Zrozumieć UKD

warsztat bibliotekarza
Zrozumieć UKD
W małych i średnich bibliotekach nadal najczęściej
stosowaną klasyfikacją jest Uniwersalna Klasyfikacja
Dziesiętna (UKD). Żeby móc w pełni wykorzystać zalety
UKD, warto zrozumieć jej składnię, zasady rozbudowy
symboli oraz to jak wygląda proces klasyfikacji.
Podstawowe cechy UKD
1) Klasyfikacja monohierachiczna z elementami klasyfikacji polihierarchicznej (inaczej fasetowej) – porządkuje wiedzę wg jednej zasady: tradycyjnego
podziału wiedzy. Jest to odzwierciedlone w tablicach głównych. Szeroko rozbudowany system poddziałów pomocniczych pozwala na równoległe wieloaspektowe (polihierarchiczne) spojrzenie na klasyfikowany dokument.
2) Klasyfikacja dziesiętna – stosuje system znakowania dziesiętnego, a symbole są szeregowane w kolejności typowej dla ułamków dziesiętnych. 10 działów pierwszego stopnia, znakowanych od 0 do 9,
dzieli się dalej – każdy znów na 10 poddziałów.
3) Klasyfikacja wyliczająca – proponuje gotowe już
symbole dla wielkiej liczby zagadnień.
4) Klasyfikacja uniwersalna – jej zakres to wszystkie
dziedziny wiedzy i nauki utrwalone w dokumentach. Zapewnia możliwość opisywania różnorodnych typów dokumentów. Dzięki notacji cyfrowej
jest zrozumiała na całym świecie.
5) Jest sztucznym językiem informacyjno-wyszukiwawczym – ma własne słownictwo i gramatykę,
wykorzystuje również elementy języka naturalnego. Słownictwo UKD jest prezentowane w tablicach
głównych i pomocniczych oraz w indeksie.
6) Klasyfikacja ujęciowa – zwraca uwagę przede
wszystkim na ujęcie klasyfikowanego tematu.
Wszystkie wydania tablic UKD mają ustalony i zawsze jednakowy układ:
I. Tablice pomocnicze (polihierarchiczna część
klasyfikacji, typy poddziałów również w ustalonej kolejności),
II. Tablice główne (z podstawową monohierarchiczną częścią),
III. Indeks przedmiotowy.
Budowa UKD
Dwie podstawowe kategorie symboli stosowanych
w tablicach UKD to symbole główne i pomocnicze:
1) Symbole główne (lub proste) zawarte są w tablicach
głównych i mogą samodzielnie tworzyć zdania.
26
biblioteka – szkolne centrum informacji nr 2/marzec 2009
2) Symbole pomocnicze zapewniają wieloaspektowe,
dodatkowe charakteryzowanie symboli głównych;
mogą występować tylko łącznie z nimi i tworzą
wówczas symbole rozwinięte. Symbole pomocnicze tworzą dwie grupy poddziałów – wspólne i specjalne. Rozróżnić je można dzięki charakterystycznym dla nich symbolom, tzw. wskaźnikom.
Poddziały wspólne są zamieszczone w odrębnych tablicach i zawierają symbole dające możliwość nieograniczonego zastosowania w każdym symbolu głównym.
Dotyczą różnych uniwersalnych cech dokumentu:
 cech treściowych (poddziały miejsca, czasu, rasy
oraz cztery typy poddziałów „z kreską”),
 cech formalnych (poddziały języka i formy).
Inny typ poddziałów pomocniczych reprezentują
poddziały specjalne analityczne i syntetyczne. Wzorce
rozbudowy tych poddziałów, wraz z odpowiednią informacją o zasięgu ich stosowania, są zamieszczane
przy konkretnych symbolach głównych. Sposób analizy lub syntezy jest specyficzny dla danej dziedziny
i reprezentuje inną hierarchię niż przedstawiona
w zrębie głównym danego działu.
Typowe wskaźniki dla tych poddziałów to: -1/-9
i .01/.09 oraz nietypowe: -01/-09, -001/-009, „01/’09.
