na zatrudnienie dla osób długotrwale bezrobotnych. spoáeczeĔstwo w wieku nieprodukcyjnym w wieku produkcyjnym bierni zawodowo aktywni zawodowo bezrobotni zatrudnieni Rysunek 1. Wykluczenie z rynku pracy Źródło: opracowanie własne. Bezrobocie jest również jednym z czynników wykluczenia finansowego, głównie z powodu utraty źródła utrzymania. Długotrwała utrata dochodów prowadzi zaś do ubóstwa i w konsekwencji do wykluczenia społecznego. Wykluczenie społeczne jest kategorią najszerszą, obejmującą nie tylko kategorie ekonomiczne, ale również społeczne i polityczne funkcjonowanie jednostek. Podsumowanie Bezrobocie stanowi złożony problem ekonomiczno-społeczny. Jest to temat kontrowersyjny nie tylko ze względu na jego gospodarczy charakter oraz różne możliwości jego ekonomicznego interpretowania i oceniania. Istotną kwestią wynikającą z istnienia bezrobocia jest również jego aspekt społeczny. Z jednej strony bowiem istnienie bezrobocia w gospodarce stanowi pewien zapas siły roboczej konieczny dla rozwoju istniejących i powstawania nowych przedsięwzięć gospodarczych, a także jest warunkiem utrzymania systemu motywacyjnego skłaniającego do wydajnej i konkurencyjnej pracy. Z drugiej 180 Rafał Rybacki strony zaś bezrobocie, szczególnie w długotrwałej formie, prowadzi do wielu niekorzystnych zjawisk społecznych. Zjawiska te przekładają się następnie na gospodarkę, powodując erozję kapitału ludzkiego oraz niższy dobrobyt społeczny. Bibliografia Arulampalam W., Booth A.L., Taylor M.P., Unemployment Persistence, „Oxford Economic Papers” 2000, vol. 52, no. 1. Arulampalam W., Greg P., Gregory M., Unemployment Scarring, „Economic Journal” 2001, vol. 111, no. 475. Calmfors L., Johansson A., Unemployment Benefits, Contract Length and Nominal Wage Flexibility, „Scandinavian Journal of Economics” 2004, vol. 106, no. 1. Carmichael H.D., Downey R.G., Wanberg C.R., Satisfaction at Last Job and Unemployment: A New Look, „Journal of Organizational Behavior” 1999, vol. 20, no. 1. Clark A.E., Unemployment as a Social Norm: Psychological Evidence from Panel Data, „Journal of Labor Economics” 2003, vol. 21, no. 2. Darity W., Goldsmith A.H., Social Psychology, Unemployment and Macroeconomics, „Journal of Economic Perspectives” 1996, vol. 10, no. 1. Dilnot A.W., Morris C.N., Private Cost and Benefits of Unemployment: Measuring Replacement Rates, „Oxford Economic Papers” 1983, vol. 35. Gazon J., Ani bezrobocie, ani opieka społeczna. Od wyboru etycznego do ekonomicznej realizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. Haisken-DeNew J.P., Kassenboehmer S.C., You’re Fired! The Casual Negative Effect of Entry Unemployment on Life Satisfaction, „Economic Journal” 2009, vol. 119. Jarmołowicz W., Zatrudnienie i bezrobocie w gospodarce, w: Podstawy makroekonomii, red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010. Kotlorz D., Skórska A., Kształcenie zawodowe i kształcenie dorosłych jako determinanta zwiększenia zatrudnialności i zmniejszenia bezrobocia absolwentów, w: Współczesny rynek pracy. Wybrane problemy, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011. Kubiak P., Wpływ systemu zasiłkowego na postawy bezrobotnych, w: Współczesny rynek pracy. Wybrane problemy, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011. Lalive R., 2007, Unemployment Benefits, Unemployment Duration, and Post-Unemployment Jobs: A Regression Discontinuity Approach, „American Economic Review” 2007, vol. 97, no. 2. Społeczne skutki bezrobocia strukturalnego sensu stricto... 181 Lalive R., Stutzer A., The Role of Social Work Norms in Job Searching and Subjective Well-Being, „Journal of European Economic Association” 2004, vol. 2, no. 4. Ljungqvist L., Sargent T.J., The European Unemployment Dilemma, „Journal of Political Economy” 1998, vol. 106, no. 3. Lucas R.E., Unemployment Policy, „American Economic Review” 1978, vol. 68, no. 2. Narendranathan W., Nickell S., Stern J., Unemployment Benefits Revised, „Economic Journal” 1985, vol. 95, no. 378. Ratajczak M., Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2012. Winkelmann L., Winkelmann R., Why are the Unemployed So Unhappy? Evidence from Panel Data, „Economica” 1998, vol. 65, no. 257. Social Effects of Structural Unemployment – an Attempt to Synthesis Keywords: unemployment, social exclusion, human capital, social capital Summary The paper contains chosen social and economic aspects of unemployment. The aim of article is to investigate interdependences between structural unemployment and its social effects. To realize this goal, main terms of labor market and its typology was presented. This allowed for the analysis of chosen economic aspect of unemployment – unemployment benefits. This in turn enabled to analyze social aspects of unemployment, where based on literature research its multifaceted, cause and effect nature was presented. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Aleksandra Milczarek* Szczecin Finansowanie B + R i innowacje w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego Słowa kluczowe: nakłady na badania i rozwój, innowacyjność, rozwój społeczno-gospodarczy Streszczenie Innowacyjność jako motor napędzający współczesną gospodarkę wymaga znacznych nakładów na sferę badań i rozwoju (B + R), aby wszelkie pomysły, inicjatywy i odkrycia mogły być realizowane w praktyce. W przyszłości to właśnie one będą stanowiły o wzroście i rozwoju społeczno-gospodarczym narodów. Artykuł podejmuje temat finansowania badań i rozwoju w wybranych krajach europejskich. Analizie poddano wielkość nakładów i ich strukturę w poszczególnych państwach. Porównano także Polskę z innymi krajami Europy oraz omówiono wpływ realizowanych wydatków na B + R na gospodarkę. Wprowadzenie Rozwój współczesnych społeczeństw osiągnął bardzo wysoki poziom zaawansowania, opierając się w dużym stopniu na nowoczesnych technologiach oraz branży ICT (Information and Communication Technology). Nasycenie konsumentów i całych rynków powoduje, że coraz intensywniej poszukuje się nowych dróg rozwoju, nowoczesnych produktów, mówiąc inaczej – innowacji, które zachwycą nabywców lub pozwolą ludzkości dokonać kolejnego kroku naprzód. * Aleksandra Milczarek, mgr, Katedra Makroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected]. 184 Aleksandra Milczarek Nie jest to możliwe bez znacznych nakładów na badania i rozwój. Są one różne w zależności od kraju i polityki prowadzonej przez władze państwa. Wiele firm samodzielnie finansuje ten obszar działalności, gdyż w przeciwnym wypadku ich rozwój i pozycja rynkowa utknęłyby w martwym punkcie. Państwo powinno wspierać działalność badawczą i innowacyjność podmiotów gospodarczych, jednak nie zawsze tak jest. Czasami jego rola bywa czynnikiem hamującym. Wydatki na badania i rozwój, dzięki którym powstają nowatorskie metody produkcji czy prekursorskie rozwiązania i wynalazki, przyczyniają się nie tylko do poprawy życia obywateli i usprawniania procesów gospodarczych, ale także do przyszłego wzrostu gospodarczego i rozwoju całych społeczeństw. Celem artykułu jest ukazanie zmian w zakresie badań i rozwoju (B + R) realizowanych w wybranych krajach europejskich, w tym także w Polsce. W szczególności skupiono się na nakładach oraz ich strukturze w tym obszarze działalności. Omówiono także skutki realizowanych wydatków na B + R dla podmiotów ekonomicznych oraz całych gospodarek, ich wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy. Przy wykorzystaniu metod analizy ilościowej danych statystycznych dokonano porównań pomiędzy finansowaniem sfery badań i rozwoju w Polsce i innych krajach Europy. Zakres czasowy analiz obejmuje lata 2005–2011. Innowacyjność jako stymulanta rozwoju społeczno-gospodarczego Budowanie przewagi konkurencyjnej oraz sukces danej gospodarki nie zostaną osiągnięte poprzez bierność poszczególnych uczestników procesów rynkowych, państwa i innych instytucji. Wymagana jest duża aktywność, coraz większa dynamizacja procesów ukierunkowanych na działania innowacyjne w sferze badań i rozwoju oraz w branży ICT. Innowacyjność bardzo często wskazywana jest jako czwarty czynnik produkcji obok ziemi, pracy i kapitału. Inni za czwarty kluczowy czynnik produkcji uważają wiedzę. Znaczenie wiedzy i innowacji będzie rosło z uwagi na wyczerpywanie się tradycyjnych zasobów, tym samym potrzebna będzie intensyfikacja prac badawczo-rozwojowych jako ich czynnika sprawczego, a co się z tym wiąże – i większych nakładów finansowych. Najbardziej rozwinięte kraje świata osiągnęły swoją pozycję i wysoki stopień zaawansowania dzięki gospodarce opartej na wiedzy (GOW). Jest to gospodarka wykorzystująca w sposób wszechstronny wiedzę, informację i kapitał intelektualny, do których społeczeństwo posiada nieograniczony dostęp, celem kreowania rozwoju społeczno-gospodarczego. Podkreśla się znaczenie współ- Finansowanie B + R i innowacje... 185 działania państwa, przedstawicieli nauki i biznesu. Podstawowe określone przez Jerzego Kleera warunki wyjściowe dla rozwoju GOW są następujące: a) gospodarka musi osiągnąć wysoki poziom rozwoju, który współcześnie oscyluje wokół 20 tys. dolarów na mieszkańca, a struktura PKB charakteryzuje się 70% udziałem usług w jego tworzeniu; b) społeczeństwo charakteryzuje się wysokim poziomem edukacyjnym, w którym za miarę powszechną uznawane jest wykształcenie średnie, a wyższe obejmuje co najmniej połowę ludności czynnej zawodowo; c) GOW jest gospodarką innowacyjną, udział nakładów na B + R wynosi około 3% PKB; d) innowacyjność jest funkcją przynajmniej trzech zmiennych: kreatywności ludzi, popytu na innowacje oraz odpowiedniego klimatu proinnowacyjnego, jaki musi tworzyć państwo; e) gospodarka i społeczeństwo mają charakter otwarty; f) GOW tworzy nową strukturę ekonomiczną i społeczną oraz wymusza istotne modyfikacje w funkcjach sektora publicznego. W tak sformułowanych warunkach gospodarki opartej na wiedzy wyraźnie widać, że jest ona nierozerwalnie związana z innowacyjnością oraz sferą badań i rozwoju. Innowacja to tworzenie nowych, lepszych i bardziej efektywnych produktów, procesów, usług, technologii i pomysłów powszechnie akceptowanych, natomiast pod pojęciem badań i rozwoju (B + R) kryje się praca twórcza prowadzona w sposób systematyczny w celu zwiększenia zasobu wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie. Badania i rozwój są najważniejszym źródłem innowacji oraz służą pozyskiwaniu nowej wiedzy. Te z kolei są źródłem wzrostu efektywności gospodarowania. Stąd tak istotne są nakłady na prace badawczo-rozwojowe. Niski ich poziom czy brak stanowi przeszkodę dla budowy gospodarki napędzanej wiedzą, a tym samym może doprowadzić do pogłębienia dystansu technologicznego, gospodarczego i organizacyjnego pomiędzy krajami, a w najgorszej sytuacji nawet do zapaści cywilizacyjnej danej społeczności. J. Kleer, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe, w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009, s. 69–79. Monitoring Report 2012, Austria in International Rankings, Austrian Federal Economic Chamber, Economic Policy Department, May 2012, s. 89. J. Heller, M. Bogdański, Nakłady na badania i rozwój w Polsce na tle wybranych państw europejskich, „Studia Regionalne i Lokalne” 2005, nr 4 (22), s. 59–60. 186 Aleksandra Milczarek Możliwości innowacyjne mają zasadnicze znaczenie dla sukcesu w gospodarce. Rozwój nauki, a następnie wykorzystanie wiedzy w praktyce oraz wdrażanie innowacji poprawiają efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku oraz ich konkurencyjność względem innych podmiotów. Determinują wzrost produkcji oraz większe dostosowanie firm do wymagań klientów, oferowanie coraz to nowych i ulepszonych produktów oraz bardziej zaawansowanych usług. Zwiększenie produkcji krajowej generuje większą wartość PKB kraju. Pozytywne oddziaływanie przekłada się dalej na rynek pracy. Większa efektywność gospodarowania przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy. Zwiększa się zatrudnienie, zmniejsza bezrobocie i w dalszym ciągu dynamika wzrostu gospodarczego zmienia się in plus. Rezultaty prac badawczo-rozwojowych wprowadzają wiele zmian jakościowych nie tylko w procesach gospodarczych, ale także w życiu obywateli, ułatwiając bardzo często codzienne funkcjonowanie. A zdobyta wiedza pozwala na świadome podejmowanie racjonalnych decyzji i dalszy zrównoważony rozwój. Zatem inwestowanie w badania i rozwój owocuje innowacjami, które następnie stają się przyczynkiem rozwoju społeczno-gospodarczego. Nowe technologie produkcji czy wynalazki nie powstają w każdym kraju świata, gdyż często brakuje środków, bazy czy zaplecza służących działalności badawczo-rozwojowej. Wówczas jednak są one importowane w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, co dotyczy w szczególności krajów rozwijających się lub słabiej rozwiniętych. W takiej sytuacji wydatki na B + R mimo wszystko w dalszym ciągu powinny być realizowane, aby nie zaprzepaścić zdobytego potencjału i móc go dalej rozwijać, by miał szansę zaprocentować w przyszłości, wpływając na dalszy rozwój państwa. Nakłady na badania i rozwój w wybranych krajach UE Wskaźnikiem wykorzystywanym do analizy nakładów na badania i rozwój jest GERD (Gross Domestic Expenditure on Research and Development), czyli wskaźnik całkowitych wydatków krajowych na badania i rozwój. W myśl założeń strategii lizbońskiej w planie dla Europy określono zalecany udział GERD w stosunku do PKB na poziomie 3%. Zdaniem Komisji Europejskiej kształtowanie na takim poziomie w relacji do produkcji krajowej wydatków na prace badawczo-rozwojowe zapewni dynamiczny i trwały rozwój krajów unijnych, które staną się najbardziej konkurencyjną na świecie gospodarką opartą na wiedzy. Finansowanie B + R i innowacje... 187 Do roku 2010, a nawet obecnie, celu tego zdecydowana większość państw nie zdołała osiągnąć. Tabela 1 GERD jako procent PKB w wybranych krajach UE Państwo 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Austria 2,46 2,44 2,51 2,67 2,71 2,79 2,75 Bułgaria 0,46 0,46 0,45 0,47 0,53 0,60 0,57 Czechy 1,35 1,49 1,48 1,41 1,47 1,55 1,84 Estonia 0,93 1,13 1,08 1,28 1,43 1,63 2,38 Finlandia 3,48 3,48 3,47 3,70 3,94 3,90 3,78 Niemcy 2,51 2,54 2,53 2,69 2,82 2,80 2,84 Łotwa 0,56 0,70 0,59 0,61 0,46 0,60 0,70 Polska 0,57 0,56 0,57 0,60 0,67 0,74 0,77 Słowacja 0,51 0,49 0,46 0,47 0,48 0,63 0,68 Szwecja 3,56 3,68 3,40 3,70 3,60 3,39 3,37 Źródło: http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=SCN_DS&popupcusto mise=true&lang=en# (26.04.2014). W tabela 1 przedstawiono GERD w relacji do PKB w latach 2005–2011 w wybranych 10 krajach Unii Europejskiej, w tym Polsce. Do analiz wybrano państwa mające podobny, wyższy lub niższy od polskiego wskaźnik nakładów na B + R. Czechy, Niemcy i Słowacja to sąsiedzi Polski. Dla porównań uwzględniono także Finlandię oraz Szwecję jako kraje z najwyższym poziomem wskaźnika w Europie oraz Bułgarię jako reprezentanta jednego z niższych poziomów GERD w relacji do produkcji krajowej. Wybór Austrii podyktowany był jej zbliżaniem się do wartości zalecanej 3%. Łotwa natomiast ma podobną wartość wskaźnika jak Polska, a w Estonii charakteryzował się on największą dynamiką wzrostu. Na przestrzeni sześciu badanych latach w analizowanych krajach z wyjątkiem Szwecji nastąpił wzrost nakładów na sferę badań i rozwoju. Największy, bo ponad dwukrotny wzrost GERD w relacji do PKB, odnotowała Estonia z poziomu 0,93% w 2005 roku do 2,38% w 2011 roku. Finlandia na koniec okresu badawczego uzyskała najwyższy poziom wskaźnika (3,78%), choć dwa lata wcześniej był on jeszcze wyższy (3,94%). W Europie jedynie w krajach skandynawskich wydatki na prace badawczo-rozwojowe przekroczyły 3% PKB. W Au W momencie powstawania artykułu brak danych za 2012 rok. Aleksandra Milczarek 188 strii i Niemczech powoli do tego celu się zmierza. Spośród krajów sąsiadujących z Polską to właśnie Niemcy wykazują najwyższy poziom GERD (2,84% w 2011 roku, zmiana in plus o 0,33% w porównaniu do roku 2005). Więcej na B + R w relacji do PKB niż w Polsce wydaje się także w Czechach. Niższy poziom tych wydatków obserwuje się natomiast na Łotwie, Słowacji oraz w Bułgarii. Łotwa i Polska w 2005 roku przeznaczały na badania podobny procent PKB (odpowiednio: 0,56 oraz 0,57%). Było to niewiele w porównaniu do innych państw. W roku 2011 polski GERD wynosił 0,77% produkcji, przewyższając wskaźnik łotewski o 0,07%. Rysunek 1. Nakáady B+R wedáug finansowania Rysunek 1. Nakłady na B +na R według źródeł Ĩródeá finansowania Źródło: http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=SCN_DS&popupcustomise=true&l ang=en# (26.04.2014). Poziom wydatków na B + R, jak widać, jest w Europie wysoce zróżnicowany. Dysproporcje między krajami są znaczne i sięgają nawet ponad 3 punkty procentowe. Różnice w finansowaniu tej działalności przekładają się następnie na dystans rozwojowy czy obniżenie poziomu intelektualnego kraju. Wielu eko- Finansowanie B + R i innowacje... 189 nomistów wskazuje, że nakłady na naukę powinny wynosić przynajmniej 2% PKB, a ich kształtowanie się na poziomie poniżej 1% PKB nie jest w pełni wystarczające. Niestety, w Polsce dotychczas nie udało się przekroczyć tego progu. W roku 2011 GERD wynosił 0,77% PKB, a rok później – 0,9%. Strukturę nakładów na badania i rozwój analizowanych państw w podziale na pochodzenie źródeł finansowania przedstawiono na rysunku 1. W krajach o wysokim wskaźniku GERD dominującą rolę w finansowaniu prowadzonych badań i rozwoju eksperymentalnego posiadał sektor przedsiębiorstw. Jego udział w całkowitych wydatkach na B + R wynosił w 2011 roku ponad 50%, w Finlandii nawet ponad 65% w całym okresie badawczym. Przy tym udział państwa oscylował w granicach 25–30%. W przypadku państw o niskim wskaźniku GERD tendencja była odwrotna – wydatki na naukę i badania w większej części pokrywane były przez sektor rządowy, a w mniejszej przez sferę biznesu. Uczelnie wyższe we wszystkich krajach w minimalnym stopniu uczestniczyły w finansowaniu badań, ich nakłady stanowiły w 2011 roku 0,2–2,4% wydatków ogółem. Co ciekawe, najwyższy procent występował w Polsce. Rola krajowych instytucji non-profit jest nikła w zakresie B + R, natomiast udział zagranicy w badanym okresie zwiększył się w 8 z 10 państw w 2011 roku w porównaniu do początkowego okresu badania. W roku 2011 udział nakładów sektora zewnętrznego oscylował pomiędzy 10–15%. Niższy był jedynie w Finlandii i Niemczech – krajach bardziej zaawansowanych i bogatszych, gdzie środki wewnętrzne praktycznie w pełni pozwalają finansować naukę. W Bułgarii i na Łotwie zagranica pokrywała koszty badań odpowiednio aż w ponad 40 i 50%. W Polsce w 2011 roku było to 13,4%, czyli ponad dwukrotnie więcej niż jeszcze sześć lat temu, co świadczy o pewnym otwarciu państwa na współpracę międzynarodową, ale także jest wynikiem przystąpienie do Unii Europejskiej i napływu środków unijnych. Dostrzeżenie potencjału i przyszłych możliwości rozwoju gospodarek w oparciu o naukę wywołało potrzebę porównywania osiągnięć poszczególnych państw w tym zakresie na arenie międzynarodowej, czemu służyć mają liczne rankingi. Wśród 37 państw uwzględnianych w rankingu OECD w zakresie wydatków GERD jako procentu PKB w 2011 roku Finlandia zajęła drugą pozycję, a Szwecja – trzecią (całkowicie odwrotnie niż jeszcze rok wcześniej). Warto dodać, że pierwsze miejsce zajmuje Izrael. Z analizowanych państw w pierwszej W. Janasz, Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych, w: Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, red. W. Janasz, Difin, Warszawa 2004, s. 138–169. Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013, s. 1. Aleksandra Milczarek 190 dziesiątce znalazły się jeszcze Niemcy i Austria. Polska w roku 2011 zajmowała miejsce 33, trzy pozycje wyżej niż w roku 2010. Jak zostało wspomniane we wcześniejszym punkcie pracy, badania i rozwój są źródłem innowacji, które kolejno przekładają się na wzrost gospodarczy. Nie dziwi zatem fakt, że czołowe miejsca w rankingu Global Innovation Index (GII) zajmują najbardziej rozwinięte gospodarki świata, a jednocześnie kraje z wyższym wskaźnikiem GERD. Globalny indeks innowacji jest publikowany od 2007 roku przez INSEAD, jedną z największych prywatnych szkół zarządzania i biznesu na świecie. Jego celem jest porównanie prowadzonej polityki proinnowacyjnej w różnych krajach. Ranking obejmuje 125 krajów z całego świata. Przy jego tworzeniu uwzględniane są następujące kategorie: instytucje, kapitał ludzki, badania, infrastruktura, zaawansowanie rynku, poziom rozwoju biznesu oraz naukowe i twórcze podejście. Państwa uzyskują za nie określoną liczbę punktów, w sumie zdobywając od 0 do 100 punktów. W tabeli 2 ujęto pozycje poszczególnych państw w rankingu ogólnoświatowym oraz miejsca wśród krajów europejskich. Tabela 2 Global Innovation Index Państwo Pozycja na świecie Austria Bułgaria Czechy Estonia Finlandia Niemcy Łotwa Polska Słowacja Szwecja Pozycja w Europie 2011 2013 2011 2013 19 42 27 23 5 12 36 43 37 2 23 41 28 25 6 15 33 49 36 2 12 27 17 14 3 8 23 28 24 2 14 27 18 16 5 10 22 31 24 2 Źródło:www.globalinnovationindex.org/content.aspx?page=pastreports (27.04.2014). Z uwagi na fakt, że GII uwzględnia nie tylko kwestię prac badawczo-rozwojowych, ale także inne komponenty, Finlandia mimo najwyższego wskaźnika Monitoring Report 2012..., s. 99. Ibidem, s. 95. Finansowanie B + R i innowacje... 191 GERD w relacji do PKB wśród analizowanych państw w rankingu innowacyjności nie zajmowała najwyższego miejsca, lecz pozycję piątą w roku 2011 i szóstą w 2013 roku. Najlepiej wypada na tym tle Szwecja, zajmująca od kilku lat drugie miejsce na świecie i w Europie. W roku 2013 Austria, Czechy, Estonia, Finlandia, Niemcy i Polska zajmowały niższe pozycje niż jeszcze dwa lata wcześniej w obu ujęciach. Co więcej, Łotwa z nieco niższymi nakładami na B + R znalazła się w ostatnim roku 16 miejsc wyżej niż Polska w klasyfikacji światowej i 9 miejsc wyżej w klasyfikacji europejskiej. Podsumowanie Podsumowując, można stwierdzić, że dostrzega się znaczenie i oddziaływanie prac badawczo-rozwojowych na funkcjonowanie i rozwój gospodarek oraz społeczeństw, stąd wzrost wydatków na B + R w relacji do PKB. Poziom wydatków, a tym samym wskaźnik GERD, w wielu krajach w dalszym ciągu jest jednak zbyt niski. Dotyczy to także Polski. Dysproporcje w rozwoju nauki opóźniają procesy doganiania gospodarek bardziej rozwiniętych przez słabiej rozwinięte. W Finlandii, Szwecji, Niemczech, Austrii wydaje się zdecydowanie większy procent produkcji krajowej na B + R niż w Polsce, Bułgarii, na Łowie czy Słowacji. Jest to aż 4–5-krotnie mniejsza część PKB, często nieprzekraczająca nawet 1%. Stąd tak duża konieczność i zalecanie wszelkich działań zmierzających do podniesienia wydatków na sferę badań i rozwoju, aby w jak najkrótszym czasie osiągnąć ich wyższy poziom. W przypadku krajów o niższym wskaźniku GERD widoczna jest tendencja do finansowania badań w głównej mierze przez państwo, a w mniejszym stopniu przed przedsiębiorstwa. Trend ten powinien ulegać odwróceniu, aby sektor prywatny finansował realizację badań i innowacje dla biznesu. Wiadomo, że środki takie wówczas lepiej i efektywniej zostałyby wykorzystane, a nowości mogłyby zostać od razu wdrożone, przekładając się na zwiększenie wyników finansowych przedsiębiorstw. W Polsce brakuje jeszcze powiązania sfery biznesu i nauki. Możliwości takiej współpracy są zdecydowanie za rzadko wykorzystywane, a dodatkowo występuje ciągle problem komercjalizacji wyników badań. Trzeba jednak podkreślić, że choć prace badawczo-rozwojowe są wysoce kosztowne i często ich końcowy sukces nie jest absolutnie pewny, to nakłady na badania i rozwój są konieczne i potrzebne jako źródło przyszłych innowacji, a tym samym dziedzina gwarantująca przyszły wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy współczesnych państw. 192 Aleksandra Milczarek Bibliografia Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=SCN_DS&popupcustomise=true&l ang=en#. Janasz W., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych, w: Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, red. W. Janasz, Difin, Warszawa 2004. Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe, w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009. Monitoring Report 2012, Austria in International Rankings, Austrian Federal Economic Chamber, Economic Policy Department, May 2012. www.globalinnovationindex.org/content.aspx?page=past-reports. R&D Financing and Innovations in the Context of the Socio-economic Development Keywords: the expenditure on research and development, innovation, socio-economic development Summary Innovation is the driving force behind the modern economy and it requires increasing the expenditure on the research and development sphere. It will allow ideas, initiatives and discoveries to be realized in practice. In the future, they will determine the growth and the socio-economic development of nations. This article describes the funding for research and development in selected European countries. The level of outlays and their structure in each country were analysed. Poland is compared with other European countries and the impact of R&D expenses on the economy is discussed. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Ola Krakowiak*, Łukasz Popławski** Kraków Rozwój regionalny w aspekcie innowacji*** Słowa kluczowe: rozwój regionalny, rozwój społeczno-gospodarczy, czynniki rozwoju regionalnego, innowacja Streszczenie W artykule podjęto temat innowacji w rozwoju regionalnym, które jako czynnik rozwoju są różnie analizowane. Innowacje są siłą napędową współczesnej gospodarki i wymagają nakładów oraz wsparcia, gdyż w przyszłości będą stanowiły o wzroście i rozwoju społeczno-gospodarczym kraju. Wprowadzenie Obecne czynniki wzrostu gospodarczego, takie jak: niskie koszty pracy czy dostępność tanich surowców, podlegają coraz większemu ograniczaniu. Z tego powodu niezbędne jest poszukiwanie innych możliwości przewagi konkurencyjnej, a sposobem na utrzymanie stabilnego rozwoju gospodarczego może być rozwój innowacji. Polska jako kraj członkowski jest zmuszona nadrabiać wieloletnie zaległości, przy czym również jest wykonawcą Strategii Europa 2020, w myśl której nowe technologie mogą wspierać zrównoważony rozwój poprzez stymulowanie gospodarki, która najwydajniej korzysta z zasobów, jest konkurencyjna i służy środowisku. W obecnych warunkach istotnego znaczenia nabierają uwaOla Krakowiak, mgr, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. Łukasz Popławski, dr hab., prof. UR, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. *** Praca finansowana ze środków DS.3121/ZEiPG i funduszu dydaktycznego WR-E Uniwersytetu Rolniczego im. H. Kołłątaja w Krakowie. * ** 194 Ola Krakowiak, Łukasz Popławski runkowania rozwojowe poszczególnych regionów, na których powinny się opierać kierunki rozwoju danych województw, w szczególności poprzez rozwój innowacyjnych sektorów gospodarki. Innowacyjność jako czynnik rozwoju regionalnego jest w koncepcjach i teoriach różnie rozpatrywana. Powszechnie uważa się, że rola innowacji i czynników je wspierających będzie wzrastać ze względu na to, że w tym aspekcie upatruje się przewagi konkurencyjnej każdego regionu. Celem artykułu jest przedstawienie roli innowacji w rozwoju regionalnym. Innowacje – podstawowe zagadnienia W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji innowacji. W Polsce słowo „innowacja” definiowane jest jako „wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzona, nowość, reforma”. Działalność innowacyjna to całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, które prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Wielu autorów, w tym Piotr Niedzielski i Katarzyna Rychlik, twierdzi, że słowo „innowacja” pochodzi od łacińskiego słowa innovatis i oznacza „odnowę”, czyli tworzenie czegoś nowego. W pracy Władysława Janasza i Katarzyny Kozioł „innowacja” utożsamiana jest z potrzebą wprowadzenia zmiany na lepsze. Sama działalność innowacyjna dotyczy także badań i rozwoju (B + R), które nie są bezpośrednio związane ze zmianami innowacyjnymi. Joseph Alois Schumpeter za innowacje uważa: a) wprowadzanie do produkcji nowych lub udoskonalenie dotychczas istniejących wyrobów; b) wprowadzanie nowej lub udoskonalonej metody wytwarzania; c) stworzenie nowego rynku; d) zastosowanie nowej formy sprzedaży lub zakupów istniejących wyrobów; e) zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów; f) wprowadzenie nowej organizacji procesów. Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1980, s. 307. A. Rudzewicz, A. Strychalska-Rudzewicz, Strategie produktów innowacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2014, s. 10. P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 22–27, 45–47, 221–225. W. Janasz, K. Kozioł, Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 34–44. J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 4–5, 27. Rozwój regionalny w aspekcie innowacji 195 Już w 2001 roku Wiesław Grudzewski i Irena Hejduk stwierdzili, że dzięki innowacjom uzyskuje się podniesienie produktywności, wydajności i jakości pracy, poprawę i unowocześnienie procesów wytwórczych, wzrost jakości wyrobów i ich konkurencyjności, zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności działania, zlikwidowanie barier i aktywizację zasobów, udoskonalenie organizacji i metod pracy, poprawę bezpieczeństwa i warunków pracy, zastępowanie pracy żywej w związku z wyższym poziomem organizacji i lepszej wydajności związanej z bardziej nowoczesnym wyposażeniem technicznym. W obecnych warunkach wielu autorów twierdzi, że rozwój gospodarczy wykorzystuje koncepcję gospodarki opartej na wiedzy (GOW) i charakteryzuje się wzrostem znaczenia innowacyjnych działań w obszarze: – produktów, – procesów, – marketingu, – organizacji. Aby zapewnić rozwój ekonomiczny państwa, regionu czy firmy, należy zapewnić rosnący, a przynajmniej stabilny popyt na wytwarzane produkty albo świadczone usługi. O sukcesie lub porażce ekonomicznej decyduje konkurencyjność oferty. Konkurencyjność w dzisiejszym świecie, zgodnie z literaturą przedmiotu oznacza, że społeczeństwo jest zorganizowane w taki sposób, że jest w stanie wykorzystywać i wchłaniać nowości, ale przede wszystkim je wytwarzać, żeby sprzedać innym. Nie są już ważne, tak jak w początkach polskiej transformacji, imitacje czy naśladownictwo zagranicznych rozwiązań, lecz innowacje o charakterze technologicznym i organizacyjnym stworzone i wdrożone przez własne podmioty. Konkurencyjność zależy także od atrakcyjności oferty i sposobu promocji przy możliwym wykazaniu i wyeksponowaniu cech produktu, których oferty konkurencyjne nie posiadają. Konkurencyjność jest zatem funkcją działań innowacyjnych decydujących o rozwoju kraju czy regionu lub o sukcesie poszczególnych przedsiębiorców, dlatego w krajach wspierających aktywnie konkurencyjność i innowacyjność gospodarki polityka innowacyjna wchodzi w obszar prac administracji państwowej z zestawem instrumentów wsparcia tej działalności. W. Grudzewski, I. Hejduk, Projektowanie systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2001, s. 75, 451–452. 196 Ola Krakowiak, Łukasz Popławski Reasumując, należy podkreślić, że działania innowacyjne są obecnie uznawane za podstawowy warunek utrzymania i wzmocnienia pozycji podmiotu na rynku, najczęściej przedsiębiorstwa, ale również regionu. Rozwój regionalny i jego czynniki Pojęcie „region” jest używane w różnych znaczeniach. Wyróżniamy więc między innymi regiony geograficzne, polityczne, ekonomiczne, urbanistyczne, planistyczne. Zasadniczy jest podział między pojęciami: regionu naturalnego (fizyczno-geograficznego) i regionu ekonomicznego (gospodarczego). Antoni Fajferek definiuje region ekonomiczny jako „terytorialny kompleks produkcyjno-usługowy, wyróżniający się od otaczających obszarów swoistymi formami zagospodarowania”. Podkreśla on także historyczny jego charakter podlegający rozwojowi i permanentnym zmianom. Równie często spotykaną definicją jest propozycja Kazimierza Secomskiego, który regionem ekonomicznym nazywa „określony obszar danego kraju, na którym w wyraźny sposób wykształcił się zespół sił wytwórczych wzajemnie ze sobą powiązanych”. Natomiast Kazimierz Kuciński określa region jako „zespół przylegających do siebie obszarów (jednostek elementarnych przestrzeni geograficznej) posiadających – pod względem pewnych kryteriów – możliwie wiele cech wspólnych i wykazujących możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających”. W literaturze przedmiotu, jak już wspomniano, rozwój regionalny definiowany jest wielorako. Społeczeństwo powinno być nastawione pozytywnie do efektywnej adaptacji zmian, ciągłego dążenia do poprawy jakości, sprawności działania. Klasyfikację czynników rozwoju regionalnego z uwzględnieniem innowacyjności gospodarki, przedstawiono w tabeli 1. Istnieje wiele czynników decydujących o tym, czy dane miasto, region, przedsiębiorstwo lub cały kraj są innowacyjne. Niektóre z tych czynników odgrywają mniejszą rolę, inne są kluczowe. Wpływ danego czynnika na innowacyjność przedsiębiorstwa zależy od branży, wielkości firmy, jej lokalizacji i wielu innych parametrów. W opinii wielu naukowców kluczowe znaczenie dla innowacyjności mają czynniki związane z zasobami ludzkimi, a w szczególności dwa z nich: poziom kształcenia na lokalnych uczelniach oraz ogólna jakość zasobów A. Fajferek, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1966, s. 9. K. Secomski, Wstęp do teorii rozmieszczenia sił wytwórczych, PWN, Warszawa 1956, s. 71. K. Kuciński, Podstawy teorii regionu ekonomicznego, PWN, Warszawa 1990, s. 17. Rozwój regionalny w aspekcie innowacji 197 na lokalnym rynku pracy. W Krakowie szczególne znaczenie przywiązuje się do jakości kształcenia akademickiego, a Warszawa znacznie różni się na tle pozostałych miast w opiniach naukowców, którzy częściej niż gdzie indziej doceniają wagę wsparcia innowacji przez władze samorządowe i centralne, bo jakość zasobów na lokalnym rynku pracy w Warszawie jest wysoka dzięki przyciąganiu wysoko wykwalifikowanych kadr. Tabela 1 Czynniki rozwoju regionalnego z uwzględnieniem innowacyjności Czynnik rozwoju Zatrudnienie Baza rozwojowa Korzyści miejsca Zasoby wiedzy Tradycyjny punkt widzenia Nowoczesny punkt widzenia Gospodarka oparta na wiedzy rozwój intelektualny przedsiębiorstwa tworząpoprzez szkolenia i naukę więcej firm to więcej ce nowe miejsca pracy na potrzeby rynku pracy miejsc pracy dopasowują je do kwalifii rozwoju przedsiębiorkacji mieszkańców stwa rozwój nowych sektorów rozwój istniejących sekto- tworzenie nowych instytu- i wprowadzanie innowarów gospodarki cji gospodarczych cyjności w istniejących korzyści komparatywkorzyści komparatywne korzyści komparatywne w oparciu o jakość bazujące na aktywach ne bazujące na jakości środowiska i kapitału fizycznych środowiska intelektualnego wiedza, informacja i innowiedza jako generator wiedza istniejących kadr rozwoju społeczno-eko- wacyjność oraz mobilność jako podstawa rozwoju nomicznego Źródło: Ł. Popławski Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych województwa świętokrzyskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 37. Wielu autorów, między innymi Łukasz Popławski10, twierdzi, że nie tylko kapitał ludzki jest ważny, ale także – a może i ważniejszy – kapitał społeczny czy intelektualny. Ta kwestia obecnie jest bardzo mocno akcentowana w badaniach, podobnie jak problem wsparcia instytucjonalnego procesów innowacyjnych w ramach polityki inwestycyjnej. Szczegółowy opis działań podejmowanych przez państwo w zakresie polityki inwestycyjnej jest przedstawiony w pracy Danuty Miłaszewicz11. 10 Ł. Popławski, Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych województwa świętokrzyskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 74–82. D. Miłaszewicz, Problem wyboru narzędzi realizacji roli państwa w procesach inwestycyjnych w Polsce w okresie przemian, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007. 11 198 Ola Krakowiak, Łukasz Popławski Najbardziej rozwinięte kraje świata osiągnęły swoją pozycję i wysoki stopień zaawansowania dzięki gospodarce opartej na wiedzy (GOW). Gospodarka ta wykorzystuje wielokierunkowo wiedzę, informację i kapitał ludzki oraz społeczny, a zwłaszcza intelektualny, celem kształtowania i pobudzania rozwoju społeczno-gospodarczego. Innym istotnym elementem w gospodarce opartej na wiedzy jest współdziałanie państwa, przedstawicieli nauki i przedsiębiorców. Jerzy Kleer określił warunki wyjściowe dla rozwoju GOW w sposób następujący12: a) gospodarka i społeczeństwo mają charakter otwarty; b) gospodarka musi osiągnąć wysoki poziom rozwoju, który współcześnie oscyluje wokół 20 tys. dolarów na mieszkańca, a struktura PKB charakteryzuje się 70% udziałem usług w jego tworzeniu; c) społeczeństwo ma wysoki poziom edukacji, w którym za standard jest uznane wykształcenie średnie, a wyższe obejmuje co najmniej połowę ludności zawodowo czynnej; d) GOW jest gospodarką innowacyjną, gdzie udział nakładów na B + R wynosi około 3% PKB; e) innowacyjność jest funkcją przynajmniej trzech zmiennych: kreatywności ludzi, popytu na innowacje oraz odpowiedniego klimatu proinnowacyjnego, jaki musi tworzyć państwo; f) GOW tworzy nową strukturę ekonomiczną i społeczną oraz wymusza istotne modyfikacje w funkcjach sektora publicznego. Badania i rozwój są najważniejszym źródłem innowacji oraz służą pozyskiwaniu nowej wiedzy. Te z kolei są źródłem wzrostu efektywności gospodarowania, który odbywa się w dużych ośrodkach (ośrodki wzrostu). Z punktu widzenia rozwoju innowacyjności istotne są nakłady na prace badawczo-rozwojowe, a ich niski poziom w Polsce jest powszechnie znany. Zespół profesorski13 określił udział nakładów na badania i rozwój w relacji do PKB w Polsce w 2009 roku na 0,68% przy średniej dla UE-27 powyżej 2%. Niski ich poziom czy wręcz brak, zwłaszcza na terenach wiejskich, stanowi barierę i przeszkodę dla procesów modernizacyjnych na obszarach wiejskich, nie mówiąc już o budowie gospodarki napędzanej wiedzą czy innowacyjnością. 12 J. Kleer, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe, w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009, s. 69–79. T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, J. Szlachta, J. Zaleski, Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Fundacja GAP, Kraków 2012, s. 24. 13 Rozwój regionalny w aspekcie innowacji 199 Reasumując należy zwrócić uwagę na to, że w efekcie wzmożonego rozwoju i oddziaływań (w skali światowej) radykalnie wzrasta podatność na zmiany i nowe technologie oraz różnorodne uwarunkowania globalne i wpływy międzynarodowe, zwłaszcza w zakresie wykorzystania przesyłu danych, czy wzorce społeczne lub konsumpcyjne. Zarówno jednostki, społeczności, przedsiębiorstwa, jak i instytucje publiczne muszą się szybciej dostosowywać do globalnego rynku wymiany wiedzy, informacji, usług, towarów czy procesów technologicznych. Dla niektórych przedsiębiorców jakość łączności internetowej będzie mieć większą wagę niż jakość innego typu infrastruktury w procesach rozwoju. Jak podkreśla Jan Siekierski14, ważną kwestią dalej pozostaje zbudowanie większego potencjału innowacyjnego i trwałych procesów innowacyjnych. Podsumowanie Przedstawione wybrane podstawowe problemy rozwoju regionalnego uwzględniające czynnik innowacyjności niestety nie wyjaśniają w pełni wielu kwestii w rozwoju regionalnym, między innymi mechanizmu różnicowania się regionów ze względu na rozwój społeczno-gospodarczy. Wieloaspektowy proces, jakim jest rozwój regionalny, jest i będzie jeszcze przez wiele lat stanowił przedmiot badań ze względu na coraz nowsze aspekty w zakresie czynników rozwojowych w tym procesie, zwłaszcza z powodu zmian ilościowych i jakościowych, które trudno wyjaśnić. Gdy działają innowacyjni przedsiębiorcy oraz kompetentne i aktywne instytucje władzy publicznej, które wspierają procesy innowacyjne, region eksportuje dobra i usługi, rozwija infrastrukturę, korzysta z wiedzy i technologii, dostarcza na rynek nowe zaawansowane produkty i usługi. To wszystko odbywa się już na poziomie regionalnym oraz lokalnym i dlatego tak istotne znaczenie ma samorządność i inicjatywy oddolne, które są podstawowym czynnikiem rozwoju. W konsekwencji procesy innowacji koncentrują się w regionach o najkorzystniejszych warunkach społeczno-ekonomicznych oraz na terenach dających największe efekty. Innowacyjność w naturalny sposób wiąże się z ośrodkami wzrostu, a nie obszarami peryferyjnymi, ze względu na kapitał ludzki i społeczny czy intelektualny. Możliwości innowacyjne mają zasadnicze znaczenie dla sukcesu w gospodarce. Należy nadmienić, że dostrzega się pozytywny wpływ innowacji na funkcjonowanie i rozwój gospodarczy. Dysproporcje w zakresie innowacji opóźniają J. Siekierski, Procesy innowacyjne w polskim agrobiznesie w latach 2004–2020 w świetle dokumentów strategicznych i operacyjnych, w: Agrobiznes w teorii i w praktyce, red. A. Olszańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2014, s. 72–73. 14 200 Ola Krakowiak, Łukasz Popławski procesy doganiania gospodarek bardziej rozwiniętych przez słabiej rozwinięte kraje. W Finlandii, Szwecji, Niemczech, Austrii wydaje się na badania i rozwój zdecydowanie większe środki finansowe niż w Polsce. Wykorzystanie wiedzy w praktyce oraz wdrażanie innowacji poprawia efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku oraz ich konkurencyjność względem innych podmiotów. Determinuje to wzrost produkcji oraz większe dostosowanie firm do wymagań klientów dzięki nowym czy ulepszonym produktom oraz bardziej zaawansowanym usługom. Zwiększenie produkcji stwarza możliwość wytworzenia wyższej wartości PKB kraju oraz pozytywnie przekłada się na rynek pracy (efektywność gospodarowania przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy). Podsumowując, należy podkreślić, że największym zagrożeniem dla prawidłowego rozwoju jest przegrana słabszych regionów w konkurencji o rynki zbytu z bardziej wydajnymi i lepiej zorganizowanymi. W wyniku występujących efektów synergii, gdzie wraz z szybszym rozwojem przemysłu (sektora) w regionach bardziej konkurencyjnych, skoncentrowanych najczęściej na zaawansowanych działaniach innowacyjnych, pojawia się napływ najwyżej wykwalifikowanych kadr i zasobów kapitałowych z regionów mniej konkurencyjnych, co może się przyczynić do stagnacji tych ostatnich. Natomiast procesy innowacyjne powinny przebiegać nie tylko w ośrodkach wzrostu czy regionach rowiniętych, ale również w słabszych regionach, na przykład w szeroko pojętym agrobiznesie. Bibliografia Fajferek A., Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1966. Geodecki T., Gorzelak G., Górniak J., Hausner J., Mazur S., Szlachta J., Zaleski J., Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Fundacja GAP, Kraków 2012. Grudzewski W., Hejduk I., Projektowanie systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2001. Janasz W., Kozioł K., Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007. Miłaszewicz D., Problem wyboru narzędzi realizacji roli państwa w procesach inwestycyjnych w Polsce w okresie przemian, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007. Niedzielski P., Rychlik K. Innowacje i kreatywność. