wykorzystanie kultury w procesie wychowania i terapii pedagogicznej

Збірник наукових праць. Випуск 14
174
4. Bonisławska E.A., Wielodzietność we współczesnych rodzinach polskich, Poznań – Opole 2010.
5. Faliszek K., Bezrobocie jako problem społeczny, (w:) S. Pawlas – Czyż, (red.), Praca socjalna wobec
współczesnych problemów społecznych, Toruń 2007.
6. Forma P., Rodzina wielodzietna a kwestie socjalne (w:) B. Matyjas, J. Biała, (red.), Rodzina jako
środowisko pracy socjalnej. Teoria i praktyka, Kielce 2007.
7. Janke A. W., Brągiel J., Kawula S., Pedagogika rodziny: obszary i panorama problematyki, Toruń 2004.
8. Kalinowski M., Zasoby adaptacyjne osób pochodzących z rodzin wielodzietnych (w:) M. Kalinowski, I.
Niewiadomska (red.), Skazani na wykluczenie !? Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych marginalizacją
społeczną, Lublin 2010.
9. Kwak A., Rodzina – formy i warunki funkcjonowania (w:), Encyklopedia Pedagogiczna XXI Wieku,
Tom V, Warszawa 2006.
10. Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2009, s.4.]
11. Śledzianowski J., Bezrobocie i jego skutki dla degradacji osoby i rozbicia rodzin, (w:) H. Marzec, Cz.
Wiśniewskiego, (red.), Rodzina na początku III Tysiąclecia - obraz przeszłości i teraźniejszości, Tom
I, Piotrków Trybunalski 2009.
12. Tyszka Z., System metodologiczny wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego, Poznań 2001.
13. Wolska-Długosz M., Różnorodność form pomocy rodzinie dotkniętej bezrobociem, (w:) B. Matyjas,
J. Biała, (red.), Rodzina jako środowisko pracy socjalnej. Teoria i praktyka., Kielce 2007.
Currently, there is a marked decline in fertility rates in families, which undoubtedly stems from the
transformations of political, economic and social past twenty years. In the case of these demographic
changes is worth noting the problem of the functioning of large families that often financial difficulties
translating into lower quality and standard of living, limited possibilities fulfill their needs (interests,
leisure, health, education, etc.) and are subject to certain social prejudices. It should therefore make
every effort to ensure that a child growing up in a family with many children could take full advantage
of all goods which are envisaged constitutionally to all citizens - especially the possibility of learning.
Keywords: family, large family, school, education, learning, upbringing, social services, social work,
social needs, prejudices, stereotypes, gender.
УДК 316.7:37.015.311
Marek Paluch*
WYKORZYSTANIE KULTURY W PROCESIE WYCHOWANIA
I TERAPII PEDAGOGICZNEJ
У статті розглядається питання виховання та розвитку людини у зв’язку з культурою, яка
є її оточуючим світом. Проблематика культури в контексті навчального процесу з’явилася в
кінці 90-х років минулого століття в Програмі Всесвітнього Десятиліття Культурного Розвитку, яка була створена ЮНЕСКО. Культурні цінності в процесі навчання впливають на
дві площини життя людини: індивідуальну та суспільну. Культурна освіта трактується як
приготування до участі в культурному житті суспільства, як навчання вмінню спілкуватися
у спільноті за допомогою благ культури. Автор статті підкреслює взаємовідношення між
культурою і людиною та подає різноманітні види педагогічної терапії і чинники, які використовуються в терапевтичних діях.
Ключові слова: культура, терапія, педагогічна терапія, соціальна робота, виховання, культурні цінності, терапевтичні дії та чинники, культурна освіта, виховне втручання, діти і
молодь, навчальний процес, особистісний розвиток.
Współczesny człowiek w swoim życiu napotyka na wiele trudności, przeszkód i niepowodzeń.