Niezależnie od typu wskaźnika mają one zawsze
ograniczony zakres stosowania, zawsze stoją po symbolu głównym. I tylko wówczas mają znaczenie.
Przykłady poddziałów analitycznych:
w dziale 7 – analiza zagadnień sztuki (zastosowano
poddziały o wskaźniku .01/.09), można stosować te
poddziały w działach 71/76 i 78/79, np.
7.031.2
75.031.2
Sztuka prymitywna
Malarstwo prymitywne
w dziale 37 – analiza problemów oświaty (zastosowano poddziały o wskaźniku .01/.09), można stosować te poddziały w działach 373, 374, 376/379, np.
37.35
373.2.035
Wychowanie społeczne
Wychowanie społeczne
w przedszkolu
warsztat bibliotekarza
Symbole specjalne o charakterze syntetycznym tworzone są przez dopisanie (po znaku apostrofu) do danego symbolu głównego elementu innego symbolu głównego. Stanowią zatem syntezę dwu symboli. Możliwość
taka istnieje na przykład w dziale 329.1/.6 – Partie i ruchy polityczne według ich założeń politycznych i celów.
37.091.2-057.16-021.53 Autorytet nauczyciela:
-021.53 Autorytet, znaczenie – poddział wspólny
„z kreską”
-057.16 Pracownicy (w ogólności) – poddział
wspólny „z kreską”
37.091.2 Organizacja nauczania, uczenia się
– poddział analityczny w oświacie
Przykład poddziału syntetycznego:
gdzie:
329.11’21 Partie i ruchy polityczne
konserwatywno-monarchistyczne
329.11
oznacza: Partie i ruchy
konserwatywne i
329.21
Partie i ruchy
monarchistyczne
Apostrof jest wskaźnikiem poddziałów specjalnych
syntetycznych, zastępuje w symbolu syntetycznym
powtarzającą się część. Znak apostrofu wolno stosować wyłącznie w obrębie jednego działu.
Nie ma ograniczeń w liczbie stosowanych poddziałów, jednak ze względów praktycznych należy starać
się uwzględniać najistotniejsze. Ważna jest natomiast
kolejność ich zapisu. W każdym wydaniu tablic UKD
we wstępie jest zamieszczana standardowa kolejność
elementów składowych zdania rozwiniętego.
Gramatyka UKD
UKD, jak każdy język, ma własną gramatykę,
tj. sposoby tworzenia zdań. W wyniku procesu klasyfikacji można utworzyć następujące symbole (zdania):
 proste, tworzone jedynie przez symbol główny,
 rozwinięte, tworzone przez symbol główny i przynajmniej jeden symbol pomocniczy,
 złożone, tworzone przez przynajmniej 2 symbole
główne połączone ustalonymi w UKD znakami.
Przykłady zdań prostych:
60
364.63
159.944.4
Biotechnologia
Przemoc. Znęcanie się
Zmęczenie. Stres
Ten symbol można odczytać następująco: „autorytet pracowników realizujących zadania dydaktyczne
w oświacie”.
811.162.1’374 (02+0.034.44)
Słownik języka polskiego z płytą CD
(02)
Książki ogólnie – poddział wspólny formy
(0.034.44) CD – poddział wspólny formy
’374
Słowniki – poddział analityczny
w językoznawstwie
811.162.1 Język polski – symbol główny
Zdanie przetłumaczymy: „książka i płyta CD zawierające słownik języka polskiego”.
Przykłady zdań złożonych:
– gdy treść dotyczy wielu zagadnień omawianych
równorzędnie, stosujemy znak łączący plus +, np.
512+514
548+549
Algebra i geometria
Krystalografia i mineralogia
– jeśli symbole równorzędne następują po sobie, możemy połączyć je w zdanie za pomocą kreski ukośnej /, skracając tym samym zapis, np.