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006. Rozwój regionalny w aspekcie innowacji 201 Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe i przyczynowe, w: GOW – wyzwanie dla Polski, red. J. Kotowicz-Jawor, PWE, Warszawa 2009. Kuciński K., Podstawy teorii regionu ekonomicznego, PWN, Warszawa 1990. Popławski Ł., Uwarunkowania ekorozwoju gmin wiejskich na obszarach chronionych województwa świętokrzyskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Rudzewicz A., Strychalska-Rudzewicz A., Strategie produktów innowacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2014. Secomski K., Wstęp do teorii rozmieszczenia sił wytwórczych, PWN, Warszawa 1956. Siekierski J., Procesy innowacyjne w polskim agrobiznesie w latach 2004–2020 w świetle dokumentów strategicznych i operacyjnych, w: Agrobiznes w teorii i w praktyce, red. A. Olszańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2014. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, PWN, Warszawa 1980. Regional Development in the Aspect of Innovations Keywords: regional development, socio-economic development, factors of regional development, innovation Summary In the future, they will determine the growth and the socio-economic development of countries. The objective of the paper is presentation of innovation in regional development. Innovation as a factor of regional development is differently analyzed. The one of the divisions in this regard. Innovation is the driving force of modern economy and it requires investment and support. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska* Wrocław Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych Słowa kluczowe: własność przemysłowa, innowacje, patenty Streszczenie W artykule poruszono kwestie związane z problematyką ochrony własności przemysłowej w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Zaprezentowano argumenty za i przeciw utrzymaniu praw wyłącznych oraz nowe modele stymulowania wynalazczości. Celem opracowania jest zbadanie, czy i w jakim zakresie polskie przedsiębiorstwa innowacyjne wykorzystują ochronę przedmiotów własności przemysłowej w realizowanych strategiach. Badania przeprowadzono na podstawie dokumentów źródłowych polskiego Urzędu Patentowego. Wprowadzenie Jednym z kluczowych elementów zdobywania przewagi konkurencyjnej zarówno przedsiębiorstw, jak i gospodarek od wieków pozostają prawa własności przemysłowej stanowiące synonim innowacyjności i warunek postępu technologicznego. W tym obszarze szczególna rola przypada zwłaszcza wynalazkom coraz częściej utożsamianym z pojęciem innowacji radykalnych. Własność przemysłowa to jednak nie tylko wynalazki, lecz większy zbiór dóbr niematerialnych odbiera- * Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska, dr, Instytut Nauk Ekonomicznych, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytet Wrocławski, e-mail: [email protected]. K.B. Dahlin, D.M. Behrens, When is An Invention Really Radical? Defining and Measuring Technological Radicalness, „Research Policy” 2005, no. 34; M. Niklewicz-Pijaczyńska, Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii free revealing, „Zarządzanie i Finanse” 2013, vol. 11, nr 4, cz. 3, s. 337–341. 204 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska nych nie zmysłami, lecz w sposób rozumowy. Każdy z tych elementów może stanowić zaczątek zmian, które wprowadzą rynek na nowe tory gospodarczego rozwoju. O ile jednak rola przedmiotów własności przemysłowej nie budzi wątpliwości, o tyle znaczenie ich ochrony pod postacią instytucjonalnej wyłączności patentowej od zawsze prowokuje spory doktrynalne pomiędzy jej zwolennikami i przeciwnikami. Ich efektem jest pojawianie się nowych modeli kreowania innowacji oraz stymulowania wynalazczości podmiotów. Jednym z nich jest model free revealing polegający na świadomej rezygnacji z ochrony przedmiotów własności przemysłowej. Inne koncepcje bazują na szeroko lub wąsko rozumianej otwartości procesów innowacyjnych w obszarze zarówno samej współpracy, jak i ochrony wykreowanych w kooperacji projektów czy idei. Należy do nich model open innovation, open source (w tym także strategia user-driven innovation) oraz współpraca w ramach klastra. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na to, że badania nad korelacją systemów typu open innovation i pojawianiem się innowacji radykalnych wskazują, iż związek taki ma charakter znikomy. Niemniej poszukiwanie optymalnego modelu stymulowania oraz komercjalizacji stanowi pilne wyzwanie dla polityki gospodarczej państw. Nie musi to oznaczać podjęcia kroków w celu wzmocnienia systemu patentowego; wręcz przeciwnie – być może raczej odwrót w kierunku otwartości procesów innowacyjnych i uczynienia z własności przemysłowej dobra publicznego. Możliwym rozwiązaniem jest także system komplementarnych rozwiązań czerpiących zarówno z zamkniętego, jak i otwartego modelu innowacji. Celem publikacji jest zbadanie, w jakim zakresie polskie przedsiębiorstwa korzystają z ochrony praw własności przemysłowej w realizowanych strategiach innowacji. Badania własne przeprowadzono na podstawie danych i dokumentów źródłowych polskiego Urzędu Patentowego. Ich zakres przedmiotowy objął przedsiębiorstwa, które są systematycznie typowane na wysokich pozycjach T. Sieniow, W. Włodarczyk, Własność intelektualna w społeczeństwie informacyjnym. Informator, Urząd Patentowy RP–Krajowa Izba Gospodarcza–Fundacja Instytutu na rzecz Państwa Polskiego, Lublin 2009, s. 7. E. von Hippel, Lead Users: A Source of Novel Product Concepts, „Management Science” 1986, vol. 32, no. 7. H.W. Chesbrough, Open Innovation: The New Imperative for Creating and Profiting from Technology, Harvard Business School Press, Boston, MA 2003. E. Raymond, The Cathedral and the Bazar, „Knowledge, Technology and Policy” 1999, vol. 12, no. 3. C.M. Christensen, Przełomowe innowacje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych 205 w rankingach innowacyjności przygotowywanych przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN w latach 2008–2010. Pozwoliło to na wyeliminowanie tych podmiotów gospodarczych, których dobra pozycja w zestawieniach miała charakter jednorazowy i nie jest efektem systematycznych, długookresowych działań zmierzających do budowania pozycji innowacyjnej. Dla zachowania ciągłości analizy również zakres czasowy ustalony został szeroko i obejmuje lata 1998 –2013. Dotyczy on zarówno oceny ogólnej aktywności patentowej wytypowanych przedsiębiorstw, jak i otrzymanych przez nie patentów. Badania objęły również analizę zgłoszeń i praw na wzory użytkowe (nazywane potocznie „małymi wynalazkami”) jako przykładów korzystania z ochrony w zakresie pozostałych przedmiotów własności przemysłowej. W zestawieniu nie uwzględniono decyzji o odmowie udzielenia ochrony, gdyż oznacza to faktyczny brak merytorycznych przesłanek do uzyskania praw wyłącznych. System patentowy i koncepcja free revealing Obrońcy systemu patentowego podkreślają przede wszystkim wynikającą z niego zdolność generowania nadzwyczajnych zysków będących konsekwencją czasowego monopolu, który przysługuje wynalazcy jako gratyfikacja podjętego wysiłku twórczego. Pełni w ten sposób funkcję zarówno ekonomiczną, jak i motywacyjną. Monopol tego rodzaju wzmacnia również pozycję konkurencyjną podmiotu oraz stymuluje opracowywanie przez niego kolejnych przełomowych rozwiązań. Wywołuje to efekt domina – każde nowe rozwiązanie prowokuje pojawianie się dalszych innowacji. Jednocześnie suma inwencji poszczególnych jednostek (oraz ich potencjał) wpływająca na innowacyjność w skali makro, skutecznie wzmacnia pozycję konkurencyjną gospodarek narodowych. Na zależności pomiędzy liczbą patentów a innowacyjnością kraju wskazywał Zvi Griliches. Ponadto, długookresowe badania, oparte między innymi na międzynarodowych danych statystycznych, potwierdzają istniejącą zależność pomiędzy liczbą przyznanych praw wyłącznych (w szczególności patentów) a wielkością PKB. Zwolennicy ochrony systemowej wskazują ponadto, że innowacje, a zwłaszcza wynalazki, rzadko są wynikiem przypadku. Najczęściej powstają jako wynik znacznego wysiłku intelektualnego, finansowego i czasowego. Tak rozumiana systemowa i celowa innowacyjność potrzebuje zarówno bodźców i wsparcia, jak i ostatecznie ochroZ. Griliches, The Search for R&D Spillovers, „Scandinavian Journal of Economics” 1992, vol. 32, no. 7. www.wipo.int/ipstats/en/statistics/country_profile/countries/pl.html (16.04.2014). 206 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska ny. „Wprowadzanie innowacji zwiększających konkurencyjność gospodarki oraz polepszających standard życia społeczeństwa, ponoszenie nakładów na B + R oraz wzajemne powiazania między nauką a techniką są kosztowne, czasochłonne i ryzykowne. Wymaga to kształtowania sprzyjających warunków ekonomicznych (ulgi, łatwość dostępu do kapitału) oraz prawnych (ochrona własności przemysłowej) umożliwiających budowę potencjału umożliwiającego tworzenie i efektywne wykorzystane nowych produktów, procesów na rynkach wewnętrznych oraz zewnętrznych. Ograniczeniem mogą być niesprawności rynku w zakresie wsparcia innowacyjności. Powszechną tendencją jest, że obecnie rynki są coraz mniej doskonałe, a w niektórych dziedzinach wręcz całkowicie zanikają”. Tradycyjnym argumentem obrony systemu patentowego jest również teza, że bez niego wiele rozwiązań, idei i projektów nigdy nie trafiłoby do przestrzeni publicznej. Można więc stwierdzić, że przepisy regulujące ochronę własności przemysłowej realizują trzy funkcje: własnościową, monopolizującą i wynagradzającą10. Ich efektywne wykorzystanie pozwala uprawnionemu nie tylko na uzyskanie korzyści wprost z tych funkcji wynikających, lecz również dywersyfikację źródeł finansowania inwestycji i kreowania wizerunku innowacyjnej, kompatybilnej z rynkiem (lub wręcz go wyprzedzającej) organizacji. Jednak dynamika globalnej gospodarki powoduje, że system patentowy ze swoją przestarzałą strukturą i opieszałością proceduralną pozostaje za nim daleko w tyle. Jego nieadekwatność do współczesnych potrzeb gospodarek i wyraziście zarysowane słabości stają się jednocześnie argumentami dla przeciwników utrzymania systemu patentowego co do zasady lub co najmniej w obecnym kształcie. Przeciwnicy odnoszą się do tych samym efektów ochrony własności przemysłowej co jego wyznawcy, ale interpretują je w sposób radykalnie odmienny. W ich ujęciu wyłączność praw własności przemysłowej jest przede wszystkim niezgodna z ideą globalnego i nieskrępowanego rozprzestrzeniania się nowych idei i technologii, które stanowią fundament gospodarek wiedzy. Jednocześnie poprzez monopolizację patentową usankcjonowana instytucjonalnie monopolizacja zaprzecza istocie konkurencji, wynikające z niej zyski nadzwyczajne porównywane są do nieuzasadnionych rynkowo korzyści osiąganych przez każdego innego monopolistę. W konsekwencji ochrona patentowa zamiast stymulować innowacyjność, w istocie ją tłamsi. Jednym z bardzo istotnych zarzutów formułowanych w stosunku G. Myrdal, Znaczenie i wartość ekonomii instytucjonalnej, w: Ekonomia przyszłości, red. D. Kopfer, PWN, Warszawa 1982, s. 147. 10 T. Sieniow, W. Włodarczyk, Własność intelektualna..., s. 8. Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych 207 do systemu patentowego jest między innymi opieszałość proceduralna, która wydłuża czas od momentu zgłoszenia do momentu przyznania patentu ponad wszelkie akceptowane w globalnym wyścigu technologicznym granice. Przeciwnicy systemu patentowego wskazują również inne realne bariery związane z jego funkcjonowaniem – wysokie koszty zgłoszeń, zawiłe procedury administracyjne oraz wysoki stopień niepewności zarówno co do skuteczności samej ochrony, jak i egzekwowania posiadanych praw wyłącznych. Argumentem, który pojawia się obecnie coraz częściej, jest przekonanie, że przedsiębiorstwa w istocie wykazują coraz mniejsze zainteresowanie ochroną własności przemysłowej, ponieważ jej funkcje uległy dziś dezaktualizacji. Dyskusja wokół instytucjonalnej ochrony praw wyłącznych zaowocowała pojawieniem się nowej koncepcji korzyści z przedmiotów własności intelektualnych (w tym przemysłowych) opracowanej przez Dietmara Harhoffa, Joachima Henkela i Erica von Hippela (free revealing). Skonstruowali oni model, którego struktura oparta jest na dwóch identycznych, konkurencyjnych przedsiębiorstwach prawdziwie zaangażowanych w procesy innowacji. Uwzględnili w nim następujące zmienne związane z decyzją twórcy innowacji o jej zastrzeżeniu lub udostępnieniu: – intensywność konkurencji pomiędzy użytkownikami, – stopień, w jakim innowacja zapewnia przewagę dla użytkownika innowatora, – wartość ulepszeń wprowadzanych przez producenta dla innowacyjnego użytkownika, – koszt przyjęcia poprawionego produktu poniesiony przez każdego użytkownika. Model uwzględniający powyższe założenia pokazał, że firmy innowacyjne mogą osiągać większe korzyści, „swobodnie ujawniając” opracowane przez siebie pomysły, niż zastrzegając ich wyłączność11, między innymi dzięki efektowi sieci zwiększającemu dyfuzję ich innowacyjności oraz wprowadzaniu przez podmioty trzecie kolejnych udoskonaleń do uwolnionych pierwotnie innowacji12. Wnioski te potwierdzają badania empiryczne prowadzone przez Erica Raymonda (1999), Erica von Hippela i Stana Finkelsteina (1979), Kwanghui Lima (2000), 11 D. Harhoff, J. Henkel, E. von Hippel, Profiting from Voluntary Information Spillovers: How Users Benefit by Freely Revealing their Innovations, „Research Policy” 2003, no. 32 (10), s. 1753–1769. 12 J. Henkel, Selective Revealing in Open Innovation Processes: The Case of Embedded Linux, „Research Policy” 2006, vol. 35, issue 7, s. 953–969. Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska 208 Pamelę Morrison, Johna Robertsa i Erica von Hippela (2000), Nicolausa Franka i Sonali Shaha (2003) oraz Joachima Henkela (2003)13. Ochrona własności przemysłowej na podstawie badań innowacyjnych przedsiębiorstw W analizie ujęto 12 przedsiębiorstw, które w latach 2008–2010 systematycznie zajmowały bardzo wysokie pozycje rankingowe w zestawieniu 500 najbardziej innowacyjnych polskich firm przygotowywanym rokrocznie przez INE PAN. Należały do nich następujące przedsiębiorstwa: ABB Sp. z o.o., Małkowski-Martech SA, Ekowodrol Sp. z o.o., Lumag Sp. z o.o., Sigma SA, KGHM Cuprum Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Avio Polska, Apator SA, Sonel SA, Comarch SA, Radpol SA. Tabela 1 Pozycje rankingowe innowacyjnych przedsiębiorstw w latach 2008–2010 Przedsiębiorstwo 2010 2009 2008 ABB Sp. z o.o. 1 6 2 Małkowski-Martech SA 4 218 35 Ekowodrol Sp. z o.o. 6 2 85 Lumag Sp. z o.o. 8 4 7 Sigma SA 10 167 174 KGHM Cuprum Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe 12 96 288 Avio Polska Sp. z o.o. 13 20 14 Apator SA 14 11 40 Sonel SA 16 99 245 Comarch SA 17 5 22 Radpol SA 20 136 25 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych INE PAN za lata 2008–2010. W zestawieniu ukazanym w tabeli 1 pozycję zdecydowanego lidera dzierży firma ABB, która w kolejnych latach konsekwentnie zajmuje miejsce w pierwszej dziesiątce najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw. Ogólna liczba zgłoszeń patentowych charakteryzująca aktywność wynalazczą wyróżnionych podmiotów 13 E. von Hippel, Democratizing Innovation, The MIT Press, Cambridge MA 2005. Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych 209 zaprezentowana została na rysunku 1. W analizowanym okresie najwyższą wyróżniała się przede wszystkim firma ABB, która zgłosiła 112 wniosków. Tuż za nią uplasowały się dwa przedsiębiorstwa – Apator i Sigma (odpowiednio: 80 i 75 zgłoszeń). Rysunek 1. Liczba zgłoszeń patentowych wytypowanych firm Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UPRP za lata 2008–2010. Trzy z wytypowanych firm innowacyjnych – Avio, Sonel i Lumag – nie zgłosiły ani jednego wniosku patentowego, natomiast firma Comarch w całym badanym okresie złożyła tylko jedno zgłoszenie. Ogólna liczba patentów otrzymanych przez analizowane firmy kształtowała się w sposób analogiczny do zgłoszeń. Patenty jako prawa wyłączne udzielane są tylko na te wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do zastosowania w przemyśle. Zgłoszenie patentowe nie jest więc w żadnym przypadku jednoznaczne z udzieleniem prawa wyłącznego, musi ono przejść merytoryczną (oraz formalną) weryfikację, która może zakończyć się decyzją o udzieleniu patentu na zgłoszone rozwiązanie. Dlatego liczba wniosków i przyznanych praw może radykalnie się różnić (rysunek 2). Zdarza się również, że podmiot zgłaszający rezygnuje z uzyskania patentu jeszcze w trakcie trwania procedury patentowej, uznając przykładowo, że prawdopodobieństwo uzyskania korzyści z komercjalizacji wynalazku jest niewspółmierne do kosztów jego opatentowania. 210 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska Rysunek 2.Zestawienie liczby zgłoszeń patentowych i otrzymanych patentów w latach 1996–2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UPRP za lata 1996–2013. W powyższym zestawieniu pozycję lidera konsekwentnie utrzymała firma ABB z liczbą 91 patentów. Przedsiębiorstwa Apator i Sigma otrzymały odpowiednio: 53 i 47 patentów. Tuż za nimi uplasowała się firma KGHM Cuprum z liczbą 30 patentów na swoje wynalazki, natomiast przedsiębiorstwa Avio, Sonel, Lumag i Comarch nie posiadały żadnych patentów. Przedsiębiorstwa, które wykazują aktywność patentową, zazwyczaj cechuje zainteresowanie również odnośnie do pozostałych praw własności przemysłowej. Analiza uzyskanych praw na wzory użytkowe wykazała, że w tym obszarze zdecydowanym liderem była firma Apator z 34 uzyskanymi prawami. Miała ona również najwięcej zgłoszeń wzorów użytkowych – 46. Przedsiębiorstwo Sigma otrzymało 25 praw, ABB – 14, KGHM Cuprum i Małkowski-Martech – po 3, natomiast Ekowodrol – 1. Pozostałe przedsiębiorstwa – Avio, Sonel, Lumag, Comarch i Radpol – nie wykazały żadnej aktywności w zakresie zgłoszeń wzorów użytkowych. Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych 211 Rysunek 3. Liczba otrzymanych praw wyłącznych na pozostałe przedmioty własności przemysłowej w latach 1996–2013 – wzory użytkowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UPRP za lata 1996–2013. Podsumowanie Droga ku gospodarce wiedzy opartej na kreatywności podmiotów i postępie technologicznym jest wyborem oczywistym. Problemem jest natomiast faktyczna jej realizacja polegająca na wyborze najbardziej efektywnego modelu stymulowania innowacji, zwłaszcza tych o charakterze najbardziej priorytetowych, czyli wynalazków. Motywacje firm do wprowadzania innowacji mogą być bardzo zróżnicowane, w konsekwencji wdrażają one odmienne modele procesu innowacji, a także jako następstwo wykazują różne postawy w stosunku do ochrony praw własności przemysłowej. Przeprowadzone w artykule badania wskazują na to, że wytypowane dla potrzeb analizy polskie przedsiębiorstwa innowacyjne wdrażają zróżnicowane strategie ochrony własnej innowacyjności. Część z nich konsekwentnie buduje swoją pozycję, realizując założenia tradycyjnego, zamkniętego modelu innowacji. W tym przypadku zwieńczeniem ich wysiłków jest zgłoszenie w Urzędzie Patentowym i oczekiwanie na przyznanie instytucjonalnej wyłączności. Taką drogę wybrały przedsiębiorstwa: ABB (pierwsza pozycja rankingowa z roku 2010), Apator (pozycja 14), Sigma (pozycja 10) oraz KGHM Cuprum (pozycja 12). Część z firm wykorzystuje korzyści związane z systemem patentowym, lecz ich działania w tym zakresie mają charakter marginalny. Są to: Ekowodrol (pozycja 6), Małkowski-Martech (pozycja 4) oraz Radpol (pozy- 212 Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska cja 3). Pozostałe innowacyjne przedsiębiorstwa całkowicie rezygnują z tejże ochrony, nie zgłaszają wniosków patentowych, nie są również zainteresowane ochroną wzorów użytkowych. Ponieważ analizowane przedsiębiorstwa należą do grupy najbardziej innowacyjnych, wnioski z badań wskazują nie tylko na zróżnicowanie strategii ochrony opracowywanych przez nie wynalazków i innych rozwiązań. Pokazują również, że silna pozycja innowacyjna coraz bardziej przestaje być immamentnie związana z instytucjonalnie chronioną wyłącznością. Bibliografia Chesbrough H.W., Open Innovation: The New Imperative for Creating and Profiting from Technology, Harvard Business School Press, Boston MA 2003. Christensen C.M., Przełomowe innowacje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. Dahlin K.B., Behrens D.M., When is An Invention Really Radical? Defining and Measuring Technological Radicalness, „Research Policy” 2005, no. 34. Griliches Z., The Search for R&D Spillovers, „Scandinavian Journal of Economics” 1992, vol. 32, no. 7. Harhoff D., Henkel J., Hippel von E. (2003), Profiting from Voluntary Information Spillovers: How Users Benefit by Freely Revealing their Innovations, „Research Policy” 2003, no. 32 (10). Henkel J., Selective Revealing in Open Innovation Processes: The Case of Embedded Linux, „Research Policy” 2006, vol. 35, issue 7. Hippel von E., Democratizing Innovation, The MIT Press, Cambridge MA 2005. Hippel von E., Lead Users: A Source of Novel Product Concepts, „Management Science” 1986, vol. 32, no. 7 Myrdal G., Znaczenie i wartość ekonomii instytucjonalnej, w: Ekonomia przyszłości, red. D. Kopfer, PWN, Warszawa 1982. Niklewicz-Pijaczyńska M., Innowacje przełomowe w systemie open innovation i ekonomii free revealing, „Zarządzanie i Finanse” 2013, vol. 11, nr 4, cz. 3. Raymond E., The Cathedral and the Bazar, „Knowledge, Technology and Policy” 1999, vol. 12, no. 3. Sieniow T., Włodarczyk W., Własność intelektualna w społeczeństwie informacyjnym, Urząd Patentowy RP–Krajowa Izba Gospodarcza–Fundacja Instytutu na rzecz Państwa Polskiego, Lublin 2009. www.wipo.int/ipstats/en/statistics/country_profile/countries/pl.html. Ochrona własności przemysłowej firm innowacyjnych Protection 213 Industrial Property Rights Innovative Companies of the of Keywords: industrial property, innovations, patents Summary The article discusses issues related with the industrial property protection in innovative enterprises activity. It presents arguments for and against maintaining exclusive rights as well as new models of innovativeness stimulation. The aim of the study is to investigate whether and to what extent innovative Polish companies use industrial property protection in ongoing strategies. The study was conducted based on source documents of the Polish Patent Office. To preserve the analysis integrity, time range has been set for the years 1998–2013, while subjective range embraced entities, which in 2008–2010 occupied top positions in innovativeness rankings published by INE PAN. Sektory gospodarki a efektywność ekonomiczna i społeczna p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Agnieszka Malkowska* Szczecin Współpraca transgraniczna w w latach Euroregionie Pomerania 2007–2013 Słowa kluczowe: Euroregion Pomerania, program INTERREG IVA, współpraca transgraniczna Streszczenie W artykule przedstawiono efekty współpracy polsko-niemieckiej w Euroregionie Pomerania. Celem opracowania jest przedstawienie zakresu realizacji przyjętej strategii rozwoju Euroregionu Pomerania w latach 2007–2013. Skupiono się na projektach współfinansowanych z Europejskiego Programu Rozwoju Regionalnego w ramach Europejskiej Współpracy Transgranicznej. Wprowadzenie Obszary przygraniczne nadal utożsamiane są z terenami o zdecydowanie gorszej sytuacji społeczno-gospodarczej mimo znacznych osiągnięć w realizacji polityki spójności. To zróżnicowanie rozwoju spowodowane jest wieloletnimi zaniedbaniami wynikającymi niejednokrotnie z uwarunkowań historycznych i politycznych. Bardzo często w odniesieniu do tych obszarów wskazuje się na ich peryferyjność, depresyjność, problemowość czy wręcz upośledzenie. Polityka regionalna Unii Europejskiej w latach 2007–2013 polegała na realizacji trzech naj* Agnieszka Malkowska, dr, Katedra Gospodarki Światowej i Transportu Morskiego, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: agnieszka.malkowska@ wzieu.pl. A. Malkowski, Regiony przygraniczne jako terytoria peryferyjne na przykładzie wschodniego i zachodniego pogranicza, w: Problemy regionalizmu i globalizacji, red. J. Rymarczyk, M. Domiter, W. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 366. 218 Agnieszka Malkowska ważniejszych celów: konwergencji, podniesienia konkurencyjności regionów i zatrudnienia oraz Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT). „Całościowa polityka regionalna UE na lata 2007–2013 wyraźnie dawała priorytet regionom ekstremalnym, a do takich należą euroregiony”. Współpraca transgraniczna jest istotnym elementem integracji europejskiej. Na obszarze województwa zachodniopomorskiego jest ona realizowana w ramach współpracy polsko-niemieckiej, a dokładniej z przygranicznymi regionami Meklemburgia-Pomorze Przednie i Brandenburgia. Na tym właśnie obszarze od 1995 roku funkcjonuje Euroregion Pomerania, którego głównym celem jest „równomierny i zrównoważonego rozwoju Regionu oraz zbliżenia jego mieszkańców i instytucji po obu stronach granicy”. Celem artykułu jest przedstawienie zakresu realizacji przyjętej Aktualizacji Transgranicznej Koncepcji Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2007–2013. Skupiono się na projektach współfinansowanych z programu INTERREG IV A. W artykule wykorzystano metodę desk research oraz analizę jakościową, za pomocą której pogrupowano działania współpracy transgranicznej według celów strategicznych określonych dla Euroregionu Pomerania. Zakres czasowy obejmuje lata 2007–2013. Zob. rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999. Zob. A. Malkowska, A. Malkowski, Budowa konkurencyjności regionu w dobie globalizacji na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, w: Rola Funduszy unijnych w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu, red. J. Buko, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 753, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 103, s. 147–160. M. Greta, Euroregionalizacja i jej wpływ na rynek pracy, http://mikroekonomia.net/system/ publication_files/323/original/18.pdf?1314952663 (25.03.2014). Umowa o utworzeniu Euroregionu Pomerania zawarta 15 grudnia 1995 roku w Szczecinie, § 2. Zob. Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2007– 2013. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Lund–Löcknitz, wersja końcowa sierpień 2006 roku. Program Operacyjny Celu 3 „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca Transgraniczna” Krajów Meklemburgia-Pomorze Przednie/Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej (województwo zachodniopomorskie) 2007–2013, Program Operacyjny zmieniony w roku 2009, zmiana zatwierdzona przez Komisję Europejską 17 maja 2010 roku. Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania... 219 Program INTERREG IV A jako instrument wspierania współpracy transgranicznej w Euroregionie Pomerania w latach 2007–2013 W opracowanej wspólnie polsko-niemieckiej Aktualizacji Transgranicznej Koncepcji Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2007–2013 wyznaczono 6 obszarów działań: 1.Rozwój i modernizacja gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem MSP – rozwój turystyki jako znaku rozpoznawczego regionu. 2.Wsparcie nauki, technologii, edukacji i podnoszenia kwalifikacji przy intensyfikacji współpracy multidyscyplinarnej pomiędzy gospodarką a placówkami badawczymi. 3.Transgraniczny rozwój infrastruktury komunikacyjnej i poprawa regionalnych połączeń transportowych. 4.Zachowanie i odtworzenie bogactwa przyrodniczego w Euroregionie oraz poprawa ochrony środowiska. 5. Dywersyfikacja rozwoju obszarów wiejskich. 6. Dalszy rozwój transnarodowej koordynacji i współpracy regionalnej w obszarze społecznym, kulturalnym i technicznym. Zadania wyznaczone w strategii rozwoju Euroregionu Pomerania na lata 2007–2013 realizowano za pomocą środków pochodzących między innymi z: − programu INTERREG IV A, − instytucji Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży, − Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, − zasobów własnych samorządów, stowarzyszeń i związków, − innych źródeł (na przykład z EFS). Program INTERREG IV A wniósł znaczący wkład w realizację działań zapisanych w Koncepcji Rozwoju i Działań Euroregionu Pomerania na lata 2007– 201310. Najważniejszym celem programu INTERREG IV A jest przyczynienie się do stworzenia mieszkańcom województwa zachodniopomorskiego, Meklemburgii-Pomorze Przednie i Brandenburgii warunków życia i perspektyw, które będą Ibidem, s. 108. Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014–2020. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Löcknitz 2009, s. 9. 10 Ibidem. Agnieszka Malkowska 220 przez nich akceptowane i będą motywować ich do aktywności w działaniach służących rozwojowi na poziomie lokalnym i regionalnym w obszarze wsparcia11. Budżet całego programu INTERREG IV A na lata 2007–2013 wynosił łącznie 156 250 207 euro, z czego środki z EFRR stanowiły 132 812 670 euro12, a wkład polski – 49 971 489 euro. Beneficjenci mogli ubiegać się o wsparcie na projekty wpisujące się w jeden z trzech priorytetów (zob. tabela 1), przy czym 15% wartości projektu musiał stanowić ich wkład własny. Tabela 1 Charakterystyka środków finansowych programu INIERREG IV A dla Krajów Meklemburgia-Pomorze Przednie, Brandenburgia i województwo zachodniopomorskie według priorytetów w latach 2007–2013* Priorytety Priorytet I – Wspieranie działań na rzecz infrastruktury służącej współpracy transgranicznej i poprawie stanu środowiska na obszarze pogranicza Priorytet II – Wspieranie transgranicznych powiązań gospodarczych i zacieśnienie współpracy gospodarczo-naukowej Priorytet III – Transgraniczny rozwój zasobów ludzkich oraz wspieranie współpracy transgranicznej w zakresie ochrony zdrowia, kultury i edukacji Suma Liczba zaPlanowane twierdzonych wydatki Plan EFRR projektów (unijne i krajowe) (euro) szt. % euro % Wartość udzielonego wsparcia (euro) euro % Wykorzystanie (%) 24 36,0 65 154 229 44,4 55 381 094 55 910 409 44,8 100,96 20 29,0 35 236 899 24,0 29 951 364 29 399 006 23,5 98,16 25 35,0 46 484 064 31,6 39 511 452 39 613 310 31,7 100,26 69 100 146 875 192 100 124 843 910 124 922 725 100 x * dane na 31 grudnia 2013 roku Źródło: zestawiono i obliczono na podstawie: Program Operacyjny Celu 3: „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca Transgraniczna” Krajów Meklemburgia-Pomorze Przednie/Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej (województwo zachodniopomorskie) 2007–2013, Program Operacyjny zmieniony w roku 2009, zmiana zatwierdzona przez Komisję Europejską 17 maja 2010 roku, s. 48; INTERREG IVA – zmieniamy obraz pogranicza, Regionalny Punkt Kontaktowy, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Wydział Współpracy Terytorialnej, Szczecin 2014, s. 7. W ciągu całego okresu trwania programu do realizacji zatwierdzono 69 projektów na łączną kwotę 146 875 192 euro. Uczestniczyło w nich łącznie 147 part- 11 Program Operacyjny Celu 3..., s. 5. 12 W tym Priorytet IV Pomoc techniczna. Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania... 221 nerów, w tym 70 polskich i 77 niemieckich13. Wśród polskich beneficjentów dominowały jednostki samorządu terytorialnego i ich związki. Najbardziej aktywne w tym zakresie, uwzględniając liczbę projektów, w której brały udział, były14: − gmina Miasto Świnoujście – 6 projektów, − gmina Police – 6 projektów, − Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania – 6 projektów, − województwo zachodniopomorskie – Zachodniopomorski Zarząd Dróg Wojewódzkich w Koszalinie – 4 projekty, − gmina Kołbaskowo – 3 projekty. partnerami w dwóch projektach były następujące jednostki terytorialne: gmina Gryfino, gmina Trzcińsko-Zdrój, gmina Stare Czarnowo, gmina Chojna, gmina miasto Stargard Szczeciński, gmina miasto Szczecin, gmina miasto Koszalin oraz powiat policki. Gminy Świnoujście, Kołbaskowo i Police, które najczęściej były partnerami w projektach INTERREG IV A, położone są bezpośrednio przy granicy polsko-niemieckiej. jednostki, które dwukrotnie były w nich partnerami (oprócz Stargardu Szczecińskiego i gminy miasta Koszalin), również są położone albo w bezpośrednim sąsiedztwie granicy (gminy Gryfino i Chojna), albo w niedalekiej odległości od niej. można więc wnioskować, iż położenie geograficzne jednostek terytorialnych względem granicy determinuje ich udział w projektach transgranicznych. Dzięki środkom unijnym z programu INTERREG IV A rozwijały się trzy regiony przygraniczne. Najwięcej środków zasiliło region zachodniopomorski – 54 048 410 euro (43% wartości udzielonego wsparcia). Do niemieckich regionów przygranicznych trafiło odpowiednio: 33% do Meklemburgi-Pomorza Przedniego (ponad 41 mln euro) i 24% do Brandenburgii (ponad 29,8 mln euro)15. Efekty współpracy transgranicznej w Euroregionie Pomerania w latach 2007–2013 Wskazania efektów współpracy transgranicznej w Euroregionie Pomerania dokonano na podstawie ich klasyfikacji według subiektywnie wybranych działań 13 INTERREG IVA – zmieniamy obraz pogranicza, Regionalny Punkt Kontaktowy, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Wydział Współpracy Terytorialnej, Szczecin 2014, s. 7. 14 Obliczenia własne na podstawie: ibidem, s. 8–11. 15 Ibidem, s. 7. 222 Agnieszka Malkowska współfinansowanych z programu INTERREG IV A16, a które posłużyły realizacji przyjętych celów strategicznych dla Euroregionu na lata 2007–2013. Ze względu na ograniczenia dotyczące objętości artykułu, efekty te nie zostały ujęte w sposób kompleksowy. Wskazano na inicjatywy najistotniejsze z punktu widzenia rozwoju regionu. Pierwszy cel dla Euroregionu Pomerania określono jako „rozwój i modernizacja gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem MSP – rozwój turystyki jako znaku rozpoznawczego regionu”. W obszarach tych działania ukierunkowane były na to, aby uaktywnić gospodarcze atuty regionu (między innymi turystykę) oraz wzmocnić regionalne obszary kompetencji17. Istotnym działaniem przy realizacji tego celu było stworzenie Transgranicznej Sieci Centrów Usług i Doradztwa (CUD) Euroregionu Pomerania. Sieć służy nawiązywaniu kooperacji i wspieraniu MSP w regionie przygranicznym poprzez: giełdy kooperacyjne i konferencje branżowe, tworzenie i aktualizację transgranicznych baz danych gospodarczych, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości, podejmowanie działalności gospodarczej o charakterze transgranicznym czy wspieranie MSP przy wchodzeniu na nowe rynki w kraju partnerskim18. W ramach programu INTERREG IV A na obszarze Euroregionu Pomerania zrealizowano wiele projektów, które pozwoliły dalej rozwijać turystykę stanowiącą istotną gałąź gospodarki regionu. Do działań wzmacniających turystyczną funkcję Euroregionu można zaliczyć rozwijanie ofert turystycznych, w tym tematycznie zróżnicowanych, na przykład rozbudowę transgranicznego Geoparku „Kraina polodowcowa nad Odrą”, Europejski Park Hugenotów w Schwedt czy Pomorski Krajobraz Rzeczy promujący turystykę aktywną poniżej pasa Wybrzeża. Zbudowano bądź rozbudowano infrastrukturę dla potrzeb turystyki wodnej, między innymi Centrum Turystyki Wodnej w Schwedt czy port jachtowy w Szczecinie i Ueckermünde. Wdrożono koncepcje rozbudowy i połączenia ponadgranicznej sieci ścieżek rowerowych. Dla „wsparcia nauki, technologii, edukacji i podnoszenia kwalifikacji, przy intensyfikacji współpracy multidyscyplinarnej pomiędzy gospodarką a placówkami badawczymi” wykorzystano potencjały placówek naukowo-badawczych oraz Wykorzystano w tym celu informacje pochodzące ze strony internetowej Programu INTERREG IV A dla Meklemburgii-Pomorza Przedniego, Brandenburgii i województwa zachodniopomorskiego, www.interreg4a.info/index.php?id=56&L=1 (26.03.2014). 16 17 Ocena rezultatów wdrażania Koncepcji Rozwoju i Działania na lata 2007–2013. www.ko-pomerania.pl/index.php?option=com_content&task=blogsection&id=6&Itemid= 119 (26.06.2014). 18 Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania... 223 szkół wyższych funkcjonujących w regionie. Ciekawym i ważnym społecznie działaniem w tym zakresie było stworzenie sieci teleinformatycznej w ramach poprawy profilaktyki, diagnostyki i leczenia pacjentów w rzadko zaludnionym regionie przygranicznym. Stworzono też sieć dotyczącą energii odnawialnych. „Transgraniczny rozwój infrastruktury komunikacyjnej i poprawa regionalnych połączeń transportowych” to kolejny cel określony w strategii rozwoju Euroregionu Pomerania. Tutaj skupiono się na poprawie infrastruktury drogowej między innymi w rejonie przejścia granicznego Schwedt–Krajnik Dolny oraz na pograniczu polsko-niemieckim między Zalewem Szczecińskim a przejściem granicznym Mescherin. Odtworzono też historyczne połączenie drogowe pomiędzy Schwennenz i Będargowem. Projekty te w sposób trwały pozytywnie wpłynęły na dostępność miejscowości przygranicznych. Infrastruktura komunikacyjna jest jednym z ważniejszych elementów wpływających na jakość życia w regionie. Dążenie do „zachowania i odtworzenia bogactwa przyrodniczego w Euroregionie oraz poprawy ochrony środowiska” polegało między innymi na prowadzeniu działań związanych z odnową ekologiczną i rozwojem turystyczno-przyrodniczym polskich i niemieckich części zlewni rzeki Odry, w tym Drawieńskiego Parku Narodowego. Rewitalizacji poddano Park Przyrodniczy „Dolina Miłości” w Zatoni Dolnej. Ciekawym działaniem w omawianym zakresie było stworzenie wspólnego polsko-niemieckiego systemu zwalczania zanieczyszczeń na Odrze oraz polepszenie ochrony przeciwpowodziowej. Efektem tych działań jest poprawa ochrony środowiska oraz zwiększenie bezpieczeństwa mieszkańców tego obszaru. Kolejny cel to „dywersyfikacja rozwoju obszarów wiejskich”, które w Euroregionie nie są jednorodne i wykazują znaczące różnice w odniesieniu do ich potencjału rozwojowego i możliwości ekonomicznych. Szans na rozwój upatruje się głównie w rolnictwie i leśnictwie w powiązaniu z przetwórstwem żywności, większym stopniem uszlachetnienia produktów rolnych, profesjonalną ich promocją i tworzeniem łańcuchów kreacji wartości dodanej19. Do dywersyfikacji rozwoju obszarów wiejskich Euroregionu Pomerania może przyczynić się pilotażowy projekt uprawy winorośli i nowych ciepłolubnych roślin uprawnych. Celem tego projektu jest opracowanie nowych regionalnych produktów o korzystnym oddziaływaniu na zdrowie człowieka oraz wspieranie rolników z re- 19 Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014– 2020..., część niemiecka, s. 25. 224 Agnieszka Malkowska gionu, aby zainteresowali się oni uprawą przystosowanych do zmieniającego się klimatu gatunków roślin20. „Dalszy rozwój transnarodowej koordynacji i współpracy regionalnej w obszarze społecznym, kulturalnym i technicznym” skupiał się na21: transgranicznej koordynacji rozwoju regionalnego, transgranicznym komunikowania się i współpracy w zakresie działań samorządowych, kulturowych i pożytku publicznego oraz współpracy przygranicznej przy rozwiązywaniu problemów społecznych. Należy podkreślić, że praktycznie wszystkie wspólne działania transgraniczne na obszarze Euroregionu Pomerania realizowane przez członków tej organizacji wpisują się w ten cel. Wdrożenie każdego projektu w ramach programu INTERREG IV A wymaga przecież współpracy i koordynacji partnerów z polsko-niemieckiego pogranicza. W latach 2007–2013 zrealizowano wiele projektów współfinansowanych z Europejskiej Współpracy Terytorialnej w obszarze kultury (na przykład budowa Polsko-Niemieckiego Centrum Kultury i Sportu w Człopie, organizacja Festiwalu Filmowego dokumentART), obszarze społecznym (na przykład Europejskie Miejsce Spotkań Barlinek) oraz w aspekcie technicznym (między innymi opracowanie i realizacja Koncepcji Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania). Podsumowanie Regiony przygranicze są coraz częściej obszarami ożywionej współpracy. Dzięki współdziałaniu społeczności podzielonych granicami możliwe jest przezwyciężenie peryferyjności terenów przygranicznych, czego przykładem jest Euroregion Pomerania. Wszystkie cele strategiczne określone dla tego obszaru na lata 2007–2013 konsekwentnie realizowano, głównie dzięki środkom unijnym. W ramach programu INTERREG IV A w Euroregionie wspierano rozwój turystyki, badań i edukacji, rozbudowano i ulepszono transgraniczną infrastrukturę komunikacyjną, podjęto działania w zakresie ochrony środowiska i dywersyfikacji terenów wiejskich oraz kontynuowano polsko-niemiecką współpracę transgraniczną w obszarze społecznym, kulturalnym i technicznym. Podejmowanie wspólnych przedsięwzięć przyniosło pozytywne efekty dla regionu i społeczności lokalnych. 20 http://pomerania.hs-nb.de/pl/pomerania/opis-projektu/ (26.03.2014). Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014– 2020..., część niemiecka, s. 26. 21 Współpraca transgraniczna w Euroregionie Pomerania... 225 Bibliografia Greta M., Euroregionalizacja i jej wpływ na rynek pracy, www.mikroekonomia.net/system/publication_files/323/original/18.pdf?1314952663. INTERREG IVA – zmieniamy obraz pogranicza, Regionalny Punkt Kontaktowy, Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Wydział Współpracy Terytorialnej, Szczecin 2014. Malkowska A., Malkowski A., Budowa konkurencyjności regionu w dobie globalizacji na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, w: Rola Funduszy unijnych w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu, red. J. Buko, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 753, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 103. Malkowski A., Regiony przygraniczne jako terytoria peryferyjne na przykładzie wschodniego i zachodniego pogranicza, w: Problemy regionalizmu i globalizacji, red. J. Rymarczyk, M. Domiter, W. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011. Program Operacyjny Celu 3: „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca Transgraniczna” Krajów Meklemburgia-Pomorze Przednie/Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej (województwo zachodniopomorskie) 2007–2013, Program Operacyjny zmieniony w roku 2009, zmiana zatwierdzona przez Komisję Europejską 17 maja 2010 roku. Rozporządzenie (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1783/1999. Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2007– 2013. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Lund–Löcknitz, wersja końcowa sierpień 2006 roku. Transgraniczna Koncepcja Rozwoju i Działania Euroregionu Pomerania na lata 2014– 2020. Aktualizacja, Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania–Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania e. V., Szczecin–Löcknitz 2009. Umowa o utworzeniu Euroregionu Pomerania zawarta 15 grudnia 1995 roku w Szczecinie. www.interreg4a.info/index.php?id=56&L=1. www.ko-pomerania.pl/index.php?option=com_content&task=blogsection&id=6&Itemi d=119. www.pomerania.hs-nb.de/pl/pomerania/opis-projektu/. 