Zmiany i przeobrażenia we wszystkich sferach życia społecznego, od ekonomicznego, kulturowego,
wyznaczana jest przez procesy globalizacyjne i rewolucję informacyjno- społeczną. W coraz
© Marek Paluch, 2013
Розділ 1. Педагогіка
175
większym stopniu jednostka, grupa i społeczeństwo odbiera niekontrolowane informacje różnego
pochodzenia. Nieład i chaos w obszarze aksjologicznym, upadek autorytetów, terroryzm i przemoc
stają się codzienną rzeczywistością. Zjawiska patologii społecznych w tym przestępstwa, zachowania
agresywne, uzależnienia, bieda, bezdomność, wykluczenie społeczne, korupcja instytucji społecznychbudzą lęk, obawy, strach i niepewność jutra.
Transformacja społeczna niesie często rozluźnienie więzi grupowych, spadek znaczenia instytucji
publicznych, wzrost preferencji hedonistycznych, wymuszeń, używania środków uzależniających
(alkoholizm, narkomania itp.)
A. Oleszkiewicz podkreśla, że wszelkie przełomy mają charakter kryzysów, stwarzają różne
perspektywy rozwojowe w zależności od świadomości samego siebie. Człowiek napotyka przeszkody
albo dąży do celu, lub z niego rezygnuje.
Kryzys może wpłynąć na życie:
- może doprowadzić do obniżenia poziomu funkcjonowania psychospołecznego (efekt represyjny)
- może doprowadzić do ustalenia poziomu funkcjonowania psychospołecznego sprzed kryzysu
(efekt stabilizacyjny)
- może doprowadzić do podwyższenia poziomu funkcjonowania psychospołecznego (efekt
rozwoju) [1: 221]
W okresie zmian społecznych zjawiska patologii społecznej stają się wyraziste. Częstotliwość
ich oraz jakość zdecydowanie wzrasta, są dynamiczne i niebezpieczne.
W okresie szybkiego tempa rozwoju społecznego widoczne są zaburzenia funkcjonowania
człowieka w relacjach z innymi, które rodzą problemy społeczne a także degradują człowieka jako
osobę.
Stąd pojawia się konieczność przeciwdziałania tym tendencją i formom destrukcyjnym jednostki
poprzez pomoc psychologiczną, edukację i realizację działań profilaktycznych, terapeutycznych,
korygujących i resocjalizacyjnych. W tym kontekście pracownik socjalny, nauczyciel, terapeuta
oraz osoby zajmujące się działaniami pomocowymi i wspierającymi jednostkę winne uczestniczyć
w działaniach zaradczych.
Jednostki narażone na różnego rodzaju trudności mogą korzystać z pomocy psychologicznej.
Oddziaływania psychologiczne z zakresu:
• działania ukierunkowane na rozwój jednostki- wspieranie samorealizacji
• działania nastawione na rozwój takich podmiotowych cech i właściwości środowiska, które
sprzyjają kształtowaniu i zachowaniu zdrowia- promocja zdrowia
• zapobieganiu patologii- prewencja
• pomoc w rozwiązywaniu kryzysów rozwojowych- poradnictwo psychologiczne
• pomoc w rozwiązywaniu sytuacji traumatycznych i kryzysowych- interwencje kryzysowe
• pomoc w zmniejszaniu i usunięciu zaburzeń- psychoterapia, rehabilitacja, resocjalizacja[2: 605]
Pomoc nastawiona jest na dobro jednostek, grup i społeczeństwa.
Wielkie znaczenia dla rozwoju społeczeństwa ma kształtowanie i wychowanie dzieci i młodzieży
w duchu tradycji, współistnienia, tolerancji, życia bez przemocy itp. Współczesność stawia edukację
przed koniecznością budowania nowego systemu wartości i modernizacją istniejących. Wymaga od
człowieka szerokiej wiedzy i umiejętności, a także zdolności adaptacyjnych do nowych warunków.