796/799
Sport
(zastępuje zdanie: 796+797+798+799)
612.84/.88 Narządy zmysłów
(zastępuje zdanie: 612.84+612.85+612.86
+612.87+612.88)
Przykłady zdań rozwiniętych: [jedna ramka/apla]
377.3.046-021.68 Policealne szkoły zawodowe:
gdzie
377.3 oznacza szkoły zawodowe
– symbol główny
.046
Etap nauczania – poddział analityczny
w oświacie
-021.68 Później – poddział wspólny „z kreską”
Zdania rozwinięte najlepiej czytać od prawego do lewego. Powyższy przykład odczytamy zatem: „późniejszy etap nauczania szkolnictwa zawodowego”.
– gdy chcemy wyrazić istniejące powiązania między
tematami do połączenia symboli składowych, używamy dwukropka, np.
37.014.543:352 Finansowanie szkół przez
samorząd lokalny
81:1
Język a filozofia, filozofia języka
– gdy powiązania są jednostronne, stosujemy podwójny dwukropek „::”, np.
biblioteka – szkolne centrum informacji nr 2/marzec 2009
27
warsztat bibliotekarza
94::008
94(438)::008
Historia kultury
Historia kultury Polski
Zasady rozbudowy symboli
UKD stosuje dwie podstawowe zasady rozbudowy symboli: rozbudowę bezpośrednią i rozbudowę równoległą.
1) Rozbudowa bezpośrednia to podział danego symbolu węzłowego na symbole podrzędne – podany w tablicach
i stworzony w oparciu o stan nauki w rozbudowywanej
dziedzinie. Czasem określa się ten podział rozbudową „od
ogółu do szczegółu”. Jest on zawsze w całości przedstawiony w tablicach klasyfikacyjnych pełnych. W wydaniu skróconym tablic UKD zaproponowano pewien wybór.
Głębokość poddziałów może być bardzo wielka, dlatego
dla ułatwienia odczytywania i zapisywania długich ciągów,
oddziela się trzycyfrowe grupy w ramach danego symbolu
kropkami: np. 811.162.1. Im dłuższy symbol tym węższy
zakres.
Istniejące pomiędzy symbolami luki to rezerwa
na przyszłe treści.
Przykład rozbudowy bezpośredniej:
5
51
511
511.1
MATEMATYKA. NAUKI PRZYRODNICZE.
Matematyka
Teoria liczb
Arytmetyka elementarna.
2) Rozbudowa równoległa to możliwość podziału kilku
symboli węzłowych według identycznych lub prawie
identycznych zasad podziału. Wzorzec pełnej rozbudowy jest zamieszczony tylko przy jednym z symboli węzłowych. Przy pozostałych zawsze jest zamieszczana uwaga typu: „dalszy podział jak...” wraz z przykładowym symbolem. Symbole powstające w wyniku takiej rozbudowy otrzymują tylko końcówki
z symboli wzorcowych. Takie wyjście pozwala zaoszczędzić dużo miejsca w tablicach oraz gwarantuje
jednoznaczność klasyfikowania identycznych pojęć.
Należy zwrócić uwagę, że wyłącznie cyfry są
przepisywane z rozbudowy wzorcowej.
Przykład rozbudowy równoległej:
– w poddziałach wspólnych języka: (rozbudowa
wzorcowa dla działów 811oraz 821 – poszczególne
języki literatury), np.
=162.1 Język polski – poddział wspólny języka
811.162.1 Język polski (językoznawstwo)
821.162.1 Literatura polska
– w poddziałach wspólnych „z kreską”, np. -03
28
biblioteka – szkolne centrum informacji nr 2/marzec 2009
Materiały:
-034 Metale – dalszy podział jak 669,
np.: (669.3 Miedź. Stopy miedzi)
zatem poddział wspólny -034.3 oznacza Miedź jako
materiał.