226 Agnieszka Malkowska Cross-border Cooperation in the Pomerania Euroregion in the Period 2007–2013 Keywords: Euroregion Pomerania, cross-border cooperation, The INTERREG IV A Programme Summary The article presents the effects of the cross-border co-operation in the Euroregion Pomerania. The aim of this article is to performance of range of realization the strategy of development of Euroregion Pomerania in 2007–2013. The article presents the important projects for development of this region, that’s was with European Territorial Cooperation funded. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Grażyna Krzyminiewska* Poznań Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju podmiotów ekonomii społecznej Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, edukacja Streszczenie W artykule skoncentrowano uwagę na edukacji jako ważnym obszarze wsparcia ekonomii społecznej, za pomocą której można kształcić interesariuszy działalności społeczno-gospodarczej. Wskazano na proponowane kierunki kreowania procesu kształcenia, świadomego oddziaływania na poszczególne zbiorowości społeczne poprzez upowszechnienie aksjologii ekonomii społecznej i wyposażenie interesariuszy w określone kompetencje oraz omówiono projekt Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej w zakresie działań edukacyjnych służących wsparciu strategii rozwoju ekonomii społecznej w Polsce. Wprowadzenie Działalność podmiotów ekonomii społecznej ma długą i uznaną tradycję, która we współczesnych warunkach społecznych i ekonomicznych przeżywa prawdziwy renesans. Nie zmienia to faktu, że wokół pojęcia ekonomii społecznej i działalności samych podmiotów trwa dynamiczna dyskusja. Można w niej zauważyć dwa główne nurty: pierwszy związany z prawno-organizacyjnymi aspektami ekonomii społecznej, drugi – z podejściem normatywnym, koncentrującym * Grażyna Krzyminiewska, prof., dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: [email protected]. Bardzo ogólnie przyjmując, ekonomia społeczna rozumiana jest jako działalność gospodarcza, która łączy w sobie cele społeczne i ekonomiczne, czy też inaczej – realizująca cele społeczne metodami gospodarczymi. 228 Grażyna Krzyminiewska uwagę na zasadach, na jakich opiera się ich działalność. Ścieranie się różnych stanowisk i podejść teoretycznych stanowi intelektualną podstawę dla tworzenia polskiego modelu ekonomii społecznej. Niezależnie od skali i zakresu polemik faktem stało się istnienie niemal stu tysięcy różnych podmiotów ekonomii społecznej, co wskazuje na jej znaczący rozwój i zdejmuje odium „peryferyjnej działalności”. W tej sytuacji uzasadnione staje się zwrócenie uwagi na te elementy, które powinny wesprzeć rozwój podmiotów ekonomii społecznej. W przekonaniu autorki niniejszego tekstu jednym ze znaczących elementów wspierających rozwój ekonomii społecznej jest szeroko pojęta edukacja, za pomocą której można wyjaśniać istotę ekonomii społecznej oraz kształcić interesariuszy. Celem artykułu jest wskazanie kierunków kreowania procesu kształcenia, świadomego oddziaływania edukacyjnego poprzez adekwatne instrumenty kierowane do poszczególnych zbiorowości społecznych. Upowszechnienie aksjologii ekonomii społecznej, a jednocześnie wyposażenie interesariuszy w określone kompetencje umożliwiające podmiotowe poruszanie się w jej obszarze, pozwoli na bardziej adekwatne realizowanie jej celów. Rozwój podmiotów ekonomii społecznej w kontekście teorii wyboru publicznego Jeśli uznajemy, że ekonomia społeczna winna stać się częścią strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, to zakładamy, że dokonujemy świadomego wyboru celów i instrumentów służących ich realizacji. Pojęcie rozwoju nie jest wprawdzie jednoznaczne, jest różnorodnie definiowane, ale istnieje zgoda co do tego, że wiąże się ze zmianami zachodzącymi w pewnej przestrzeni i czasie, zmianami zarówno o charakterze jakościowym, jak i ilościowym, które udoskonalają istniejące zjawiska ważne z punktu widzenia aspiracji i oczekiwań społecznych. Podejmujemy więc określone decyzje odnośnie do tego, jakie cele winny być realizowane – dokonujemy pewnego wyboru. Teoria wyboru publicznego jest znaczącym nurtem współczesnej ekonomii, który, wykorzystując założenia metodologiczne i narzędzia ekonomii, pozwala na analizę zachowań ludzi w działalności o charakterze politycznym i innych Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie za lata 2010 i 2011, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012, s. 9–12. K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002, s. 9–23. Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju... 229 dziedzinach sfery publicznej. Cechą charakterystyczną teorii wyboru publicznego jest rozszerzenie analizy na nowe obszary, które dotychczas nie były podejmowane przez ekonomię neoklasyczną. Za przyjęciem podstaw teoretycznych teorii wyboru publicznego przemawia fakt, że tematyka może być przydatna do rozwiązywania problemów w gospodarce poddawanej przekształceniom oraz analizowaniu roli instytucji jako ograniczeń nakładanych na zachowania jednostek w zbiorowości. Można ją zaliczyć do ekonomii instytucjonalnej, badającej głównie problem kształtowania instytucji w sferze polityki, a przecież jakość tych instytucji decyduje o efektywności funkcjonowania także w sferze ekonomicznej. W naukach społecznych rozwijany jest z kolei nurt zwany teorią wyboru społecznego, mający wiele wspólnych elementów z teorią wyboru publicznego. Teoria wyboru społecznego jest jedną z kilku teorii, które wyłoniły się z teorii decyzji i zajmują się rozwiązywaniem problemu decyzji w szczególnych warunkach. Jest teorią normatywną, której celem nie jest opis rzeczywistości, ale analiza modeli idealizacyjnych. Jej zadaniem jest ustalenie rozwiązań normatywnych, optymalnych, spełniających postulowane warunki. Pojawia się tu problem relacji pomiędzy rozwiązaniami normatywnymi a rzeczywistością. Teoria wyboru publicznego, wykorzystując dorobek teorii wyboru społecznego, rozwija się w kierunku teorii opisowo-wyjaśniającej i predyktywnej, korzysta z badań empirycznych i stanowi podstawę decyzji strategicznych i planistycznych, jest jednocześnie ważnym źródłem wiedzy o mechanizmach i prawidłowościach funkcjonowania społeczeństwa. Ważnym punktem zainteresowań teorii wyboru publicznego jest obszar decyzji politycznych, kształtowania się porządku publicznego i mechanizm dostarczania dóbr publicznych. Odwołanie się do teorii wyboru publicznego jest konsekwencją przyjmowania przez autorkę założenia, że poprzez edukację można kreować pewne – uznane za pożądane społecznie – zjawiska. Por. Kreowanie kultury ekonomicznej Polaków elementem strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, „Kultura i Edukacja” 2013, nr 4 (97), s. 24–39. J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia. W kręgu publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 24. G. Lissowski, Problemy i metody teorii wyboru społecznego, w: Elementy wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Scholar, Warszawa 2001, s. 39. J. Wilkin, Teoria wyboru publicznego – homo oeconomicus w sferze polityki, w: Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005, s. 12. Jak twierdzi Justyna Miklaszewska, teoria wyboru publicznego dostarcza narzędzi do opisu politycznej i gospodarczej transformacji ustrojowej w Polsce, a w ostatnich latach w krajach 230 Grażyna Krzyminiewska Wyzwania dla edukacji Przyjmując takie podstawy teoretyczne i zakładając, iż budowanie strategii nakłada obowiązek formułowania długookresowych celów i wyboru działań umożliwiających realizację przyjętych priorytetów, można uznać, że edukacja dla rozwoju podmiotów ekonomii społecznej powinna odbywać się na kilku płaszczyznach. Zwracam tu uwagę wyłącznie na dwie kwestie: a) modyfikację kształcenia w programach ekonomii, b) podniesienie kompetencji ekonomicznych wśród założycieli i kadry zarządzającej podmiotami ekonomii społecznej. Odnosząc się do kwestii pierwszej, niewątpliwie należy podjąć refleksję nad sposobem uprawiania ekonomii jako nauki oraz kształceniem ekonomistów. Chodzi o to, iż we współczesnym świecie, również w Polsce, edukacja ekonomistów na poziomie wyższym oparta jest na dominacji paradygmatu ekonomii neoklasycznej przy zdecydowanie skromniej reprezentowanych innych nurtach ekonomii. Mamy do czynienia z dość jednostronnym przygotowywaniem przyszłych kreatorów życia gospodarczego (także społecznego i politycznego), co może niekorzystnie odbijać się na spostrzeganiu, ocenach i podejmowanych przez nich działaniach. Mówiąc wprost, może to paradoksalnie negatywnie zaważyć na poziomie innowacyjności operujących w praktyce życia społeczno-gospodarczego oraz osłabiać wrażliwość społeczną i gotowość do realizacji przedsięwzięć niewyznaczonych przez wyuczony sposób rozumienia ekonomii. Niezbędne staje się poszerzanie wykształcenia wśród studentów ekonomii (ale także w ramach tego przedmiotu studentów kierunków nieekonomicznych) o inne paradygmaty. Nie chodzi tu wyłącznie o odrzucenie „monopolu” nurtu uznanego za „najwłaściwszy”, ale możliwość zwiększenia kompetencji absolwentów pozwalającą na bardziej krytyczne podejście do otaczającego świata. Jeśli chodzi natomiast o kwestię drugą, to oczywiste jest, że rozwój działalności ekonomii społecznej, osiąganie przez jej podmioty zakładanych celów stanie się bardziej efektywne, jeśli w strategiach jej rozwoju położony zostanie nacisk na to, by kreatorzy tej części działalności gospodarczej dysponowali profesjonalną wiedzą. Realizacja celów, zadań, funkcji podmiotów ekonomii społecznej jest możliwa wówczas, gdy wiedza i umiejętności twórców i zarządzających będą na tyle znaczące, by podmioty te mogły dobrze funkcjonować Europy Środkowej sprawdziły się głównie jej założenia, w tym przede wszystkim przekonanie o konieczności stworzenia instytucjonalnych podstaw działania wolnego rynku, kapitalistycznej gospodarki i liberalno-demokratycznej polityki. J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia... Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju... 231 w środowisku lokalnym. Rozwój ekonomii społecznej wymaga bowiem szeregu kompetencji zawodowych i społecznych zarówno wśród tych, którzy zakładają i rozwijają podmioty ekonomii społecznej, jak i podniesienia świadomości społecznej w tym zakresie, które pozwoli na aktywne i podmiotowe oddziaływanie na otoczenie społeczne. Służyć temu powinny zarówno studia wyższe I i II stopnia, które w określonych modułach kształcenia powinny zawierać treści związane z ekonomią społeczną, ale przede wszystkim studia podyplomowe. Chodzi bowiem o to, by obok zaangażowania i pasji charakterystycznej dla znacznej części osób działających w tej sferze cechowała ich profesjonalna wiedza ekonomiczna. Jest to tym istotniejsze, że często w podmiotach ekonomii społecznej pracują osoby bez wykształcenia ekonomicznego, dla których może stanowić to utrudnienia w praktyce codziennych działań. Dlatego też studia podyplomowe, w których znajduje się problematyka z zakresu teorii ekonomii, finansów publicznych, zarządzania finansami, zarządzania organizacją, zarządzania zasobami ludzkimi, ale także marketingu przedsięwzięć społecznych czy różnych aspektów prawa, stają się szansą na nabycie ważnych kompetencji dla efektywnego działania podmiotów ekonomii społecznej. Studia podyplomowe mogą również służyć upowszechnianiu dobrych praktyk w działalności podmiotów ekonomii społecznej poprzez wymianę doświadczeń. Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej – strategia rozwoju Dostrzeżenie roli i znaczenia edukacji w kreowaniu dobrych warunków dla rozwoju ekonomii społecznej znalazło swój wyraz w przygotowywanym Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej10. Dokument ten definiuje zakres działań edukacyjnych przeznaczonych do realizacji do roku 2020. Założenia strategiczne obejmują dwie bardzo ważne sfery, a mianowicie obszar edukacyjny, którego celem jest przede wszystkim program budowania świadomości społecznej głównie w środowisku lokalnym (rysunek 1) oraz kształtowania postaw młodego pokolenia poprzez edukację szkolną i pozaszkolną (rysunek 2). Autorka odwołuje się tu także do własnych doświadczeń w realizacji takich studiów dla osób pracujących w podmiotach ekonomii społecznej (studia w ramach Zintegrowanego Systemu Wsparcia Ekonomii Społecznej). Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej jest dokumentem przygotowywanym przez Zespół ds. rozwiązań systemowych i ma charakter operacyjno-wdrożeniowy, ustanowiony w celu realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju – Strategii Rozwoju Kraju 2020 oraz Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego, Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego, a także innych strategii rozwoju. 10 232 Grażyna Krzyminiewska EDUKACJA DLA EKONOMII SPOàECZNEJ Dziaáania skierowane do Ğrodowisk lokalnych upowszechnianie idei budowanie toĪsamoĞci kulturowej zakorzenienie w ĞwiadomoĞci spoáecznej dostarczanie rzetelnej wiedzy budowanie pozytywnej marki Rysunek 1. Edukacja skierowana do środowisk lokalnych Źródło:Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Zespół ds. rozwiązań systemowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012, s. 74–75. Rysunek 2. Edukacja skierowana do młodego pokolenia Źródło:Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Zespół ds. rozwiązań systemowych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012, s. 75–78. W pierwszym przypadku zakłada się długofalowe działania mające na celu świadome kreowanie poglądów i postaw odnoszących się do idei, celów i działalności podmiotów społecznych. Konieczna staje się tu nie tylko popularyzacja, wskazywanie możliwości funkcjonowania w gospodarce społecznej, ale przede wszystkim promowanie w środowiskach lokalnych zasad opartych na wspólnotowości i solidarności społecznej. Celem jest upowszechnienie idei, na których Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju... 233 opiera się istota ekonomii społecznej, by znalazła ona trwałe miejsce w świadomości społecznej. Jest to możliwe wyłącznie w przypadku, gdy instytucje działające w środowisku lokalnym (instytucje rynku pracy, samorządy, instytucje kultury, media) wypracują adekwatny także dla potrzeb danego środowiska program promujący ten obszar działalności. W omawianej strategii zakłada się między innymi wspieranie badań i publikacji historycznych upowszechniających wiedzę o polskiej tradycji ekonomii społecznej oraz wsparcie dla lokalnych inicjatyw. Mamy tu do czynienia z podejmowaniem takich działań, które ułatwiłyby tworzenie pozytywnego wizerunku ekonomii społecznej, pozwalając na wykreowanie jej pozytywnej marki. Chodzi zarówno o to, by pokazać, jakie szanse stwarza ekonomia społeczna, ale także by poprzez jej działalność oddziaływać na postawy konsumenckie, budować świadomość korzyści integracji i spójności środowiska lokalnego. Działania skierowane do środowisk lokalnych muszą jednak obejmować system informacji, szkoleń, doradztwa adresowany do podmiotów i instytucji środowiska lokalnego, a przede wszystkim liderów tego środowiska. Z punktu widzenia budowania tożsamości kulturowej, w której idee i zasady ekonomii społecznej stanowiłyby jej trwałą część, niezbędne jest wdrożenie do programów oświatowych treści, które byłyby skierowane bezpośrednio do młodego pokolenia. Obecnie w edukacji szkolnej mamy do czynienia z programami zawierającymi treści związane z ekonomią, przedsiębiorczością, wiedzą o mechanizmach rynkowych itp. Wprowadzana na różnych szczeblach edukacji, dostosowana do poziomu percepcyjnego odbiorców wiedza promuje rozwój tych cech osobowości, które są istotne w kontekście przedsiębiorczości, kreatywności, inicjatywy, chęci podejmowania ryzyka i odpowiedzialności. Celem jest umożliwienie już na wstępnym etapie nauki kontaktu ze środowiskiem biznesowym, wskazanie roli przedsiębiorców dla społeczności lokalnych, podnoszenie świadomości wśród uczniów na temat możliwości rozwoju i kariery. Tutaj natomiast wskazuje się na konieczność poszerzania kształcenia młodego pokolenia. Autorzy omawianej strategii uznają, że „przygotowanie na etapie przedzawodowym dostarczające wiedzy i kompetencji oraz przede wszystkim znajomości zasad postępowania i procedur demokratycznego zarządzania przedsiębiorstwem jest kluczowe dla dalszego rozwoju młodzieży. To właśnie na tym etapie edukacji w dużym stopniu tworzą się podstawy kapitału społecznego, które mogą stać się podstawą nie tylko aktywności w sektorze ekonomii społecznej, ale także szeroko rozumianej przedsiębiorczości”11. 11 Ibidem, s. 75. Grażyna Krzyminiewska 234 Dlatego też do istniejących programów edukacyjnych sugeruje się wprowadzenie treści bezpośrednio związanych z ekonomią społeczną zarówno w zakresie wiedzy, ale przede wszystkim konkretnych działań, takich jak: odbudowywanie idei spółdzielczości uczniowskiej, organizacja wolontariatu, praktyk zawodowych w podmiotach ekonomii społecznej czy wsparcie poprzez inkubatory przedsiębiorczości akademickiej tych, którzy zamierzają rozpocząć tego typu działalność. Wymaga to jednak włączenia tematyki ekonomii społecznej do treści edukacyjnych na poziomie akademickim – zarówno na kierunkach ekonomicznych, jak i nieekonomicznych. Należy jednoznacznie uznać, że edukacja na rzecz ekonomii społecznej skierowana do młodego pokolenia pozwoli na budowanie kapitału społecznego – jednostek aktywnych, odpowiedzialnych społecznie, a także świadomych procesów ekonomiczno-społecznych. To również nabycie przez daną generację umiejętności zespołowego działania, wyłanianie naturalnych liderów, utrwalanie postaw przedsiębiorczości, tak niezbędne we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych. Podsumowanie Zarysowana powyżej rola działań edukacyjnych wspierających rozwój ekonomii społecznej jest w przekonaniu autorki niezmiernie ważna zarówno w kontekście realizacji zakładanych celów krótko-, jak i długoterminowych. Dostarczenie wysokiej jakości wykształcenia dla osób już działających w ramach podmiotów ekonomii społecznej, tym, którzy mogą taką działalność podjąć w przyszłości, oraz stworzenie poprzez edukację przyjaznego dla ekonomii społecznej otoczenia społecznego jest wartością samą w sobie, ale jednocześnie pozwoli na poszerzenie ich instrumentów działania. Ważne jest jednak, aby poprzez różne ścieżki edukacyjne podnosić wrażliwość społeczną, ułatwiać akceptację dla takiej działalności. Działania edukacyjne mogą stworzyć to, co dla autorów omawianego powyżej dokumentu strategicznego było nadrzędnym celem, a mianowicie prowadzić do „promowania tradycji oraz fundamentalnych zasad, takich jak solidarność społeczna, wspólnotowość, kooperacja i przedsiębiorczość”. Rozwój ekonomii społecznej „zależy od upowszechniania tych zasad w społeczeństwie”12. 12 Ibidem, s. 74. Znaczenie edukacji dla strategii rozwoju... 235 Bibliografia Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie za lata 2010 i 2011, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012. Krzyminiewska G., Kreowanie kultury ekonomicznej Polaków elementem strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, „Kultura i Edukacja” 2013, nr 4 (97). Krzysztofek K., Szczepański M.S., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002. Miklaszewska J., Filozofia a ekonomia. W kręgu publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001. Lissowski G., Problemy i metody teorii wyboru społecznego, w: Elementy wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Scholar, Warszawa 2001. Wilkin J., Teoria wyboru publicznego – homo oeconomicus w sferze polityki, w: Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Scholar, Warszawa 2005. The Meaning Education to the Development Strategies of Social Economy Enterprises of Keywords: social economy, education Summary The paper The Meaning of Education for Development Strategies of Social Economy Enterprises Focuses on education as significant support for social economy. It enables education of stakeholders of this socio-economic activity. The paper outlines the proposed directions of creating the education process, conscious effect on social communities through dissemination of the axiology of social economy and equipping the stakeholders with definite competences. It also discusses the project of the National Programme of Social Economy Development with regard to education activities which are to support development strategy of social economy in Poland. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Justyna Mirończuk* Łódź NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej Słowa kluczowe: osoby młode, rynek pracy, polityka społeczna, NEET, bezrobocie Streszczenie W artykule poruszony został problem NEET w Unii Europejskiej jako szczególny przypadek bezrobotnych osób młodych. Przedstawiona została etymologia pojęcia, prawdopodobne czynniki ryzyka wystąpienia zjawiska oraz koszty społeczne dla poszczególnych jednostek. Szczególną uwagę poświęcono dynamicznie zwiększającym się kosztom ekonomicznym generowanym przez grupę NEET. W artykule zawarte zostały również aktualne propozycje rozwiązania problemu NEET w UE. Celem pracy jest wykazanie, jak duże koszty ekonomiczne generowane są przez grupę NEET oraz jak dużą skalę osiągnęło już to zjawisko, poprzez przedstawienie metodologii obliczania tych kosztów oraz wykazanie różnic w definiowaniu stopy bezrobocia wśród osób młodych a stopy NEET. Wprowadzenie Stopa globalnego bezrobocia młodzieży w roku 2013 szacowana była na 12,6%. Aż 73 mln młodych ludzi w 2013 roku było bezrobotnymi. W kwietniu 2014 roku stopa bezrobocia wśród młodzieży dla 28 krajów UE osiągnęła poziom 23,3%, co stanowiło gwałtowny wzrost w porównaniu do poziomu 15,5% odnotowanego przed kryzysem, w marcu 2008 roku. Liczba bezrobotnych osób młodych mie* Justyna Mirończuk, mgr, Katedra Polityki Ekonomicznej, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected]. Global Employment Trends for Youth 2013. A Generation at Risk, International Labour Organization, Geneva 2013, s. 10. 238 Justyna Mirończuk rzona w wartościach bezwzględnych wyniosła 9,4 mln w 2013 roku dla UE-28. Choć udział młodych osób w rynku pracy różni się znacząco w poszczególnych państwach członkowskich, w większości z nich stopa bezrobocia wśród młodzieży uległa podwojeniu lub nawet potrojeniu od początku kryzysu. Z danych Eurostatu wynika, że stopa bezrobocia wśród młodych Polaków przekroczyła w marcu 2013 roku 28%. Należy jednak pamiętać, że wskaźnik ten dotyczy wyłącznie młodych szukających pracy, gdyż pozostali wciąż uczą się lub studiują. Kryzys w połączeniu z wchodzeniem na rynek pracy ostatnich roczników wyżu demograficznego znacząco pogorszył szanse młodych ludzi na dobry start na rynku pracy. Sytuacja osób młodych jest trudna w całej Europie. W niektórych krajach – między innymi w Hiszpanii i Grecji – stopa bezrobocia w grupie wiekowej 15–24 lata przekroczyła już 50%. Statystyki obejmują na ogół tylko tych młodych ludzi, którzy są gotowi do pracy i chcą ją podjąć. Natomiast poza nimi jest też ogromna grupa, która już tak dalece straciła motywację, że po prostu „odwróciła się” od rynku pracy. Stanowi ona 13% populacji w wieku 15–24 lat. Osoby te są bezrobotne, nie podejmujące jakiejkolwiek aktywności, mające niewielkie zaufanie do instytucji i otaczających ludzi, osoby społecznie i politycznie odizolowane. W przypadku tej grupy znacznie większe jest też prawdopodobieństwo związania się z kręgami przestępczymi. Często takie osoby stają się ofiarami narkomanii i alkoholizmu. Sytuacja ta jest wynikiem porzucenia szkoły lub braku pracy. Z uwagi na zwiększającą się skalę zjawiska i możliwość oceny sytuacji tych osób na rynku pracy wprowadzono definicję NEET (not in employment, any education and training – osoby niezatrudnione, nieuczące się, niebiorące udziału w żadnych szkoleniach). Etymologia i charakterystyka NEET Tradycyjne wskaźniki dotyczące udziału w rynku pracy często poddaje się krytyce, gdyż mają one ograniczony związek z sytuacją osób młodych, wobec czego zaczęto stosować pojęcie NEET. Do grupy tej należą zazwyczaj osoby między 15 a 24 rokiem życia, które niezależnie od posiadanego wykształcenia nie pracują i nie uczą się, w związku z czym są bardziej zagrożone wykluczeniem z rynku pracy i wykluczeniem społecznym. Skrót NEET pojawił się po raz pierwszy Youth, www.epp.eurostat.ec.europa.eu (11.09.2014). Sytuacja młodych na rynku pracy w Polsce na tle państw Unii Europejskiej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, www.mir.gov.pl (14.05.2013). NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 239 w Wielkiej Brytanii pod koniec lat 80. XX wieku i odzwierciedlał alternatywny sposób klasyfikowania młodzieży po wprowadzeniu zmian w polityce w obszarze zasiłków dla bezrobotnych. Od tego czasu znacznie wzrosło zainteresowanie grupą NEET na poziomie polityki UE i niemalże we wszystkich państwach członkowskich sformułowano definicje NEET. Należy zauważyć jednak, że w Wielkiej Brytanii oraz w Nowej Zelandii termin NEET nadal odnosi się przede wszystkim do nastolatków. W przypadku Japonii i Korei kategoria ta wydaje się być zjawiskiem społecznym, które wpływa na rynek pracy, jak również na integrację młodych pokoleń ze społeczeństwem. Według japońskiej definicja NEET to osoby w wieku 15–34 lata, które pozostają poza rynkiem pracy, nie uczęszczają do szkoły ani nie zajmują się domem. W Korei termin NEET odnosi się do osób w wieku 15–34 lat, które porzuciły szkołę, nie przygotowują się do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej, nie mają pracy, nie mają obowiązków rodzinnych (lub dzieci) i nie są w związku małżeńskim. W związku z brakiem jednej, międzynarodowej definicji NEET precyzującej jej cechy, praktycznie niemożliwe jest ich porównywanie na szczeblu międzynarodowym. Stąd też artykuł skupia się na charakterystyce NEET w UE. W celu uzyskania dodatkowego wskaźnika do monitorowania sytuacji młodzieży w ramach strategii Europa 2020 oraz do przeprowadzenia porównań między krajami Komitet Zatrudnienia (EMCO) oraz Dyrekcja Generalna EMPL przy Komisji Europejskiej w 2010 roku uzgodniły definicję i metodykę standaryzowanego wskaźnika pomiaru rozmiaru populacji NEET wśród państw członkowskich. Wskaźnik ten obejmuje młodzież w wieku 15–24 lat, bezrobotną lub nieaktywną zawodowo (zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji Pracy), jak również tę, która nie uczestniczy w procesie kształcenia lub szkoleniach. Wskaźnik ten został zbudowany przy użyciu standardowej definicji licznika i mianownika, gdzie: Młodzi ludzie i młodzież bierna społecznie (tzw. Grupa NEET) w Europie: podstawowe ustalenia, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, www. eurofound.europa.eu, s. 5 (15.02.2012). Job for Youth. Japan, OECD 2008, s. 45. NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, s. 26–27. Ibidem, s. 22. Educational Attainment and Outcomes of Education. Statistical Concepts and Definitions, www.epp.eurostat.ec.europa.eu (26.11.2013). Justyna Mirończuk 240 a) licznik stanowi liczbę młodych osób w wieku 15–24 lat, które spełniają następujące dwa warunki: – nie są zatrudnione (innymi słowy są bez pracy lub nieaktywne zawodowo według MOP), – nie otrzymały oferty kształcenia się lub szkolenia w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie; b) mianownik stanowi całkowitą liczbę populacji młodych osób w wieku 15–24 lat bez badanych (ankietowanych), którzy nie odpowiedzieli na pytanie w sprawie udziału w regularnej (formalnej) edukacji i szkoleniach. Stopa NEET i stopa bezrobocia wśród młodzieży są powiązanymi ze sobą pojęciami, ale występują istotne różnice między nimi. Zgodnie z definicją MOP stopa bezrobocia jest miarą tych, którzy aktualnie nie pracują (nie świadczą pracy w rozumieniu definicji MOP) ani nie odbywają przyuczenia do zawodu z elementami nauki praktycznej, poszukiwały aktywnie pracy w tygodniu przeprowadzanego badania lub w ciągu 6 tygodni poprzedzających badanie, wyrażają gotowość do podjęcia pracy w tygodniu przeprowadzanego badania lub następnym. Wskaźnik ten rejestruje więc udział ludności aktywnej zawodowo w grupie wiekowej 15–24 lat, która nie jest w stanie znaleźć pracy. Jednocześnie wskaźnik ten może być zawyżony przez osoby, które opuściły rynek pracy, decydując się na powrót do edukacji, lub tych, którzy podjęli decyzję, iż zaprzestaną poszukiwania pracy bądź uważają, że nie ma dla nich pracy. W obu przypadkach osoby te stają się nieaktywne ekonomicznie i ujmowanie ich w statystyce nie ma znaczenia dla obliczania stopy bezrobocia. Stopa bezrobocia osób máodych Stopa NEET Liczba bezrobotnych osób máodych Liczba osób máodych NEET Liczba osób máodych aktywnych ekonomicznie Caákowita liczba osób máodych Schemat 1. Różnica w definicji stopy bezrobocia wśród osób młodych a stopy NEET Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, s. 23. Ibidem, s. 22. NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 70 241 % 60 50 40 30 20 0 EU28 BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR HR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK NO CH 10 2008 2013 Rysunek 1.Stopa bezrobocia wśród młodych osób w wieku 15–24 lat w poszczególnych państwach członkowskich w roku 2008 oraz 2013 (w %) Źródło: Youth, epp.eurostat.ec.europa.eu (11.09.204). 25 % 20 15 10 0 EU28 BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR HR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK 5 2008 2013 Rysunek 2. Stopa NEET wśród młodych osób w wieku 15–24 lat w poszczególnych państwach członkowskich w roku 2008 oraz 2013 (w %) Źródło: Youth, epp.eurostat.ec.europa.eu (11.09.2014). Definicja NEET przechwytuje natomiast wszystkich młodych ludzi, którzy nie mają zatrudnienia, edukacji lub szkolenia. Wskaźnik ten rejestruje udział po- Justyna Mirończuk 242 pulacji wszystkich młodych ludzi, którzy są obecnie odłączeni od rynku pracy i edukacji, czyli bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo młodych ludzi, którzy nie uczestniczą w kształceniu lub szkoleniach, podczas gdy stopa bezrobocia wśród młodzieży dotyczy tylko aktywnych zawodowo członków społeczeństwa, którzy nie byli w stanie znaleźć pracy. Podsumowując powyższe rozważania, należy podkreślić, że stopa NEET może być rozumiana jako udział w całej populacji młodych ludzi osób, które obecnie nie są zaangażowane w pracę, naukę lub szkolenie10. W wyniku tej analizy łatwiejsze staje się zrozumienie różnicy w wielkości poszczególnych wskaźników, gdzie liczba młodych osób NEET w wieku 15–24 lat w Europie (7 469 100 w 2011 roku dla UE-28) jest większa niż liczba bezrobotnych młodych osób (5 264 800 w 2011 roku dla UE-28), zaś stopa NEET (12,9% w 2011 roku dla UE-28) jest niższa niż stopa bezrobocia wśród młodzieży (21,3% w 2011 roku dla UE-28). Tak jak już wcześniej wspomniano, mianowniki obu stóp są różne – w przypadku stopy bezrobocia młodzieży mianownikiem jest liczba młodych osób aktywnych zawodowo w wieku 15–24 lat (24 711 200 w 2011 roku dla UE-28), natomiast mianownik stopy NEET składa się z całej populacji młodzieży w wieku 15–24 lat (57 862 300 w 2011 roku dla UE-28)11. Różnice w wielkości stopy bezrobocia oraz stopy NEET są również widoczne na rysunkach 1–2. Czynniki ryzyka oraz koszty społeczne NEET NEET stanowi zróżnicowaną grupę, a przynależność do niej wynika z wielu powodów – niektóre z tych młodych osób są bezrobotne i szukają pracy, inne mają obowiązki związane z opieką, podczas gdy jeszcze inne doświadczają długoterminowych trudności związanych z upośledzeniem, niepełnosprawnością lub stanem zdrowotnym. Pozostawanie w grupie NEET może być także zróżnicowane – krótko- lub długoterminowe, jednak większość z tych osób pozostaje bezrobotna, nie szuka pracy, ale chciałaby jednocześnie podjąć pracę12. Oprócz kosztów ekonomicznych, o których będzie mowa w dalszej części artykułu, NEET ponoszą koszty indywidualne związane z ich wadliwym funkcjonowaniem społecznym, przez co zagrożone są wykluczeniem społecznym. 10 Ibidem. 11 Ibidem, s. 23. P. Sissons, K. Jones, Lost in Transition? The Changing Labour Market and Young People not in Employment, Education or Training, The Work Foundation 2012, s. 3. 12 NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 243 Yuji Gendy, profesor Instytutu Nauk Społecznych Uniwersytetu w Tokio, który zajmuje się badaniem sytuacji bezrobotnych osób młodych w Japonii, twierdzi, iż „NEET nie mają zaufania do siebie. Jednym z uczuć bycia NEET jest poczucie bycia gorszym pod względem zdolności socjalizacji, własnej inicjatywy i umiejętności komunikacyjnych w porównaniu do innych ludzi w ich wieku”13. Koszty indywidualne, którymi obciążone są NEET, to: bliznowacenie płac – zjawisko, gdzie okres bezrobocia w młodym wieku wpływa na obniżenie przyszłego wynagrodzenia w perspektywie długofalowej. Paul Gregg i Emma Tominey14 w swoich badaniach The Wage Scar from Male Youth Unemployment15 wykazali, że bezrobocie młodych osób wpływa na osiągane przez nie w przyszłości wynagrodzenie, zmniejszając je o 13–21% w przypadku każdego roku pozostawania osobą bezrobotną, aż do osiągnięcia przez nie wieku 42 lat. Straty w wysokości wynagrodzenia są niższe, czyli na poziomie 9–11%, w wypadku, gdy osoby unikną ponownego bezrobocia16. Zaobserwowano, że bezrobocie wśród młodzieży zwiększa ryzyko zachowań problemowych i przestępczości. Stanowi to znaczny koszt dla systemu wymiaru sprawiedliwości, ale przede wszystkim ma znaczenie na poziomie indywidualnym. Brak możliwości wykazania się niekaralnością jest barierą dla zatrudnienia i negatywnie wpływa na kolejne doświadczenia na rynku pracy. Zmniejszony dostęp do uzyskania zatrudnienia – brak kontaktu z rynkiem pracy – hamuje rozwój kluczowych twardych i miękkich umiejętności. NEET odczuwają również gorsze samopoczucie – brak pracy prowadzi w ich przypadku do stresu, niższego poczucia własnej wartości oraz depresji. To z kolei wpływa na zwiększenie obciążenia rodziny, wspólnoty17. T. Toivonen, Don’t Let Your Child Become a NEET! The Strategic Foundations of a Japanese Youth Scare, „Japan Forum” 2011, vol. 23, s. 415. 13 14 Paul Gregg – profesor polityki społecznej Uniwersytetu w Bristolu. Obszarem jego zainteresowań są reformy polityki społecznej, problem ubóstwa i wykluczenia, rynek pracy, edukacja i rozwój dzieci. Emma Tominey – dr ekonomii. Obszarem jej zainteresowań jest rynek pracy, kapitał ludzki, a w szczególności technologie rozwoju umiejętności. 15 Dane statystyczne użyte w badaniu przeprowadzonym na terenie Wielkiej Brytanii przez Uniwersytet Londyński pochodzą z Narodowego Badania Rozwoju Dzieci (NCDS). Badanie pokazuje ewolucję wpływu bezrobocia na wysokość wynagrodzenia od momentu wejścia na rynek przez osobę młodą aż do osiągnięcia przez nią wieku 42 lat. P. Gregg, E. Tominey, The Wage Scar from Youth Unemployment, „Labour Economics” 2005, no. 12, s. 487–490. 16 17 P. Sissons, K. Jones, Lost in Transition?..., s. 10. Justyna Mirończuk 244 Wyniki badania Indeks Młodzieży 2013 przeprowadzonego przez brytyjską organizację Princes’s Trust wskazuje, iż jeden na dziesięciu młodych ludzi z populacji NEET czuje, że nie może poradzić sobie z życiem z dnia na dzień, 51% młodych osób czuje rozczarowanie rynkiem pracy, 43% uważa, iż recesja spowodowała stagnację w rozwoju ich kariery zawodowej, a 27% – że ich szanse rozwoju oraz szanse na rynku pracy zostały zniweczone w wyniku recesji. 25% osób wierzy, że ich ambicje uległy zawieszeniu z powodu recesji18. Tabela 1 Wartość wskaźnika dobrego samopoczucia według grup Non NEET oraz NEET19 Wyszczególnienie Praca/edukacja Otoczenie społeczne Stosunki rodzinne Stosunki z przyjaciółmi Pieniądze Kwalifikacje Zdrowie fizyczne Zdrowie emocjonalne Dom/zakwaterowanie Całkowita wartość wskaźnika ∗ Szczęście Non NEET∗ NEET∗ 41 73 62 69 70 80 64 75 45 60 62 77 60 70 55 68 68 77 59 72 Pewność siebie/zaufanie NEET Non NEET 53 69 62 70 71 80 65 75 55 67 60 76 63 74 62 74 65 74 62 73 Non NEET – młode osoby w wieku 15–24 lat zatrudnione, pozostające w systemie edukacji, biorące udział w szkoleniach; NEET – młode osoby w wieku 15–24 lat niezatrudnione, poza system edukacji, niebiorące udziału w szkoleniach. Źródło: Youth Index 2013, www.princes-trust.org.uk, s. 16. Jak pokazuje wartość wskaźnika dobrego samopoczucia zawarty w tabeli 1, jest on o 13 punktów niższy w grupie NEET niż dla grupy młodych ludzi, którzy pozostają w systemie edukacji, są zatrudnieni lub biorą udział w szkoleniach. Prócz tego jest on o 11 punktów niższy w porównaniu do rówieśników z grupy Non NEET w kategoriach zaufanie oraz pewność o swoją przyszłość. Podczas gdy 28% młodych ludzi w grupie Non NEET odczuwa zły nastrój lub ma stany depresyjne „zawsze” lub „często”, w przypadku grupy NEET wartość ta wzrasta do 48%. NEET są również mniej zadowoleni ze swojej sytuacji na rynku pracy oraz sytuacji odnoszącej się do edukacji, a następnie pieniędzy i swojego 18 Youth Index 2013, www.princes-trust.org.uk, s. 7, 19. Statystyka ta pokazuje, jaki wpływ ma długoterminowe bezrobocie na pewność siebie/zaufanie, szczęście młodych ludzi w Wielkiej Brytanii. Indeks mierzy odczucia ponad 2000 osób w wieku od 16 do 25 lat. 19 NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 245 zdrowia emocjonalnego. W tych obszarach czują się także mniej pewni siebie, swojej przyszłości w porównaniu z rówieśnikami Non NEET20. Uważa się, że prawdopodobnymi czynnikami ryzyka wystąpienia NEET 21 są : – problemy domowe – niska zdolność rodzicielska, – opieka nad dziećmi, – niskie umiejętności podstawowe, – niepełnosprawność, – wcześniejsze problemy z wykluczeniem, – wcześniejsze i obecne problemy z nadużywaniem środków odurzających (alkohol, narkotyki), – wczesne rodzicielstwo (nastoletni rodzice), – niska motywacja i aspiracje, – bezdomność, – bezrobocie kobiet i mężczyzn w rodzinie, – pochodzenie etniczne, – nierozpoznana dysleksja, – przyjmowanie postawy po prostu chcę pracę, – przeszłość przestępcza, – słabe umiejętności społeczne, – problemy ze zdrowiem psychicznym, – samotne rodzicielstwo, – zaniedbywanie systemu edukacji (słaba frekwencja szkolna). Ekonomiczne koszty zjawiska NEET w UE Na podstawie badań przeprowadzonych przez Eurofound zostało wykazane, iż konsekwencje związane z odłączeniem młodych ludzi od rynku pracy i systemu edukacji stanowią ogromne obciążenie dla jednostek, gospodarki i społeczeństwa, a wraz z upływem czasu sytuacja ta ulega pogorszeniu. Dlatego też tak istotna jest wczesna interwencja. Powyższe badania zostały przeprowadzone w 26 państwach członkowskich UE i miały na celu oszacowanie straty pieniężnej dla gospodarki spowodowanej wycofaniem z rynku pracy młodych ludzi w wieku 15–29 lat i ich 20 Youth Index 2013..., s. 16. C. Arnold, T. Becker, Transition from School to Work: Applying Psychology to NEET, „Educational & Child Psychology” 2000, vol. 29, no. 3, s. 71. 21 246 Justyna Mirończuk przejściem do grupy NEET. Z uwagi na brak dostępnych danych statystycznych z badania została wykluczona Malta. Obliczenie kosztów gospodarczych Rysunek 3.Koszty NEET jako straty gospodarki europejskiej ze względu na niezdolność do zatrudnienia młodych ludzi na rynku pracy – utrata PKB w 2011 roku (w %) Źródło: Eurofound, www.eurofound.europa.eu (13.12.2013). ponoszonych w związku z wystąpieniem zjawiska NEET jest złożonym procesem, w którym uwzględniane są koszty bezpośrednie oraz pośrednie. Koszty bezpośrednie obejmują dochody finansów publicznych, takie jak wszystkie świadczenia z opieki społecznej: zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki rentowe, renty inwalidzkie, świadczenia w przypadku choroby, świadczenia związane z edukacją. Koszty pośrednie obejmują koszty utraconych zasobów, a więc brakujący wkład danej jednostki do społeczeństwa (utrata dochodu i produkcji dla całej gospodarki), utracone zarobki, niezapłacone podatki, niezapłacone składki na ubezpieczenia społeczne. W przypadku danych dotyczących kosztów bezpośrednich ich mierzalność stwarza mniej problemów, gdyż są to dane administracyjne lub dane z badań gospodarstw domowych, natomiast w przypadku kosztów po- NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 247 średnich ich oszacowanie jest bardzo trudne lub niemożliwe z uwagi na brak lub niedostępność danych. Zakłada się, że koszty pośrednie są stratą dla gospodarki z powodu braku uczestnictwa w rynku pracy NEE, stąd też badania miały na celu uchwycenie różnicy między potencjalnym a rzeczywistym wyjściem z rynku pracy. Stanowią one brakujący wkład gospodarczy jednostki do społeczeństwa w przypadku, gdyby grupa NEET wykonywała pracę zarobkową, przyczyniając się do produkcji dóbr i usług w gospodarce, a tym samym do jej wzrostu. koszty finansów publicznych = róĪnica pomiĊdzy dochodem finansów publicznych otrzymywanym przez NEET a grupĊ nienaleĪącą do NEET koszty zasobów = róĪnica pomiĊdzy dochodem zasobów generowanych przez NEET a grupĊ nienaleĪącą do NEET Schemat 2. Definicja kosztów finansów publicznych oraz kosztów zasobów Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, s. 68. Koszty zasobów nie są bezpośrednio mierzalne, ponieważ są one czysto hipotetyczne, ale mogą jednak być oszacowane przy porównywaniu sytuacji dochodowej grupy NEET i grupy nienależącej do NEET, a więc stanowią różnicę pomiędzy dochodami z zasobów wytworzonych przez NEET i potencjalnymi dochodami, jakie mogą zostać wytworzone przez tę grupę w przypadku, gdy zostanie ona zatrudniona na rynku pracy (schemat 2). krok 1: Zdefiniowanie i wdroĪenie ram kosztów krok 2: Identyfikacja (zdefiniowanie) populacji NEET oraz populacji Non NEET krok 3: Obliczenie jednostkowych kosztów (kosztów na osobĊ) finansów publicznych oraz zasobów krok 4: Obliczenie caákowitych kosztów finansów publicznych oraz zasobów Schemat 3. Podejście metodologiczne obliczania kosztów generowanych przez NEET Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training..., s. 66. Justyna Mirończuk 248 Koszty finansów publicznych stanowią zaś różnicę pomiędzy założeniem, że NEET stanowią grupę, która wymaga znacznie większego nakładu na świadczenia społeczne niż grupa nienależąca do NEET, a więc w tym kontekście koszty te są zdefiniowane jako wszystkie transfery i świadczenia z systemów świadczeń publicznych otrzymanych przez młodych ludzi w grupie NEET, co stanowi nadwyżkę w stosunku do tego, czego odpowiednik grupy nienależącej do NEET nie otrzyma (schemat 2). W pierwszym etapie obliczania kosztów generowanych przez NEET zostały zdefiniowane i wdrożone ramy kosztów, zdefiniowano pojęcia zasobów, finansów publicznych i dochodów (schemat 3). W drugim etapie została zdefiniowana populacja NEET oraz populacja Non NEET (rysunek 4). W trzecim etapie obliczone zostały jednostkowe koszty (na osobę) zasobów i finansów publicznych szacowane dla każdego państwa członkowskiego przy użyciu metody statystycznej propensity score matching, która pozwoliła na uwzględnienie specyficznych cech populacji NEET. W ostatnim etapie jednostkowy koszt zasobów i finansów publicznych został pomnożony przez wielkość populacji NEET dla każdego państwa członkowskiego. Następnie wyniki te zostały ze sobą zestawione w celu zobrazowania sytuacji kosztów ponoszonych na rzecz populacji NEET w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. neeT osoba jest klasyfikowana jako NEET, jeĞli liczba miesiĊcy, jaką spĊdziáa, bĊdąc bezrobotną lub nieaktywną zawodowo, w badanym okresie referencyjnym jest równa bądĨ wiĊksza niĪ 6 miesiĊcy non neeT osoba jest klasyfikowana jako Non NEET, jeĞli liczba miesiĊcy, jaką byáa zatrudniona, w badanym okresie referencyjnym jest równa lub wiĊksza niĪ 6 miesiĊcy Rysunek 4. Definicja populacji NEET oraz populacji Non NEET (odpowiadająca grupie wiekowej NEET grupa młodych osób w wieku 15–29 lat, zatrudnionych) Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training..., s. 71. Eurofound na podstawie stopy dyskontowej oraz wzrostu populacji NEET oszacował, iż tygodniowe straty gospodarcze w Europie wzrosły z 2,3 bln euro w 2008 roku do prawie 3 bln euro w 2011 roku. Kwota ta odpowiada rocznej stracie w wysokości 153 bln euro w 2011 roku. Koszty gospodarcze generowane przez NEET w 2011 roku wzrosły o prawie 34 bln euro w stosunku do roku 2008. W liczbach bezwzględnych w 2011 roku koszt ten był najwyższy we Włoszech, osiągając wielkość 32,6 bln euro, następnie we Francji (22 bln euro), NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 249 Wielkiej Brytanii (18 bln euro) i Hiszpanii (15,7 bln euro). W przypadku Niemiec i Luksemburga nastąpił spadek rocznych kosztów NEET, podczas gdy w Austrii i Szwecji sytuacja nie uległa zmianie. W ujęciu względnym, biorąc pod uwagę dynamikę w zakresie kosztów generowanych przez NEET w latach 2007–2011, krajem, w którym nastąpił ich największy wzrost, była Rumunia (wzrost o 78%), a następnie Grecja (wzrost o 76%) oraz Dania (wzrost o 62%), co w przypadku tego kraju było zaskoczeniem. Hiszpania odnotowała wzrost o ponad 45%22. Tabela 2 Podział NEET oraz grup porównawczych wśród osób młodych w wieku 15–29 lat w poszczególnych krajach członkowskich w 2008 roku Kraj AT BE BG CY CZ DE DK EE ES FI FR GR HU IE IT LT LU LV NL PL PT RO SE SI SK UK Razem * NEETs 193 936 203 829 468 390 28 373 295 415 1 211 803 37 299 38 234 1 029 312 126 270 1 487 827 416 331 375 351 179 457 1 916 025 61 847 6 139 68 430 148 555 1 360 377 264 579 706 647 135 137 34 513 126 767 1 067 489 11 988 332 Non NEEts 812 496 81 325 736 718 74 232 891 186 5 907 100 369 666 131 945 4 245 084 440 560 5 623 511 788 008 812 884 443 567 3 447 364 310 310 37 106 230 389 1 230 957 3 637 356 950 069 2 010 275 791 793 128 772 552 119 4 480 567 39 897 285 Niezakwalifikowani do żadnej z grup* 469 592 829 290 476 296 74 413 818 882 6 271 097 467 880 112 114 2 801 575 343 701 4 248 662 696 217 737 183 369 811 3 692 575 334 153 35 774 164 950 1 371 349 3 341 108 685 179 1 602 064 706 195 205 170 587 383 5 041 944 36 484 557 Razem 1 476 024 1 846 370 1 681 404 177 018 2 005 483 13 390 000 874 845 282 293 8 075 971 910 531 11 360 000 1 900 556 1 925 418 992 835 9 055 964 706 310 79 019 463 769 2 750 861 8 338 841 1 899 827 4 318 986 1 633 125 368 455 1 266 269 10 590 000 88 370 174 grupa ta skupia wszystkie osoby młode niezakwalifikowane do dwóch pozostałych grup oraz osoby młode uczące się (pozostające w systemie edukacji) Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training ..., s. 72. 