Wychowanie pełni funkcję socjalizacyjną (adaptacyjną) i emancypacyjną (wyzwalającą). Pierwsza
wiąże się z rozwojem kompetencji, druga zwraca uwagę na specyficzny potencjał każdej osoby.
Przystosowanie jednostki do społeczeństwa, kształtowanie wrażliwości na potrzeby innych ludzi i na
dobro społeczne. W procesie wychowania ważną rolę odgrywa „ wychowalność”, odpowiedzialność,
przynależność.
Jednym z ważniejszych czynników przeciwdziałania zachowań agresywnych, które są
podstawowym problemem wychowawczym w obecnej rzeczywistości wśród dzieci i młodzieży może
być kultura.
176
Збірник наукових праць. Випуск 14
W. Okoń w „Nowym słowniku pedagogicznym” pisze: kultura to ogół stworzonych przez ludzi
wartości naukowych, społecznych, artystycznych i technicznych oraz procesy tworzenia tych wartości.
Autor podkreśla, iż pojęcie kultury nie jest przez wszystkich rozumiane jednakowo, kojarzy się z
„uprawą roli” bądź z „uprawą umysłu”.
Współcześnie zaczyna się pojmować kulturę szeroko, jako efekty i procesy tworzenia dóbr,
zarówno jako normy, wartości i wzory zachowań, jak wytworzone przez ludzi dzieła, zarówno wartości
naukowe i artystyczne, jak społeczne i techniczno- cywilizacyjne.[3: 198-199].
A. Kłoskowska w książce pt. „Kultura masowa. Krytyka i obrona” wymienia wiele definicji
kultury. Kulturę należy jednak traktować jak typy idealne pozwalające uporządkować ogromną
ilość literatury poświęconej kulturze, tylko ze względu na pewne teoretyczne aspekty i stanowiska
poszczególnych autorów [4: 19].
B. Suchodolski, wybitny polski pedagog, filozof i historyk kultury, rozumiał wychowanie i rozwój
człowieka w związku z kulturą. Kultura to „rzeczywisty świat człowieka” [5: 55].
Człowiek w swoim życiu w okresie rozwoju wykonuje określone czynności od zabawy, nauki,
pracy i wypoczynku, poprzez pełnienie ról społecznych i uczestnictwo w kulturze.
Kultura wywiera na jednostkę określone zmiany w zachowaniu i odbiorze rzeczywistości. Kultura
ma wpływ na wychowanie i socjalizację jako ogół zmian zachodzących w jednostce pod wpływem
wielu czynników społecznych, w tym kultury. Kulturę można uznać za element wyznaczający
określony styl życia.
J. Wojnar dowidzi, że droga człowieka do kultury miałaby prowadzić nie tyle przez kontakt z
tradycyjnymi wartościami, zwłaszcza kultury artystycznej, ile przez udział człowieka w nowoczesnych
formach życia i działania kulturalnego, a także społecznego i zawodowego. Droga do kultury miałaby
więc przesuwać się z kształcenia przez tradycję ku uczestnictwu i przeżywaniu, obyczajom i sposobem
życia.[6: 25]
Problematyka kultury w kontekście procesu kształcenia i edukacji znalazła się pod koniec
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia (1997-1998) w Programie Światowej Dekady Rozwoju
Kulturowego opracowanym przez UNESCO. Wymieniony program zakładał realizację czterech
związanych ze sobą celów:
- uznanie kulturowego wymiaru rozwoju
- umocnienie i wzbogacenie odrębności kulturowych
- rozszerzenie uczestnictwa ludzi w kulturze
- rozwijanie międzynarodowej współpracy w dziedzinie kultury (konieczność działań na rzecz
nowocześnie pojmowanej edukacji kultury)[ 7 ]
Na podkreślenie zasługuje fakt, iż kierunek pedagogiczny- pedagogika kultury był jednym z
popularniejszych w edukacji europejskiej na przełomie XIX i XX wieku.