– w tablicach głównych: [jedna ramka/apla]
w dziale 561 Paleobotanika
dalszy podział jak 582 np. (582.47 Iglaste. Szpilkowe)
561.47 Iglaste (kopalne)
Proces klasyfikacji
Opracowanie rzeczowe piśmiennictwa powinno
możliwie precyzyjnie charakteryzować treść i formę
dokumentu. Bibliotekarz powinien dobrze znać
zgromadzone zbiory, ponieważ opracowanie danego
dokumentu musi odnosić się do dokumentów o tej
samej tematyce opracowanych wcześniej. Zapewni to
jednoznaczne klasyfikowanie i optymalne wykorzystanie zbiorów. Głębokość i szczegółowość
opracowania zależy od profilu i wielkości biblioteki
oraz potrzeb i zainteresowań czytelników. Główne
dziedziny gromadzonych zbiorów powinny być
charakteryzowane szczegółowiej, a dziedziny
poboczne mogą być klasyfikowane mniej precyzyjnie.
 Pierwszy etap procesu klasyfikacji to analiza treści
i formy dokumentu.
Podstawą opracowania rzeczowego są informacje
uzyskane w oparciu o treść dokumentu. Zwracamy
uwagę na: tematy, powiązania, wątki, punkt widzenia
autora, kompleksowość ujęcia tematyki. Ważne wskazówki możemy otrzymać, zwracając uwagę na spis
treści, szatę zewnętrzną, formę piśmienniczą i wydawniczą dokumentu, tytulaturę, instytucję sprawczą, autora, aparat pomocniczy dokumentu, wstęp, epilog,
przeznaczenie itp. Zatem, w charakterystyce rzeczowej należy brać pod uwagę cały dokument.
Analiza treści i formy dokumentu to najważniejszy
etap procesu klasyfikacji bez względu na typ przyjętego systemu klasyfikacyjnego.
 Drugi etap to ustalenie charakterystyki słownej
za pomocą słów kluczowych, utworzonych w oparciu o język naturalny.
Słowo kluczowe to „wyrażenie z tekstu dokumentu
(często z jego tytułu lub tytułów rozdziałów) lub zapytania informacyjnego charakteryzującego jego treść”
[Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów
informacyjno-wyszukiwawczych,
Warszawa 2002]. Dobór słów kluczowych, właściwie określających treść dokumentu, zależy całkowicie od doświadczenia i znajomości problematyki przez klasyfi-
warsztat bibliotekarza
kującego. W tej pracy należy uwzględniać pewne
ogólne wskazówki i zalecenia:
– Nigdy nie wolno klasyfikować, sugerując się tylko
tytułem; tytuły dokumentów naukowych i popularnonaukowych mogą nie informować dokładnie
i rzetelnie o treści. Często zawierają elementy reklamy lub przedstawiają jednostronną opinię autora.
Tytuły powieści bywają symboliczne, udziwnione,
np.: Potop, Tragedia amerykańska, Głód, Ciała i dusze,
Ameryka, Ogień i lód, Nauczyciele.
– Konieczne jest ustalenie wagi i kolejności słów kluczowych i dopiero później „przetłumaczenie” na język UKD.
Trzeci etap to tworzenie tzw. charakterystyki wyszukiwawczej, czyli podporządkowanie słów kluczowych odpowiednim symbolom UKD i zbudowanie poprawnego zdania, postępując zgodnie z zasadami obowiązującymi w UKD.
Najważniejsze z nich to:
– poszanowanie tradycyjnego podziału wiedzy,
– pierwszeństwo treści przed formą dokumentu,
– pierwszeństwo symboli prostych przed rozwiniętymi i złożonymi,
– pierwszeństwo symboli rozwiniętych przed złożonymi,
– unikanie, jeśli to możliwe, stosowania znaków łączących „+” i „/”,
– stosowanie standardowego porządku w zapisie
symboli rozwiniętych.
Odstępstwa od tych zasad są możliwe w uzasadnionych przypadkach, tzn. dla zachowania jednolitości
rozwiązań lub dla wygody czytelnika.