22 NEETs Young People not in Employment, Education or Training..., s. 78. Justyna Mirończuk 250 Tabela 3 Koszt NEET w poszczególnych państwach członkowskich w 2011 roku (w tys. euro) Kraj AT BE BG CY CZ DE DK EE ES EU-26 FI FR GR HU IR IT LV LT LU NL PL PT RO SE SI SK UK Całkowity koszt jednostkowy (finansów publicznych + zasobów) 17,1 22,2 2,0 11,0 5,3 14,4 22,7 6,2 11,3 10,6 14,2 12,7 10,9 5,0 17,5 14,4 5,5 4,1 21,9 22,2 4,5 8,6 2,0 9,5 10,7 4,4 14,5 Całkowity koszt finansów publicznych Całkowity koszt zasobów Całkowity koszt % PKB 226 713,0 902 596,8 2,268,5 16 405,6 148 800,7 2 233 297,7 320 841,1 7 204,2 1 348 400,0 10 874 135,4 260 747,6 1 898 678,3 54 381,3 105 573,9 600 289,9 304 844,6 13 493,2 11 257,7 8 286,7 253 738,8 543 373,4 147 601,9 60 086,7 111 642,9 5 358,9 26 653,3 1 270 597,5 2 947 375,9 4 310 081,0 1 269 791,7 408 176,8 1 650 980,5 7 011 288,4 966 381,2 301 824,0 14 386 759,6 142 138 918,5 1 759 287,8 20,280 506,0 7 011 128,4 2 027 363,7 3 727 125,5 32 308 541,9 316,782,7 88 550,8 3 703 522,6 7 001 572,5 2 532 526,9 2 042 700,9 659 246,8 1 148 603,9 460,350,5 659 246,8 17 076 515,2 3 064 234,0 4 069 745,4 836 576,3 282 707,8 1 492 519,0 16 445 494,9 778 693,4 309 028,2 15 735 159,6 153 013 053,9 2 020 035,5 22 179 184,3 7 065 609,7 2 132 937,6 4 327 415,5 32 613 386,6 535 755,1 328 040,5 96 837,6 3 957 261,4 7 535 945,9 2 680 128,9 2 102 787,7 1 260 246,8 465 709,5 685 900,2 18 347 112,8 1,06 1,42 3,31 2,39 1,16 0,60 0,54 1,93 1,47 1,21 1,07 1,11 3,28 2,12 2,77 2,06 2,67 1,07 0,23 0,66 2,04 1,57 1,54 0,33 1,31 0,99 1,05 Źródło: NEETs Young People not in Employment, Education or Training..., s. 79. Straty ekonomiczne z tytułu nieuczestniczenia młodych ludzi w rynku pracy wyrażone jako udział w PKB na szczeblu europejskim wzrosły z 0,96% PKB w 2007 roku do 1,21% PKB w roku 2011. Na poziomie państw członkowskich w wielu krajach sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu. W Bułgarii i Grecji koszty NEET w 2011 roku były wyższe niż 3% PKB (odpowiednio: 3,3 i 3,28%). Podobnie takie państwa, jak: Cypr, Węgry, Irlandia, Włochy, Łotwa, Polska, odnotowały roczne straty z tytułu NEET większe niż 2% PKB. Natomiast w Danii, NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 251 Niemczech, Luksemburgu, Holandii i Szwecji koszty NEET były poniżej 0,6% PKB. W tej grupie państw członkowskich Luksemburg osiągnął najniższą wielkość kosztów NEET wyrażoną w udziale PKB, tj. 0,23%. Warto dodać, iż w Danii, pomimo odnotowanego wzrostu liczby NEET, populacja ta jest nadal dość mała i nie ma zbyt dużego wpływu na gospodarkę, przynajmniej w porównaniu do krajów wschodnich i południowych Unii Europejskiej23. Podsumowanie W ciągu następnych dziesięcioleci Europa będzie musiała zmierzyć się ze znacznymi zmianami demograficznymi. Populacja ludności UE wzrośnie o 10,3%, z 507 mln w 2013 roku do 524 mln w 2040 roku24. Jednak ze względu na starzenie się populacji z powodu niskiej dzietności i wydłużenia długości życia oczekuje się, że struktura wieku ludności UE radykalnie się zmieni. Wzrost wielkości grupy ludności nie musi oznaczać większej części populacji uczestniczącej w rynku pracy25. Rosnąca liczebność starszych pracowników nie zostanie zrównoważona przez przyrost młodych pracowników aktywnych zawodowo. W przyszłości nastąpi nasilenie zjawiska starzenia się zasobów pracy z uwagi na znacznie malejącą frakcję osób wkraczających w stadium eksploracji26. Współczynnik obciążenia demograficznego wyrażony stosunkiem całkowitej liczby osób w wieku podeszłym (65 lat i więcej), którzy są bierni zawodowo, do liczby osób w wieku produkcyjnym wzrośnie z 27,5% w 2013 roku dla 28 krajów UE do prognozowanej wysokości 45,91% w roku 2040. Państwa członkowskie Unii będą napotykać na szczególne trudności wynikające z procesu starzenia się społeczeństwa, zwłaszcza jeśli nie będą w stanie podnieść ogólnego poziomu zatrudnienia, w tym zapewnić lepszego przejścia ze szkoły do pracy młodych pracowników i wyższego poziomu zatrudnienia starszych pracowników. Negatywne skutki przemian demograficznych w połączeniu z wysokimi kosztami ekonomicznymi i społecznymi bezrobocia wśród osób młodych spo23 Ibidem, s. 81. 24 Population, epp.eurostat.ec.europa.eu (25.06.2014). Combining the Entry of Young People in the Labour Market with the Retention of Older Workers, IZA, Research Report 2013, no. 53, s. 14. 25 26 M. Fura, B. Fura, Zasoby pracy w Polsce i Unii Europejskiej w świetle kryzysu demograficznego. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, w: Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, red. M.G. Woźniak, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, z. 24, s. 308. Justyna Mirończuk 252 wodowały, że Komisja Europejska podjęła działania mające na celu aktywizację zawodową młodych osób, przy czym szczególną uwagę poświęcono grupie NEET. W grudniu 2012 roku na szczeblu unijnym opracowany został Pakiet na rzecz zatrudnienia młodzieży (Youth Employment Package). Częścią składową tego pakietu był projekt Gwarancja dla młodzieży (Youth Guarantee), skierowany do państw członkowskich UE, mający na celu zapewnienie młodym ludziom w wieku do 25 lat, którzy nie mają zatrudnienia ani nie uczestniczą w kształceniu lub szkoleniu, dobrej jakości oferty zatrudnienia, dalszego kształcenia, przyuczenia do zawodu lub stażu w ciągu 4 miesięcy od zakończenia kształcenia formalnego lub utraty pracy. 22 kwietnia 2013 roku Rada Europejska przyjęła zalecenie w sprawie ustanowienia Gwarancji dla młodzieży, obligując tym samym wszystkie państwa do ich wdrożenia27. Formułując zasady ustanawiania programów, założono, że młodzież, chociaż wymaga szczególnego monitorowania i interwencji w ramach ogólnej gwarancji, nie stanowi grupy jednorodnej i należy do różnych środowisk społecznych, a ponadto w sposób szczególny należy uwzględnić tę młodzież, która jest wyjątkowo narażona na ryzyko znalezienia się lub pozostawania w sytuacji NEET. Jako uzupełnienie dla realizacji Gwarancji dla młodzieży na szczycie Rady Europejskiej 7–8 lutego 2013 roku podjęto decyzję o realizacji Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych (Youth Employment Initiative – YEI), która została skierowana do regionów, w których poziom bezrobocia osób w wieku 15–24 lat przekracza 25%. Na realizację YEI w Polsce przewidziano 550 mln euro28. Wyniki badania OECD przedstawione w strategii Better Jobs, Better Lifes wskazują, że w przypadku osób młodych (16–24 lata), które pozostają w edukacji lub/i w zatrudnieniu, wraz z wiekiem następuje przyrost kompetencji, natomiast w przypadku osób z grupy NEET – następuje ich regresja29. To właśnie brak umiejętności praktycznych i doświadczenia zawodowego jest najczęściej podnoszonym argumentem w kontekście bezrobocia młodych osób. Dlatego podjęto decyzję, że wsparcie tej grupy powinno się koncentrować wokół szkoleń, kursów oraz staży zawodowych w kierunkach wskazywanych jako zawody deficytowe, na które istnieje zapotrzebowanie. Jedynie niewielka część młodych osób funkPlan realizacji gwarancji dla młodzieży w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013, s. 3. 27 28 Ibidem. 29 Better Jobs, Better Lives. Highlights of the OECD Skills Strategy, OECD 2012, s. 7. NEET – zjawisko i problem społeczno-ekonomiczny w Unii Europejskiej 253 cjonuje na rynku pracy w roli przedsiębiorców, dlatego też w celu pobudzenia przedsiębiorczości w tej grupie przewidziano możliwość uzyskania wsparcia na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Propozycja wdrożenia gwarancji dla młodzieży jest wynikiem obserwacji dobrych praktyk w Finlandii oraz Austrii, gdzie odniosły już one sukces. Na przykład Fińska Gwarancja dla młodzieży spowodowała zmniejszenie bezrobocia wśród młodych ludzi – w 83,5% przypadkach skutecznie zostały przydzielone oferty pracy, stażu, praktyki zawodowej lub dalszej edukacji w ciągu trzech miesięcy od daty rejestracji bezrobotnego30. Międzynarodowa Organizacja Pracy oszacowała, że koszt utworzenia Gwarancji dla młodzieży w strefie euro wyniesie 21 mld euro rocznie, jednak koszty bierności, pozostawania poza rynkiem pracy, systemu edukacji osób młodych, a więc głównie w grupie NEET, są dużo wyższe31. Bibliografia Arnold C., Becker T., Transition from School to Work: Applying Psychology to NEET, „Educational & Child Psychology vol. 29, no. 3. Better Jobs, Better Lives. Highlights of the OECD Skills Strategy, OECD 2012. Combining the Entry of Young People in the Labour Market with the Retention of Older Workers, IZA, Research Report 2013, no. 53. Educational Attainment and Outcomes of Education. Statistical Concepts and Definitions, www.epp.eurostat.ec.europa.eu. Eurofound, www.eurofound.europa.eu. Job for Youth. Japan, OECD 2008. Fura M., Fura B., Zasoby pracy w Polsce i Unii Europejskiej w świetle kryzysu demograficznego. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, w: Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, red. M.G. Woźniak, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, z. 24. Global Employment Trends for Youth 2013. A Generation at Risk, International Labour Organization, Geneva 2013. Gregg P., Tominey E., The Wage Scar from Youth Unemployment, „Labour Economics” 2005, no. 12. 17 Member States have submitted Youth Guarantee Implementation Plans, European Commission, MEMO, www.europa.eu (15.01.2014). 30 31 Ibidem. Justyna Mirończuk 254 Młodzi ludzie i młodzież bierna społecznie (tzw. Grupa NEET) w Europie: podstawowe ustalenia, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012, www.eurofound.europa.eu. NEETs Young People not in Employment, Education or Training: Characteristics Costs and Policy Responses in Europe, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions 2012. Plan realizacji gwarancji dla młodzieży w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013. 17 Member States have submitted Youth Guarantee Implementation Plans, European Commission, MEMO, www.europa.eu. Sissons P., Jones K., Lost in Transition? The Changing Labour Market and Young People not in Employment, Education or Training, The Work Foundation 2012. Sytuacja młodych na rynku pracy w Polsce, na tle państw Unii Europejskiej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, www.mir.gov.pl. Toivonen T., Don’t Let Your Child Become a NEET! The Strategic Foundations of a Japanese Youth Scare, „Japan Forum” 2011, vol. 23. Youth Index 2013, www.princes-trust.org.uk. Youth, www.epp.eurostat.ec.europa.eu. NEET – the phenomenon and the socio-economic problem in the EU Keywords: young people, labor market, social policy, NEET, unemployment Summary The article has been touched the problem of NEETs in the EU, as a special case of unemployed young people. Presents the etymology of the concept, the probable risk factors of the phenomenon and the social costs to individual entities. Particular attention was paid to dynamically increasing economic costs generated by the NEET group. The article also included are current proposals to solve the problem of NEETs in the EU. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Karolina Olszewska*, Małgorzata Wachowska** Wrocław Efektywność konsorcjów B+R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw. Doświadczenia Stanów Zjednoczonych, Japonii i Europy Słowa kluczowe: B + R, konsorcja, innowacyjność, współpraca badawcza Streszczenie W artykule przedstawiono teoretyczne badanie efektywności konsorcjów B + R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw. Przykłady Stanów Zjednoczonych, Japonii i Europy pokazują, że w pewnych warunkach mają one pozytywny wpływ na wzrost produktywności innowacyjnej. Wprowadzenie Sformułowanie teorii wzrostu endogenicznego, w świetle której szeroko rozumianą wiedzę uznano za krytyczną dla wzrostu gospodarczego, a działalność B + R za zwiększającą efektywność procesu innowacji, stało się przyczynkiem do ukształtowania się nowej polityki ekonomicznej, która większy nacisk położyła na działania promujące B + R, a także ich rozprzestrzenianie się w gospodarce narodowej. Jednocześnie coraz częściej zaczęto podkreślać, że w czasach, kiedy innowacje stały się bardziej złożone, niejednokrotnie wymagając integracji wiedzy zaczerpniętej z różnych dyscyplin, generowanie innowacji przez pojedynczego wynalazcę staje się coraz trudniejsze. Proces innowacyjny coraz częściej wyKarolina Olszewska, dr, Uniwersytet Wrocławski, e-mail: [email protected]. wroc.pl. ** Małgorzata Wachowska, dr, Uniwersytet Wrocławski, e-mail: [email protected]. * 256 Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska maga łączenia wysiłków B + R wąsko wyspecjalizowanych badaczy, których wiedza będzie wzajemnie się uzupełniać. Na poziomie przedsiębiorstw jedną z form współpracy badawczo-rozwojowej jest konsorcjum B + R. Jest ono zawiązywane z powodu chęci realizacji wspólnego celu o charakterze B + R i powoływane na podstawie umowy konsorcjum. Konsorcja B + R są sojuszami przedsiębiorstw lub uczelni czy innych jednostek naukowo-badawczych. Mogą gromadzić bezpośrednich konkurentów z tego samego sektora lub też podmioty z różnych sektorów, które bezpośrednio nie rywalizują ze sobą. Konsorcjum B + R często przyrównywane jest do badawczego joint venture (RJV). Z RJV łączy je to, że jest porozumieniem o współpracy badawczej, w której wkład i produkt badawczy są dzielone kooperatywnie. W przeciwieństwie jednak do RJV członkowie konsorcjum B + R są niezależnymi podmiotami prawa, podczas gdy przedsiębiorstwa z RJV wspólnie zakładają oddzielną jednostkę. Ponadto, liczba członków konsorcjum B + R jest w większości przypadków znacznie większa niż RJV. Zazwyczaj także skupiają się one na wcześniejszych etapach procesu innowacji niż RJV. Należy jednak podkreślić, że forma organizacji współpracy w ramach konsorcjów B + R może różnić się między poszczególnymi krajami, odzwierciedlając specyficzne wartości i szablony behawioralne społeczeństw. Udział w konsorcjum B + R umożliwia przedsiębiorstwom dzielenie kosztów, czasu i ryzyka inwestycji z innymi uczestnikami konsorcjum, a także internalizowanie efektów zewnętrznych działalności B + R. Dzięki łączeniu „siły umysłów” oraz dyfuzji wiedzy, do których dochodzi podczas współpracy, przedsiębiorstwa mają szansę stać się bardziej innowacyjne, co sprawia, że politycy postrzegają konsorcja jako narzędzie tworzenia przewag konkurencyjnych całego kraju. Wnioski z badań teoretycznych i empirycznych wskazują, że korzyści w postaci poprawy innowacyjności z udziału w konsorcjach B + R nie muszą być otrzymywane per se. Ich osiągnięcie warunkowane jest szeregiem czynników. W świetle powyższego celem niniejszego opracowania jest wskazanie zależności między udziałem przedsiębiorstw w konsorcjach B + R a poprawą ich innowacyjności, a także czynników warunkujących tę poprawę na przykładzie gospodarki Stanów Zjednoczonych, Japonii i wybranych państw Europy. K.-L. Yun, Y.-S. Park, B.-H. Ahn, Spillover, Competition and Better R&D Organization, „The Japanese Economic Review” 2000, vol. 51, no. 3. Efektywność konsorcjów B + R... 257 W niniejszym artykule zostały przeprowadzone pogłębione i krytyczne studia literaturowe. Wnioski zostały sformułowane na podstawie opracowań skupiających się przede wszystkim na problematyce międzyorganizacyjnej oraz publiczno-prywatnej współpracy badawczo-rozwojowej. Argumenty teoretyczne wspierające tworzenie konsorcjów B + R W większości teoretycznych analiz dotyczących współpracy B + R podkreśla się, że łączona działalność B + R pozwala na internalizowanie wiedzy wygenerowanej podczas badań i w konsekwencji daje większą motywację do takich działań. W poszczególnych pracach teoretycznych wskazywane są jednak inne warunki, pod którymi wspólna działalność B + R stymuluje poprawę innowacyjności. Wnioski z rozważań Michaela Katza sugerują mianowicie, że współpraca badawcza pomiędzy przedsiębiorstwami, które są bezpośrednimi konkurentami na rynku produktu sprawia, że konkurencja ex post staje się bardziej intensywna, prowadząc do spadku w zyskach, a więc także do redukcji zachęt podejmowania B + R. W takich warunkach wspólne B + R są nieuzasadnione. Poglądów Katza nie podzielają Wesley Cohen i Daniel Levinthal, którzy wskazują, że partycypacja w badaniach podstawowych może przyczynić się do intensyfikacji działalność B + R. Spójne z odkryciami Katza są natomiast badania Kotaro Suzumury, który pokazał, że kooperacja B + R nie jest efektywna w podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw w przypadku bezpośrednich rywali na rynku produktu. Podobnie Kyoung-Lim Yun i inni wręcz wykazali, że niezależne B + R mają przewagę nad jakąkolwiek formą współpracy w sytuacji, gdy rynek produktu charakteryzuje się dużym stopniem konkurencji. W swojej pracy Morton Kamien i inni skupiają się na wskazaniu formy współpracy B + R, która przynosi największy sukces technologiczny. Dochodzą do wniosku, że najmniej efektywne w tym zakresie są konsorcja B + R, a najbar M.L. Katz, An Analysis of Cooperative Research and Development, „The RAND Journal of Economics” 1986, vol. 17, no. 4, s. 527–543. W.M. Cohen, D.A. Levinthal, Innovation and Learning: The Two Face of R&D, „Economic Journal” 1989, vol. 99, no. 397, s. 569–610. K. Suzumura, Cooperative and Noncooperative R&D in an Oligopoly with Spillovers, „American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5, s. 1307–1320. K.-L. Yun, Y.-S. Park, B.-H. Ahn, Spillover, competition... M.I. Kamien, E. Muller, I. Zang, Research Joint Ventures and R&D Cartels, „American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5, s. 1293–1306. 258 Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska dziej – badawcze joint venture. Z kolei z rozważań Yun i innych wynika, że to właśnie konsorcja B + R są najefektywniejsze, ale pod warunkiem, że na rynku produktu konkurencja jest osłabiona. Michael Santoro porusza problem najlepszego doboru członków do konsorcjów B + R. Stwierdza, że sojusze B + R pozytywnie oddziałują na zdolności innowacyjne przedsiębiorstw poprzez efekty uczenia się, z tym że uczenie się jest najefektywniejsze w zależnościach typu przemysł–uniwersytet niż w zależnościach typu przemysł–przemysł. W świetle rozważań Mariko Sakakibary najwięcej okazji do uczenia się jest w konsorcjach B + R, które są tworzone przez podmioty posiadające komplementarną wiedzę. W swojej pracy Alan Eisner i inni10 wskazują, że konsorcja, których utworzenie było motywowane chęcią współpracy B + R, osiągają wyższe poziomy innowacyjności niż te tworzone z chęci dzielenia ryzyka. Także lepsze wyniki są osiągane przez precyzyjnie zaprojektowane konsorcja niż „samorodne”. Japoński a amerykański model konsorcjów B + R w podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw Japonia i Stany Zjednoczone mają odmienną tradycję w tworzeniu konsorcjów B + R. Pierwsze konsorcja w Japonii powstały już w 1961 roku, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych dopiero w 1984 roku. Rządy w obu krajach wspierały współpracę B + R, przy czym rząd japoński przyjął podejście interwencjonistyczne, bezpośrednio finansując badania realizowane w ramach konsorcjów, podczas gdy amerykański skupił się raczej na kontrolowaniu niekonkurencyjnego zachowania przedsiębiorstw. Stąd też w Japonii częstym uczestnikiem konsorcjów był rząd, natomiast w Stanach Zjednoczonych dominowały zależności typu przemysł–przemysł lub uniwersytet–przemysł. Ten drugi typ zależności był z kolei prawie w ogóle niewidoczny w Japonii. W konsekwencji większość funduszy japońskich konsorcjów była uzyskiwana od rządu. Fundusze amerykańskich konsorcjów pochodziły przede wszystkim ze składek członkowskich. W większości K.-L. Yun, Y.-S. Park, B.-H. Ahn, Spillover, competition... M.D. Santoro, Success Breeds Success: The Linkage between Relationship Intensity and Tangible Outcomes in Industry-University Collaborative Ventures, „The Journal of High Technology Management Research” 2000, vol. 11, no. 2, s. 255–273. M. Sakakibara, Knowledge Sharing in Cooperative Research and Development, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24, s. 117–132. 10 A.B. Eisner, N. Rahman, H.J. Korn, Formation Conditions, Innovation, and Learning in R&D Consortia, „Management Decision” 2009, vol. 47, no. 6, s. 851–871. Efektywność konsorcjów B + R... 259 przypadków japońskie konsorcja swoje wysiłki B + R skupiały w laboratoriach poszczególnych przedsiębiorstw członkowskich, podczas gdy prace badawcze konsorcjów amerykańskich były zazwyczaj realizowane we wspólnych laboratoriach. I w końcu, konsorcja japońskie realizowały niewielką w porównaniu z konsorcjami amerykańskimi liczbę zadań11. Jak wskazują jednak badania empiryczne, te wszystkie różnice między japońskim a amerykańskim podejściem do wspólnych badań w ramach konsorcjów B + R nie przeszkodziły obu krajom w uzyskiwaniu korzyści w postaci zwiększonej innowacyjności przedsiębiorstw. Dane japońskie wskazują, że w przypadku, gdy konsorcja B + R łączą przedsiębiorstwa niebędące bezpośrednimi rywalami na rynku produktu, zwiększa się patentowalność ich członków12. Jednak konsorcja łączące bezpośrednich konkurentów nie są już tak efektywne w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw13. Ponadto, konsorcja skupiające się na badaniach podstawowych w większym stopniu oddziałują na przyszłą innowacyjność przedsiębiorstw niż te skupione na badaniach stosowanych14. I w końcu, konsorcja B + R składające się z przedsiębiorstw, które dysponują komplementarną wiedzą i odmiennym rodzajem biznesu, w większym stopniu będą przyczyniać się do rozprzestrzeniania się wiedzy między członkami konsorcjum15, a w konsekwencji do większych wzrostów poziomów ich innowacyjności. Badania empiryczne dotyczące japońskich konsorcjów B + R są zatem spójne z odkryciami teoretycznymi, podobnie zresztą jak analizy empiryczne odnoszące się do konsorcjów amerykańskich. Analiza danych amerykańskich wykazała, że produktywność badawcza uczestników konsorcjum B + R mierzona liczbą patentów wzrasta16. Wzrost ten H.E. Aldrich, T. Sasaki, R&D Consortia in the United States and Japan, „Research Policy” 1995, vol. 24, no. 2, s. 301–316. 11 12 L.G. Branstetter, M. Sakakibara, Japanese Research Consortia: A Microeconometric Analysis of Industrial Policy, „Journal of Industrial Economics” 1998, vol. 46, no. 2, s. 207–233. 13 L.G. Branstetter, M. Sakakibara, When Do Research Consortia Work Well and Why? Evidence from Japanese Panel Data, „American Economic Review” 2002, vol. 92, no. 1, s. 143–159. 14 Ibidem; H. Odagiri, Y. Nakamura, M. Shibuya, Research Consortia as a Vehicle for Basic Research: The Case of a Fifth Generation Computer Project in Japan, „Research Policy” 1997, vol. 26, no. 2, s. 191–207. 15 M. Sakakibara, The Diversity of R&D Consortia and Firm Behavior: Evidence from Japanese Data, „The Journal of Industrial Economics” 2001, vol. 49, no. 2, s. 181–196. 16 M. Sakakibara, L.G. Branstetter, Measuring the Impact of US Research Consortia, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24, no. 2–3, s. 51–69. Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska 260 jest tym większy, w im większym stopniu udział w konsorcjum stymuluje kreatywne myślenie i przyczynia się do redukcji kosztów i czasu na B + R17. Ponadto, amerykańskie konsorcja podobnie jak japońskie w większym stopniu zwiększają intensywność B + R przedsiębiorstw, gdy łączą podmioty z różnych branż18. Europejskie konsorcja B + R a innowacyjność przedsiębiorstw W Europie gwałtowny okres rozwoju konsorcjów B + R przypadł na ostatnią dekadę XX wieku, czego przykładami są największe w Europie konsorcja B + R w Wielkiej Brytanii, Francji, Danii, Szwecji i Niemczech. W swoim charakterze i formie konsorcja zbliżone są bardziej do modelu amerykańskiego niż japońskiego, gdzie głównymi podmiotami są oprócz przedsiębiorstw publiczno-prywatne inicjatywy typu B + R. Badania empiryczne przypadków europejskich konsorcjów są zbieżne z analizą konsorcjów w Stanach Zjednoczonych. W ich świetle pierwsze efekty w postaci wzrostu liczby patentów pojawiały się średnio w okresie półtora roku po przyłączeniu się przedsiębiorstw do konsorcjum19. Były one zależne przede wszystkim od relacji uprzednio łączących współpracujące przedsiębiorstwa, nastawienia rynkowego lub badawczego współpracujących jednostek oraz długości trwania umowy konsorcjum20. Niewątpliwie w Europie na efektywność konsorcjów B + R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw ogromny wpływ ma prowadzona przez Unię Europejską polityka naukowo-techniczna i innowacyjna promująca dialog między środowiskiem nauki i biznesu. W 2009 roku w tym celu zostało przyjęte rozporządzenie Rady (WE) w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC), co poprzez ułatwienie tworzenia badawczych konsorcjów ma się przyczynić do wzrostu konkurencyjności Europejskiej Przestrzeni Badawczej21. 17 Ibidem. J.T. Scott, G. Pascoe, Purposive Diversification of R&D in Manufacturing, „The Journal of Industrial Economics” 1987, vol. 36, no. 2, s. 193–205. 18 19 U. Kaiser, J.M. Kuhn, Long Run Effects of Public-Private Research Joint-Ventures: The Case of the Danish Innovation Consortia Support Scheme, „Research Policy” 2012, vol. 41, no. 5, s. 913–927. 20 E.P. Gallié, Forms and Determinants of R&D Collaborations: New Evidence on French Data, DRUID Working Papers, 15.08.2008, s. 24–25. 21 Rozporządzenie Rady (WE) nr 723/2009 z 25 czerwca 2009 roku w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC). Efektywność konsorcjów B + R... 261 Polska jako kraj członkowski Unii pozostaje w tyle pod względem efektywności konsorcjów. Jest to ściśle związane z funkcjonowaniem Narodowych Systemów Innowacji (NSI). Do najbardziej efektywnych NSI w Unii Europejskiej należą te w Niemczech, Szwecji, Finlandii i Dani, w ramach których realizowany jest system zachęt do finansowania przez przedsiębiorstwa działalności B + R. W Polsce ciężar finansowania innowacji pozostaje na barkach sektora rządowego. Jak pokazują przykłady krajów Europy Zachodniej, efektywność polskich konsorcjów B + R w promowaniu innowacyjności przedsiębiorstw w dużej mierze zależeć będzie od stworzenia i rozwoju sieci sprawnie funkcjonującej grupy instytucji wspierających działalność badawczą konsorcjów, co pozwoli docelowo przerzucić ciężar finansowania działalności innowacyjnej z państwa na sektor prywatny. Podsumowanie W rozważaniach teoretycznych zwraca się uwagę na to, że wspólne B + R, w tym także w ramach konsorcjów B + R, są efektywnym instrumentem w podnoszeniu innowacyjności swoich członków. Produktywność badawcza przedsiębiorstw wzrasta, gdy: 1) przedsiębiorstwa uczestniczące w konsorcjum nie są bezpośrednimi rywalami na rynku produktu; 2) uczestnicy konsorcjum są wyposażeni w komplementarną wiedzę; 3) konsorcja realizują badania podstawowe oraz 4) członkiem konsorcjum oprócz przedsiębiorstw jest uniwersytet. Wyniki badań empirycznych dotyczące Stanów Zjednoczonych, Japonii i Europy w większości przypadków są podobne i jednocześnie spójne z odkryciami teoretycznymi, pomimo iż badane kraje prezentują odmienny model i odmienne podejście do wspierania konsorcjów B + R. Jedynie hipoteza o przewadze partycypacji przemysłu z uniwersytetem nad współpracą typu przemysł–przemysł w stymulowaniu innowacyjności przedsiębiorstw jest trudna do potwierdzenia, doświadczenia japońskie wskazują bowiem, że nieobecność uniwersytetów w konsorcjach B + R nie przeszkadza w uzyskiwaniu korzyści w postaci zwiększonej produktywności badawczej przedsiębiorstw. Bibliografia Aldrich H.E., Sasaki T., R&D Consortia in the United States and Japan, „Research Policy” 1995, vol. 24, no. 2. 262 Karolina Olszewska, Małgorzata Wachowska Branstetter L.G., Sakakibara M., Japanese Research Consortia: A Microeconometric Analysis of Industrial Policy, „Journal of Industrial Economics” 1998, vol. 46, no. 2. Branstetter L.G., Sakakibara M., When Do Research Consortia Work Well and Why? Evidence from Japanese Panel Data, „American Economic Review” 2002, vol. 92, no. 1. Cohen W.M., Levinthal D.A., Innovation and Learning: The Two Face of R&D, „Economic Journal” 1989, vol. 99, no. 397. Eisner A.B., Rahman N., Korn H.J., Formation Conditions, Innovation, and Learning in R&D Consortia, „Management Decision” 2009, vol. 47, no. 6. Gallié E.P., Forms and Determinants of R&D Collaborations: New Evidence on French Data, DRUID Working Papers, 15.08.2008. Kaiser U., Kuhn J.M., Long Run Effects of Public-Private Research Joint-Ventures: The Case of the Danish Innovation Consortia Support Scheme, „Research Policy” 2002, vol. 41, no. 5. Kamien M.I., Muller E., Zang I., Research Joint Ventures and R&D Cartels, „American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5. Katz M.L., An Analysis of Cooperative Research and Development, „The RAND Journal of Economics” 1986, vol. 17, no. 4. Nakamura M., Vertinsky I., Zietsma Ch., Does Culture Matter in Inter-Firm Cooperation? Research Consortia in Japan and the USA, „Managerial and Decision Economics” 1997, vol. 18. Odagiri H., Nakamura Y., Shibuya M., Research Consortia as a Vehicle for Basic Research: The Case of a Fifth Generation Computer Project in Japan, „Research Policy” 1997, vol. 26, no. 2. Rozporządzenie Rady (WE) nr 723/2009 z 25 czerwca 2009 roku w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC). Sakakibara M., Branstetter L.G., Measuring the Impact of US Research Consortia, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24, no. 2–3. Sakakibara M., Knowledge Sharing in Cooperative Research and Development, „Managerial and Decision Economics” 2003, vol. 24. Sakakibara M., The Diversity of R&D Consortia and Firm Behavior: Evidence from Japanese Data, „The Journal of Industrial Economics” 2001, vol. 49, no. 2. Santoro M.D., Success Breeds Success: The Linkage between Relationship Intensity and Tangible Outcomes in Industry-University Collaborative Ventures, „The Journal of High Technology Management Research” 2000, vol. 11, no. 2. Efektywność konsorcjów B + R... 263 Scott J.T., Pascoe G., Purposive Diversification of R&D in Manufacturing, „The Journal of Industrial Economics” 1987, vol. 36, no. 2. Suzumura K., Cooperative and Noncooperative R&D in an Oligopoly with Spillovers, „American Economic Review” 1992, vol. 82, no. 5. Yun K.-L., Park Y.-S., Ahn B.-H., Spillover, Competition and Better R&D Organization, „The Japanese Economic Review” 2000, vol. 51, no. 3. The Effectiveness of R&D Consortia in Promoting the Companies’ Innovation. Case-Study of USA, Japan and Europe Keywords: R&D, consortia, innovation, research cooperation Summary The paper presents the theoretical study of the effectiveness of R&D consortia in promoting the companies’ innovation. The examples of USA, Japan and Europe show that, under certain conditions, the R&D consortia, have a positive impact on innovation and productivity growth. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Joanna Rorat*, Łukasz Popławski** Kraków Możliwości finansowania działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw Słowa kluczowe: finansowanie przedsiębiorstw, MSP Streszczenie Sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa istotną rolę w gospodarce narodowej z uwagi na fakt, że wytwarza znaczną część PKB oraz generuje liczne miejsca pracy. Najistotniejszą barierą na drodze rozwoju tego sektora jest niedostatek kapitałów własnych oraz trudności w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego. Finansowanie zewnętrzne charakteryzuje się tym, że przedsiębiorstwo korzysta ze środków finansowych pochodzących spoza firmy, czyli wypracowanych przez inne podmioty, na przykład przez banki, inwestorów na rynku kapitałowym, i konieczne jest zwiększenie poziomu umiejętności korzystania z tych możliwości finansowania. Opracowanie przedstawia przykładowe możliwości finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw kapitałem obcym. Wprowadzenie Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) to według GUS 99,8% ogólnej liczby firm działających w Polsce. Uważane są powszechnie za element napędzający gospodarkę, chociaż paradoksalnie zazwyczaj mają trudności z pozyskaniem kapitału, który wspomagałby ich rozwój. Głównym źródłem finansowania dużej liczby małych i średnich firm jest kapitał własny wynoszący więcej niż Joanna Rorat, mgr inż., Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. ** Łukasz Popławski, dr hab., prof. UR, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. * 266 Joanna Rorat, Łukasz Popławski połowę niezbędnych środków, który z trudem wystarcza do prowadzenia bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Finansowanie najczęściej jest rozumiane jako wszelkie działania i przedsięwzięcia mające na celu pozyskanie kapitału zarówno krótko-, jak i długoterminowego. Kapitał zatem jest źródłem finansowania niezbędnym do osiągnięcia założonego celu w danej jednostce gospodarczej. Procesy ekonomiczne zachodzące w każdym podmiocie gospodarczym, w tym również w małych i średnich przedsiębiorstwach, są w znacznym stopniu warunkowane posiadanym kapitałem oraz osiąganymi przychodami i kosztami ponoszonymi na ich uzyskanie. Cele funkcjonowania komercyjnych podmiotów gospodarczych mają najczęściej wymiar pieniężny, a wszystkie decyzje zarządcze podejmowane w praktyce ich funkcjonowania mają swoje odzwierciedlenie w kategoriach finansowych. Z tego powodu istotnym komponentem sukcesu firmy staje się jakość zarządzania sferą finansową przedsiębiorstwa. Celem artykułu jest przedstawienie przykładowych źródeł finansowania bieżącej działalności MSP zarówno w przypadku nowo powstających firm, jak i przedsiębiorstw już działających na rynku. Dokonano zestawienia zalet i wad kapitału własnego i obcego. Podstawowe sposoby finansowania działalności gospodarczej Warunkiem realizacji czy to pojedynczego projektu inwestycyjnego, czy też całego programu rozwoju firmy jest zgromadzenie odpowiedniego kapitału. Możliwości inwestycyjne przedsiębiorstwa zależą w znacznej mierze od dostępności kapitału oraz od jego kosztów. Dlatego konieczne jest przede wszystkim określenie potencjalnych źródeł pozyskania kapitału inwestycyjnego (źródeł finansowania inwestycji). Z uwagi na pochodzenie kapitałów źródła te dzieli się na własne i obce (dług). D. Czerwińska-Kayzer, Alternatywne źródła finansowania długoterminowego w małych i średnich przedsiębiorstwach, Roczniki Naukowe Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2006. A. Wolak-Tuzimek, Alternatywne źródła finansowania działalności przedsiębiorstw, w: Zarządzanie finansami. Finansowanie przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, red. D. Zarzecki, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 163–173. M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, red. M. Matejun, Difin, Warszawa 2012, s. 207–253. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Możliwości finansowania działalności gospodarczej... 267 Najczęściej własne środki przeznaczane na wydatki związane z uruchomieniem działalności pochodzą z: – oszczędności, – dochodów z pracy własnej (zwłaszcza gdy uruchamia się działalność, równocześnie pracując na etacie), – dochodów członków rodziny, przyjaciół, znajomych, – specjalnych gratyfikacji i odpraw, – sprzedaży składników majątkowych (na przykład nieruchomości, samochodu itp.), – zysku, który udało się wypracować z innej działalności. Kapitał własny jest rozumiany jako środki wnoszone i pozostawione do dyspozycji jednostki gospodarczej w trakcie prowadzenia działalności przez jej właścicieli (udziałowców, akcjonariuszy, współwłaścicieli). Kapitał własny służący finansowaniu rozwoju przedsiębiorstwa może pochodzić z dwóch podstawowych źródeł: – zysków zatrzymanych, – wkładów wnoszonych przez właścicieli poprzez objęcie nowych akcji lub udziałów. Firma dążąca do utrzymania lub wzmocnienia swojej pozycji na rynku wykorzystuje w celach inwestycyjnych całość lub część wypracowanych zysków, nie wypłacając właścicielom dywidendy. Godzą się oni na reinwestowanie zysków, gdyż oczekują, że rozwój podniesie jej wartość. Zyski zatrzymane stają się wówczas istotnym źródłem finansowania. Kapitał obcy stanowi bardzo ważne źródło finansowania rozwoju przedsiębiorstwa. Jego ograniczenie, szczególnie w początkowych etapach rozwoju firmy, może wynikać ze zbyt dużego ryzyka, na jakie narażony jest przedsiębiorca. W miarę prowadzenia działalności ma on coraz większe możliwości wyboru źródeł kapitału, zwłaszcza pozyskiwanych z zewnątrz. Do najczęstszych źródeł zewnętrznych należą: – kredyty bankowe, – pożyczki, – leasing, – factoring, Ibidem. D. Zuzek, Źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i Unii Europejskiej, „Zarządzanie i Finanse” 2013, nr 1/3, s. 517–528. Joanna Rorat, Łukasz Popławski 268 fundusze wysokiego ryzyka (venture capital), fundusze pomocowe, pożyczki z sektora pozabankowego, dotacje i granty inwestycyjne pochodzące ze źródeł publicznych, w tym środki z funduszy unijnych oraz urzędów pracy. Poza ostatnim z wymienionych źródeł pozostałe charakteryzują się tym, że środki z nich pozyskane mają charakter zwrotny. Gdy pomimo różnych form wsparcia nie uda się uzyskać środków finansowych na utworzenie firmy, pozostaje zwrócenie się do banku. Zarówno kredyt bankowy, jak i pożyczka mają w zasadzie jednakową treść ekonomiczną dla biorcy kapitału, jednak zasadniczo różnią się pod względem przepisów prawnych regulujących zasady ich przyznania i wykorzystania. Oba źródła zaliczane są do kapitałów zewnętrznych, obcych, przy czym mogą być wykorzystywane w różnej perspektywie czasowej i służyć do finansowania zarówno działalności bieżącej, jak i procesów rozwojowych. Kredyt to umowa zawarta w formie pisemnej pomiędzy bankiem a kredytobiorcą. Bank zobowiązuje się udostępnić określoną kwotę na określony cel oraz czas, a kredytobiorca zobowiązuje się wykorzystać kredyt zgodnie z jego przeznaczeniem oraz zwrócić pobraną kwotę wraz z należnym bankowi wynagrodzeniem w postaci prowizji i odsetek. Działalność w zakresie udzielania pożyczek reguluje Kodeks cywilny, zgodnie z którym przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. W przeciwieństwie do kredytu w przypadku pożyczki nie ma konieczności określenia przeznaczenia pożyczki. Obecnie leasing jest jedną z najbardziej popularnych form pozyskiwania kapitału obcego; stanowi formę finansowania rozwoju przedsiębiorstw poprzez źródła zewnętrzne. Umożliwia inwestorowi korzystanie z określonych dóbr, maszyn, urządzeń technologicznych, środków transportu, nieruchomości, a nawet całych przedsiębiorstw oraz pobieranie z nich korzyści bez stawania się ich właś– – – – M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie..., s. 207–253. Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93). Artykuł 720 k.c. Możliwości finansowania działalności gospodarczej... 