Człowiek → uczestnicząca w procesie ↘ przeżywania
istota kulturalna ↘ tworzenia
KULTURA ↔ osobowość człowieka
Prezentowana wyżej rycina przedstawia relacje zachodzące pomiędzy kulturą a człowiekiem w
kontekście wzajemnego oddziaływania
Edukacja kulturalna to zespół uporządkowanych podsystemów wychowania:
- rodzinnego
- przedszkolnego
- szkolnego
- pozaszkolnego ( np. instytucji kulturalnych lub sportowych)
Celem działania tego ogólnego systemu jest prawidłowy rozwój człowieka i jego osobowości.
Chodzi tu o prawidłowe relacje człowieka z innymi i z otoczeniem.
Розділ 1. Педагогіка
177
S. Ossowski uważał, że na dziedzictwo kulturowe grupy społecznej składają się pewne wzory
reakcji uczuciowych i umysłowych, według których kształcą się dyspozycje członków grupy, ale żadne
przedmioty zewnętrzne nie wchodziłyby w skład tego dziedzictwa[8: 64]
Zatem, kultura nierozerwalnie z człowiekiem, grupą i społeczeństwem zajmuje ważne miejsce
w procesach życia zbiorowego.
Warto zaznaczyć, że wartości kulturowe w procesie edukacyjnym oddziaływają na dwie
płaszczyzny życia człowieka:
- indywidualna, w ramach której następuje rozwój osobowości jednostki
- społeczna, w obrębie której zachodzi rozwój społeczności złożonej z niepowtarzalnych
indywidualności
Edukacja kulturalna taktowana jako przygotowanie do uczestnictwa w kulturze jest kształceniem
umiejętności społecznego komunikowania się ze pomocą dóbr kultury[9: 20]
Psycholodzy, pracownicy socjalni, pedagodzy, animatorzy życia społecznego należą do tych
specjalistów, gdzie centralnym zainteresowaniem w kontekście teoretycznym i praktycznym
jest człowiek, jednostka ludzka. Zainteresowanie nauk człowiekiem w różnych dyscyplinach
ukierunkowane jest na różne cechy od stanowiska biologicznego, po nauki społeczne i humanistyczne.
Jednym z nich jest potrzeba wychowania, ukształtowanie w młodym pokoleniu takich form i sposobów
zachowania, które mogą sprzyjać rozwojowi jednostki, grupy czy narodów i państwa.
Cały proces wychowawczy ukierunkowany jest na wywołanie zmiany osobowości jednostki.
We współczesnej rzeczywistości, gdzie życie nacechowane jest trudnościami, barierami, niemocą,
kryzysem ekonomicznym i nieładem wśród dzieci i młodzieży, pojawiają się coraz częściej różne
rodzaje zaburzeń o których sygnalizują pedagodzy szkolni.
Są to:
• objawy zaburzeń lekowych
• objawy zaburzeń nastroju
• objawy zaburzeń osobowości
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi
do tego dochodzi agresywność z jednej strony i poczucie obniżenia wartości z drugiej.
Wzrasta dynamicznie ilość sytuacji stresogennych z którymi dzieci i młodzież spotykają się w
środowisku rodzinnym , przedszkolnym i szkolnym. Negatywne przeżycia, cierpienie i lęk mają
TERAPIA PEDAGOGICZNA wpływ na rozwój człowieka. Indywidualne reakcje na wymienione
wyżej cechy i stres zależne jest od tego jak jednostka świadomie
↑
będzie interpretowała wydarzenia szkodliwe lub zagrażające.
Interwencja
Każdy nauczyciel, pracownik socjalny winien sobie zdawać
wychowawcza
sprawę, iż skuteczną metodą może być terapia i działania
profilaktyczne wzmacniające osobowość jednostek.