Przykłady klasyfikowania konkretnych książek
– symbole zaczerpnięte z najnowszego wydania tablic UDC-PO58 z 2006 r.:
1. Obserwacja w poznawaniu dziecka / Małgorzata
Karwowska-Struczyk, Wanda Hajnicz. – Warszawa, 1986
– słowa kluczowe: dziecko (aspekt psychologiczny),
metody wychowania w przedszkolu, obserwacja (jako metoda),
– symbole UKD wraz z ich wyjaśnieniami słownymi:
159.922.7 Psychologia dziecka
-053.4
Dziecko
w
wieku
przedszkolnym:
poddział wspólny z grupy
-05
Osoby
372.3
Wychowanie przedszkolne
-047.26
Obserwacja: poddział wspólny
z grupy -04 Relacje, metody, działania
– ustalone zdanie klasyfikacyjne:
159.922.7-053.4:372.3-047.26,
które można odczytać następująco: „metody wychowania w przedszkolu a psychologia dziecka w wieku przedszkolnym”.
W małych bibliotekach szkolnych, gdzie nie ma moż-liwości przeszukiwania zbiorów przez poddziały, wystarczy zdanie: 159.922.7:372.3.
2. Świat według Tyrmanda: przewodnik po utworach
fabularnych / Jolanta Pasterska. – Rzeszów, 2001
– słowa kluczowe: historia prozy polskiej, okres Polski Ludowej, twórczość prozatorska Leopolda Tyrmanda,
– symbole UKD wraz z wyjaśnieniami słownymi:
821.162.1
Literatura polska
821.162.1-3 Proza polska (dodano poddział
analityczny z literatury -3 Powieści,
nowele, opowiadania)
(091)
Opracowania historyczne:
poddział wspólny formy
„1944/1989” poddział czasu, określający
dany przedział czasowy
– ustalone zdanie klasyfikacyjne:
821.162.1-3(091)”1944/1989”Tyrmand L.,
które odczytamy: „omówienie twórczości prozatorskiej
Leopolda Tyrmanda”. W małych bibliotekach wystarczy
zapis: 821.162.1(091) Tyrmand L.
Zdanie klasyfikacyjne utworzone dla danego dokumentu jest podstawą tworzenia sygnatury (znak miejsca na półce), jeśli w bibliotece jest układ zbiorów wg
działów UKD. Na przykład w zdaniu: 37:001 sygnaturą będzie symbol pierwszy, tj. 37. Przy zapisie odwrotnym: 001:37 książka znajdzie się w dziale 001.
Istotną pomocą w klasyfikowaniu jest możliwość
wykorzystania Internetu do „podglądania” opisów
w innych bibliotekach (np. w Bibliotece Narodowej).
Należy jednak przypomnieć, że opracowanie rzeczowe może się różnić w różnych bibliotekach i trzeba je
dostosować do własnego katalogu.
Aby język klasyfikacyjny był przydatny, musi być
ciągle aktualizowany i modyfikowany. Nauka i życie
codzienne ciągle się rozwijają oraz zmieniają i system
musi to uwzględniać. Dla wszystkich posługujących
się UKD liczne, gruntowne i częste zmiany stanowią
dużą trudność, jednak nowelizacja katalogów rzeczowych to konieczność.
Ewa Koc
BIBLIOGRAFIA
1. Głowacka, Teresa: Katalogi rzeczowe.. Warszawa, 1975
2. Sadowska, Jadwiga: Języki informacyjno-wyszukiwawcze, Katalogi rzeczowe / Jadwiga Sadowska, Teresa Turowska. Warszawa, 1990
3. Sosińska-Kalata, Barbara: Klasyfikacja: struktury organizacji
wiedzy, piśmiennictwa i zasobów informacyjnych.. Warszawa, 2002
4. Sosińska-Kalata, Barbara: Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna:
podręcznik.. Olsztyn, 1993
5. Stopa, Adam: O treści książek: opracowanie rzeczowe piśmiennictwa. Warszawa, 2002
6. Ścibor, Eugeniusz: Klasyfikacja piśmiennictwa. Olsztyn, 1996
biblioteka – szkolne centrum informacji nr 2/marzec 2009
29