269 cicielem10. Umowa leasingu polega na czasowym przekazaniu w użytkowanie dobra inwestycyjnego w zamian za określone wynagrodzenie. Do umowy leasingu stosuje się przepisy o najmie i sprzedaży na raty. Jest to forma dogodna dla przedsiębiorcy niedysponującego wystarczającą kwotą do zakupu środków trwałych. Leasing jest umową specyficzną w stosunku do tradycyjnych umów, gdyż ma pewne cechy umowy najmu (dzierżawy) oraz umowy kredytu. Cechą charakterystyczną jest to, że celem tej umowy jest zapewnienie finansowania inwestycji (środków transportu, maszyn, komputerów, nieruchomości itd.) bez nabywania prawa własności przedmiotu umowy w trakcie jej trwania11. W tym zakresie umowa leasingu nie różni się znacznie od umowy najmu, ponieważ korzystający ma prawo używania przedmiotu leasingu. Natomiast umowa umożliwia ostateczne nabycie przedmiotu po zakończeniu umowy. Zawierana jest na czas określony i jej długość zależy od stron. Aktualnie w przepisach podatkowych wyróżnia się dwa rodzaje leasingu: finansowy (kapitałowy, inwestycyjny) i operacyjny (eksploatacyjny, bieżący). Podstawową różnicą jest to, komu przysługuje prawo do dokonania odpisów amortyzacyjnych. W leasingu finansowym amortyzacji podatkowej dokonuje korzystający, natomiast w leasingu operacyjnym – finansujący12. Leasing nie jest typową formą finansowania, gdyż nie powoduje powiększania majątku trwałego w czasie trwania umowy leasingu tak jak z użyciem kredytu lub środków własnych przedsiębiorstwa. Można go jednak uznać za formę finansowania, gdyż przedmioty leasingu pozyskuje się na z góry znany, stały i najczęściej długi okres, często zbliżony do okresu gospodarczej używalności danego rodzaju sprzętu. Przedmioty leasingu stanowią również bardzo często podstawę działalności przedsiębiorstwa13. Factoring jest traktowany jako forma zewnętrznego i krótkoterminowego finansowania działalności przedsiębiorstwa14. Finansowanie transakcji odbywa się przez firmę kredytującą rozliczającą i zabezpieczającą wypłacalność odbiorcy. Jest to także przyjęcie na siebie przez spółkę odpowiedzialności za ściągnię10 2004. M. Okręglicka, Aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne leasingu, Difin, Warszawa 11 P. Trybuła, Leasing. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, Radom 2004. 12 Ibidem. 13 M. Okręglicka, Aspekty prawne... W. Dębski, Teoretyczne i praktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 289–290. 14 Joanna Rorat, Łukasz Popławski 270 cie wierzytelności innej spółki w zamian za kilkuprocentową opłatę odliczaną od natychmiast wypłacanej sumy przejętych rachunków. Z instytucją factoringu wiążą się trzy podmioty: przedsiębiorca, instytucja factoringowa oraz dłużnik. Przedsiębiorcę przelewającego swą wierzytelność na instytucję factoringową nazywa się factorantem, a instytucję factoringową – factorem. W klasycznej formie umowę factoringową zawierają dwie osoby, tj. dostawca produktów, towarów lub usług (factorant) i nabywca wierzytelności – factor15. Trzecia osoba – dłużnik, czyli odbiorca towaru lub produktu, jest tylko uczestnikiem operacji, ale nie jest stroną w umowie. W kategoriach ekonomicznych factoring jest konkurencyjnym wobec kredytu bankowego zapewnieniem przedsiębiorstwu środków finansowych o charakterze obrotowym, jak również sposobem zabezpieczenia przed nieściągalnością należności. Tym samym factoring w działalności gospodarczej pełni trzy funkcje16: a) finansową – polega ona przede wszystkim na finansowaniu przez factora cyklu rozliczeniowego transakcji; b) usługową (administracyjną) – występuje wówczas, gdy factor poza nabyciem wierzytelności świadczy na rzecz przedsiębiorcy określone usługi; c) gwarancyjną (zabezpieczającą) – polega ona na zakupie wierzytelności przedsiębiorstwa przez factora z wyłączeniem prawa regresu (roszczenie zwrotne) wobec sprzedającego wierzytelności bez względu na ryzyko występujące przy ściąganiu środków pieniężnych od dłużnika. Kapitał wysokiego ryzyka jest jedną z form finansowania rozwoju przedsiębiorstw prywatnych dostępną zazwyczaj w postaci średnio- i długoterminowych kapitałów inwestycyjnych. Fundusze venture capital tworzone są przez inwestorów publicznych (agencje rządowe, władze lokalne) i prywatnych (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, korporacje, fundusze emerytalne, szkoły wyższe, osoby fizyczne). Ich istota polega na zasileniu kapitałowym powstającej lub już istniejącej spółki. Poprzez objęcie udziałów oraz akcji prywatnych lub prywatyzowanych firm dzielą wraz z przedsiębiorstwami ryzyko związane z działalnością gospodarczą, nie oczekując z tego tytułu dodatkowych gwarancji czy zabezpieczeń. Stając się współwłaścicielami firm oraz mając na uwadze fakt, że inwestowany kapitał jest obarczony poważnym ryzykiem, inwestorzy finansowi 15 Ibidem. D. Czerwińska-Kayzer, A. Bieniasz, Factoring jako źródło finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2008, nr 66. 16 Możliwości finansowania działalności gospodarczej... 271 liczą na współpracę zarówno z przedsiębiorcami, jak i pozostałymi udziałowcami firmy, starając się przyczynić do podniesienia wartości przedsiębiorstwa i maksymalizacji długoterminowych korzyści. Rozwój funduszy podwyższonego ryzyka wynika głównie z asekuracyjnej postawy banków i innych dawców kapitału, którzy często nie są skłonni do finansowania niepewnych przedsięwzięć gospodarczych. W przypadku występowania znacznego ryzyka banki wymagają z reguły znacznych i bezpiecznych gwarancji, co utrudnia, a czasami wręcz uniemożliwia finansowanie zewnętrzne pionierskich i odważnych projektów. Lukę tej sfery finansowania starają się wypełnić fundusze podwyższonego ryzyka17. Zdarza się, że fundusz udziela pożyczki lub gwarancji kredytowej firmie, w którą zainwestował. Fundusze venture capital są często nazywane funduszami szansy, gdyż za pomocą ich pieniędzy można wydobyć firmę z upadłości, zmienić profil działalności, podbić nowe rynki. Jednak kiedy trzeba się pożegnać z pasywnym inwestorem, trudno przewidzieć, w czyje ręce trafi znaczący pakiet akcji i czy nowy wspólnik będzie zainteresowany kontynuowaniem przyjętej strategii18. Młody przedsiębiorca ma do wyboru wiele programów, które na bieżąco są uruchamiane przez instytucje rządowe i pozarządowe. Organizacje pozarządowe, fundacje i inne instytucje rynku pracy w ramach funduszy strukturalnych, pomocowych oferują osobom zamierzającym rozpocząć działalność gospodarczą bezpłatne usługi doradcze, szkoleniowe oraz wsparcie finansowe. Aby przedsiębiorstwo uzyskało wsparcie finansowe, o które aplikuje składany projekt, musi spełniać wszystkie kryteria formalne i obligatoryjnie merytoryczne oraz uzyskać co najmniej wymaganą liczbę punktów na etapie oceny merytorycznej. Wszystkie kryteria wyboru projektów są ustalane indywidualnie dla różnych schematów wsparcia, dlatego czynniki decydujące o wyborze projektów oraz przyporządkowane im wagi punktowe różnią się w zależności od wybranego działania19. Środki z funduszy pomocowych są bardzo nisko oprocentowane i podlegają zwrotowi, natomiast dotacje i granty inwestycyjne charakteryzują się tym, że jeżeli spełni się wszystkie wymagania formalne i merytoryczne, pozyskane środki mają charakter bezzwrotny. 17 M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie..., s. 207–253. 18 D. Czerwińska-Kayzer, Alternatywne źródła... 19 M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie..., s. 207–253. 272 Joanna Rorat, Łukasz Popławski Zalety i wady kapitału własnego i obcego Korzystanie z kapitału obcego przez przedsiębiorstwo w porównaniu z kapitałem własnym ma wiele zalet. Dawca kredytu (wierzyciel) nie ma wpływu na podejmowane przez przedsiębiorstwo decyzje, jaki to wpływ ma właściciel zainwestowanego kapitału. Korzystanie z kapitału obcego pozwala pozyskać kapitał bez powiększenia grona właścicieli kapitałów, umożliwia też utrzymanie płynności finansowej przedsiębiorstwa w razie zmienionego zapotrzebowania środków pieniężnych na finansowanie majątku obrotowego. Płacone od kapitału obcego odsetki zmniejszają ciężar podatku dochodowego, dając osłonę podatkową. Odsetek tych nie płaci się od kapitału własnego. Zaciągnięty przez przedsiębiorstwo kapitał obcy ma też charakter uprzywilejowany przed kapitałem własnym w razie, gdy przedsiębiorstwo znajduje się w likwidacji lub upadłości, ponieważ roszczenia właścicieli są zaspokajane w pierwszej kolejności przed roszczeniami właścicieli kapitału własnego. Z udziałem kapitałów obcych w finansowaniu przedsięwzięć wiąże się możliwość korzystania z dźwigni finansowej wraz z osłoną podatkową. Im większy udział kapitałów obcych, zwłaszcza długoterminowych, tym większe możliwości wykorzystania dźwigni finansowej i osłony podatkowej. Kapitały obce, podobnie jak własne, są odpłatne, lecz obce trzeba zwrócić w określonym terminie, a własne są bezterminowe. Obce kapitały są zawsze pochodzenia zewnętrznego, natomiast własne mogą mieć pochodzenie zewnętrze (emisja akcji) i wewnętrzne (zysk i amortyzacja). Korzystaniu z kapitału obcego towarzyszy ryzyko finansowe, które jest związane z nadmiernym wzrostem obciążeń odsetkowych oraz z faktem, że kredytobiorcy nie dadzą potrzebnego zabezpieczenia. Źródła finansowania inwestycji Z raportu opublikowanego przez PARP na podstawie danych GUS wynika, że w 2011 roku dominującym źródłem finansowania inwestycji w przedsiębiorstwach w Polsce były środki własne (63,4%). Na drugim miejscu znalazły się środki pochodzące z kredytów i pożyczek krajowych (17,5%), a na trzecim – środki pochodzące z zagranicy (9%). Znacznie mniejsze znaczenie miały pozostałe źródła, takie jak środki budżetowe (3,6%), inne źródła (5,3%) czy nakłady niesfinansowane (1,2%). Im większe przedsiębiorstwo, tym zaangażowanie środków własnych na finansowanie inwestycji było większe (małe firmy – 59,44%, średnie – 65,58%, a duże – 73,72%). Decydował o tym ich potencjał ekono- Możliwości finansowania działalności gospodarczej... 273 miczny. Z krajowych środków budżetowych w największym stopniu korzystały duże firmy (4,72%), następnie średnie (3,68%) i małe (3,34%). Oznacza to, że duże przedsiębiorstwa częściej korzystały ze środków publicznych niż małe, przy czym skala inwestycji w firmach dużych była większa. Natomiast małe przedsiębiorstwa były liderem w wykorzystaniu kredytów i pożyczek (małe – 19,26%, średnie – 16,63%, duże – 5,99%) oraz środków z zagranicy (małe – 10,81%, średnie – 7,98% i duże – 5,62%). W porównaniu z rokiem 2010 największe zmiany w strukturze finansowania inwestycji można było zaobserwować w małych i dużych firmach. Małe firmy w 2011 roku w większym stopniu finansowały inwestycje z kredytów i pożyczek, ale za to w mniejszym stopniu korzystały ze środków pochodzących z zagranicy. Jednocześnie wzrósł udział innych źródeł w ich strukturze finansowania. Duże firmy natomiast w większym stopniu niż w 2010 roku korzystały z własnych środków, rezygnując w zamian z finansowania z kredytów i pożyczek krajowych oraz korzystając w większym stopniu z innych źródeł. Podsumowanie Małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają kluczową rolę w gospodarce, stanowią źródło wzrostu gospodarczego i element ograniczenia bezrobocia. Znaczna część małych i średnich przedsiębiorstw działających w Polsce znajduje się w trudnej sytuacji finansowej. Finansowanie działalności wyłącznie kapitałem własnym co prawda zapewnia utrzymanie płynności finansowej, jednak ogranicza i spowalnia rozwój przedsiębiorstwa, który jest warunkiem walki z konkurencją. Przed sektorem małych i średnich przedsiębiorstw stoi wiele możliwości korzystania z form finansowego wsparcia swojego rozwoju. Należą do nich na przykład kredyty, pożyczki, gwarancje, poręczenia kredytowe, leasing, factoring, franchising, fundusze wysokiego ryzyka, fundusze pomocowe, dotacje i granty inwestycyjne itd. Wykorzystanie omówionych form kapitału w przedsiębiorstwie stwarza możliwość rozwoju oraz szansę poprawy wyników gospodarowania. Każda jednostka gospodarcza działająca na rynku musi samodzielnie podjąć decyzję dotyczącą wyboru źródła finansowania. Dokonując wyboru, powinna zwrócić uwagę zarówno na korzyści, jak i na niebezpieczeństwa wynikające z danej formy finansowania. 274 Joanna Rorat, Łukasz Popławski Bibliografia Czerwińska-Kayzer D., Alternatywne źródła finansowania długoterminowego w małych i średnich przedsiębiorstwach, Roczniki Naukowe Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2006. Czerwińska-Kayzer D., Bieniasz A., Factoring jako źródło finansowania działalności bieżącej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2008, nr 66. Dębski W., Teoretyczne i praktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Matejun M., Szymańska K., Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, red. M. Matejun, Difin, Warszawa 2012. Okręglicka M., Aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne leasingu, Difin, Warszawa 2004. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012, PARP, Warszawa 2013, www.parp.gov.pl/files/74/81/626/18670.pdf. Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Trybuła P., Leasing. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, Radom 2004. Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93). Wolak-Tuzimek A., Alternatywne źródła finansowania działalności przedsiębiorstw, w: Zarządzanie finansami. Finansowanie przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, red. D. Zarzecki, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004. Zuzek D., Źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i Unii Europejskiej, „Zarządzanie i Finanse” 2013, nr 1/3. Business Financing Options of Small and Medium-Sized Enterprises Keywords: finance companies, small and medium enterpreises Summary The small and medium-sized enterprises play an important role in the national economy due to the fact that it produces a large share of GDP and generates numerous jobs. Możliwości finansowania działalności gospodarczej... 275 The main source of funding for a large number of small and medium-sized companies is equity, amounting to more than half of the necessary funds, which hardly enough for its ongoing business operations. All businesses, regardless of the nature of the business must address its funding. Undoubtedly, the most significant barrier to the development of this sector is the shortage of equity and the difficulty in obtaining external financing. It is necessary to increase the level of literacy funding opportunities. The paper presents an example of the possibilities of financing of small and medium-sized enterprises of foreign capital. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Małgorzata Rutkowska-podołowska* Wrocław Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych Słowa kluczowe: leasing, rodzaje transakcji, leasing a inne formy finansowania inwestycji Streszczenie Jedną z wielu możliwości finansowania inwestycji ekologicznych jest leasing. Jest on głównym obok kredytu zewnętrznym źródłem ich finansowania. Obecnie leasing to bardzo ważna forma realizowania inwestycji dla tych jednostek, które wykazują niedobór kapitału, oraz dla tych, dla których wykorzystanie kredytu jest z różnych względów utrudnione lub nieopłacalne. Leasing, pomimo istnienia faktycznych zalet, wykazuje również pewne słabe strony. Celem opracowania jest wskazanie alternatywnych i wzbogacenie tradycyjnych źródeł finansowania inwestycji ekologicznych. W artykule przeanalizowano istotę leasingu, jego formy oraz podstawy funkcjonowania. W dalszej części opracowania przedstawiono perspektywy jego rozwoju. Wprowadzenie Środki finansowe na realizację przedsięwzięć służących powstaniu nowych, modernizacji i rozbudowie dotychczasowych inwestycji ekologicznych mogą pochodzić z wielu źródeł, tj. z kredytów oraz dotacji z funduszów ekologicznych, z kredytów z banków komercyjnych oraz z leasingu. W Europie leasing zaczął się rozwijać w II połowie ubiegłego stulecia jako transfer ze Stanów ZjednoczoMałgorzata Rutkowska-Podołowska, dr inż., Zakład Ekonomii i Rozwoju Regionalnego, Instytut organizacji i Zarządzania, Politechnika Wrocławska, e-mail: malgorzata.rutkowska@pwr. wroc.pl. * 278 Małgorzata Rutkowska-Podołowska nych. Pierwsze firmy leasingowe powstały w Niemczech pod koniec 1962 roku (firma Deutsch Leasing powołana do życia przez osiem banków niemieckich). Następnie leasing rozpowszechnił się w krajach Europy Zachodniej (między innymi w Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech, krajach skandynawskich, Szwajcarii, Austrii) jako nowy fenomen finansowania inwestycji. Na początku swego funkcjonowania leasing burzył tradycyjne kanony finansowania inwestycji w formie operacji kredytowych, które były znane od setek lat. Leasing wprowadził pewne innowacje jak ta, że firma zwana leasingobiorcą użytkuje przedmiot, nie będąc jego właścicielem i nie mając przedmiotu leasingu w swej księdze środków trwałych. Leasingobiorca nie posiada też w swoim bilansie kosztów amortyzacji, a ponosi jedynie koszty rat leasingowych, ubezpieczenia przedmiotu leasingu, ewentualnego serwisowania tego przedmiotu i inne koszty. Poprzez leasing można sfinansować wszelkiego rodzaju inwestycje, nawet maszyny o znacznym stopniu zużycia. Od początku lat 90. XX wieku leasing rozwija się w Polsce. Otwieranie się polskiej gospodarki na świat spowodowało poszerzenie zakresu usług finansowych. Rynki finansowe wykształciły szereg instrumentów, z których można skorzystać przy finansowaniu inwestycji. Jednym z nich jest leasing, który stanowi alternatywne źródło finansowania inwestycji, w tym inwestycji ekologicznych. Cel i metodologia badań Celem opracowania jest wskazanie alternatywnych i wzbogacenie tradycyjnych źródeł finansowania inwestycji ekologicznych. W artykule wykorzystano metodę opisową, statystyczną i analityczną. Jako wstępne narzędzie zastosowano metodę opisową. Polegała ona na wyodrębnieniu i opisaniu istoty leasingu. W dalszej części opracowania wskazano na znaczenie alternatywnego źródła finansowania inwestycji ekologicznych. Ponadto, w artykule wykorzystano metody konceptualno-analityczne, tj. studia literaturowe, analizę danych statystycznych oraz analizę dokumentów źródłowych. Wyniki badań przedstawiono w układzie tabelarycznym i uzupełniono je formami graficznymi. Rezultat i dyskusja W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji pojęcia „leasing”. Nie podejmując się ich głębszej analizy, w opracowaniu przedstawiono najbardziej K. Kruczolak, Leasing, LEX, Sopot 1999, s. 11–12. Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych 279 adekwatną do dalszych rozważań. Wyraz leasing wywodzi się z angielskiego słowa to lease, co oznacza „wynająć”, „wydzierżawić”. Leasing nie jest jednak ani dzierżawą, ani też najmem. Jest to specyficzna forma odpłatnego korzystania ze środków produkcji w ramach działalności gospodarczej. Leasing to umowa, na mocy której leasingodawca przekazuje leasingobiorcy prawo do użytkowania określonego dobra w określonym okresie w zamian za określone płatności (według Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 17). W myśl tej definicji jest to sposób na używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków (w języku prawniczym: użytkowanie), nie będąc jej właścicielem. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (art. 709) przez umowę leasingu „finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego”. Poprzez leasing można finansować zakup wszelkich składników inwestycyjnych (środki trwałe, nieruchomości zabudowane oraz wartości niematerialne i prawne). Stanowi on formę finansowania inwestycji polegającą na uzyskaniu środków inwestycyjnych w zamian za ustalony czynsz (raty leasingowe) bez konieczności ich bezpośredniego zakupu. W opracowaniu zaprezentowano najbardziej powszechny sposób podziału umów leasingu, tj. podział na leasing finansowy i operacyjny, przy czym oba rodzaje transakcji mają prowadzić do tego samego efektu finansowego, jakim jest odzyskanie w ramach opłat leasingowych wartości dobra będącego przedmiotem umowy. Leasing finansowy (inaczej kapitałowy) polega na odpłatnym korzystaniu z rzeczy w czasie zbliżonym do okresu jej gospodarczej używalności za opłaty, które mają zapewnić spłatę ich wartości. Istotą tego typu leasingu jest to, że uprawnionym do dokonywania odpisów amortyzacyjnych od przedmiotu umowy będzie korzystający z tej formy finansowania inwestycji. Zatem jego charakter jest zbliżony do umowy kupna na raty, co nie pozwala na wliczanie rat leasingowych do kosztów uzyskania przychodu. Dlatego jest rzadko spotykany w Polsce, gdyż nie daje korzyści podatkowych, a jego łączny koszt przekracza cenę zaciągPor. J. Grzywacz, M. Burżacka-Majcher, Leasing w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2007. Ustawa z 26 lipca 2000 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 74, poz. 857). 280 Małgorzata Rutkowska-Podołowska nięcia kredytu inwestycyjnego na zakup dobra. Występuje tu jednak tak zwana opcja zakupu przedmiotu leasingu przez leasingobiorcę po zakończeniu umowy. Leasing operacyjny (bieżący) jest to używanie cudzych rzeczy w zamian za opłatę, która zapewnia spłatę ich wartości. Stanowi on najpoważniejszą alternatywę dla kredytu, w swej formie jest zbliżony do umów dzierżawy lub najmu. Jest to najbardziej rozpowszechniona forma leasingu w Polsce i charakteryzuje się tym, że: a) przedmiotem transakcji są najczęściej dobra, które mogą być wielokrotnie używane przez kolejnych użytkowników (leasingobiorców); b) umowy są najczęściej krótkoterminowe, zawierane na czas 1,5–5 lat; c) wszelkie koszty i odpowiedzialność z tytułu użytkowania rzeczy obciążają przeważnie leasingobiorcę, a właścicielem przedmiotu leasingu podczas trwania umowy jest firma leasingowa; d) przepisy prawa podatkowego przewidują możliwość zaliczania rat kapitałowych do kosztów uzyskania przychodu. Istotne jest to, że uprawnionym do dokonywania odpisów amortyzacyjnych od przedmiotu umowy będzie finansujący. Obecnie leasing jest istotną formą realizowania inwestycji przede wszystkim dla tych przedsiębiorstw, które wykazują niedobór kapitału, a także dla tych, dla których wykorzystanie kredytu jest z różnych względów utrudnione lub nieopłacalne. W porównaniu z innymi alternatywnymi formami finansowania inwestycji leasing jest formą specyficzną, ponieważ łączy go wiele cech wspólnych z kredytem bankowym i sprzedażą na raty, z umowami najmu czy dzierżawy. Wśród tych cech wymienia się następujące: 1.W umowie kredytowej: określony czas trwania umowy, należności wyrażone w jednostkach pieniężnych, podobne zabezpieczenia transakcji (weksle, poręczenia, fundusz gwarancyjny). Zasadnicza różnica tkwi w przedmiocie, to znaczy w umowie leasingu mamy do czynienia zawsze z przedmiotem (sprzęt, maszyna), natomiast w umowie kredytowej z określoną kwotą pieniędzy, z których korzysta kredytobiorca. 2.W sprzedaży na raty: leasing finansowy jest zakończony wykupem przedmiotu przez leasingobiorcę i przypomina kupno na raty. Istotne jest to, że w Kodeksie cywilnym umowa kupna na raty dotyczy sytuacji, gdy nabywca jest osobą fizyczną i kupuje przedmiot na własny użytek, a nie jak przy leasingu – w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa. Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych 281 3.W przypadku leasingu czas trwania umowy jest zawsze dokładnie określony, świadczenia oznacza się w jednostkach pieniężnych, wypowiedzenie umowy leasingu jest niemożliwe. W umowie najmu jest to oddanie rzeczy w odpłatne użytkowanie. Umowa taka może być zawarta na czas określony lub nieokreślony, zaś czynsz może być oznaczony w pieniądzach lub w świadczeniach innego rodzaju (art. 659 k.c.). Umowa najmu może być wypowiedziana przez jedną ze stron. 4. Dzierżawa jest w swej konstrukcji podobna do umowy najmu, a dodatkowym elementem jest, poza prawem do używania rzeczy przez dzierżawcę, prawo do pobierania z niej pożytków (art. 693 k.c.). W porównaniu z leasingiem występują te same relacje co w przypadku najmu. Leasingobiorca, nie będąc właścicielem rzeczy, nie ma prawa do rozporządzania nimi jak swoją własnością, przy czym płaci za ich używanie z wpływów uzyskanych dzięki ich eksploatacji. Umowa leasingowa, po upływie okresu, na który została zawarta, może zostać przedłużona lub zakończyć się przeniesieniem prawa własności przedmiotu leasingu na podstawie odrębnej umowy. 45 50% 40 35 30 15% 25 20 15 34% 28% 14,2 32,6 Rynekleasinguogóųem(mldPLN) Zmianar/r(%) 32,9 31,1 27,3 23 21,8 16,3 19% 1% 60% 50% 40% 30% 20% 14% 10% 0% Ͳ10% 10 Ͳ20% 5 Ͳ30% Ͳ30% Ͳ40% 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Rysunek 1. Rynek leasingu ogółem w mld zł Źródło: Leasing i inwestycje w latach 2004–2011, http://biznes.pl/magazyny/manager/finanse/leasing-i-inwestycje-w-latach-2004-2011,5077268,magazyn-detal.html (5.04.2014). Małgorzata Rutkowska-Podołowska 282 300 17,6% 14,9% 250 20% 15% 192 200 150 Inwestycjeogóųem(mldPLN) Zmianar/r(%) 241 219 217 216 6,4% 120 6,5% 131 10% 9,6% 155 8,7% 5% 100 50 Ͳ1,2% 0% Ͳ0,2% Ͳ5% 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Rysunek 2. Inwestycje ogółem w mld zł Źródło: Leasing i inwestycje w latach 2004–2011... W Polsce leasing rozwija się bardzo dynamicznie (rysunki 1–3). Znaczny wzrost udziału leasingu w finansowaniu inwestycji miał miejsce w latach 2004 –2007, gdzie średnioroczny wzrost rynku leasingu wyniósł ponad 32%, wyprzedzając znacznie dynamikę inwestycji w gospodarce na poziomie 11%. W kolejnym roku rynek leasingu zanotował w związku ze spowolnieniem gospodarczym spadki obrotu. W roku 2009 nastąpiło załamanie rynku leasingu. Relatywnie niskie spadki inwestycji w 2009 i 2010 roku były zasługą publicznych inwestycji infrastrukturalnych współfinansowanych przez fundusze unijne, natomiast inwestycje prywatne zaczęły się rozwijać dopiero w II połowie 2010 roku. Rozwój rynku leasingu od tego roku przekłada się na stopniowy wzrost wskaźnika penetracji leasingiem w inwestycjach. Co istotne, przewyższył on już średni poziom tego wskaźnika dla Europy szacowany na 12,6% w 2010 roku, nadal jednak był znacznie niższy niż w roku 2007. W 2011 roku rynek leasingu nie przekroczył jeszcze poziomu finansowania z lat 2008–2009. Obecnie inwestycje w gospodarce są już wyższe niż przed spowolnieniem. Leasing i inwestycje w latach 2004–2011, http://biznes.pl/magazyny/manager/finanse/leasingi-inwestycje-w-latach-2004-2011,5077268,magazyn-detal.html (5.045.2014). Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych 283 %inwestycjiogóųemsfinansowanychleasingiem 18% 17% 17,0% 16% 15,2% 15% 14% 14,1% 13,1% 13% 12% 11% 11,8% 12,6% 12,4% 10,5% 10% 9% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Rysunek 3. Procent inwestycji ogółem sfinansowanych leasingiem Źródło: Leasing i inwestycje w latach 2004–2011... Rynek inwestycji ekologicznych w Polsce dynamicznie rośnie i rozwija się przede wszystkim w zakresie dystrybucji, wytwarzania i wykorzystania odnawialnych źródeł energii, jakimi są: biogazownie, elektrownie wiatrowe (farmy wiatrowe), solary, elektrownie wodne, instalacje geotermalne. Z perspektywy towarzystwa leasingowego do inwestycji proekologicznych zaliczane są też zakupy urządzeń, które zostały zaprojektowane w sposób niwelujący zanieczyszczenia środowiska, oraz te, które pozwalają oszczędzać energię. Przewiduje się, że w Polsce na inwestycje ekologiczne w ciągu najbliższych 10–15 lat zostanie wydanych około 120 mld zł. Na tę kwotę złoży się budowa ponad tysiąca oczyszczalni ścieków, unowocześnianie starych składowisk odpadów lub otwieranie nowych oraz modernizacja wielu zakładów przemysłowych, które z punktu widzenia ochrony środowiska nie spełniają unijnych wymagań. Przedsięwzięcia te są chętnie wspierane przez UE. Dodatkowe źródło wparcia finansowego stanowią środki prywatne uzyskiwane z banków komercyjnych oraz towarzystw leasingowych. Leasingiem można objąć między innymi sfinansowanie urządzeń do oczyszczania ścieków czy wody, systemu wyciągu pyłu do oczyszczania powietrza, zbiornika retencyjno-uśredniającego na oczyszczalni ścieków czy też kontenerów do wywozu śmieci. Wśród instytucji leasingowych finansujących inwestycje ekologiczne wymienia się: BEL Leasing Sp. z o.o., BISE Leasing Sp. z o.o., Centralne Towarzystwo Leasingowe SA, Centrum Leasingu i Finansów Euro lubi EKO, www.muratorplus.pl/biznes/raporty-i-prognozy/euro-lubi-eko_59704.html (4.04.2014). 284 Małgorzata Rutkowska-Podołowska Sp. z o.o., Europejski Fundusz Leasingowy Sp. z o.o. oraz Towarzystwo Inwestycyjno-Leasingowe EKOLEASING SA. W ramach umowy leasingowej przedsiębiorcy mogą otrzymać między innymi finansowanie na wdrażanie nowych rozwiązań z zakresu energooszczędnych technologii oraz odnawialnych źródeł energii (na przykład zakup i wymiana maszyn na bardziej energooszczędne, termomodernizacja nieruchomości, wytwarzanie energii na małą skalę). Rozwój farm wiatrowych jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się źródeł odnawialnych w Polsce. Jednym ze źródeł finansowania farm wiatrowych jest ekoleasing. Za jego pomocą można sfinansować prawie całość inwestycji w zakresie infrastruktury elektrowni wiatrowej; udział własny jest niewielki i jest on negocjowany indywidualnie. Podpisanie umowy leasingowej na już funkcjonującą elektrownię wiatrową pozwala na odzyskanie i uwolnienie dużej części zainwestowanych wcześniej środków. Oferta leasingu elektrowni wiatrowej zawiera: a) udział własny w inwestycji już od 10% wartości; b) elektrownie wiatrowe nowe i używane; c) pełną informację i wsparcie w zakresie niezbędnych do leasingu elektrowni wiatrowych dokumentów oraz pozwoleń i umów; d) minimalną wartość inwestycji już od 100 000 zł; e) maksymalną wartość – bez ograniczeń. Okres, na który jest zawierana umowa leasingu, zależy od jego rodzaju. W przypadku leasingu operacyjnego wynosi on 70–120 miesięcy, natomiast przy leasingu finansowym 12–120 miesięcy. Wartość końcowa, tak zwany wykup, wynosi odpowiednio przy: – leasingu operacyjnym: • dla umowy na 70 miesięcy: 26%, • dla umowy na dłuższy okres: zgodnie z regulacją ustawy CIT dotyczącą hipotetycznej wartości netto, – leasingu finansowym: 100 zł lub 1%. Przedmiotem leasingu mogą być: elektrownie wiatrowe (maszt wraz z turbiną) – stawka amortyzacji 7%, transformatory/trafostacja – stawka amortyzacji 10%. Finansowaniu nie podlega: fundament, koszty badań, koszty transportu EU Partners, www.eupartners.pl/art.php?id=145&pg=0 (24.03. 2014). Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych 285 oraz koszty montażu. Walutą leasingu poza polską mogą być: euro, dolar amerykański, funt brytyjski, frank szwajcarski. Innym przykładem finansowania inwestycji ekologicznych za pomocą leasingu są energooszczędne maszyny lub technologie, których celem jest redukcja kosztów energii nawet do 30%. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) przekazał w celu wsparcia tego typu inwestycji środki w wysokości 150 mln euro. Fundusze są dystrybuowane przez lokalne banki i spółki leasingowe biorące udział w PolSEFF – Polskim Programie Finansowania Rozwoju Energii Zrównoważonej (Polish Sustainable Energy Financing Facility). Dotację w ramach PolSEFF mogą uzyskać małe i średnie przedsiębiorstwa, które zamierzają zainwestować między innymi w nowe maszyny i technologie obniżające zużycie energii. Na finansowanie inwestycji ekologicznych można otrzymać (w formie kredytu czy leasingu) do 1 mln euro, natomiast w przypadku inwestycji bazujących na urządzeniach z listy LEME – do 250 tys. euro. W przypadku inwestycji powyżej tej kwoty istnieje możliwość łączenia różnych instrumentów i źródeł finansowania. Podkreślić należy, że PolSEFF jest również wspierany przez Unię Europejską w formie funduszu w wysokości 28 mln euro, które są przeznaczone na: a) bezpłatne doradztwo techniczne; PolSEFF oferuje przedsiębiorcom bezpłatne doradztwo w wyborze inwestycji10; b) premie inwestycyjne; Unia Europejska w celu zachęcenia przedsiębiorców do udziału w programie oraz aby pomóc małym i średnim przedsiębiorcom oferuje premię w wysokości 10%, a przy spełnieniu określo Elektrownie wiatrowe, http://doradcy-finansowi.pl/leasing/leasing-elektrowni-wiatrowych (29.03.2014). Jest to Lista Zakwalifikowanych Materiałów i Urządzeń, których wybór oznacza dla inwestora automatyczną kwalifikację przedsięwzięcia do sfinansowania w ramach PolSEFF. Zakup jakiegokolwiek urządzenia znajdującego się na liście automatycznie uprawnia do uzyskania 10% premii. Zasada ta dotyczy projektów o maksymalnym finansowaniu nieprzekraczającym 250 tys. euro. Według stanu na 15 maja 2012 roku na liście znajdowało się 4298 urządzeń. Każdy przedsiębiorca, zarówno producent, jak inwestor, może zgłosić urządzenie lub materiał do umieszczenia go na liście LEME w dostępnych kategoriach technologicznych. Kategorie urządzeń: www.polseff.org/ media/drzewo%20kategorie%20LEME%20PL.pdf. Ulotka na temat LEME: http://www.polseff. org/media/ulotka%20lista%20LEME.pdf. Dotacje na ekologiczne maszyny, www.reprograf.com.pl/dotacje/dotacje-na-ekologiczne-maszyny,2,1105 (29.03.2014). Pomoc zespołu wykwalifikowanych inżynierów i ekspertów ds. finansów, którzy odbywają wizyty w miejscu inwestycji, dokonują oceny potencjalnych oszczędności zużycia energii, pomagają przedsiębiorcom zidentyfikować źródła strat energii i opracować plan biznesowy. 10 286 Małgorzata Rutkowska-Podołowska nych warunków nawet 15% kwoty finansowania uzyskanego w ramach kredytu bądź leasingu; premie inwestycyjne są wypłacane przez bank finansujący po zakończeniu inwestycji i pozytywnej wersyfikacji. W ramach PolSEFF są realizowane11: 1.Inwestycje w poprawę efektywności energetycznej bazujące na urządzeniach i rozwiązaniach z listy LEME (finansowanie nie może przekroczyć 250 tys. euro; kredyt lub leasing). Premia inwestycyjna to 10% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF, przy czym finansowanie może obejmować zakup urządzenia i koszty instalacji. 2. Przedsięwzięcia inwestycyjne pozwalające na osiągnięcie co najmniej 20% oszczędności energii. Inwestycje te są bardziej złożone niż bezpośredni zakup jednej lub dwóch pozycji z listy LEME (finansowanie nie może przekraczać 1 mln euro; kredyt lub leasing). Po pomyślnym zakończeniu projektu przedsiębiorca może uzyskać następujące dotacje: w wysokości 10% zwrotu uzyskanego w ramach PolSEFF finansowania lub 15% zwrotu uzyskanego finansowania w ramach PolSEFF w przypadku projektów kogeneracji i trigeneracji. 3. Przedsięwzięcia inwestycyjne zwiększające efektywność wykorzystania energii w budynkach – inwestycje w odnawialne źródła energii lub urządzenia podnoszące efektywność jej wykorzystania, które umożliwiają zmniejszenie zużycia energii w budynkach komercyjnych i administracyjnych MSP o 30% (finansowanie nie może przekraczać 1 mln euro; kredyt lub leasing). Premie inwestycyjne wynoszą 10% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF lub 15% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF dla projektów osiągających roczne oszczędności zużycia energii dla całego budynku na poziomie co najmniej 40%. 4.Inwestycje w energię odnawialną generujące rocznie min. 3 kWh energii na 1 zainwestowane euro – 3 kWh energii elektrycznej odpowiada około 10 kWh energii cieplnej (finansowanie nie może przekraczać 1 mln euro; kredyt lub leasing). Również i tu premie inwestycyjne wynoszą odpowiednio: 10% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF lub 15% finansowania uzyskanego w ramach PolSEFF na projekty dotyczące energii odnawialnej, które generują przynajmniej 4 kWh energii elektrycznej (lub ekwiwalentu) rocznie na każdy PolSEFF – Program Finansowania Energii Zrównoważonej w Polsce, www.bialecertyfikaty.com.pl/finansowanie/polseff-program-finansowania-rozwoju-energii-zrownowazonej-w-polsce (10.06.2014). 11 Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych 287 1 euro nakładów inwestycyjnych (4 kWh energii elektrycznej odpowiada około 13,3 kWh energii cieplnej). Podsumowanie Zastosowanie leasingu jako alternatywnej formy finansowania inwestycji ekologicznych jest korzystne zarówno dla dużych firm (daje możliwości zaoszczędzenia środków finansowych potrzebnych na zakup odpowiedniego sprzętu), jak dla małych i średnich przedsiębiorstw (umożliwia nabycie dóbr inwestycyjnych, na które firmy nie byłoby stać). Obecnie staje się on coraz bardziej powszechnym instrumentem finansowania wielu różnorodnych inwestycji. Zdając sobie sprawę z zalet, które posiada leasing, oraz jego wad, łatwiejsze jest podejmowanie decyzji dotyczących wyboru tej formy finansowania inwestycji. Do najważniejszych zalet płynących z zastosowania leasingu zalicza się: a) korzyści podatkowe niedostępne w przypadku finansowania zakupu środka trwałego poprzez inne źródła finansowania; opłata wstępna i raty leasingowe mogą stanowić w całości koszt uzyskania przychodu; b) nie zmniejsza się zdolność kredytowa firmy; c) zwiększenie ilości źródeł finansowania; d) przyjazna umowa leasingu; e) uproszczone i krótsze formalności związane z zawarciem umowy leasingu niż w przypadku kredytu bankowego; f) preferencyjne ubezpieczenia, które gwarantują ochronę zainwestowanych w zakup środka trwałego pieniędzy w przypadku jego kradzieży bądź całkowitego zniszczenia. Korzystając z leasingu zyskuje się też, poprzez szybki dostęp do najnowszych technologii i najnowszego sprzętu, łatwość wymiany zużytych fizycznie lub przestarzałych środków na nowe, dostosowanie się do indywidualnych potrzeb leasingobiorcy, a także możliwość uzyskania środków produkcji o różnym stopniu zużycia w zależności od potrzeb i możliwości płatniczych leasingobiorcy. Omawiając leasing wskazać należy na pewne niedogodności wynikające ze stosowania tej alternatywnej formy finansowej. Wśród wad wymienia się: 288 Małgorzata Rutkowska-Podołowska a) pełne ponoszenie ryzyka przez leasingobiorcę; b) ścisłe związanie leasingobiorcy z leasingodawcą podczas trwania umowy; c) pozbawienie leasingobiorcy prawa własności przedmiotu leasingu oraz roszczenia do zysku z wartości przedmiotu leasingu, jaką prezentuje on po zakończeniu umowy, mimo pokrycia pełnej wartości tego przedmiotu; d) stosunkowo wysoki koszt leasingu – pokrycie kosztów leasingodawcy i zapewnienie odpowiedniej stopy zysku. Reasumując powyższe rozważania należy podkreślić, że z leasingu korzystają przede wszystkim te przedsiębiorstwa, których nie stać na zakup urządzeń służących do ochrony środowiska, oraz te, które nie posiadają wystarczającego zabezpieczenia potrzebnego do wzięcia kredytu bankowego. Leasing jest więc dużo łatwiejszą do uzyskania alternatywą dla kredytu inwestycyjnego. Nie wymaga też ustanawiania dodatkowych zabezpieczeń. Główne zabezpieczenie transakcji stanowi ubezpieczony przedmiot leasingu. Bibliografia Dotacje na ekologiczne maszyny, www.reprograf.com.pl/dotacje/dotacje-na-ekologiczne-maszyny,2,1105. Elektrownie wiatrowe, http://doradcy-finansowi.pl/leasing/leasing-elektrowni-wiatrowych. EU Partners, www.eupartners.pl/art.php?id=145&pg=0. Euro lubi EKO, www.muratorplus.pl/biznes/raporty-i-prognozy/euro-lubi-eko_59704. html. Grzywacz J., Burżacka-Majcher M., Leasing w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2007. Kruczolak K., Leasing, LEX, Sopot 1999. Leasing i inwestycje w latach 2004–2011, http://biznes.pl/magazyny/manager/finanse/leasing-i-inwestycje-w-latach-2004-2011,5077268,magazyn-detal.html. PolSEFF – Program Finansowania Energii Zrównoważonej w Polsce, www.bialecertyfikaty.com.pl/finansowanie/polseff-program-finansowania-rozwoju-energii-zrownowazonej-w-polsce. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2238/2004 z 29 grudnia 2004 roku zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1725/2003 w sprawie przyjęcia niektórych międzynarodowych standardów rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, w odniesieniu do MSSF nr 1, MSR nr 1 do 10, 12 do Leasing jako jedna z form finansowania inwestycji ekologicznych 289 17, 19 do 24, 27 do 38, 40 i 41 oraz interpretacji SKI nr 1 do 7, 11 do 14, 18 do 27 oraz 30 do 33. Ustawa z 26 lipca 2000 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 74, poz. 857). Leasing as One of the Form of Financing Environmental Investments Keywords: leasing, types of transactions, leasing and other forms of investment financing Summary One of the many possibilities for financing environmental investment is leasing. It is a major, in addition to the loan, an external source of financing. Today, leasing is a very important form of investment implementation on the one hand for those individuals who are deficient in capital, and for those for whose use the loan for various reasons is difficult or uneconomic, on the other. Leasing despite the existence of actual benefits also shows some weaknesses. The aim of the study is to identify alternatives and enrich traditional sources of financing environmental investments. The article examines the nature of the lease, its form and the basics of operation. In the following part of the paper examines the prospects for its development. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Rafał Nagaj* Szczecin Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen na rynku energii elektrycznej w Polsce Słowa kluczowe: efektywność ekonomiczna, regulacja sektorowa, rynek energii elektrycznej Streszczenie W opracowaniu główną uwagę skupiono na analizie efektywności ekonomicznej regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce. Jako kryterium efektywności przyjęto podejście Kaldora-Hicksa. Przeanalizowano skalę redukcji oczekiwań cenowych „zasiedziałych” przedsiębiorstw obrotu oraz porównano zmiany cen energii elektrycznej na rynku regulowanym i rynku konkurencyjnym. Okresem badawczym były lata 2008– 2013. W celu dokonania niezbędnych obliczeń zostały wykorzystane dane Urzędu Regulacji Energetyki oraz Agencji Rynku Energii. W publikacji została wykorzystana metoda opisowa, metoda porównawcza oraz podstawowe metody statystyczne, tj. metody indeksowe. Analiza wykazała, że regulacja na rynku energii elektrycznej była nieefektywna ekonomicznie, a ceny detaliczne na rynku regulowanym wzrastały szybciej niż na rynku konkurencyjnym. Wprowadzenie Rynek detaliczny energii elektrycznej w Polsce, pomimo jego otwarcia na konkurencję w połowie 2007 roku, nadal jest w większości regulowany ekonomicznie. Ceny energii elektrycznej dla gospodarstw domowych podlegają procesowi Rafał Nagaj, dr, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Instytut Ekonomii, Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected]. * 292 Rafał Nagaj zatwierdzania przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (regulatora), co powoduje, że ich zmiany są wynikiem decyzji administracyjnej i walki grup interesu (przedsiębiorstw i regulatora), a nie mechanizmów rynkowych. Analiza porównawcza dynamiki opłat za energię elektryczną dla odbiorców końcowych w krajach Unii Europejskiej w latach 2000–2011 przeprowadzona przez Rafała Nagaja wykazała, że w krajach, gdzie ceny podlegały kontroli regulatora, obserwowano mniejsze krótkookresowe fluktuacje cen, jak i wzrosty ich poziomu w długim okresie. Poza tym odnotowano znaczne rozbieżności w skali wzrostów pomiędzy krajami. Z uwagi na to, że od połowy 2007 roku wszyscy odbiorcy końcowi mają prawo zmieniać dostawcę energii elektrycznej (zasada TPA), coraz większa część rynku detalicznego funkcjonuje na podstawie mechanizmów rynkowych (ceny nie podlegają kontroli regulatora). Otwarty na konkurencję rynek energii elektrycznej w Polsce funkcjonuje już 6 lat, dlatego istnieje możliwość zbadania, czy regulacja tego rynku w skuteczny sposób chroniła konsumentów przed wzrostami cen. Celem artykułu jest ocena efektywności ekonomicznej regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce. Podstawową tezą badawczą jest zaś twierdzenie, że regulacja na rynku energii elektrycznej w Polsce jest nieefektywna ekonomicznie i nie chroni konsumentów przed wzrostami cen. Realizując cel publikacji i weryfikując hipotezę badawczą, dokonano analizy skali redukcji w taryfach oczekiwań cenowych przedsiębiorstw elektroenergetycznych przez regulatora sektorowego, zmian cen na rynku regulowanym i konkurencyjnym (energii nabywanej w ramach TPA). Z uwagi na to, że pierwszym pełnym rokiem możliwości zmiany dostawcy energii przez wszystkich odbiorców w Polsce był rok 2008, dlatego okresem badawczym są lata 2008–2013. Do realizacji obliczeń zostały wykorzystane dane Urzędu Regulacji Energetyki i Agencji Rynku Energii. W publikacji zastosowano podstawowe metody statystyczne, tj. metody indeksowe, oraz metodę opisową i porównawczą. Teoretyczne podstawy regulacji sektorowej Od dawna trwa polemika pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami regulacji państwowej rozumianej jako proces narzucania norm, reguł, zasad i mechanizmów działania przez instytucje regulacyjne w odniesieniu do wybranych sektorów gospodarki. Regulacja sektorowa występuje w Stanach Zjednoczonych od Zob. R. Nagaj, An Economic Regulation Method and the Development of End-User Electricity Prices, „Actual Problems of Economics” 2013, vol. 2, no. 1, s. 94–97. Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen... 293 lat 30., zaś w Europie od lat 90. XX wieku. Na bazie tej konfrontacji poglądów wykształciły się dwie główne teorie: interesu publicznego i interesu prywatnego. Pierwsza z nich akcentowała potrzebę regulacji w celu osiągnięcia określonych celów publicznych, jakimi są: identyfikacja źródeł niesprawności rynku, przeciwdziałanie im i poprawa alokacji zasobów. Poprzez ich realizację ma być zwiększany dobrobyt społeczny. Druga z teorii podkreślała, że regulacja pociąga za sobą znaczne koszty i nie zawsze zapewnia osiągnięcie określonych celów regulacji czy zachowań rynku. Tezę tę udowodnili Claire Friedland i George J. Stigler, analizując rynek energii elektrycznej w Stanach Zjednoczonych. Wykazali oni, że na badanym rynku regulacja nie przyniosła spodziewanych obniżek cen energii, a spowodowała jedynie poniesienie kosztów regulacji. Chcąc zatem osiągnąć większą efektywność regulacji, należy ponieść wyższe koszty związane z jej prowadzeniem. Krytykę teorii interesu publicznego podjęli się również Paul L. Joskow i Roger C. Noll, zauważając, że nie jest ona w stanie oceniać normatywnej teorii ekonomicznego dobrobytu przy użyciu pozytywnego podejścia teorii regulacji lub inaczej mówiąc – trudno jest określić, jakie będą skutki podjętej w danym sektorze regulacji. Zdaniem Stiglera regulacja jest korzystna najczęściej dla przemysłu i to właśnie przedsiębiorstwa są tymi podmiotami, które czerpią z niej korzyści. Co więcej, jak zauważył William A. Jordan, jeżeli na rynku jest wprowadzana regulacja lub zwiększany jej zakres, to działania takie następują Zaznaczyć należy, że pierwsza instytucja regulacyjna powstała w 1884 roku w Wielkiej Brytanii. Ponowny renesans regulacji poprzez wyspecjalizowane organy regulacyjne nastąpił w latach 70., zaś powszechne jej stosowanie w sektorach infrastrukturalnych – w latach 90. XX wieku (jako sposób na kreowanie konkurencyjności w sektorach zmonopolizowanych). W Stanach Zjednoczonych regulacja stała się popularna zwłaszcza w okresie New Deal. O ile jednak w USA regulacja była sposobem na nadzór nad monopolami, o tyle w Europie, zwłaszcza Unii Europejskiej, na wykreowanie mechanizmów rynkowych w podsektorze obrotu. G.J. Stigler, C. Friedland, What Can Regulators Regulate? The Case of Electricity, „The Journal of Law and Economics” 1962, vol. 5, s. 1–16. P.L. Joskow, R.C. Noll, Regulation in Theory and Practice: An Overview, w: Studies in Public Regulation, red. G. Fromm, The MIT Press, Cambridge MA 1981. J. den Hertog, General Theories of Regulation, w: Encyclopedia of Law and Economics, red. B. Bouckaert, G. De Geest, Edward Edgar, Cheltenham 1999, http://encyclo.findlaw.com/ 5000book.pdf (31.07.2011), s. 234. G.J. Stigler, The Theory of Economic Regulation, „The Bell Journal of Economics and Management Science” 1971, vol. 2, no. 1, s. 3. W.A. Jordan, Producer Protection, Prior Market Structure and the Effects of Government Regulation, „The Journal of Law and Economics” 1972, vol. 15, no. 1, s. 151–176. 294 Rafał Nagaj z inicjatywy przedsiębiorstw. Z pewnością jednak obejmowanie rynku regulacją nie następuje w interesie konsumentów. Kryteria efektywności ekonomicznej Jak wspomniano, regulacja prowadzona w odniesieniu do wybranych sektorów gospodarki znajduje wielu zwolenników i przeciwników. Do stwierdzenia efektywności ekonomicznej regulacji niezbędne jest zastosowanie odpowiedniej metody pomiaru. Jedną z powszechnie znanych, prezentowanych w literaturze przedmiotu metod, jest ta lansowana przez utylitarystów, polegająca na porównywaniu sumy użyteczności gospodarstw domowych. Przyjęto bowiem, że skoro istnieje pewien „rachunek” użyteczności czy to w sensie indywidualnym, czy społecznym, to jest możliwe formułowanie opinii o pożądanych rozwiązaniach przynoszących maksimum użyteczności. Niestety, metoda zaprezentowana przez Arthura Pigou ma jedną podstawową wadę. Jak zauważył Murray N. Rothbard, trudno jest sumować i porównywać użyteczność społeczeństwa, skoro jest ona subiektywna dla każdej jednostki. Z tej przyczyny powszechniej stosowaną metodą efektywności ekonomicznej jest kryterium Vilfredo Pareto. Zgodnie z nim dane działania, w tym regulacja, są efektywne, jeżeli w ich wyniku jedne jednostki uzyskają poprawę swojego stanu, nie powodując pogorszenia dobrobytu u innych jednostek. Jedyną strukturą rynkową, która gwarantuje możliwość osiągnięcia optimum w sensie Pareto, w tym trzech warunków niezbędnych do jej spełnienia, tj. efektywności wymiany, produkcji i struktury produkcji, jest rynek konkurencyjny. Z uwagi na to, że regulacja państwowa sektora z założenia oznacza brak istnienia rynku doskonale konkurencyjnego, zatem zgodnie z kryterium Pareto rynek regulowany jest nieefektywny ekonomicznie. Z tej przyczyny bardziej adekwatną metodą służącą do pomiaru efektywności ekonomicznej regulacji sektorowej cen na rynku energii elektrycznej wydaje się być kryterium stworzone przez Nicholasa Kaldora i Johna Richarda Hicksa10. Zgodnie z nim efektywna R. Nagaj, P. Szkudlarek, Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu, s. 206. Zob. M.N. Rothbard, Toward a Reconstruction of Utility and Welfare Economics, New York 1956, http://mises.org/rothbard/toward.pdf (10.09.2011). Zob. N. Kaldor, Welfare Propositions in Economics and Interpersonal Comparison of Utility, „The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 195, s. 549–552; J.R. Hicks, The Foundation of Welfare Economics, „The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 196, s. 696–712. 10 Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen... 295 ekonomicznie jest każda sytuacja czy działanie, którego skutkiem będzie zwiększenie dobrobytu ekonomicznego, tj. wzrost wartości ekonomicznej zasobów. Możliwa jest sytuacja, w której jedne podmioty zyskują kosztem drugich, jednak pod warunkiem, że ogólna wartość dobrobytu ekonomicznego społeczeństwa ulegnie wzrostowi. Poza tym zakłada się, że podmioty, które odnoszą korzyści przy zmianie sytuacji ekonomicznej czy prawnej, będą ponosić koszty kompensacji na rzecz tej części społeczeństwa, której sytuacja w wyniku określonych działań uległa pogorszeniu11. Ewolucja regulacji na rynku energii elektrycznej Rynek energii elektrycznej w Polsce podlega regulacji sektorowej od 1998 roku, od kiedy zaczęło obowiązywać Prawo energetyczne12 (UPE). Na jego mocy od 1999 roku sektor elektroenergetyczny w Polsce był poddany regulacji ze strony prezesa URE, którego kompetencje i zadania dotyczyły między innymi koncesjonowania, taryfowania i kreowania konkurencyjności na rynku. W międzyczasie następowały działania restrukturyzacyjno-prywatyzacyjne mające za zadanie podział poziomy podmiotów i liberalizację rynku polegającą na stopniowym oddzieleniu działalności obrotu od pozostałych rodzajów działalności, w tym działalności sieciowej. Tym sposobem zostały wyodrębnione podsektory wytwarzania i obrotu (gdzie potencjalnie jest możliwa konkurencja) oraz przesyłu i dystrybucji (działalności sieciowe działające w warunkach monopolu naturalnego). Nadal jednak obrót był łączony z dystrybucją czy przesyłem. Przełom w tym względzie nastąpił w 2007 roku, kiedy pod wpływem zobowiązań wynikających z dyrektywy 2003/54/EC13 kontynuowano liberalizację podsektora obrotu i umożliwiono wszystkim odbiorcom energii elektrycznej korzystanie z zasady swobodnego wyboru dostawcy energii (TPA) oraz nastąpił unbundling prawny spółek dystrybucyjnych i własnościowy spółki przesyłowej. Tym sposobem powstał w praktyce rynek energii elektrycznej częściowo działający w warunkach konkurencji (sprzedaż w ramach TPA), a częściowo regulowany (taryfy zatwierdzane przez regulatora). Dodać należy, że ta część rynku, która Konieczne jest jednak, by podmioty ponoszące koszty związane z wypłatą rekompensat zachowały część nadwyżki uzyskanej dzięki zmianie sytuacji (na przykład regulacji). 11 12 Ustawa z 10 kwietnia 1997 roku – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2006 r. nr 89, poz. 625 z późn. zm.). 13 Dyrektywa 2003/54/EC z 26 czerwca 2003 roku w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej (Dz.U. UE nr L 176 z 15 lipca 2003 roku). 296 Rafał Nagaj została uznana przez regulatora za konkurencyjną, została zwolniona spod kontroli cen. Za taką uznano sprzedaż w ramach TPA oraz z początkiem 2008 roku sprzedaż dla wszystkich odbiorców przemysłowych. Tym samym na rynku energii elektrycznej regulacja cen została ograniczona do gospodarstw domowych. Co prawda liczba odbiorców kupujących energię elektryczną w ramach TPA z każdym rokiem dynamicznie rosła, jednak nadal zdecydowana większość rynku detalicznego energii elektrycznej w Polsce – około 65% według wolumenu i blisko 99% według liczby odbiorców14 – podlegała regulacji (kontroli cen przez regulatora). Oznacza to, że rynek energii elektrycznej w Polsce jest w większości rynkiem regulowanym, co powoduje ponoszenie strat w dobrobycie ekonomicznym przez społeczeństwo15. Mimo tego nie wyklucza to możliwości wzrostu dobrobytu ekonomicznego dzięki działaniom regulatora. Z tych względów ocena efektywności badanego rynku będzie oparta na kryterium Kaldora-Hicksa i skupi się na porównaniu zmian cen na rynku regulowanym i rynku konkurencyjnym. Efektywność regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce Zgodnie z kryterium Kaldora-Hicksa zakłada się, że w wyniku podejmowanych działań przez regulatora w odniesieniu do cen energii elektrycznej w Polsce nastąpi wzrost dobrobytu ekonomicznego. Biorąc pod uwagę cele regulacji uznać należy, że wzrost dobrobytu nastąpi, gdy w wyniku działań regulatora wzrosty cen na rynku regulowanym będą niższe niż na rynku podlegającym konkurencji. Dodatkowo zakłada się, że podmioty wypłacające kompensaty (przedsiębiorstwa, którym regulator ogranicza dozwoloną skalę wzrostu cen) nadal będą w stanie zachować przy sobie część korzyści ekonomicznych uzyskanych w wyniku decyzji regulatora (ceny detaliczne będą rosły szybciej niż koszty nabycia energii na rynku hurtowym). Do oceny efektywności regulacji cen na rynku energii elektrycznej w Polsce niezbędne jest również porównanie zmian cen dla odbiorców taryfowych, tj. podlegających regulacji, oraz odbiorców nabywających energię w ramach zasady TPA, tj. w tej części rynku, która podlega mechanizmom konkurencji, a ceny nie są kontrolowane przez regulatora. W tabeli 1 przedstawiono, jak kształtowały 14 Analiza poziomu konkurencji na rynku detalicznym energii elektrycznej w Polsce zob. R. Nagaj, Straty dobrobytu ekonomicznego na rynku detalicznym energii elektrycznej w Polsce, „Rynek Energii” 2014, nr 2 (111), s. 11–13. 15 Wielkość tych strat została oszacowana. zob. ibidem, s. 13–14. Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen... 297 się zmiany cen w latach 2008–2013, tj. w okresie po zliberalizowaniu rynku detalicznego (umożliwiając wszystkim odbiorcom zmianę dostawcy energii). Tabela 1 Zmiany cen energii elektrycznej na rynku detalicznym i rynku hurtowym w Polsce w latach 2008–2013 (w %) Lata Przeciętna zmiana cen EE zatwierdzona w taryfach dla odbiorców w gospodarstwach domowych przez regulatora Oczekiwane przez przedsiębiorstwa zmiany cen energii elektrycznej Zmiana cen EE dla odbiorców końcowych na niskim napięciu i gospodarstw domowych w ramach TPA Zmiana cen EE sprzedawanej na rynku konkurencyjnym (wytwórcy i spółki obrotu – umowy dwustronne + giełda energii) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 28,3 10,0 5,8 7,7 5,1 0,0 b.d. b.d. 22,8 37,3 –1,2 2,9 2,2 b.d. 20,7 26,9 –1,0 1,8 1,2 –9,8 17,0–21,0 13,0–22,0 8,4–17,9 b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych URE i ARE. Analiza zmian cen energii elektrycznej zatwierdzanych przez regulatora wskazała, że co roku regulator znacznie ograniczał oczekiwania cenowe przedsiębiorstw. Pomimo dokonywanych redukcji oczekiwań zatwierdzane ceny energii rosły szybciej niż ceny na rynku hurtowym, co oznacza, że przedsiębiorstwa obrotu zatrzymywały przy sobie część korzyści wynikających ze zmian cen. Z tego punktu widzenia mogłoby to oznaczać, że działania regulatora były efektywne ekonomicznie, jednak porównanie dynamiki zmian cen dla odbiorców końcowych na rynku regulowanym z rynkiem konkurencyjnym wskazało odmienne wnioski. Poza rokiem 2009 taryfy zatwierdzane przez regulatora rosły szybciej niż na rynku konkurencyjnym. Co więcej, o ile zmiany cen detalicznych na rynku konkurencyjnym zmieniały się w zbliżonym tempie co na rynku hurtowym, to ceny dla odbiorców taryfowych corocznie dość znacznie odbiegały wzwyż (poza 2009 rokiem). Warto dodać, że analiza zmian cen energii elektrycznej w latach 2008–2012 wskazała, że wśród odbiorców końcowych na nN i gospodarstw domowych ceny w ramach umów kompleksowych (odbiorcy taryfowi) wzrosły łącznie o 83%, podczas gdy na rynku konkurencyjnym (odbiorcy kupujący w ramach TPA) 298 Rafał Nagaj – o 82,6%. Choć różnica w zmianie cen energii elektrycznej była niewielka, to warto zauważyć, że od 2010 roku ceny regulowane co roku przyrastały w szybszym tempie niż na rynku konkurencyjnym. Oznacza to, że konkurencja skuteczniej hamowała oczekiwania cenowe przedsiębiorstw niż regulator. Zatem regulacja w stosunku do rynku konkurencyjnego nie przyczyniła się do korzystnych zmian cenowych z punktu widzenia konsumentów i wzrostu dobrobytu ekonomicznego. Warto również zauważyć, że zmiany cen dla odbiorców końcowych były w znacznie wyższej skali, niż mogłoby to wynikać ze zmian cen na rynku hurtowym. Zważywszy dodatkowo, że regulacja wiązała się z ponoszeniem kosztów jej prowadzenia, należy stwierdzić, że regulacja cen energii elektrycznej w Polsce w badanym okresie była nieefektywna ekonomicznie. Podsumowanie Regulacja w sektorach infrastrukturalnych jest wprowadzana głównie w celu realizacji określonego celu publicznego i niwelowania niesprawności rynku. Na rynku energii elektrycznej celem regulacji są między innymi: kreacja konkurencyjności, równoważenie interesów przedsiębiorstw energetycznych i odbiorców energii, przeciwdziałanie negatywnym skutkom monopoli naturalnych oraz zapewnienie rozsądnych, możliwie niskich cen energii elektrycznej. Z tych powodów na badanym rynku przedmiotem regulacji są ceny dla gospodarstw domowych. Przeprowadzona w artykule analiza dla lat 2008–2013 wykazała, że prowadzona regulacja na rynku energii elektrycznej w Polsce była nieefektywna ekonomicznie, teza badawcza przedstawiona w publikacji została więc potwierdzona. Co prawda prezes URE skutecznie ograniczał oczekiwania cenowe przedsiębiorstw elektroenergetycznych, jednak mimo tego faktu w regulowanym segmencie rynku ceny wzrastały szybciej niż w konkurencyjnym segmencie, gdzie nie podlegały kontroli regulatora. Ponoszone dodatkowo koszty prowadzenia i utrzymania regulacji zwiększały jedynie skalę jej nieefektywności ekonomicznej. Bibliografia Dyrektywa 2003/54/EC z 26 czerwca 2003 roku w sprawie wspólnych zasad dla wewnętrznego rynku energii elektrycznej (Dz.U. UE nr L 176 z 15 lipca 2003 r.). Hicks J.R., The Foundation of Welfare Economics, „The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 196. Efektywność ekonomiczna regulacji sektorowej cen... 299 Jordan W.A., Producer Protection, Prior Market Structure and the Effects of Government Regulation, „The Journal of Law and Economics” 1972, vol. 15, no. 1. Kaldor N., Welfare Propositions in Economics and Interpersonal Comparison of Utility, „The Economic Journal” 1939, vol. 49, no. 195. Nagaj R., Szkudlarek P., Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu. Nagaj R., An Economic Regulation Method and the Development of End-User Electricity Prices, „Actual Problems of Economics” 2013, vol. 2, no. 1. Nagaj R., Straty dobrobytu ekonomicznego na rynku detalicznym energii elektrycznej w Polsce, „Rynek Energii” 2014, nr 2 (111). Rothbard M.N., Toward a Reconstruction of Utility and Welfare Economics, New York 1956, http://mises.org/rothbard/toward.pdf. Stigler G.J., The Theory of Economic Regulation, „The Bell Journal of Economics and Management Science” 1971, vol. 2, no. 1. Ustawa z 10 kwietnia 1997 roku – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2006 r. nr 89, poz. 625 z późn. zm.). Economic efficiency of sectoral regulation of prices on the electricity market in Poland Keywords: economic efficiency, sectoral regulation, electricity market Summary In this paper the main attention was focused on the analysis of the effectiveness of economic regulation of prices on the electricity market in Poland. As an efficiency criterion the Kaldor-Hicks approach was adopted. It analyzed the scale of the reduction of price expectations of incumbents trading enterprises and were compared with changes in prices of regulated market and competitive market. Research period was 2008–2013. In order to make the necessary calculations, Energy Regulatory Office data and the Energy Market Agency data were used. In the paper a descriptive method, a comparative method, and basic statistical methods, (i.e. methods of index) were used. The analysis showed that the regulation of the electricity market was economically inefficient resulting in prices on the regulated market increasing faster than on the competitive market. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Piotr Szkudlarek* Szczecin Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce w kontekście teorii agencji Słowa kluczowe: instytucje, ekonomia instytucjonalna, teoria agencji, telekomunikacja Streszczenie Zasadniczym celem artykułu jest próba określenia relacji między Prezesem Urzędu Komunikacji Elektronicznej (Prezes UKE) a operatorami telekomunikacyjnymi w kontekście teorii agencji. W kolejnych częściach opracowania przedstawiono istotę instytucji, następnie dokonano oceny wybranych aspektów dotyczących ekonomii instytucjonalnej ze szczególnym uwzględnieniem teorii agencji nowej ekonomii instytucjonalnej (NEI). W ostatnim punkcie opracowania dokonano analizy instytucjonalnych uwarunkowań współpracy między UKE a operatorami ze szczególnym uwzględnieniem Orange Polska (OP) w świetle teorii agencji. Wprowadzenie Przemiany społeczno-gospodarcze dokonujące się w Polsce po 1989 roku mają na celu zwiększenie roli mechanizmu rynkowego w procesach gospodarowania. Pozostawiono sobie przy tym możliwość interwencjonizmu państwowego, uznając, że mechanizm rynkowy nie rozwiązuje wszystkich problemów efektywności gospodarowania. Taka sytuacja ma miejsce między innymi na rynku usług telekomunikacyjnych, gdzie ważną rolę w kształtowaniu ładu rynkowego odgrywa Urząd Komunikacji Elektronicznej (UKE) z jej Prezesem na czele. Poprzez na- Piotr Szkudlarek, dr, Katedra Makroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński, e-mail: [email protected]. * 302 Piotr Szkudlarek rzędzia regulacji urząd ten kształtuje formalne otoczenia instytucjonalne rynku. Zasadniczym celem artykułu jest próba określenia relacji między UKE a operatorami telekomunikacyjnymi ze szczególnym uwzględnieniem Orange Polska (OP) w świetle teorii agencji NEI. Uznano przy tym, że problem instytucji na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce stanowi jedną z kluczowych determinant jego modelu, zatem jego zbadanie wydaje się w pełni uzasadnione. Definicja i podział instytucji Wyjaśnieniem pojęcia „instytucja” w ekonomii zajmowali się w szczególności przedstawiciele nurtu instytucjonalnego. Zdaniem Thorsteina Veblena instytucje to dominujące sposoby myślenia o określonych stosunkach społecznych, poszczególnych funkcjach jednostki i społeczności; sposób życia wyznaczony przez ogół instytucji istniejących w danym momencie rozwoju społeczeństwa. John R. Commons określa je jako działające układy razem ze swoimi regułami funkcjonowania, od rodziny poprzez korporację, związek zawodowy, stowarzyszenie gospodarcze, aż do samego państwa. Z kolei według Douglassa C. Northa instytucje to reguły gry, stworzone ograniczenia, które kształtują ludzkie współdziałanie (instytucje to reguły gry, organizacje to gracze). W rezultacie budują strukturę bodźców w sferze wymiany międzyludzkiej zarówno politycznej, społecznej, jak i ekonomicznej. Dzieli on instytucje na: formalne (reguły polityczne, prawne, ekonomiczne oraz kontrakty) i nieformalne (systemy moralne, zwyczaje, tradycje, wierzenia). Dla Olivera E. Williamsona otoczenie instytucjonalne rynku to rodzaj „dobra publicznego”, które ma szczególną rolę do odegrania w tworzeniu wstępnego ładu instytucjonalnego na rynku. Badacz ten dokonuje również podziału instytucji na dwa poziomy. Pierwszy z nich obejmuje fundament instytucjonalny, który tworzą zwyczaje, tradycja, religia oraz kultura. Do poziomu drugiego zalicza instytucje formalne i publiczne, takie jak zasady konstytucyjne, prawa własności Do 31 grudnia 2013 roku Telekomunikacja Polska SA. T. Veblen, The Theory of the Leisure Class, Dover Publications, Toronto 1994, s. 118–119. Por. idem, Teoria klasy próżniaczej, Muza, Warszawa 2008, s. 161. J.R. Commons, Institutional Economics, „American Economic Review” 1931, vol. 21, s. 648. D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge NY 1990, s. 3. O.E. Williamson, Market and Hierarchies, Analysis and Anti-trust Implications, Free Press, New York 1975, s. 13–16. Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce... 303 i prawa kontraktów, ale też doprecyzowane na ich podstawie reguły rządzące wymianą i kontraktami, egzekwowane przez aparat sądowniczo-administracyjny. Mając na uwadze fakt istnienia wysokich kosztów stanowienia i utrzymywania instytucji formalnych oraz to, że nie zawsze obejmują one wszystkie interakcje pomiędzy podmiotami gospodarczymi, konieczne jest ich uzupełnienie o instytucje nieformalne. Ze względu na zachodzące przemiany społeczno-gospodarcze, w tym przede wszystkim globalizację, instytucje odgrywają coraz większą rolę w procesie gospodarowania. Tworzą podstawy nie tylko ładu krajowego, ale także i międzynarodowego, wpływają na kształt i charakter więzi między podmiotami rynku. Ich badanie na gruncie ekonomii jest zatem w pełni uzasadnione. Ekonomia instytucjonalna, teoria agencji Ekonomia instytucjonalna analizuje zależności występujące w systemie funkcjonowania rynku w jego instytucjonalnym otoczeniu. Uznaje, że system ekonomiczny to zbiór wzajemnie powiązanych instytucji i zasad określających przestrzeń zachowań podmiotów gospodarczych. Odrzuca przy tym neoklasyczną racjonalność. Na rynkach nie może, zdaniem przedstawicieli ekonomii instytucjonalnej, w sposób mechaniczny powstawać ład rynkowy, który prowadzić będzie do osiągania stanu doskonałej koordynacji, tj. równowagi i efektywności w rozumieniu Pareta. W konsekwencji to nie koordynacja cenowa (dochodzenie do równowagi rynkowej), tylko instytucjonalna koordynacja indywidualnych wyborów i działań podmiotów gospodarczych na rynku powinna być głównym zagadnieniem ekonomii. Przyjęcie takiego rozumowania obniża poziom abstrakcji modeli ekonomii neoklasycznej. W nurcie instytucjonalnym wyróżnia się klasyczną (tradycyjną) ekonomię instytucjonalną (KEI) i jej późniejszych kontynuatorów (ekonomię neoinstytucjonalną, ENI) oraz nową ekonomię instytucjonalną (NEI). Klasyczna ekonomia O.E. Williamson, The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, „Journal of Economic Literature” 2007, vol. 38, s. 595–613, za: J. Szapiel, Otoczenie instytucjonalne rynku funduszy zbiorowego inwestowania w Polsce, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 347. M.G. Woźniak, Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej gospodarki, w: Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, s. 21. J. Szapiel, Otoczenie instytucjonalne..., s. 347. 304 Piotr Szkudlarek instytucjonalna miała swój początek w latach 20. XX wieku. Jej prekursorami stali się Thorstein Veblen, John Rogers Commons i Wesley Clair Mitchell. Przywrócili oni ekonomii charakter nauki społecznej, nawiązując do starej tradycji traktowania ekonomii jako nauki politycznej. W tym podejściu postulowano przede wszystkim odejście od człowieka racjonalnego i uwzględnienie instytucji w procesie podejmowania decyzji. Podkreślano także szczególną rolę władzy w tworzeniu instytucji rynkowych przy jednoczesnym zachowaniu atrybutów gospodarki rynkowej, a także ewolucjonizm, holizm i instrumentalizm. Współcześni neoinstytucjonaliści (John Kenneth Galbraith, Gunnar Myrdal, Clarence Edwin Ayres), choć kontynuują ideę tradycyjnego instytucjonalizmu, to nie jest to wierne naśladownictwo. Podejście ENI cechuje się przede wszystkim mniejszym radykalizmem niż w przypadku KEI, jednak i w tym wypadku postuluje się budowę nowego paradygmatu w ekonomii. Krytycznie ocenia się tutaj działanie rynku bez żadnej kontroli, uznając przy tym państwo za konieczny warunek istnienia systemu społeczno-gospodarczego. Początek nowej ekonomii instytucjonalnej datuje się na lata 70. XX wieku. Jako pierwszy nazwy tej użył Williamson. NEI stawia sobie za cel bycie istotnym uzupełnieniem teorii neoklasycznej. Wskazuje się tutaj, podobnie jak w ekonomii neoklasycznej, na rzadkość zasobów jako istoty gospodarowania, ale z drugiej strony neguje się założenie pełnej racjonalności jednostek. Uznaje się przy tym, że ich zachowania mają swój wpływ na kształtowanie się instytucji, a nie tylko (i tak jak to postrzegali tradycyjni instytucjonaliści) że to właśnie instytucje kształtują zachowania podmiotów gospodarujących10. Jednym z przedmiotów zainteresowania NEI jest teoria agencji (Michael Cole Jensen, Eugene Francis Fama). Relacja agencji powstaje wówczas, gdy jeden podmiot jest zależny od drugiego albo inaczej – jeden podmiot posługuje się usługami drugiego w celu wykonania jakiegoś zadania. Taki kontrakt (jawny lub domyślny) implikuje delegację uprawnień przez pryncypała do agenta11. Wskazuje się na dwa powody powstania relacji agencji. Pierwszym z nich jest asymetria informacji. Zakłada się, że agent wie więcej o wykonywanych zadaniach niż W. Dugger, The New Institutionalism: New but not Institutionalism, „Journal of Economic Issues” 1990, vol. 24, no. 2, s. 424, za: M. Ratajczak, Czy wszyscy jesteśmy lub będziemy instytucjonalistami?, w: Ekonomia, mikroekonomia..., s. 17. 10 G.M. Hodgson, The Approach of Institutional Economics, „Journal of Economic Literature” 1998, vol. 36, s. 176. 11 M. Ratajczak, Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007, s. 151–152. Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce... 305 zwierzchnik. Ujawnia się przy tym takie aspekty asymetrii informacji, jak pokusę nadużycia i negatywną selekcję. Drugim powodem powstania relacji agencji jest rozbieżność funkcji celu agenta i zwierzchnika. Problem agencji powoduje powstanie określonych kosztów, takich jak koszty monitorowania agenta przez zwierzchnika, koszty budowania wiarygodności agenta w oczach pryncypała. Wyzwaniem staje się zatem ich minimalizowanie oraz wypracowanie systemu bodźców dla pełnomocnika do ujawnienia rzeczywistych informacji, które oznaczałyby zaniechanie manipulowania nimi i podjęcie przez niego działań oczekiwanych przez mocodawcę12. Stosunek agencyjny UKE–operatorzy usług telekomunikacyjnych Prezes UKE poprzez prowadzoną regulację tworzy formalne ramy otoczenia instytucjonalnego rynku usług telekomunikacyjnych. Nawiązując do teorii instytucji Northa, Prezes UKE za pomocą narzędzi regulacji w znaczący sposób określa reguły gry, które wpływają na relacje między podmiotami działającymi na tym rynku. Dotyczą one w szczególności określania zasad współpracy rynkowej między nimi, kreowania konkurencji i inwestycji, zwiększenia dostępu do usług oraz gospodarowania zasobami częstotliwości13. Nawiązując do Williamsona, otoczenie instytucjonalne stanowi pewne „dobro publiczne”, które odgrywa szczególną rolę w tworzeniu ładu instytucjonalnego na rynku usług telekomunikacyjnych. Instytucje te mają przy tym zdolność osiągania tak zwanej efektywności adaptacyjnej. Znajduje to swój wyraz w elastyczności struktury instytucjonalnej sprzyjającej rozwojowi rynku telekomunikacyjnego zgodnego z rozwojem technologicznym, wymaganiami konsumentów oraz polityką UE. Należy zaznaczyć, że oprócz instytucji formalnych budowane są także instytucje nieformalne, które bazują na wzajemnych relacjach i wzajemnym zaufaniu uczestników rynku. Nie stanowią one jednak celu działania Prezesa UKE. Są one niestabilne z powodu rotacji stanowisk, co może rodzić niepewność w sferze regulacji, na którą przedsiębiorstwa mogą reagować zaniechaniem długookresowych inwestycji14. 12 J. Kraft, J.L. Ravis, Theories of the Firm, w: Markets and Organization, red. R. Arena, C. Longhi, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 1998, s. 245–246. 13 Zob. R. Nagaj, P. Szkudlarek, Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu, s. 205–213. 14 B. Borkowska, Znaczenie ram instytucjonalnych dla efektywności regulacji rynków infrastrukturalnych, w: Ekonomia, mikroekonomia..., s. 339–340. 306 Piotr Szkudlarek Na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce występuje kilka głównych płaszczyzn relacji agencyjnych, na przykład organ regulacyjny i regulowane firmy, politycy i regulator oraz organy UE i organy władzy w Polsce. Przedmiotem opracowania są te zachodzące między Prezesem UKE a operatorami usług telekomunikacyjnych. W strukturze hierarchicznej powstaje między nimi łańcuch zależności proceduralnych, w których następuje konwersja interesów państwa (pryncypała) na działania operatorów (agentów). Występuje przy tym zjawisko asymetrii informacji. Oportunistyczne zachowania agentów dążących do maksymalizacji swojej użyteczności powodują, że dochodzi do pokusy nadużycia, zwłaszcza dyskryminacji podmiotów o słabszej pozycji rynkowej. Stanowi to częsty przedmiot sporów między nimi. Pryncypał posiada narzędzia zdobywania informacji i poszerzania wiedzy o agentach między innymi poprzez kontrole, audyty, sprawozdania, raporty czy konsultacje. Jednak istnienie różnic funkcji celu Prezesa UKE i poszczególnych operatorów powoduje konieczność opracowania zestawu bodźców zachęcających ich do współpracy i działań zgodnych z celami pryncypała, na przykład określenia warunków przetargu czy aukcji korzystnych dla operatorów. Oczywiście, budowanie stosunków agencyjnych prowadzi do określonych kosztów działania Prezesa UKE związanych z samym funkcjonowaniem urzędu (na przykład wynagrodzenia pracowników) i pozyskiwaniem informacji (na przykład koszty monitoringu rynku, prowadzonych badań rynkowych i ekspertyz). Zasadnicze znaczenie dla rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce mają relacje agencyjne występujące między Prezesem UKE a wiodącymi operatorami telekomunikacyjnymi. Należy przy tym zwrócić szczególną uwagę na te występujące między Prezesem UKE a OP. W związku ze znaczącą pozycją na rynku nałożono na operatora szczególne obowiązki regulacyjne – instytucje formalne. Mają one ograniczać stosowanie polityki dyskryminacji wobec innych podmiotów działających na rynku. Są to między innymi: obowiązek zapewnienia dostępu telekomunikacyjnego do sieci operatora innym przedsiębiorcom, oferowanie usług na warunkach hurtowych w celu ich dalszej sprzedaży, obowiązek ogłaszania specyfikacji technicznych sieci i urządzeń telekomunikacyjnych, obowiązek prowadzenia rachunkowości regulacyjnej i kalkulacji kosztów oraz przedstawienia oferty ramowej o dostępie telekomunikacyjnym. Między UKE a OP występuje wyraźna asymetria informacji, a także rozbieżności między celami ich działań. Z uwagi na zajmowaną pozycję, OP jest o wiele lepiej poinformowana od swojego pryncypała. Operator ma swoje powody do nieujawnia- Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce... 307 nia swojej wiedzy, co może skutkować występowaniem pokusy nadużycia czy selekcji negatywnej. Powoduje to niejednokrotnie powstawanie sporów między nimi, a także konieczność poszukiwania sposobów przechwytywania informacji przez regulatora za pomocą narzędzi regulacji. Rozbieżność ich celów dotyczy zasadniczo tego, że Prezes UKE jest zainteresowany rozwojem rynku usług telekomunikacyjnych poprzez wzrost konkurencji. Z kolei OP jest zainteresowana maksymalizacją swojej użyteczności przy zachowaniu jak najsilniejszej pozycji na rynku. Specyficzna relacja agencyjna między Prezesem UKE a OP powstała na zasadzie eksperymentu dzięki podpisanemu „Porozumieniu”15. Rozwiązanie to miało charakter innowacyjny w dziedzinie regulacji, a tym samym w budowaniu formalnej instytucji na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce. Przesłankami jego wprowadzenia były: stosowanie przez operatora dyskryminacji powodującej ograniczenie konkurencji na rynkach telefonii stacjonarnej i transmisji danych oraz niezadowalający poziom wydatków infrastrukturalnych OP. Bodźcem do jego akceptacji była rezygnacja przez Prezesa UKE z separacji funkcjonalnej OP oraz dalszej obniżki cen hurtowych na usługi telekomunikacyjne16. Zgodnie z postanowieniami „porozumienia” zrealizowano szereg działań, które w sposób znaczący zmieniły instytucje na rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce17. Stały się one szczególnie ważne w polityce kreowania przez UKE konkurencji wolnej od dyskryminacji. Jego beneficjentami stali się operatorzy alternatywni (OA). „Porozumienie” uregulowało między innymi współpracę międzyoperatorską poprzez wprowadzenie zasad i procedur usprawniających kontakty w relacjach OP–OA, na przykład Model Współpracy Międzyoperatorskiej (MWM) czy Testy Zawężenia Marży (MS) i Zawężenia Ceny (PS). Dzięki „Porozumieniu” zabezpieczono niedozwolony przepływ informacji przy wykorzystaniu tak zwanych Chińskich Murów. Są to ograniczenia występujące między wybranymi strukturami operatora, które nie pozwalają na przepływ informacji. OP dokonała przy tym zmian organizacyjnych oraz gruntownej przebudowy, a w wielu 15 www.uke.gov.pl/files/?id_plik=6296 (20.04.2014). Zob. P. Szkudlarek, Separacja funkcjonalna jako narzędzie polityki regulacyjnej państwa na rynku komunikacji elektronicznej w Polsce, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecinskiego 2011, nr 19: Problemy teorii i polityki makroekonomicznej, s. 49–66. 16 17 Zob. Raport Prezesa UKE z dwóch lat realizacji Porozumienia zawartego z Telekomunikacją Polską S.A. 22 października 2009 roku, Warszawa 2011. 308 Piotr Szkudlarek przypadkach budowy nowych systemów informatycznych. Zasadą niedyskryminacji objęto spółki zależne od OP oraz innych kontrahentów operatora. Tworzenie nowych ram instytucjonalnych w relacjach agencyjnych Prezes UKE–OP przyniosło wymierne efekty w postaci wzrostu inwestycji infrastrukturalnych, na przykład dzięki „Porozumieniu” OP na koniec marca 2013 roku wybudowała18 blisko 1,3 mln linii szerokopasmowych (w stosunku do wymaganego 1,2 mln). Nowy wymiar instytucji tworzony w ramach „Porozumienia” stał się niezwykle istotnym czynnikiem rozwoju dla alternatywnych operatorów. Wskazują oni19, że wywarło ono w większości przypadków pozytywny wpływ na poziom konkurencyjności rynku, choć nie zlikwidowało wszystkich barier jego rozwoju. Podsumowanie Otoczenie instytucjonalne wpływa na rozwój rynku telekomunikacyjnego w Polsce. Szczególnie ważne są instytucje formalne, które są domeną działania Prezesa UKE. Dzięki nim określane są reguły gry, które w dużym zakresie kształtują relacje między podmiotami działającymi na tym rynku. W instytucjonalnej analizie rynku usług telekomunikacyjnych skupiono się przede wszystkim na relacjach agencyjnych między regulatorem rynku a operatorami, w szczególności z OP. Ze względu na znaczącą pozycję na rynku, na operatora nałożono szereg obowiązków regulacyjnych – instytucji formalnych. Mają one ograniczać stosowanie polityki dyskryminacji wobec innych podmiotów, prowadząc do rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych w Polsce. Jednym z innowacyjnych rozwiązań regulacyjnych wprowadzonych w 2009 roku było „Porozumienie” między UKE a OP. W dość istotnym zakresie rozwiązywało ono dwa kluczowe problemy stosunku agencji: asymetrię informacji i różnorodność celów, stosując przy tym określone bodźce do działania. Rosnąca złożoność procesów zachodzących na rynku telekomunikacyjnym, która jest wynikiem postępu technologicznego i postępującej konwergencji, wymaga zastosowania coraz bardziej złożonych formalnych instytucji w ramach prowadzonej polityki regulacji. Konieczne jest ich doskonalenie i wzbogacanie, Audyt wykonania Porozumienia UKE – TP. Raport Audytora z wykonania Porozumienia w zakresie realizacji Deklaracji Inwestycyjnej TP, Warszawa, 15 maja 2013 roku, audyt według stanu na dzień 31 marca 2013 roku, ATKearney, s. 19, 26. 18 Ankieta Funkcjonowanie Porozumienia UKE–TP w opinii operatorów alternatywnych – podsumowanie wyników badania ankietowego, UKE, Warszawa, październik 2011 roku, www.uke. gov.pl/files/?id_plik=9460 (20.04.2014). 19 Rynek usług telekomunikacyjnych w Polsce... 309 czyli zachowanie efektywności adaptacyjnej, co sprzyja ograniczaniu kosztów jej prowadzenia. Bibliografia Ankieta Funkcjonowanie Porozumienia UKE–TP w opinii operatorów alternatywnych – podsumowanie wyników badania ankietowego, UKE, Warszawa, październik 2011 roku, www.uke.gov.pl/files/?id_plik=9460. Audyt wykonania Porozumienia UKE – TP. Raport Audytora z wykonania Porozumienia w zakresie realizacji Deklaracji Inwestycyjnej TP, Warszawa, 15 maja 2013 roku, audyt według stanu na dzień 31 marca 2013 roku, ATKearney. Borkowska B., Znaczenie ram instytucjonalnych dla efektywności regulacji rynków infrastrukturalnych, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009. Commons J.R., Institutional Economics, „American Economic Review” 1931, vol. 21. Dugger W., The New Institutionalism: New but not Institutionalism, „Journal of Economic Issues” 1990, vol. 24. Hodgson G.M., The Approach of Institutional Economics, „Journal of Economic Literature” 1998, vol. 36. Kraft J., Ravis J.L., Theories of the Firm, w: Markets and Organization, red. R. Arena, C. Longhi, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 1998. Nagaj R., Szkudlarek P., Regulacja na rynkach sieciowych w Polsce w kontekście ekonomii dobrobytu, „Studia Ekonomiczne” 2012, nr 102: Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Egzemplifikacja pojęcia dobrobytu. North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge NY 1990. North D.C., The New Institutional Economics and Development, www.econ.iastate.edu/ tesfasti/NewInstE.North.pdf. Ratajczak M., Czy wszyscy jesteśmy lub będziemy instytucjonalistami?, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009. Szapiel J., Otoczenie instytucjonalne rynku funduszy zbiorowego inwestowania w Polsce, w: Ekonomia, mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. B. Klimczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009. Szkudlarek P., Seperacja funkcjonalna jako narzędzie polityki regulacyjnej państwa na rynku komunikacji elektronicznej w Polsce, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekono- 310 Piotr Szkudlarek micznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego 2011, nr 19: Problemy teorii i polityki makroekonomicznej. Williamson O.E., Market and Hierarchies, Analysis and Anti-trust Implications, Free Press, New York 1975. Williamson O.E., The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, „Journal of Economic Literature” 2007, vol. 38. Woźniak M.G., Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej gospodarki, w: Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005. Veblen T., The Theory of the Leisure Class, Dover Publications, Toronto 1994. Ratajczak M., Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007. Telecommunications Services Market in Poland in the Context of Agency Theory Keywords: Institutions, institutional economics, Agency Theory, telecommunications Summary The main aim of this article is to determine the relationship between the President of the Office of Electronic Communications and telecommunications operators in the context of the Institutional Agency Theory. The paper presents the essence of the institution, describes the key aspects of Institutional Economics, with particular emphasis on Agency Theory, New Institutional Economics (NIE). In last part of the article was described the institutional conditions of the cooperation between the President of the Office of Electronic Communications and telecommunication operators, including mainly the Orange Polish in the light of Agency Theory. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Dagmara K. Zuzek* Kraków Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu małych i średnich przedsiębiorstw w województwie małopolskim Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, małe i średnie przedsiębiorstwa, korzyści, bariery Streszczenie Idea społecznej odpowiedzialności biznesu i zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw odgrywa coraz większą rolę w teorii i praktyce gospodarczej. Większość korporacji i dużych firm wdraża zasady CSR, a za ich przykładem postępuje tak coraz więcej małych i średnich przedsiębiorstw. Jednak napotykają one na wiele problemów, które utrudniają lub przynajmniej znacznie spowolniają procesy wdrażania tej idei. W artykule wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych w 2012 roku na grupie 250 losowo wybranych przedsiębiorstw w województwie małopolskim należących do sektora MSP. Wprowadzenie Na coraz to bardziej konkurencyjnym rynku można zaobserwować zwiększającą się liczbę przedsiębiorstw traktujących CSR (corporate social resposibility) jako rozwiązanie, które w odpowiedni sposób wdrożone może wpłynąć na charakter prowadzonej działalności gospodarczej. Obecnie idea CSR staje się niemal koniecznością, gdyż konsumenci coraz częściej interesują się działaniami przedsiębiorstw w tym zakresie. Dagmara K. Zuzek, dr inż., Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, [email protected]. * 312 Dagmara K. Zuzek W Polsce społeczna odpowiedzialność biznesu jest koncepcją stosunkowo nową, znajdującą się w początkowej fazie rozwoju, jednak coraz bardziej popularną. Działalność gospodarcza powinna być prowadzona przez budowanie długotrwałych, przejrzystych relacji opartych na dialogu ze wszystkimi zainteresowanymi stronami (tak zwanymi interesariuszami), właścicielami, akcjonariuszami, klientami, dostawcami, pracownikami, społecznością lokalną, organami administracji państwowej. Celem artykułu jest przedstawienie idei społecznej odpowiedzialności biznesu z uwzględnieniem małych i średnich przedsiębiorstw oraz wskazanie korzyści i barier, jakie mogą wystąpić w przedsiębiorstwach funkcjonujących zgodnie z zasadami CSR. W artykule wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych w 2012 roku na grupie 250 celowo wybranych przedsiębiorstw należących do sektora MSP. W grupie tych przedsiębiorstw losowo wybrano firmy prowadzące swoją działalność w województwie małopolskim. Uzyskane wyniki zostały opracowane statystycznie z zastosowaniem analizy rang Kruskala-Wallisa oraz korelacji rang gamma. Idea społecznej odpowiedzialność biznesu jako nowe wyzwanie dla przedsiębiorstw Społeczna odpowiedzialność biznesu to nowy, stale narastający trend, z którym muszą się zmierzyć przedsiębiorstwa zarówno w Polsce, jaki i na świecie. Według Komisji Europejskiej społeczna odpowiedzialność w biznesie to koncepcja dobrowolnego uwzględniania przez organizację aspektów społecznych i ekologicznych podczas prowadzenia działań handlowych i w kontaktach z innymi uczestnikami rynku. Koncepcja CSR to zachęta do zachowań etycznych i wprowadzania zmian wewnątrz organizacji oraz zrozumienie, że działania tylko i wyłącznie dla zysku mają wiele negatywnych zjawisk ubocznych. Te z kolei pociągają za sobą skutki nieodwracalne: „niszczenie środowiska ludzkiego i naturalnego, groźbę skażeń nuklearnych i toksycznych, monopolizację rynków, asymetryczny dostęp do in- A. Paliwoda-Matiolańska, Społeczna odpowiedzialność biznesu CSR w Unii Europejskiej a doświadczenia polskie, w: Zarządzanie zasobami ludzkimi – teraźniejszość i przyszłość, red. S. Borkowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006, s. 240. Green Paper Entrepreneurship in Europe, European Commission 2003. Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu... 313 formacji, a także nasilanie się takich zjawisk, jak nadmierna konsumpcja, szary i czarny rynek, nielojalność i nieuczciwość konkurencji”. Tak pojęta odpowiedzialność społeczna stanowi integralną część realizowanej w długim okresie strategii rozwoju, jest punktem odniesienia, na podstawie którego podejmowane są bieżące decyzje biznesowe i który znajduje odzwierciedlenie we wszystkich aspektach działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. W praktyce CSR obejmuje zatem działania: a) skierowane do pracowników firmy (dotyczące poprawy warunków pracy, zapewnienia większej satysfakcji i możliwości rozwoju zawodowego); b) adresowane na rynek (terminowe regulowanie zobowiązań wobec dostawców i partnerów biznesowych, dotrzymywanie warunków umów handlowych, poprawa jakości i bezpieczeństwa produktów, etyczna działalność reklamowa, współpraca z firmami z regionu); c) działania na rzecz społeczeństwa (poprawa lokalnej infrastruktury, wsparcie finansowe lub materialne lokalnych instytucji użyteczności publicznej, działania na rzecz integracji społecznej); d) działania w odniesieniu do środowiska naturalnego (stosowanie przyjaznych dla środowiska produktów i procesów produkcyjnych, efektywne wykorzystywanie zasobów, stosowanie „ekologicznej oceny” dostawców, ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów i zanieczyszczeń). Inna definicja tego pojęcia wskazuje, iż społecznie odpowiedzialne postępowanie obejmuje wszystkie dobrowolne działania przedsiębiorstwa, które są ukierunkowane na rozwiązanie ważnych dla społeczeństwa problemów (na przykład ochrona i zachowanie środowiska naturalnego oraz podstaw życia) i w ramach horyzontu planowania nie służy osiąganiu zysku, lecz oznacza rezygnację z maksymalnej opłacalności w skali średnio- i długookresowej. B. Klimczak, Etyka gospodarcza, w: Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, W. Gasparski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi–Fundacja „Wiedza i Działanie” im. L. Von Milesa i T. Kotarbińskiego, Warszawa 1999, s.103. D.K. Zuzek, Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu szansą konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, t. 1, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2012, s. 298–307. H. Kreikebaum, Strategiczne planowanie w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1996, s. 15. 314 Dagmara K. Zuzek Pojęciu odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa przypisuje się w literaturze trzy aspekty znaczeniowe: a) poszanowanie interesów wszystkich grup odniesienia podczas podejmowania decyzji gospodarczych; b) kompensowanie przez kierownictwo wzajemnie sprzecznych interesów; c) wypracowanie wystarczających zysków warunkujących prowadzenie dodatkowych działań socjalnych. Idea CSR a małe i średnie przedsiębiorstwa Mikro i małe firmy mają trudności w pozyskiwaniu środków finansowych nie tylko na prowadzenie swojej działalności gospodarczej czy jej rozwój, ale także na ratowanie przedsiębiorstwa w sytuacji kryzysowej. Dlatego też rzadziej niż średnie przedsiębiorstwa decydują się na realizację idei społecznej odpowiedzialności, która wymaga bieżących inwestycji zagrażających zachowaniu równowagi finansowej w przedsiębiorstwie (tab. 1). Mikroprzedsiębiorstwa częściej niż średnie firmy wskazywały brak środków finansowych jako powód, dla którego nie podejmują działań prospołecznych (odpowiednio: 16 i 11%). Kolejnym istotnym czynnikiem wskazywanym przez respondentów był brak czasu (18 oraz 21% wskazań). W czasach, gdy o konkurencyjności danego przedsiębiorstwa świadczy nie tylko cena oferowanych produktów czy usług, ale także to, w jakich okolicznościach są one produkowane i oferowane, to właśnie prowadzenie biznesu w sposób odpowiedzialny daje przewagę konkurencyjną. Tabela 1 Główne przyczyny braku zaangażowania przedsiębiorstw w ideę CSR (w %) Wyszczególnienie Nigdy nie słyszałem o CSR Nie jest to związane z działalnością mojego przedsiębiorstwa Nie widzę związku z korzyściami ekonomicznymi Brak czasu Brak środków finansowych Brak wsparcia ze strony władz lokalnych Inne powody Nie wiem/brak odpowiedzi Rodzaj przedsiębiorstwa mikro małe średnie 25 19 18 17 17 20 8 9 13 18 21 21 16 12 11 1 3 0 13 12 10 2 8 8 Źródło: European SMEs and Social and Environmental Responsibility 2009. M. Rybak, Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 12. Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu... 315 Przedsiębiorstwo, które stosuje zasadę CSR, powinno postępować uczciwie wobec klientów, kontrahentów i innych uczestników rynku. Prawie tak samo istotne było dla respondentów uwzględnienie potrzeb pracowników firmy oraz tworzenie nowych miejsc pracy, osiąganie zysków, płacenie podatków czy przestrzeganie prawa (rys. 1). wspieranie sportu i kultury 3% angaĪowanie siĊ w rozwiązywanie problemów spoáecznych 7% zatrudnianie osób niepeánosprawnych 13% uwzglĊdnianie potrzeb spoáecznoĞci lokalnej 14% dbaáoĞü o Ğrodowisko naturalne 20% uczciwe traktowanie dostawców i podwykonawców 21% osiąganie zysków 24% páacenie podatków 45% zatrudnienie nowych pracowników 48% postĊpowanie zgodnie z prawem 54% oferowanie dobrej jakoĞci towarów i usáug 62% dbanie o pracowników 80% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Rysunek 1.Czynniki decydujące o tym, czy dane przedsiębiorstwo uznać za odpowiedzialne społecznie Źródło: badania własne. Ponad 50% ankietowanych uważa, że główną przyczyną odpowiedzialnego postępowania firm jest chęć poprawienia wizerunku. Co trzeci badany przedsiębiorca twierdzi, że podejmuje działania z obszaru CSR w celu pozyskania najlepszych pracowników, a 28% jest zdania, że przedsiębiorstwa chcą być lepiej postrzegane przez media (rys. 2). w celu zwiĊkszania sprzedaĪy towarów i usáug 67% 56% aby przyciągnąü najlepszych pracowników 35% 28% w celu zwiĊkszania motywacji pracowników z poczucia obywatelskiego obowiązku 11% 19% 10% 6% 6% aby utrzymaü dobre relacje z instytucjami 4% 2% aby coĞ ukryü 0% 10% 20% 30% 40% 50% Rysunek 2. Przyczyny stosowania idei CSR przez przedsiębiorców Źródło: badania własne. 60% 70% 316 Dagmara K. Zuzek Przedsiębiorstwo działające zgodnie z założeniami społecznej odpowiedzialności nie tylko zyskuje większą lojalność klientów, ale przede wszystkim wzrasta lojalność, zaangażowanie i utożsamianie się pracowników z firmą. Jest to sytuacja bardzo pożądana, gdyż dzięki temu w przedsiębiorstwie widoczna jest mniejsza absencja i fluktuacja osób zatrudnionych (co wiąże się z oszczędnością środków finansowych przeznaczanych między innymi na dni wolne od pracy, doszkalanie nowo przyjmowanych pracowników itp.), w firmie panuje miła atmosfera i możliwa jest łatwiejsza rekrutacja pracowników (dzięki opinii dobrego, odpowiedzialnego pracodawcy). Z kolei poprawa relacji ze społecznością lokalną wymaga „zaangażowania w dialog z interesariuszami, co przekłada się na lepszą możliwość zarządzania ryzykiem, przewidywania szans oraz zagrożeń i w końcu wprowadzania opłacalnych zmian w istniejących procesach oraz ulepszania produktu”. Korzyści i bariery wynikające ze stosowania idei CSR Idea społecznej odpowiedzialności zawiera w sobie połączenie tak zwanych 3E = ekonomiczność, efektywność, etyka. W literaturze przedmiotu CSR określana jest jako element oświecenia w działalności organizacji związany z ich rosnącą świadomością wielowymiarowego i długofalowego wpływu na środowisko, system ekonomiczny i społeczny. Przez wprowadzanie koncepcji społecznej odpowiedzialności w życie przedsiębiorstwa mogą odnosić wiele korzyści (rys. 3), które mogą mieć charakter wewnętrzny i zewnętrzny oraz społeczny. Do korzyści zewnętrznych stosowania tej koncepcji zaliczyć można: wzrost konkurencyjności na rynku, budowanie pozytywnego wizerunku firmy, pozyskiwanie nowych klientów, wzrost zaufania ze strony dotychczasowych klientów, wzrost efektywności prowadzonej działalności gospodarczej, wzrost zainteresowania inwestorów. Do korzyści wewnętrznych należą przede wszystkim: poprawa atrakcyjności firmy jako pracodawcy, dobra informacja i komunikacja wewnątrz firmy, wzrost W. Luetkenhorst, Corporate Social Responsibility and the Development Agenda: The Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises, „Intereconomics” 2004, vol. 39, s. 157–166, www.econstor.eu/bitstream/10419/41767/1/388951109.pdf. T. Clement-Jones, Corporate Social Responsibility – Bottom Line Issue or Public Relation Exercise, w: Investing in Corporate Social Responsibility, red. J. Hancock, British Library Catalogiung in Publication Data, London 2004, s. 5–8. Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu... 317 innowacyjności firmy, większa motywacja i zaangażowanie pracowników, lepsza kultura organizacyjna. naciski ze strony pracowników naciski ze strony inwestorów zdobycie nowego rynku oczekiwania konsumentów naciski ze strony opinii publicznej poczucie obywatelskiego obowiązku chĊü zdobycia przewagi komkurencyjnej zwiĊkszenie wartoĞci firmy lepsze relacje ze spoáecznoĞcią lokalną budowanie wizerunku marki 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Rysunek 3. Korzyści wynikające z wprowadzenia CRS Źródło: opracowanie własne. Natomiast w odniesieniu do aspektów społecznych zwraca się uwagę na stymulowanie rozwoju gospodarczego, wzrost zamożności mieszkańców, edukację społeczeństwa, poprawę stanu środowiska naturalnego oraz kreowanie postaw dobroczynności. Społeczna odpowiedzialność w przedsiębiorstwie może być realizowana w kilku obszarach, których działania dotyczą: pracowników, rynku, relacji z dostawami i odbiorcami, społeczności lokalnej, środowiska naturalnego, instytucji publicznych. Pracownicy to najważniejszy zasób w firmie i najbliższe jej otoczenie, a jednocześnie grupa, która jest szczególnie narażona na nieuczciwe praktyki i łamanie prawa. Rynek to miejsce, gdzie kształtują się relacje firmy z klientem. To tu buduje się zaufanie i wiarygodność, które są uzależnione od etycznych przesłanek, a przede wszystkim od wartości wyznawanych i wdrażanych w życie przez przedE. Stawicka, Teoria a praktyka wobec koncepcji społecznej odpowiedzialności w biznesie, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2010, „Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” nr 83, s. 5–16. Dagmara K. Zuzek 318 siębiorstwa. Rynek to również uczciwe komunikowanie, postępowanie, konkurencja, a także dotrzymywanie umów, zobowiązań oraz przestrzeganie prawa. Również relacje z odbiorcami i dostawcami decydują o sukcesie firmy, opierają się bowiem na codziennej współpracy. Ważne są więc wspólne zasady, narzędzia pomocnicze w postaci rzetelnie sprecyzowanych procedur i kodeksów etycznych, wartości, budowanie relacji na podstawie uczciwości, zaufania, partnerstwa, które wykluczają zachowania nieetyczne. záe doĞwiadczenie z przeszáoĞci brak kompetentnych partnerów brak odpowiednich przepisów prawnych brak zaangaĪowania pracowników brak wsparcia ze strony administracji paĔstwowej brak związku z wynikiem, sukcesem rynkowym firmy brak wystarczających Ğrodków finansowych brak zaangaĪowania kadry kierowniczej brak wiedzy o korzyĞciach 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Rysunek 4. Bariery ograniczające wprowadzenie idei CRS Źródło: opracowanie własne. Społeczność lokalna to otoczenie przedsiębiorstwa, często personel, główni pracownicy, którzy oczekują jasnych, przejrzystych zasad i relacji. Środowisko naturalne to milczący interesariusz, ale każda firma jest zobligowana do przestrzegania zasad dotyczących ochrony środowiska10. Do głównych barier w prowadzeniu biznesu odpowiedzialnego społecznie badani respondenci zaliczają słabą świadomość na temat korzyści płynących z CSR i narzędzi, które można stosować wśród pracowników wszystkich szczebli wewnątrz firm (ponad 52%) (rys. 4). 10 Ibidem. Ekonomiczne znaczenie społecznej odpowiedzialności biznesu... 319 Niewiele mniej osób wskazuje na brak zaangażowania kadry kierowniczej w realizację CSR (47%) oraz brak wystarczających środków przeznaczanych na ten cel (42%). Istotnymi barierami wskazywanymi przez mniej więcej 1/3 badanych są: skupienie się firm na sprawach doraźnych i realizowanie strategii krótkoterminowych oraz przekonanie o braku związku między działaniami z obszaru biznesu odpowiedzialnego społecznie a sukcesem rynkowym firmy. Podsumowanie Na coraz bardziej konkurencyjnym rynku przedsiębiorstwa, w tym także należące do sektora MSP, nie mogą skupiać się tylko na realizacji celów zarobkowych. Coraz częściej zwracają one uwagę na konieczność zrównoważonego rozwoju, który uwzględnia nie tylko społeczeństwo, ale i środowisko. Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu zakłada zintegrowanie tych trzech elementów w taki sposób, aby przynosiły one korzyści otoczeniu, w jakim funkcjonuje to przedsiębiorstwo. W praktyce małe i średnie przedsiębiorstwa mogą w mniejszym stopniu w porównaniu do dużych firm informować o swoim zaangażowaniu w stosowanie idei społecznej odpowiedzialności biznesu, co może powodować, że wiele inicjatyw realizowanych przez te przedsiębiorstwa jest po prostu trudnych do zidentyfikowania. Zdarza się także, że sami przedsiębiorcy nie są świadomi tego, że ich podejście do prowadzenia działalności jest postrzegane jako przejaw społecznej odpowiedzialności. W świetle wyników badań wśród korzyści będących konsekwencją stosowania omawianej idei najczęściej wymieniane są: poprawa wizerunku firmy czy uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Do najczęściej wymienianych przez przedsiębiorców barier zalicza się: małą świadomość na temat korzyści płynących z CSR, brak zaangażowania kadry kierowniczej w realizację CSR czy brak wystarczających budżetów przeznaczanych na CSR. Bibliografia Clement-Jones T., Corporate Social Responsibility – Bottom Line Issue or Public Relation Exercise, w: Investing in Corporate Social Responsibility, red. J. Hancock, British Library Catalogiung in Publication Data, London 2004. European SMEs and Social and Environmental Responsibility 2009. Green Paper Entrepreneurship in Europe, European Commission 2003. 320 Dagmara K. Zuzek Klimczak B., Etyka gospodarcza, w: Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, red. W. Gasparski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi–Fundacja „Wiedza i Działanie” im. L. Von Milesa i T. Kotarbińskiego, Warszawa 1999. Kreikebaum H., Strategiczne planowanie w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1996. Luetkenhorst W., Corporate Social Responsibility and the Development Agenda: The Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises, „Intereconomics” 2004, vol. 39, www.econstor.eu/bitstream/10419/41767/1/388951109.pdf. Mandl I., Dorr A., CSR and Competitiveness. European SMEs’ Good Practice. Consolidated European Report, KMU Forschung 2007. Paliwoda-Matiolańska A., Społeczna odpowiedzialność biznesu CSR w Unii Europejskiej a doświadczenia polskie, w: Zarządzanie zasobami ludzkimi – teraźniejszość i przyszłość, red. S. Borkowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006. Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Stawicka E., Teoria a praktyka wobec koncepcji społecznej odpowiedzialności w biznesie, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2010, „Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” nr 83. Zuzek D.K., Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu szansą konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, t. 1, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2012. Economic Importance of Social Responsibility of Small and Medium-sized Enterprises in the Malopolska Voivodeship Keywords: corporate social responsibility, opportunities, barriers Summary The idea of corporate social responsibility and sustainable development of enterprises is more and more space in the theory and practice of business. Practically every corporation and a large company implements CSR, and their example goes as many small and medium-sized enterprises. However, they face a lot of barriers that hinder significantly or at least slow down the process of implementing this idea. In this article used the results of research carried out in 2012 on a group of 250 randomly selected companies in the Malopolska province belonging to the SME sector. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Karol Kukuła*, Sławomir Lisek** Kraków Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich branży mleczarskiej w latach 2010–2012 Słowa kluczowe: bezrobocie, branża mleczarska, kondycja finansowa przedsiębiorstw Streszczenie W latach 2010–2012 sytuacja na rynku pracy stawała się coraz trudniejsza. Przedsiębiorstwa branży mleczarskiej, głównie spółdzielnie, nastawione były przede wszystkim na produkcję, której ostatecznym odbiorcą były gospodarstwa domowe, czyli podmioty bardzo silnie uzależnione od sytuacji pracowników. Cel artykułu to analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw branży mleczarskiej w trudnej sytuacji na rynku pracy. Badań dokonano wykorzystując metody wielowymiarowej analizy porównawczej, szczególnie miarę syntetyczną sytuacji finansowej przedsiębiorstw. W ich wyniku stwierdzono, iż sytuacja finansowa przedsiębiorstw mleczarskich uległa pogorszeniu, jednak nadal na koniec badanego okresu była dobra. Wprowadzenie Niniejszy artykuł jest poświęcony analizie zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw przemysłu mleczarskiego w latach 2010–2012 z wykorzystaniem metod wielowymiarowej analizy porównawczej. Lata te to czas niekorzystnych zmian zachodzących na rynku pracy. Interesujący z punktu widzenia gospodarczego jest problem, jak radziły sobie przedsiębiorstwa, których produkcja skierowana była do finalnego konsumenta w sytuacji niekorzystnych zmian na rynku pracy. Karol Kukuła, prof. zw. dr hab., Katedra Statystyki Matematycznej, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. ** Sławomir Lisek, dr, Katedra Statystyki Matematycznej, Wydział Rolniczo-Ekonomiczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. * Karol Kukuła, Sławomir Lisek 322 Celem niniejszego artykułu jest zbadanie, jak zmieniała się pozycja finansowa przedsiębiorstw branży mleczarskiej wobec trudnej sytuacji na rynku pracy. Zmiany na rynku pracy w latach 2010–2012 Stopa bezrobocia, przeciętny dochód rozporządzalny na osobę w tys. zł, produkt PKB w mld zł w Polsce w latach 2010–2012 kształtowały się jak w tabeli 1. Tabela 1 Wybrane dane makroekonomiczne 2010 2011 2012 Stopa bezrobocia (w %) Przeciętny dochód rozporządzalny na osobę (w tys. zł) Rok 12,40 1,20 12,50 1,23 13,40 1,28 PKB w (mld zł) 1417 1528 1595 Źródło: Rocznik statystyczny pracy, GUS 2012, s. 171, tabela 1(41), s. 176, tabela 8 (48); Rocznik statystyczny RP, GUS 2013, s. 298, tabela 1(206), s. 695, tabela 1(569). W tabeli 1 ukazano niekorzystne tendencje na rynku pracy dotykające grupę ostatecznych klientów przedsiębiorstw branży mleczarskiej. Wzrastała procentowa stopa bezrobocia. Wprawdzie dało się odczuć nieznaczny wzrost przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych 2,82% w 2011 roku i 3,55% w 2012 roku), natomiast według tego samego rocznika [s. 307, tabela 7 (212)] wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniósł 4,1% w 2011 roku i 3,6% w 2012 roku. Można więc powiedzieć, iż realnego wzrostu dochodu rozporządzalnego nie było. PKB w analizowanym okresie systematycznie wzrastał, ale dane dotyczące wzrostu stopy bezrobocia i braku realnego wzrostu dochodu gospodarstw domowych pozwalają stwierdzić, iż pogorszeniu uległa sytuacja ekonomiczna ostatecznych klientów przemysłu mleczarskiego. Materiał badawczy Podstawą do przeprowadzenia badań są sprawozdania finansowe – głównie bilanse – jednostek uwzględnionych w artykule, a wybranych metodą losową, które można uznać za reprezentatywne dla polskiego przemysłu mleczarskiego. Ich reprezentatywność wynika z wyboru losowego i dostatecznej liczebności. Oceny sytuacji finansowej dokonano z wykorzystaniem mierników diagnostycznych sytuacji finansowej przedsiębiorstwa ustalonych w pracy doktorskiej S. Liska oraz Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich... 323 skonstruowanej tam miary syntetycznej. Diagnostyczne wskaźniki sytuacji ekonomicznej dla wybranych przedsiębiorstw w badanym okresie zawarto w tabeli 2. Tabela 2 Diagnostyczne mierniki sytuacji finansowej reprezentatywnych przedsiębiorstw Przedsiębiorstwo ROE w % ROA w % ZKW PS 2010 2011 2012 2010 2011 2012 2010 2011 2012 2010 2011 2012 13,10 13,10 13,10 9,58 6,67 5,71 0,37 0,38 0,35 3,33 3,38 3,62 Mlekovita 7,81 7,81 7,81 4,87 5,17 4,41 0,60 0,79 0,79 1,11 1,10 1,18 OSM Skała 2,28 2,28 2,28 1,46 2,92 2,48 0,56 0,55 0,49 1,72 1,81 1,90 26,71 26,71 26,71 7,29 4,15 6,52 2,66 3,71 3,12 0,77 0,54 0,63 OSM Rokitnianka 6,67 6,67 6,67 4,69 1,77 0,61 0,42 0,49 0,45 1,98 2,16 2,09 OSM Śrem 3,06 3,06 3,06 1,84 0,50 1,06 0,66 0,54 0,56 1,67 1,76 1,77 15,66 15,66 15,66 6,58 2,96 0,40 1,38 2,76 2,96 0,31 0,19 0,10 3,27 3,27 3,27 2,11 4,20 3,19 0,55 0,68 0,85 1,46 1,05 1,23 13,10 13,10 13,10 9,58 6,67 5,71 0,37 0,38 0,35 3,33 3,38 3,62 SMU Strzałkowo 8,95 8,95 8,95 4,84 3,69 4,80 0,85 1,19 1,15 1,22 1,13 1,63 Mlekpol 3,10 3,10 3,10 1,95 2,19 1,31 0,59 0,59 0,53 1,81 1,89 2,16 Spomlek 0,28 0,28 0,28 0,08 0,31 1,70 2,37 2,14 1,80 0,75 0,87 0,79 OSM Maluta 16,82 16,82 16,82 7,45 6,62 4,04 1,26 1,15 1,01 1,02 1,05 1,31 OSM Piątnica 3,05 3,05 3,05 2,19 0,90 1,43 0,39 0,55 0,55 2,12 1,74 1,29 OSM Czarnków 6,64 6,64 6,64 4,99 4,87 0,34 0,33 0,30 0,37 2,49 2,36 2,56 OSM Limanowa 0,87 0,87 0,87 0,40 2,22 1,80 1,19 1,15 1,01 0,54 0,59 0,56 17,11 17,11 17,11 8,47 0,75 –3,19 1,02 1,26 1,37 0,78 0,99 0,90 SM Gostyń 3,36 3,36 3,36 1,98 2,23 –1,88 0,70 0,65 0,67 1,48 1,54 1,31 OSM Wart – Milk 6,03 6,03 6,03 2,00 0,15 0,24 2,01 2,22 2,49 0,81 0,87 0,82 OSM Głuchów 3,20 3,20 3,20 1,39 0,79 0,10 1,30 1,07 1,07 0,92 0,91 0,86 10,67 10,67 10,67 6,90 5,09 4,22 0,55 0,61 0,65 1,59 1,83 2,00 OSM Sanniki 0,99 0,99 0,99 0,56 0,45 0,57 0,78 0,89 0,86 1,70 1,59 1,66 OSM Olesno 21,46 21,46 21,46 9,29 4,17 –2,40 1,31 1,40 1,53 1,05 1,13 1,10 Zott Polska 13,13 13,13 13,13 10,04 12,80 9,48 0,31 0,29 0,31 2,36 3,48 2,34 SM DEMI 2,05 2,05 2,05 0,92 0,49 0,18 1,23 1,16 1,19 0,83 1,02 1,02 OSM Międzybórz 13,09 13,09 13,09 5,86 4,08 2,40 1,24 1,20 1,26 0,99 1,16 1,23 S. S. D. M. 12,34 12,34 12,34 5,84 7,51 4,98 1,11 1,08 1,24 1,74 1,87 1,76 Mleczwart 9,68 9,68 9,68 5,31 11,54 1,39 0,82 0,56 0,42 1,34 1,50 2,06 OSM Łowicz 2,47 2,47 2,47 0,81 0,47 0,46 2,06 2,07 1,66 0,99 0,96 0,95 OSM Krasnystaw Bakoma SM Bielmlek SM Ryki OSM Jasienica Rosielna Cuiavia OSM OSM Grodzisk Mazowiecki Źródło: obliczenia własne. Szerzej na temat konstrukcji tej miary w publikacji S. Liska, Mierniki syntetyczne w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2009, nr 542, s. 263–270. Obliczono na podstawie sprawozdań finansowych poszczególnych jednostek według wzorów zawartych w: L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2007, s. 79, 85, 109, 114. 324 Karol Kukuła, Sławomir Lisek Omawiając wybrane przedsiębiorstwa, można stwierdzić, iż charakteryzowały się one w znakomitej większości zyskownością. Ujemne wskaźniki zyskowności zdarzały się wyłącznie w 2012 roku i dotyczyły jedynie 3 przedsiębiorstw. Można więc powiedzieć, iż działalność polegająca na produkcji mleczarskiej w ogromnej większości była dochodowa w badanym okresie. Omówienie sytuacji finansowej badanych przedsiębiorstw na podstawie mierników diagnostycznych W roku 2010 wszystkie analizowane przedsiębiorstwa były rentowne. W 23 przypadkach zyskowność kapitału własnego przekraczała 3%, natomiast w przypadku 6 podmiotów była niższa. Przeciętna zyskowność netto kapitału wynosiła 0,0852, odchylenie standardowe – 0,0677, wartość współczynnika zmienności – 79,48%. W roku 2011 również wszystkie analizowane przedsiębiorstwa były zyskowne. W przypadku 19 przedsiębiorstw ROE przekraczała 3%, natomiast w przypadku 10 była niższa. Średnia ROE wynosiła 6,93%, odchylenie standardowe – 5,70%, współczynnik zmienności – 82,19%. W roku 2011 przeciętna zyskowność netto analizowanych przedsiębiorstw była wysoka. Różnice pomiędzy przedsiębiorstwami w tym względzie były znaczne, niższe w porównaniu z rokiem 2012. W 2012 roku ROE przekroczyła 0,03 w 14 przypadkach. W przypadku 12 przedsiębiorstw ROE była dodatnia, ale niższa od 0,03. W 3 przypadkach ROE była ujemna. Średnia wielkość ROE w 2012 roku wynosiła 4,15%, co wyraźnie przekroczyła 3%. Odchylenie standardowe ROE wynosiło 6,40%, współczynnik zmienności – 154,04%. Analizowane przedsiębiorstwa były więc w zasadzie zyskowne, jednak znacznie różniły się pomiędzy sobą w 2012 roku pod względem zyskowności kapitałowej. W omawianych latach średnia wartość ROE ulegała zmianom, co pokazano w tabeli 3. Tabela 3 Zmiany średniej wartości ROE w analizowanym okresie Rok 2010 2011 2012 Średnia wartość ROE w % 8,52 6,93 4,15 Źródło: opracowanie własne. Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich... 325 Należy zatem stwierdzić, iż rentowność netto kapitału własnego w badanym okresie systematycznie spadała, osiągając na koniec 2012 roku wielkość nadal zadowalającą (4,15%), jednak wynoszącą mniej niż połowa zyskowności netto kapitału własnego w 2010 roku. Wartość współczynnika zmienności przedstawiono w tabeli 4: Tabela 4 Współczynnik zmienności ROE w latach 2010–2012 Rok 2010 2011 2012 Współczynnik zmienności ROE 79,48 82,19 154,04 Źródło: opracowanie własne. Wartość współczynnika zmienności systematycznie rosła, co pokazuje, iż analizowane przedsiębiorstwa stawały się coraz mniej wewnętrznie jednorodne pod względem zyskowności kapitału własnego, czyli korzyści przynoszonych bezpośrednio udziałowcom. W roku 2010 przeciętna wartość ROA wynosiła 4,46%, czyli była bardzo wysoka, odchylenie standardowe przyjmowało wartość 3,20%, zaś współczynnik zmienności – 71,80%, czyli zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem zyskowności aktywów było bardziej umiarkowane. W roku 2011 średnia wartość ROA wynosiła 3,67%, czyli badane przedsiębiorstwa osiągały wysoką zwrotność aktywów, odchylenie standardowe – 3,24%, współczynnik zmienności – 88,28%. Przedsiębiorstwa charakteryzowały się wysoką zyskownością aktywów, znacznie niższym zróżnicowaniem pod względem zyskowności aktywów niż w 2012 roku. ROA w 2012 roku w przypadku 14 przedsiębiorstw osiągała lub przekraczała wielkość 1,8%. W przypadku 12 przedsiębiorstw ta wielkość była dodatnia, ale niższa od 1,8%, natomiast w przypadku 3 podmiotów była ujemna. Średnia wartość ROA wynosiła w 2012 roku 2,14%, czyli była zadowalająca. Odchylenie standardowe wynosiło 2,82%, współczynnik zmienności – 131,57%. Wartość ROA była zadowalająca, jednak w 2012 roku badane podmioty były pod tym względem bardzo zróżnicowane. W badanym okresie średnia ROA zmieniała się, jak ukazano to w tabeli 5. 326 Karol Kukuła, Sławomir Lisek Tabela 5 Zmiany średniej wartości ROA w analizowanym okresie Rok 2010 2011 2012 Średnia wartość ROA w % 4,46 3,67 2,14 Źródło: opracowanie własne. Rentowność netto aktywów w badanym okresie spadała, ale zachowując na koniec badanego okresu satysfakcjonującą wielkość. Zmniejszanie się rentowności netto aktywów następowało jednak wolniej niż rentowności kapitału własnego. Zróżnicowanie podmiotów pod względem zyskowności aktywów systematycznie wzrastało. Co więcej, w roku 2011 szybciej wzrastała ona niż zyskowność kapitału własnego, natomiast w 2012 roku wolniej niż zyskowności kapitału własnego, co zobrazowano w tabeli 6. Tabela 6 Wartość współczynnika zmienności ROA w latach 2010–2012 Rok 2010 2011 2012 Współczynnik zmienności ROA 71,80 88,28 131,57 Źródło: opracowanie własne. W roku 2010 wielkość zadłużenia kapitału własnego 1,1 nie została przekroczona w przypadku 17 przedsiębiorstw, w 4 przedsiębiorstwach przekroczyła 2,0, natomiast w przypadku 8 przedsiębiorstw zawierała się w przedziale (1,1;2,0). Średnia wartość wskaźnika zadłużenia kapitału własnego wynosiła 1,00, czyli była najniższa w analizowanym okresie, odchylenie standardowe wynosiło 0,63, wartość współczynnika zmienności zaś 63%. Zadłużenie w 2010 roku było więc najniższe i przedsiębiorstwa były pod tym względem do siebie podobne. W roku 2011 wielkość ZKW 1,1 nie została przekroczona w przypadku 17 przedsiębiorstw, w 5 przedsiębiorstwach przekraczała wielkość 2,0, natomiast w przypadku 7 przedsiębiorstw zawierała się w przedziale (1,1;2,0). Średnia wartość wskaźnika zadłużenia kapitału własnego wynosiła 1,10, czyli osiągała dokładnie wielkość neutralną, odchylenie standardowe wynosiło 0,80, wartość współczynnika zmienności zaś 72,94%. Zadłużenie w 2011 roku było więc nieznacznie wyższe niż w 2010 roku, natomiast przedsiębiorstwa były znacznie bardziej zróżnicowane pod względem zadłużenia niż w 2010 roku. Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich... 327 Zadłużenie kapitału własnego w analizowanej grupie przedsiębiorstw w 2012 roku nie przekraczało wielkości 1,1 w przypadku 18 przedsiębiorstw, w odniesieniu do 3 przedsiębiorstw przekraczało 2,0, zaś w 8 przedsiębiorstwach zawierało się w przedziale (1,1;2,0). Średnia wartość zadłużenia kapitału własnego wynosiła 1,07, czyli praktycznie była bliska wielkości neutralnej. Odchylenie standardowe wynosiło 0,75, wartość współczynnika zmienności – 69,99%. Oznacza to, iż zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem zadłużenia było umiarkowane – kształtowało się na poziomie nieco niższym od połowy zróżnicowania pod względem ROE. Zmiana zadłużenia kapitału włanego kształtowała się w czasie, co przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7 Średnia wartość zadłużenia kapitału własnego w latach 2010–2012 Rok 2010 2011 2012 średnia wartość ZKW 1,00 1,10 1,07 Źródło: opracowanie własne. Zadłużenie wzrosło w 2011 roku o 10% w stosunku do roku 2010 i nieznacznie spadło w 2012 roku. Zmniejszyła się w 2012 roku liczba najbardziej zadłużonych przedsiębiorstw. Zadłużenie ukształtowało się w okolicach wielkości neutralnej, nieznacznie w kierunku pożądanym. W roku 2010 przeciętna wartość współczynnika płynności szybkiej wynosiła 1,46, odchylenie standardowe – 0,75, zaś wartość współczynnika zmienności – 51,41%. W roku 2011 średnia płynność szybka wynosiła 1,51, była więc nieco niższa niż w 2012 roku, odchylenie standardowe – 0,83, zaś współczynnik zmienności – 54,67%. Wskaźnik płynności szybkiej w 2012 roku w odniesieniu do 21 przedsiębiorstw przekraczał jedność, a w przypadku 2 przedsiębiorstw był niższy niż 0,06. Średnia wartość tego wskaźnika wynosiła 1,53, odchylenie standardowe – 0,82, zaś wartość współczynnika zmienności – 53,56%. Oznacza to, iż przedsiębiorstwa charakteryzowały się wysoką płynnością finansową i były pod względem płynności do siebie relatywnie zbieżne. Karol Kukuła, Sławomir Lisek 328 Kształtowanie się średniego poziomu oraz wartości współczynnika zmienności wskaźnika płynności szybkiej w czasie zobrazowano w tabeli 8. Tabela 8 Średnia wartość i współczynnik zmienności płynności szybkiej w latach 2010–2012 Rok średnia wartość PS wartość współczynnika zmienności PS 2010 2011 2012 1,46 1,51 1,53 51,41 54,67 53,60 Źródło: opracowanie własne. Z powyższych danych wynika, iż płynność finansowa analizowanych jednostek była wysoka i systematycznie rosła, a zróżnicowanie jednostek pod względem płynności finansowej było stosunkowo średnie. Analiza sytuacji finansowej badanych przedsiębiorstw z wykorzystaniem miary syntetycznej Do kompleksowej analizy sytuacji finansowej ocenianych przedsiębiorstw wykorzystano miarę syntetyczną m skorygowaną na skutek zmian stóp procentowych i dostępności danych: m X X2 1 X1 1,2 ( ), 3 0,03 0,018 1,00 X (1) gdzie: X1 – rentowność kapitału własnego, X2 – rentowność netto majątku, X3 – wskaźnik płynności szybkiej, X4 – zadłużenie kapitału własnego. Wielkością krytyczną miary syntetycznej oddzielającą zadowalającą sytuację finansową od niezadowalającej jest 1,0. Im miara (1) przyjmuje wyższe wartości, tym sytuacja finansowa jest lepsza. Wartości miary syntetycznej obliczonej dla badanych przedsiębiorstw za lata 2010–2012 przedstawiono w tabeli 9. S. Lisek, Wykorzystanie metod wielowymiarowej analizy porównawczej w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, rozprawa doktorska, Szczecin 2008, s. 140. Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich... 329 Tabela 9 Wartości miary m Przedsiębiorstwo OSM Krasnystaw Mlekovita OSM Skała Bakoma OSM Rokitnianka OSM Śrem S.M. Bielmlek S.M. Ryki OSM Jasienica Rosielna S.M.U. Strzałkowo Mlekpol Spomlek OSM Maluta OSM Piątnica OSM Czarnków OSM Limanowa Cuiavia OSM S.M. Gostyń OSM Wart – Milk OSM Głuchów OSM Grodzisk Mazowiecki OSM Sanniki OSM Olesno Zott Polska S. M. DEMI OSM Międzybórz S. S. D. M. S. M. Mleczwart OSM Łowicz 2010 4,07 2,10 1,36 3,54 2,42 1,38 2,51 1,48 4,07 2,08 1,49 0,35 2,93 1,86 2,78 0,52 3,09 1,35 1,13 0,92 2,79 0,97 3,57 4,05 0,75 2,39 2,54 2,25 0,71 Miara m rok 2011 3,33 2,14 1,78 2,42 1,62 1,13 1,50 1,88 3,33 1,72 1,57 0,48 2,63 1,22 2,79 1,12 0,73 1,46 0,41 0,75 2,34 0,87 1,94 5,05 0,67 1,85 3,09 4,02 0,57 2012 3,20 1,95 1,74 3,40 1,35 1,26 0,31 1,60 3,20 2,20 1,45 1,00 1,86 1,25 1,54 0,99 –0,63 0,25 0,43 0,53 2,13 0,93 –0,37 3,91 0,57 1,33 2,30 1,59 0,58 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań finansowych przedsiębiorstw. Należy stwierdzić, iż w 2010 roku z 29 przedsiębiorstw 6 charakteryzowało się sytuacją finansową niekorzystną (m poniżej 1,0). Dobrą pozycję finansową miały 23 przedsiębiorstwa. W 2011 roku 7 przedsiębiorstw zaliczono do grupy o niekorzystnej sytuacji finansowej. Reszta tworzyła grupę o korzystnej sytuacji finansowej. W 2012 roku 10 z 29 przedsiębiorstw należało do grupy o niekorzystnej sytuacji finansowej, w przypadku 2 przedsiębiorstw miara m była ujemna. Karol Kukuła, Sławomir Lisek 330 Wartość średnia miary syntetycznej określająca sytuację finansową wynosiła w 2010 roku 2,12, co oznacza, iż kondycję finansową przedsiębiorstw przemysłu mleczarskiego można określić mianem bardzo dobrej. Odchylenie standardowe wynosiło 1,11, zaś wartość współczynnika zmienności – 52,26%. Oznacza to, iż stopień dywersyfikacji przedsiębiorstw ze względu na ich kondycję finansową nie był relatywnie duży. Przeciętna wartość miary syntetycznej w 2011 roku wynosiła 1,88, czyli była nadal dość wysoka, ale jednak wyraźnie niższa niż w 2010 roku. Odchylenie standardowe wynosiło 1,12, zaś wartość współczynnika zmienności – 59,83%, co oznacza, iż stopień zróżnicowania przedsiębiorstw ze względu na sytuację finansową wzrastał. W roku 2012 średnia wartość miary syntetycznej wynosiła 1,44, co stanowiło wielkość ocenioną również pozytywnie, jednak wyraźnie niższą niż w 2011 roku, a będącą zaledwie 68% wielkości z 2010 roku. Odchylenie standardowe wynosiło 1,08, zaś wartość współczynnika zmienności – 75,07%. Oznacza to, że wzrastał stopień zróżnicowania pomiędzy przedsiębiorstwami ze względu na ich kondycję finansową. Zmiany w czasie średniej wartości i współczynnika zmienności miary syntetycznej przedstawiono w tabeli 10. Tabela 10 Średnia wartość i współczynnik zmienności m Wyszczególnienie 2010 2011 2012 średnia wielkość m 2,12 1,88 1,44 współczynnik zmienności m (w %) 52,26 59,83 75,07 Źródło: opracowanie własne. Średnia wielkość m wskazuje, iż sytuacja finansowa badanej grupy przedsiębiorstw systematycznie się pogarszała. W 2012 roku dynamika spadku m była wyższa niż w 2011 roku, jednak mimo systematycznego pogarszania się sytuacji finansowej badanej grupy przedsiębiorstw ich aktualny stan można ocenić pozytywnie (m w 2012 roku wynosił 1,44 wobec wartości neutralnej 1). Współczynnik zmienności m mówi, iż zróżnicowanie przedsiębiorstw pod względem ich sytuacji finansowej rosło systematycznie, najsilniej w 2012 roku. Analiza zmian sytuacji finansowej przedsiębiorstw polskich... 331 Podsumowanie Przeprowadzona analiza pokazuje, iż równolegle z niekorzystnymi zmianami na rynku pracy zachodzą podobne zmiany w kształtowaniu się kondycji finansowej przedsiębiorstw pracujących w branży mleczarskiej. Sytuacja finansowa przedsiębiorstw branży mleczarskiej ulegała w badanym okresie systematycznemu pogorszeniu. Pogorszenie to jest w głównej mierze wynikiem zmniejszenia się rentowności netto kapitału własnego i rentowności netto aktywów. Ten wniosek nasuwa analiza zmian w czasie wielkości diagnostycznych, ponieważ zadłużenie kapitału własnego i płynność szybka nie ulegały istotnym zmianom. Należy również stwierdzić, iż przedsiębiorstwa pod względem sytuacji finansowej stają się coraz bardziej zróżnicowane. Warto jednak podkreślić, że mimo niekorzystnych zmian sytuacja finansowa przedsiębiorstw mleczarskich na koniec badanego okresu nadal była dobra. Pogarszanie się sytuacji finansowej wskazuje, iż niekorzystne zmiany na rynku pracy prawdopodobnie skłaniają klientów do oszczędności przy zakupach produktów droższych, wyższego rzędu. Natomiast dobra sytuacja na koniec 2012 roku informuje, iż produkcja dóbr podstawowych pozwala zachować efektywność ekonomiczną mimo niekorzystnych zmian w otoczeniu gospodarczym przedsiębiorstwa. Bibliografia Bednarski L., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2007. Lisek S., Mierniki syntetyczne w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2009, nr 542. Lisek S., Wykorzystanie metod wielowymiarowej analizy porównawczej w procesie diagnozowania sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, rozprawa doktorska, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Szczecin 2008. Karol Kukuła, Sławomir Lisek 332 Analysis Polish Diary Enterprise’s Financial Situation Changes in the Years 2010–2012 of the Keywords: unemployment, diary industry, company’s financial situation Summary In the years 2010–2012 there were difficult changes on the labour market in Poland. Diary company’s final clients are households, who are strong depended on labour market. This article is about, how changes financial situation of the diary’s enterprises in comparison with the labour market’s changes. It was done using synthetic measure of the diary’s companies, mostly cooperatives. In result financial situation diary’s enterprises, worsened, but on the end of the 2012 year was still good. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Łukasz Paluch* Kraków Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej obszarów wiejskich województwa małopolskiego Słowa kluczowe: rozwój społeczno-gospodarczy, województwo małopolskie, gminy wiejskie, unitaryzacja zerowana, działalność pozarolnicza Streszczenie Celem opracowania jest próba oceny stanu i rodzaju pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarze gmin wiejskich województwa małopolskiego, reprezentujących różne poziomy rozwoju gospodarczego. Przy wyborze jednostek do przeprowadzenia analizy porównawczej zastosowana została wielokryterialna metoda unitaryzacji zerowanej. Pozwoliła ona na podział 125 gmin wiejskich województwa małopolskiego na cztery w miarę jednorodne grupy reprezentujące różne poziomy rozwoju gospodarczego. Podstawowe źródło informacji stanowiły dane statystyczne za 2011 rok publikowane przez Bank Danych Lokalnych oraz System Analiz Samorządowych. Zaprezentowany stan i rodzaj działalności pozarolniczej w gminach wiejskich województwa małopolskiego odzwierciedla występujące między nimi różnice w poziomie rozwoju gospodarczego. Wprowadzenie Potencjał społeczno-gospodarczy regionu decyduje o jego poziomie rozwoju, determinując przy tym rodzaj, tempo i charakter zachodzących zmian. Zmianom podlegają między innymi: wielkość oraz struktura produkcji, zatrudnienia, inwe* Łukasz Paluch, dr inż., Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, e-mail: [email protected]. 