E.M. Skorek definiuje terapię pedagogiczną w następujący sposób „ jako całokształt oddziaływań
pedagogicznych stosowanych wobec dzieci ze specjalnymi trudnościami w uczeniu się. Oddziaływania
te mają charakter zajęć korekcyjno- kompensacyjnych ukierunkowanych z jednej strony na
usprawnienie zaburzeń funkcji (korekcja), z drugiej zaś strony na wspomaganiu funkcji dobrze
rozwijających się tak, aby mogły być wsparciem dla funkcji zaburzeniowych lub mogły je zastąpić
(kompensacja)”.[10: 9]
TERAPIA→ leczenie za pomocą środków medycznych (farmakologicznych) na przyczyny i objawy
choroby - oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych (wychowawczych i dydaktycznych) na
przyczyny i trudności dzieci i młodzieży w uczeniu się
Interwencja wychowawcza zmierza do spowodowania określonych pozytywnych zmian w
zakresie sfery emocjonalno- motywacyjnej i poznawczej.
Podmiotem terapii pedagogicznej jest nauczyciel terapeuta, a przedmiotem oddziaływania jest
dziecko.[11: 63-66]
178
Збірник наукових праць. Випуск 14
Można wyróżnić szereg rodzajów terapii z uwzględnieniem różnych kryteriów. Do niniejszego
tekstu wykorzystam podział zaproponowany przez A. Zawiślak, który jest następujący:
Rodzaje terapii pedagogicznej z uwzględnieniem różnych kryteriów
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kryterium podziału Rodzaj terapii
Czas trwania • krótko-terminowa
długo-terminowa
incydentalna
Specyfika postępowania • ogólnorozwojowa
specjalistyczna
Zakres i złożoność zaburzenia • monosensoryczna
polisensoryczna
Forma uczestnictwa • indywidualna
grupowa
zbiorowa
współuczestnicząca
Rodzaje/ Formy interwencji • podtrzymująca
korygująca
wzmacniająca
Czynniki wykorzystywane w działaniach terapeutycznych
Czynniki terapeutyczne Możliwości wykorzystania
Sztuka
• Arteterapia- działania plastyczne, teatralne, muzyczne, czytelnicze
Ruch
• Kinezyterapia- gimnastyka, zabawa, masaż, taniec, sport, śmiech
Działanie
• Ergoterapia- leczenie pracą, terapia zajęciowa, ludoterapia
Nowoczesna technologia • Wykorzystanie urządzeń technicznych i informatycznych
Zwierzęta
• Zooterapia- odpowiednio przygotowane konie, psy, koty, małe zwierzęta
Przyroda
• Naturoterapia- wykorzystanie walorów lasu, morza, ogrodu. [12]
Wiele rodzajów terapii pomaga wychowankom radzić sobie z trudnościami, jakie napotykają w
swoim życiu. Jedną z form, która przynosi założone efekty jest terapia przez sztukę tz. arteterapia, w
której uwzględnia się działania plastyczne, teatralne, muzyczne, czytelnicze (biblioterapia)- integralny
element kultury. Oddziaływanie przez sztukę w celach terapeutycznych jest dobrym sposobem
pracy z dzieckiem, zwłaszcza z tym z zaburzeniami osobowości czy innymi nieprawidłowościami
psychicznymi. Można tu mówić o czynnym i biernym oddziaływaniu psychoterapeutycznym.[13: 403]
W podsumowaniu należy podkreślić, że dzieci i młodzież chętnie uczestniczą w terapii i zajęciach
gdzie główną rolę odgrywa piękno, estetyka, pozytywne emocje itp.
Należy kształcić jak najwięcej specjalistów z zakresu terapii, aby byli przyjacielem, doradcą,
organizatorem, budzącym zaufanie i empatię. Uwzględniając motto „patrząc na problemy dziecka jego
oczami.”[14: 152] Strategia edukacji kulturalnej jest spotkaniem człowieka z dobrami i wartościami
kultury w różnych jej formach i stanowi czynnik rozwoju indywidualnego i społecznego.
Bibliografia
1. Oleszkiewicz A. Psychospołeczna charakterystyka kryzysu w wieku dorastania i jego konsekwencje
dla rozwoju jednostki, (w: )Tyszkowa J.M. (red.) Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia, PWN
Warszawa 1988 .
2. Czabała J. Cz., Sęk H., Pomoc psychologiczna, (w:) Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki.
Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, tom III. Gdańsk 2000.
3. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001.
4. Filipiak K., Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996.
5. Suchodolski B., Wychowanie mimo wszystko, Warszawa 1990.
Розділ 1. Педагогіка
179
6. Wojnar J. , Estetyka i wychowanie, Warszawa 1970.
7. Suchodolski B., Pedagogika kultury,(w:) Pomykało W. (red.) Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa
1993.
8. Ossowski S., Więź społeczna i dziedzictwo…, (w:) Dzieła, Warszawa 1966.
9. Paluch M., Horbowski A., Szmyd K., Kultura elementem nowej strategii edukacyjnej. Rozprawy i
szkice, (w:) Horbowski A. Pedagogika kultury czy edukacja kulturalna?, Kraków 1999.
10. Skorek E.M., Terapia pedagogiczna. Zagadnienia praktyczne i propozycje zajęć, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2010.
11. Czajkowska J., Herda K., Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole, WSIP, Warszawa 1997.
12. Zawiślak A., Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009
13. Słowik P., Sztuka jako możliwość oddziaływania psychoterapeutycznego na dziecko, (w:) Kida.J. (red.)
Sztuka a świat dziecka, Rzeszów 1996.
14. Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2004.
The article deals with the problems of upbringing and development of a man in connection with culture.
Cultural problems in a context of educational process appeared at the end of 90th last century in Program
of World Decade Cultural Development, which was created by UNESCO.
Cultural education treats as preparation for the participation in cultural life of society, as communicative
skill teaching with the help of culture.
The author of the article emphasizes interrelation between a man and culture and gives in tables’ kinds
of pedagogical therapy and factors which are used in therapeutic actions.
Key words: culture, therapy, educational therapy, social work, education, cultural values, therapeutic
actions and factors, cultural education, educational intervention, children and youth, teaching, personal
development.
УДК 37.018.1
Urszula Gruca- Miąsik*
ETHICAL AND MORAL ASPECTS OF CARE
AND UPBRINGING IN FAMILY
У статті наголошуєтьс на важливості інтегрованого виховання у сім’ї. Створення норм,
правил поведінки, а також виконання сімейних обов’язків відповідно до певних цінностей, що
впливає на формування морального аспекту функціонування саме цієї основної ланки нашого
суспільства. Автор зазначає, що в сучасних сім’ях надто мало часу відводиться для обговорення
різних проблем і ухвалення єдиного етичного та морального способу поведінки всіх членів сім’ї.
Автор зазначає, що в умовах зростаючих екзистенціальних проблем сучасних сімей і суспільних змін, сім’ям необхідно створювати умови для народжуваності та виховання більшої
кількості дітей. Незалежно від того, з якої сім’ї людина походить, важливим є те, що вона
робить. З моральної точки зору ми маємо брати до уваги, що сім’я повинна бути (і зазвичай є)
моделлю для дитини. Через інтерналізацію зразків, норм, правил поведінки, що переважають
у сім’ї, дитина, ймовірно, буде копіювати набутий хороший досвід у майбутньому. Важко
створити щасливу сім’ю, не маючи власних зразків для наслідування, вивчених з дитинства.
Ключові слова: моральні якості, етика, виховання, піклування, сім’я, системний підхід,
суб’єктивізм, теорія систем, свідомість, неблагополучна сім’я, оцінювати, моральні норми, норми,
освіта, поведінка, дитинство, любов, спілкування, сімейні обов’язки, психосоціальна система.
Today’s world brings a magnitude of threats to family life, especially regarding the care and
raising of children. Among these threats we can include: poor economic situation of families which
© Urszula Gruca- Miąsik, 2013