334 Łukasz Paluch stycji, dochodów i konsumpcji. Przedstawione wielkości ekonomiczne charakteryzują gospodarkę zarówno od strony ilościowej, jak i towarzyszące im w procesie wzrostu gospodarczego zmiany jakościowe. Efektywne wykorzystanie uwarunkowań ekonomicznych obszarów wiejskich wiąże się więc z uaktywnieniem odpowiednich zasobów o charakterze społecznym, instytucjonalnym i środowiskowym, a prowadzona działalność gospodarcza powinna zmierzać nie tylko do poprawy jakości życia ich mieszkańców, ale także zawierać ważne z punktu widzenia zasad i celów zrównoważonego rozwoju elementy kulturowe. Jednym z podstawowych warunków rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost ich różnorodności poprzez wzbogacanie struktury pełnionych przez nie funkcji pozarolniczych. Kreowanie nowych przedsięwzięć, które przyczyniają się do rozwoju przedsiębiorczości, powinno być jednak nie tylko efektem dostępnych „na starcie” uwarunkowań, ale także aktywności i zaradności mieszkańców wsi oraz jej otoczenia instytucjonalnego. Zachodzące w ostatnich latach w rolnictwie polskim procesy restrukturyzacyjne spowodowały wprawdzie zmianę jego tradycyjnego modelu, co przejawia się między innymi malejącym udziałem sektora rolnego w wytwarzanym PKB, niemniej jednak na obszarach wiejskich wciąż utrzymuje się wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie. Panujący od dłuższego czasu trend generuje więc potrzebę dalszego zwiększania efektywności produkcji rolniczeji dywersyfikacji rodzaju prowadzonej na obszarach wiejskich działalności gospodarczej. Według coraz częściej pojawiających się opinii wzrost udziału zatrudnienia poza rolnictwem w całej gospodarce narodowej i wśród ludności wiejskiej jest najogólniejszą miarą jej wzrostu gospodarczego. Celem opracowania jest próba oceny stanu i rodzaju pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarze gmin wiejskich województwa małopolskiego, reprezentujących różne poziomy rozwoju gospodarczego. Analizę przestrzenną A. Krakowiak-Bal, Potencjał gospodarczy gmin przygranicznych Polski południowej, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2006, nr 2, s. 149–158. L. Woźniak, T. Cebulak, Dywersyfikacja działalności gospodarczej terenów wiejskich wyznacznikiem ich zrównoważonego ekorozwoju, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2007, nr 2, s. 93–103. G. Karmowska, Obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego i małopolskiego. Analiza porównawcza dynamiki zmian w latach 2004–2008, „Krakowskie Studia Małopolskie” 2011, nr 15, s. 226–241. J. Bański, Przemiany funkcjonalno-przestrzenne terenów wiejskich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2007. I. Frenkel, Nowe tendencje zmian zatrudnienia ludności wiejskiej w Polsce. Elementy prognozy, „Wieś i Rolnictwo” 1993, nr 3–4, s. 124–138. Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności... 335 uwarunkowań rozwoju prowadzonej przez ludność wiejską działalności pozarolniczej przeprowadzono na podstawie podziału 125 gmin wiejskich Małopolski na cztery grupy reprezentujące różne poziomy rozwoju gospodarczego. Miarą różnicującą badane jednostki samorządu terytorialnego była wartość syntetycznego miernika rozwoju gospodarczego, którą wyliczono przy zastosowaniu wielokryterialnej metody unitaryzacji zerowanej należącej do grupy metod taksonomicznych. Źródłem danych do przeprowadzenia analiz były informacje publikowane przez Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego oraz System Analiz Samorządowych. Zakres czasowy wykorzystanych w analizie wskaźników dotyczył roku 2011, natomiast wartości zmiennych diagnostycznych, które posłużyły do konstrukcji miary syntetycznej, przyjęto za okres 2004–2010. Wyniki badań W ocenie poziomu rozwoju gospodarczego danego regionu ważną rolę odgrywa struktura i wielkość zatrudnienia. W roku 2011 w województwie małopolskim, łącznie z rolnictwem indywidualnym, pracowało 866 587 osób, co stanowiło 8,2% wartości wyznaczonej dla kraju. Około 50,4% z ogólnej liczby pracujących to mężczyźni, pozostałe 49,6% stanowią kobiety (w Polsce: mężczyźni – 51,8%, kobiety – 48,2%). Wartość wskaźnika zatrudnienia kształtowała się na poziomie 38,9% i była niższa od średniej dla Polski o 1,6 punktu procentowego. W sektorze I (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo) zatrudnionych było 182 142 osoby, tj. 21% ogółu pracujących w Małopolsce. W sektorze II (przemysł i budownictwo) pracowało 228 403 osoby, co stanowiło 26,4% ogółu zatrudnionych. Najwięcej (52,6%) zatrudnionych przypadało na sektor III (handel i usługi), gdzie liczba ludności pracującej oscylowała w okolicach 456 042 osób. Największy udział osób pracujących w sektorze I wskazywały powiaty o korzystnych uwarunkowaniach przyrodniczych do prowadzenia produkcji rolniczej, Wartość syntetycznej miary rozwoju gospodarczego gmin wiejskich województwa małopolskiego, która posłużyła do podziału jednostek na 4 grupy (I – najwyższy poziom rozwoju, II – średni poziom rozwoju, III – niski poziom rozwoju, IV – najniższy poziom rozwoju) obliczono na podstawie zestawu 6 zmiennych diagnostycznych spełniających określone kryteria merytoryczne i formalne. Szerzej: Ł. Paluch, W. Sroka, Rola dokumentacji strategiczno-planistycznej w realizacji zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich województwa małopolskiego – studium przypadku, „Roczniki Naukowe SERiA” 2013, t. 15, z. 3. K. Kukuła, Metoda unitaryzacji zerowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 86. Wskaźnik zatrudnienia wyliczony został jako udział pracujących łącznie z rolnictwem indywidualnym w liczbie osób w wieku produkcyjnym (w wieku 15 lat i więcej). 336 Łukasz Paluch znajdujące się w północno-wschodniej części regionu, tj. tarnowski, dąbrowski, miechowski i proszowicki. Najniższy udział zatrudnienia w rolnictwie reprezentowały natomiast powiaty zlokalizowane w części północno-zachodniej, gdzie wyraźny wpływ na kształtowanie się ich profilu funkcyjnego ma oddziaływanie Krakowa i Aglomeracji Śląskiej (powiaty: olkuski, oświęcimski i chrzanowski). Największa liczba osób pracujących w handlu i usługach dotyczyła powiatów: wielickiego, oświęcimskiego, chrzanowskiego i tatrzańskiego przy najmniejszej liczbie pracujących w tym sektorze w powiatach: dąbrowskim, tarnowskim, miechowskim i proszowickim. W przypadku rozkładu zatrudnienia według płci relacja kobiet do mężczyzn w omawianych jednostkach jest zbliżona do wykazanej dla województwa. Analizując strukturę ludności pracującej w sektorze usługowym, można zauważyć, iż zarówno w całym regionie, jak i w badanych grupach gmin występowała przewaga zatrudnienia w dziale usług rynkowych. Największy udział w tym zakresie charakteryzuje gminy grupy I i II (odpowiednio: 70 i 65,2%). W grupie III i IV wartość ta kształtowała się na poziomie 60%. W roku 2011 wskaźnik serwicyzacji gospodarki dla Małopolski wynosił 135,1 (w Polsce – 141,4). Najwyższa jego wartość wyróżniała gminy grupy I, gdzie kształtowała się ona na poziomie 61,3 i znacznie odbiegała od innych. W przypadku pozostałych grup wskaźnik ten był nieznacznie zróżnicowany, wynosząc odpowiednio: w II – 44,0; III – 41,1 i IV – 40,9 (tab. 1). Tendencje zmian w strukturze osób pracujących na obszarze województwa małopolskiego w ostatnich latach były zbliżone do trendów ogólnokrajowych. Wzrósł poziom zatrudnienia w sektorze usługowym, zmniejszył się natomiast w przemyśle i budownictwie przy utrzymującej się liczbie zatrudnionych w rolnictwie. Występowała także wyraźna przewaga usług rynkowych dostarczanych przez sektor prywatny (usługi finansowe, hotele i restauracje, transport, łączność, handel) nad nierynkowymi, generowanych przez jednostki administracji publicznej i instytucje typu non-profit (na przykład administracji, oświaty, bezpieczeństwa publicznego), a kierunek zachodzących zmian świadczyć może o częściowej modernizacji struktury ludności pracującej i o poprawie sytuacji tego sektora gospodarki w regionie. Występujące procesy wiązały się z intensywnym rozwojem drobnej przedsiębiorczości, w tym małych i średnich firm, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Z punktu widzenia lokalnej gospodarki jest to Wskaźnik serwicyzacji wyliczony został jako liczba osób pracujących w usługach (rynkowych i nierynkowych) przypadająca na 1 tys. mieszkańców. Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności... 337 zjawisko pozytywne, rodzące pilną potrzebę stymulowania i przyśpieszenia rozwoju przedsiębiorczości. Należy pamiętać bowiem o tym, iż małe i średnie firmy coraz częściej odgrywają rolę katalizatora rozwoju wsi, a poszukiwanie alternatywnych źródeł dochodu w rolnictwie i poza nim jest czynnikiem stabilizującym sytuację materialną jej mieszkańców10. Powszechnie uważa się także, że liczba podmiotów gospodarczych funkcjonujących na obszarze danej gminy, powiatu czy województwa może stanowić o ich sile ekonomicznej11. Tabela 1 Wybrane charakterystyki ludności pracującej w sektorze usługowym badanych grup gmin wiejskich Wyszczególnienie Polska Małopolska Grupy gmin I II III IV Ludność pracująca w sektorze usługowym Wskaźnik serwicyzacji gospodarki ogółem (osób) usługi nierynkowe (%) 5 395 753 41,2 141,4 135,1 445 632 43,2 min. max. średnia 11 039 30,0 28,0 168,4 61,3 24 027 39,8 23,5 78,2 44,0 23 275 34,8 22,6 72,1 41,1 4976 39,4 20,1 52,5 40,9 I – gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego II – gminy o średnim poziomie rozwoju gospodarczego III – gminy o niskim poziomie rozwoju gospodarczego IV – gminy o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL, www.stat.gov.pl i SAS, www.sas24 (10.05.2012). Na terenie województwa małopolskiego (bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne) według systemu REGON funkcjonuje obecnie 331,4 tys. podmiotów gospodarczych, tj. około 8,5% ogółu zarejestrowanych w Polsce. Jednostki sektora prywatnego stanowiły w badanym okresie niemal 97,6% ogółu zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w województwie. Udział podmiotów prowadzonych przez osoby fizyczne wynosił 76,4% ogółu. Największa ich liczba prowadziła działalność w Krakowie (34,9% ogółu), a także 10 I. Kropsz, Bariery rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Dolnego Śląska, „Roczniki Naukowe SERiA” 2005, t. 7, z. 4, s. 203–206. 11 B. Grzebyk, Rozwój przedsiębiorczości elementem poprawy konkurencyjności obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, „Roczniki Naukowe SERiA” 2008, t. 10, z. 2, s. 68–74. 338 Łukasz Paluch w powiatach: krakowskim (7,3%), wadowickim (4,9%), nowotarskim (4,3%), najmniejsza zaś w powiatach: dąbrowskim (1%) i proszowickim. W Małopolsce działało 375 dużych przedsiębiorstw zatrudniających średnio ponad 250 pracowników. Większość z nich prowadziła działalność w przetwórstwie przemysłowym (116) lub w handlu (39). Około 86 dużych jednostek funkcjonowało w obszarze administracji publicznej oraz opieki zdrowotnej i społecznej. Przeważająca większość podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na obszarze województwa to jednostki małe, zatrudniające do 9 pracowników, które stanowiły 94,8% ogółu zarejestrowanych (w Polsce – 95%). Pod względem liczebności największą branżą był handel i naprawy. W sekcji tej działało 27,2% ogółu podmiotów. Duży udział w liczbie podmiotów gospodarczych miały także obsługa nieruchomości (15,2%), budownictwo (11,7%), przetwórstwo przemysłowe (10,1%) oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna. Dokonując oceny poziomu rozwoju przedsiębiorczości w województwie małopolskim, posłużono się wybranymi wskaźnikami12, tj. liczbą podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców i ich natężenia na 1 km2. Zagęszczenie podmiotów gospodarczych dla Małopolski wynosiło 21,8 i było prawie dwukrotnie wyższe niż średnia w Polsce (12,1). Z kolei przeciętna liczba jednostek w przeliczeniu na 1 tys. ludności przy wartości równej 100,1 jest niższa o 2,3 od zanotowanej dla kraju. Analizując wymienione wskaźniki wyodrębnionych grup, można zauważyć, iż występuje w nich wyraźne zróżnicowanie zarówno pod względem natężenia podmiotów gospodarczych na km2, jak i liczby na 1 tys. ludności (tab. 2). Najwyższe średnie wartości przyjętych wskaźników charakteryzują gminy grupy I, wynosząc odpowiednio: 93,7 i 11,8. Przeciętna wartość wskaźników dla grup II i III oscylowała wokół: 70,0 i 60,2 podmiotów na 1 tys. ludności oraz 8,6 i 6,8 na km2. Najmniejszy rząd wartości, tj. prawie dwukrotnie niższych od przedstawionych dla województwa i kraju, wykazała natomiast grupa IV (50,3 podmioty na 1 tys. ludności i 6,9 jednostki gospodarczych na km2). Kolejną cechą obrazującą poziom aktywności gospodarczej mieszkańców regionu jest wskaźnik przedsiębiorczości13. W 2011 roku jego wartość dla wojeWybór wskaźników, które posłużyły do oceny skali rozwoju przedsiębiorczości w województwie małopolskim, poczyniony został za: W. Musiał, Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2008, s. 290–295. 12 13 Wskaźnik przedsiębiorczości wyliczony został jako liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych przypadająca na 1 tys. osób w wieku produkcyjnym (w wieku 15 lat i więcej). Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności... 339 wództwa małopolskiego wynosiła 157,2 i kształtowała się dość korzystnie na tle średniej dla Polski (158,9). Większość firm zarówno w całym kraju, jak i w województwie prowadziła działalność w sektorze usługowym (około 75%), znacznie mniej w przemyśle (około 23%) i tradycyjnie najmniej w rolnictwie, tj. niespełna 2% ogółu. W badanych grupach gmin wiejskich przeciętna wartość tego wskaźnika wynosiła odpowiednio: w grupie I – 136,8; II – 104,5; III – 89,9 i IV – 74,9 (rys. 1). Tabela 2 Wybrane charakterystyki zjawiska przedsiębiorczości w badanych grupach gmin wiejskich Wyszczególnienie Polska Małopolska Grupy gmin I I II III IV Liczba podmiotów gospodarczych sektor prywatny ogółem (%) 3909 802 96,9 331 363 97,6 14 873 97,4 22 902 96,9 35 861 95,9 6541 95,5 Podmioty gospodarcze na 1 tys. ludności 102,4 100,1 93,7 70,0 60,2 50,3 Podmioty gospodarcze na km2 12,1 21,8 11,8 8,6 6,8 6,9 – gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego II – gminy o średnim poziomie rozwoju gospodarczego III – gminy o niskim poziomie rozwoju gospodarczego IV – gminy o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL, www.stat.gov.pl (10.05.2012). Poddając ocenie rozmiar działalności gospodarczej ludności województwa małopolskiego w ujęciu ilościowym i jakościowym, warto także zwrócić uwagę na intensywnie rozwijające się w ostatnich latach różne formy turystyki, która w Małopolsce odgrywa zdecydowanie większą rolę niż w pozostałych polskich regionach. Uwarunkowane jest to szczególnymi walorami przyrodniczymi, zwłaszcza części południowej województwa, tj. powiatów tatrzańskiego, nowotarskiego, nowosądeckiego i gorlickiego, oraz bogactwem zasobowym w postaci obiektów zaliczanych do dziedzictwa kulturowego kraju, skoncentrowanych głównie w okolicach stolicy regionu – Krakowa14. Ł. Paluch, Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich w województwie małopolskim, niepublikowana rozprawa doktorska, Wydział Nauk Ekonomicznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2012. 14 340 I Łukasz Paluch – gminy o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego II – gminy o średnim poziomie rozwoju gospodarczego III – gminy o niskim poziomie rozwoju gospodarczego IV – gminy o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego Wskaźnik przedsiębiorczości wyliczony został jako liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych przypadająca na 1 tys. osób w wieku produkcyjnym (w wieku 15 lat i więcej) Rysunek 1.Liczba oraz struktura podmiotów gospodarczych na 1 tys. osób w wieku produkcyjnym badanych grup gmin wiejskich Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL, www.stat.gov.pl (10.05.2012). Dzięki wyżynnemu i górskiemu ukształtowaniu terenu występują tu dogodne warunki dla rozwoju wszelakich form turystyki kwalifikowanej, jak narciarstwo zjazdowe, alpejskie, biegowe, snowboard, rakiety śnieżne, wspinaczka górska. Dodatkowo, na terenie województwa funkcjonuje 9 spośród 44 polskich uzdrowisk będących głównym celem przyjazdów rekreacyjnych oraz zdrowotnych turystów, kuracjuszy krajowych i zagranicznych. Ponadto, coraz większym uznaniem cieszą się baseny geotermalne zlokalizowane w Bukowinie Tatrzańskiej, Szaflarach i Zakopanem. Działalność w dziedzinie kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego skoncentrowana jest z kolei wokół największych w regionie ośrodków miejskich, tj. Krakowa, Nowego Sącza i Tarnowa, posiadających bogatą ofertę turystyczną w tym zakresie. Na obszarze wiejskim województwa dużą popularność zyskuje również bogata oferta gospodarstw agroturystycznych będących jedną z podstawowych form pozarolniczej działalności mieszkańców małopolskiej wsi. Świadczy o tym liczba ponad 200 obiektów skategoryzowa- Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności... 341 nych według zasad Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”, co stawia Małopolskę na pierwszej pozycji w kraju15. Podsumowanie Zaprezentowany stan i rodzaj działalności pozarolniczej w gminach wiejskich województwa małopolskiego odzwierciedla występujące między nimi różnice w poziomie rozwoju gospodarczego. Relatywnie wysokie wartości przyjętych do analizy wskaźników charakteryzujących grupy gmin wiejskich o wyższym poziomie rozwoju (I i II) wynikają głównie ze specyfiki lokalnych uwarunkowań środowiskowych, tj. korzystnego położenia względem centrów gospodarczych, a tym samym rynków zbytu, niższego zatrudnienia w sektorze rolniczym oraz lepszego wyposażenia w infrastrukturę techniczną. W grupie gmin o niższym poziomie rozwoju (III i IV) poza wyżej wymienionymi determinantami istotne znaczenie odgrywa unikatowość i bogactwo zasobów środowiska przyrodniczego objętego w znacznej części ochroną prawną oraz mentalność lokalnej społeczności wiejskiej. Poziom rozwoju przedsiębiorczości przedstawionych grup gmin wiejskich jest więc znacznie zróżnicowany, co wynika także z odmiennego ducha przedsiębiorczości oraz kultury materialnej miejscowej ludności. Wśród innych czynników dywersyfikujących struktury gospodarcze i rozwój badanych jednostek Małopolski do najważniejszych należy zaliczyć również specyfikę struktury agrarnej oraz występujących uwarunkowań przyrodniczych. Wzbogacanie na małopolskiej wsi profilu działalności gospodarczej o nowe kierunki powinno postrzegać się zatem jako ważną drogę prowadzącą do poprawy statusu ekonomicznego rodzin wiejskich oraz rozwoju jej pozarolniczych funkcji. Należy bowiem pamiętać o tym, iż kreowanie postaw przedsiębiorczych wśród mieszkańców obszarów wiejskich odgrywa istotną rolę w procesie ich rozwoju, zwłaszcza na terenach monofunkcyjnych, o charakterze typowo rolniczym. Poza tym wyznaczanie coraz to nowych rodzajów aktywności gospodarczej w dziedzinach ważnych dla lokalnych społeczności (rekreacja i turystyka, atrakcyjne miejsca zamieszkania i pracy, ochrona zasobów naturalnych oraz cennych krajobrazów) wpisuje się wyraźnie w wynikające z koncepcji zrównoważenia cele rozwojowe. 15 Województwo małopolskie 2010, red. J. Dobrzańska, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2010. 342 Łukasz Paluch Bibliografia Bański J., Przemiany funkcjonalno-przestrzenne terenów wiejskich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2007. Frenkel I., Nowe tendencje zmian zatrudnienia ludności wiejskiej w Polsce. Elementy prognozy, „Wieś i Rolnictwo” 1993, nr 3–4. Grzebyk B., Rozwój przedsiębiorczości elementem poprawy konkurencyjności obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, „Roczniki Naukowe SERiA” 2008, t. 10, z. 2. Karmowska G., Obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego i małopolskiego. Analiza porównawcza dynamiki zmian w latach 2004–2008, „Krakowskie Studia Małopolskie” 2011, nr 15. Krakowiak-Bal A., Potencjał gospodarczy gmin przygranicznych Polski południowej, „Infrastruktura i Terenów Wiejskich” 2006, nr 2. Kropsz I., Bariery rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Dolnego Śląska, „Roczniki Naukowe SERiA” 2005, t. 7, z. 4. Kukuła K., Metoda unitaryzacji zerowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Musiał W., Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2008. Paluch Ł., Sroka W., Rola dokumentacji strategiczno-planistycznej w realizacji zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich województwa małopolskiego – studium przypadku, „Roczniki Naukowe SERiA” 2013, t. 15, z. 3. Paluch Ł., Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin wiejskich w województwie małopolskim, niepublikowana rozprawa doktorska, Wydział Nauk Ekonomicznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2012. Województwo małopolskie 2010, red. J. Dobrzańska, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2010. Woźniak L., Cebulak T., Dywersyfikacja działalności gospodarczej terenów wiejskich wyznacznikiem ich zrównoważonego ekorozwoju, „Problemy Inżynierii Rolniczej” 2007, nr 2. Uwarunkowania rozwoju pozarolniczej działalności... 343 Determinants of Development of Non-Agricultural Activity in Rural Areas of the Małopolska Voivodeship Keywords: socio-economic development, Małopolska Province, rural communes, zero unitarization method, non-agricultural activity Summary The aim of this elaboration is to identify the level of non-agricultural activity development of rural communes in Małopolska Province which represent different levels of economic development.The choice of units for the researches was based on multicriteria method of zero unitarization which allowed to the division of 125 rural communes of the Małopolska Province on four, homogeneous groups, representing the different level of the economic development. The primary source of information were the statistical data for the year 2011 published by the Local Data Bank and System of Analysis of Local Government. The conducted researches demonstrate that there are significant differences in the type and pace of development of non-agricultural activities in the area of the units of local government. p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i rocznik XX I X (LVIII ) R o k 2 0 1 4 z e s zyt 3 VOL. 1 Michał Roman* Warsaw Secondary school and university students’ opinions on barriers and stimulants of innovation in rural tourism Słowa kluczowe: barriers, factors stimulating innovation, rural tourism Summary The article presents the opinions of 139 students of the University of Life Sciences in Warsaw and 35 secondary school pupils of Jadwiga Dziubińska Agricultural Training Centre Schools in Golądkowo on the factors hindering and initiating innovative activities in rural tourism. The research shows that the greatest obstacles in driving innovation in rural tourism are insufficient financial resources as well as high costs of innovation. An important driver of innovation is continuous collaboration with NGOs and agritourism farms in implementing joint initiatives. In the respondents’ opinions, the owner of an agriturism farm should make continuous changes in order to improve the quality of services. Introduction Innovation decides on the level and direction of development of a present day company, including an agritourism one, competitive advantage. Innovation involves the implementation of improved solutions for product development, production, organization and marketing that have not been used before to the economic practice. Michał Roman, Ph. D., Faculty of Economic Sciences, Department of Education Economics, Communication and Counselling, Warsaw University of Life Sciences, e-mail: michal_roman@ sggw.pl. J. Cichorska, Finansowe bariery rozwoju innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce, in: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2010, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, p. 32. * 346 Michał Roman Focusing on tourist companies, it must be said that they are innovative if their owners can develop new products, produce them efficiently and promote successfully. Thus, they should be capable of raising finance in a way that is adequate to the changing conditions and have skills to introduce new technologies and organizational methods necessary to meet the changing targets of development. The implementation of innovative solutions in tourist facilities faces a series of barriers or determining factors. With regard to innovation, tourist industry should strive to get to know opportunities for the implementation of innovation in the biggest possible number of areas to be able to compete on domestic and foreign markets in the future. Research Objective and Methods The article aims to present factors hindering and stimulating innovation in rural tourism. In order to identify these factors fully and objectively, the empiric material has been gathered with the use of surveys and their adequate research technique (a questionnaire). It was sent to 174 respondents, including 125 extramural students of the Faculty of Economic Sciences of the University of Life Sciences in Warsaw (46 first year students of the BA studies in the field of Economics, 30 first year students of the MA studies in the field of Finance and Accounting and 8 students of MA studies in the field of Management), 14 extramural students of the fourth year of the Faculty of Farming and Biology (the field of Farming) and 35 students of Jadwiga Dziubińska Educational Training Centre Schools in Golądkowo secondary school (12 students of the 1st form trained in Agribusiness, 18 students of the 2nd form trained in Farming Mechanization and 5 students of the 2nd form trained in Veterinary). The respondents were both men – 52.9% and women 47.1%. Most of them (64.4%) live in rural areas and 15.5% in towns with the population below 100,000, 4.6 in towns with the population below 500,000 and other respondents in cities with the population above 500,000. The respondents formed three groups, i.e. those who attend a secondary school, those who have started studying and those who are going to complete university education soon. The proposed study aimed to identify the opinions of students and secondary school pupils on innovation in the development of rural tourism. In the future it is planned to research of owners agritourism farms and tourists. Secondary school and university students’ opinions... 347 Essence of Innovation Innovation is defined in various ways. The term is derived from Latin innovatio, which means a ‘renewal’. In common use it is often associated with creation, inventiveness, alterations and unconventional solutions. Each of the terms is synonymous but contains only part of the truth about the essence of ‘innovation’ and does not define it. In accordance with the most common definitions, innovation means introduction or implementation of developmental changes. Słownik wyrazów obcych i trudnych says that innovation means introduction of something new, usually a kind of improvement, inventiveness or reform, which result in a novelty. In the theory of economics, the term ‘innovation’ appeared at the beginning of the 20th century. It was J.A. Schumpeter, who introduced it in 1912. According to E. Mansfeld, the work on innovative processes developed in the 60s. The introduction of the concept of innovation by J.A. Schumpeter started a discussion on the meaning of the term in the theory of economics and in the economy. In his opinion, innovative activities should be understood as a practical use and utilisation of novelties in a product and a process (in supplies, in manufacture and production implementation). Taking this into account, innovative activities are described as a functional combination of the following possibilities: – manufacture of newly introduced products or improved ones, – introduction of a new or improved method of production, – opening of a new market, – use of new methods of sales and purchase, – use of new materials or semi-finished products, – introduction of a new organization of production. According to J.A. Schumpeter, all these above-mentioned possibilities have a common characteristic feature: a phenomenon of novelty and a multi-directional nature in relation with the pre-production, production and post-production stages of business activities. H. Klages, Metodologiczne problemy pomiaru innowacji społecznych, in: Wybór tekstów, eds. A. Siciński, J. Gzula, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, p. 444. A. Markowski, R. Pawelec, Słownik wyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo Cykada, Warszawa 2000, p. 169. B. Fiedor, Teoria innowacji, PWN, Warszawa 1979, p. 22. J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, p. 104. Michał Roman 348 The key word in J.A. Schumpeter’s definition is ‘novelty’, which refers to the first use of a solution. He did not treat their dissemination as innovation and said they were imitations (impressions). He also attributed much importance to the achievement of a positive economic result of innovation and the possibility to its practical use. According to him, innovative activities include technical as well as economic and organisational undertakings with regard to a new product development, production methods, new market opening, obtaining new resources (materials and semi-products) and reorganisation of production processes. There are many different definitions of innovation in the literature on economics. It is interpreted in a special meaning (sensu stricto) and is described as changes in the production based on new or not used before knowledge. Some authors believe that innovation is a process of research and development leading to utilisation and use of improved solutions in the technique, technology and organization. They are: a)L. Soete, who defines innovation as “the first commercial use or production of a new technology or product”10; b)S. Kuznets, in whose opinion, innovation is “a new use of old or new knowledge in the process of production initiating the use of an invention”11; c)C.F. Carter and B.R. Williams, who believe that innovation is “the introduction of an invention that is an unused part of technological knowledge”12. P.F. Drucker’s opinion, innovation infiltrates all aspects of a company’s operations. These can be product changes, changes in marketing (promotional activities, pricing policy, distribution channels or customer service) or changes in organization and management methods13. He also suggests treating innovation P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, p. 19. J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju..., p. 104. W. Czemiel-Grzybowska, Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2011, p. 83. 10 p. 1. 11 p. 30. C. Freemen, L. Soete, The Economic of Industrial Innovation, Continuum, London 1997, S. Kuznets, Six Lectures of Economic Growth, University of Chicago Press, Chicago 1959, C.F. Carter, B.R. Williams, Industry and Technological Process, Oxford University Press, London 1958, p. 29. 12 13 P.F. Drucker, The Practice of Management, Harper Collins, London 1968, p. 58. Secondary school and university students’ opinions... 349 as systemic activities14, which consist in active identification of changes in the environment and a systematic analysis of possibilities to utilize them to create subsequent innovation15. According to P. Hildreth and C. Kimble16, and A. Hargadon and R. I. Sutton17, innovation results from the exchange of knowledge in many different fields, which is next integrated in a new and different way. This results in the creation of new products, services and processes. W. Janasz says that a category of innovation should be presented in a narrow sense, too. It defines its influence on production, pre-production and post-production processes of the production implementation. It is also necessary to notice that innovation is important from social and organisational point of view (broader sense of innovation)18. Barriers to Innovative Activities Any factors can hinder innovative activities. There are also reasons for giving up any innovative activity and factors slowing down such activities or causing that it does not bring the expected effects. The literature on the subject matter lists the following, most important barriers to innovation19: – Market barriers connected with: • Regional demand differentiation; • Strong market competition; – Financial barriers connected with the start of a new business, which concern: • Limited availability of funding for new undertakings; • Financing development; P.F. Drucker, On the Profession of Management, Harvard Business Scholl Press, Boston 1998, p. 54. 14 15 P.F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość, Studio Emka, Warszawa 2004, p. 42–43. P. Hildreth, C. Kimble, Knowledge Networks: Innovation Through Communities of Practice, Idea Group Publishing, London 2004, p. 81. 16 17 A. Hargadon, R.I. Sutton, Building Innovation Factory, „Harvard Business Review” 2000, vol. 78, no. 3, p. 157–166. W. Janasz, Innowacje i ich miejsce w działalności przedsiębiorstw, in: Innowacje w modelach działalności przedsiębiorstw, ed. W. Janasz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003, p. 53. 18 M. Strużycki, B. Bojewska, Rola państwa i rządu w kształtowaniu innowacyjnej gospodarki, in: Innowacje w rozwijaniu konkurencyjności firm. Znaczenie, wsparcie, przykłady zastosowań, C.H. Beck, Warszawa 2011, p. 22–23. 19 350 Michał Roman • Leasing as a form of financing investment; • Lack of thorough information about business partners and contractors; • Fiscal system; – Barriers connected with the government policy with regard to: • Implementation of law; • Ambiguity of economic regulations; • Licencing system; • Regional policy; – Barriers connected with production with regard to: • Production factors; • Employment; • Technical infrastructure and premises limitations; – Barriers connected with access to information at local level. Podręcznik Oslo presents another attitude; it distinguishes twenty-seven factors hindering innovation and classifies them in five areas of influence connected with20: – costs, – knowledge, – market neighbourhood, – institutions in the neighbourhood, – other reasons for innovation failure. Factors Stimulating Innovation The literature on the subject presents various suggestions of how the factors stimulating innovation in companies should be classified. The distinctions are usually rather conventional in character. Generally, two main groups of factors are distinguished: external (exogenous) and internal (endogenous) ones. According to M. Brojak-Trzaskowska, the external conditions include the following groups: macro-economic, formal-legal, social and cultural, technical and technological and organisational factors. Internal conditions include: eco- 20 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej, European Commission, OECD, p. 115–118. Secondary school and university students’ opinions... 351 nomic-financial, sociocultural, organisational-managerial, intellectual and psychological factors21. Limiting the analysis to internal factors, it is worth mentioning another interesting classification that distinguishes the following categories22: – factors resulting from an entrepreneur’s personality, – factors connected with an entrepreneur’s experience, – factors connected with a company’s personnel, – factors connected with the direct market neighbourhood, – factors resulting from a company’s location, – former and present results achieved by a company, – legal and financial conditions with regard to a company. Speaking about tourist industry operations, it is necessary to recall a part of another definition: a company that is innovation-oriented or, in other words, innovative is one that23: a) is broadly involved in research and development (or buys new products or technologies); b) allots relatively much funding for this activity; c) systematically implements new scientific and technical solutions; d) has a big share of novelties (products and technologies) in the whole volume of production and services; e) constantly introduces innovation onto the market. Research Results The research shows that the biggest barrier to innovation in rural tourism is an insufficient amount of financial resources. Mainly university students: both those who have just started studying and those who are going to finish their studies soon, have chosen this answer. Detailed information on the subject are in Figure 1. M. Brojak-Trzaskowska, Społeczno-kulturowe determinanty aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, in: Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw, eds. E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2008, p. 169–183. 21 L. Kwieciński, K. Moszkowicz, J. Sroka, Innowacyjność i internacjonalizacja dolnośląskich małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, p. 45. 22 23 A.H. Jasiński, Innowacje i polityka innowacyjna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997, p. 22 and W. Janasz, Innowacyjność i przedsiębiorczość w kulturze organizacyjnej przedsiębiorstwa jako systemu społecznego, in: Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej, ed. W. Janasz, Difin, Warszawa 2008, p. 53–88. Michał Roman 352 * Respondents could indicate more than one answer. N = 174 Figure 1. Main factors hindering the introduction of innovation by agritourism farms’ owners in university and secondary school students’ opinions (%) Source: author’s own research. * Respondents could indicate more than one answer. N = 174 Figure 2. Factors stimulating the introduction of innovations on agritourism farms in university and secondary school students’ opinion (%) Source: author’s own research. Secondary school and university students’ opinions... 353 In the opinion of students taking part in the survey, the biggest barrier to innovation is its too high cost. In the opinion of the same group of respondents, some less important factors hindering innovation include high interest rate on loans, economic risk and availability of advisory services. On the other hand, with regard to the question about factors stimulating innovation in rural tourism, the opinions are diverse (Fig. 2). In the survey participants’ opinion, agritourism farm owners should continually introduce changes in order to improve the quality of services they provide. According to the students, an important factor for agritourism facilities is the improvement of access routes to farms. Secondary school students believe that constant cooperation with NGOs and other agritourism farms in order to launch joint projects is another factor stimulating innovation. Conclusions Based on the conducted research and author’s own observations, a few conclusions can be formulated: a) innovation decides about the level and direction of development of a present day tourist facility, marking progress, development and competitive advantage; b) innovation in tourist industry involves activities inside and outside a company and its aim and result is the introduction of new and improved products, processes and organisation, as well as expansion to new markets; c) the biggest barrier to innovation in rural tourism is insufficient amount of financial resources and high costs of innovation; d) an important factor stimulating innovation is constant cooperation with NGOs and other agritourism farms in the work on joint initiatives; e) the survey respondents believe that an agritourism farm owner should continually introduce changes in order to improve the quality of the provided services. Bibliography Brojak-Trzaskowska M., Społeczno-kulturowe determinanty aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, in: Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw, ed. E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2008. 354 Michał Roman Carter C.F., Williams B.R., Industry and Technological Process, Oxford University Press, London 1958. Cichorska J., Finansowe bariery rozwoju innowacyjności mikroprzedsiębiorstw w Polsce, in: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 588, Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw. Mikrofirma 2010, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010. Czemiel-Grzybowska W., Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2011. Drucker P.F., Innowacja i przedsiębiorczość, Studio Emka, Warszawa 2004. Drucker P.F., On the Profession of Management, Harvard Business Scholl Press, Boston 1998. Drucker P.F., The Practice of Management, Harper Collins, London 1968. Fiedor B., Teoria innowacji, PWN, Warszawa 1979. Freemen C., Soete L., The Economic of Industrial Innovation, Continuum, London 1997. Hargadon A., Sutton R.I., Building Innovation Factory, „Harvard Business Review” 2000, vol. 78, no. 3. Hildreth P., Kimble C., Knowledge Networks: Innovation Through Communities of Practice, Idea Group Publishing, London 2004. Jasiński A.H., Innowacje i polityka innowacyjna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997. Janasz W., Innowacje i ich miejsce w działalności przedsiębiorstw, in: Innowacje w modelach działalności przedsiębiorstw, ed. W. Janasz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003. Janasz W., Innowacyjność i przedsiębiorczość w kulturze organizacyjnej przedsiębiorstwa jako systemu społecznego, in: Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej, ed. W. Janasz, Difin, Warszawa 2008. Klages H., Metodologiczne problemy pomiaru innowacji społecznych, in: Wybór tekstów, eds. A. Siciński, J. Gzula, Książka i Wiedza, Warszawa 1976. Kuznets S., Six Lectures of Economic Growth, University of Chicago Press, Chicago 1959. Kwieciński L., Moszkowicz K., Sroka J., Innowacyjność i internacjonalizacja dolnośląskich małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007. Markowski A., Pawelec R., Słownik wyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo Cykada, Warszawa 2000. Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006. Secondary school and university students’ opinions... 355 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej, European Commission, OECD. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. Strużycki M., Bojewska B., Rola państwa i rządu w kształtowaniu innowacyjnej gospodarki, in: Innowacje w rozwijaniu konkurencyjności firm. Znaczenie, wsparcie, przykłady zastosowań, C.H. Beck, Warszawa 2011. Opinie uczniów szkół średnich i studentów na temat barier i stymulant innowacyjności w turystyce wiejskiej Słowa kluczowe: bariery, czynniki stymulujące innowacyjność, turystyka wiejska Streszczenie W artykule przedstawiono opinie 139 studentów Uniwersytetu Przyrodniczego w Warszawie oraz 35 uczniów z Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego im. Jadwigi Dziubińskej w Golądkowie dotyczące czynników utrudniających i inicjujących działalność innowacyjną w turystyce wiejskiej. Z badań wynika, że największą przeszkodą innowacyjności w agroturystyce są niewystarczające środki finansowe, a także wysokie koszty innowacji. Ważnym motorem innowacyjności jest ciągła współpraca gospodarstw agroturystycznych z organizacjami pozarządowymi w realizacji wspólnych inicjatyw. W opinii respondentów, właściciel gospodarstwa agroturystycznego powinien dokonywać ciągłych zmian w celu poprawy jakości świadczonych usług.